T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ TÜRKĠYE KIġLIK ARPA GENETĠK KAYNAKLARININ BAZI AGRONOMĠK VE KALĠTE ÖZELLĠKLERĠ YÖNÜNDEN KARAKTERĠZASYONU Necdet AKGÜN DOKTORA TEZĠ Tarla Bitkileri Anabilim Dalını Mayıs-2011 KONYA Her Hakkı Saklıdır

2

3 TEZ BĠLDĠRĠMĠ Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranıģ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıģmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm. DECLARATION PAGE I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all material and results that are not original to this work. Necdet AKGÜN

4 ÖZET DOKTORA TEZĠ TÜRKĠYE KIġLIK ARPA GENETĠK KAYNAKLARININ BAZI AGRONOMĠK VE KALĠTE ÖZELLĠKLERĠ YÖNÜNDEN KARAKTERĠZASYONU Necdet AKGÜN Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı DanıĢman: Prof. Dr. Ali TOPAL 2011, 208 Sayfa Jüri Prof.Dr. Bayram SADE Prof.Dr. Ali TOPAL Prof.Dr. Süleyman SOYLU Doç.Dr. Ramazan DOĞAN Doç.Dr. Mevlüt AKÇURA Bu araģtırma, Türkiye nin değiģik illerinden toplanan 238 adet yerel arpa populasyonunu kantitatif ve kalitatif özelliklere göre karakterize etmek ve verim ve bu populasyonlardan kalite özelliklerine göre saf hat seleksiyonu yapmak amacıyla Konya kuru Ģartlarında yürütülmüģtür. AraĢtırmanın birinci ( ) yılında 238 adet populasyon ve 3 adet kontrol çeģit (Tarm 92, Karatay 94 ve Tokak 157/37) Augmented Deneme Desenine göre tekerrürlü olarak ekilmiģ ve populasyon, il ve bölge düzeyinde incelenen karakterlere iliģkin ortalama, değiģim katsayısı, standart sapma değerleri bulunmuģ, il ve bölge düzeyinde de frekans ve gözlem değerleri belirlenmiģtir. En yüksek varyasyonlar tek bitki tane verimi (%39.33) ve fertil kardeģ sayısında (%37.94) belirlenmiģtir. En yüksek gözlem değerleri ise büyüme Ģekli yatık, soğuk zararı orta, geliģme dik, tek bitki tane verimi düģük ve bin tane ağırlığı orta düzeyde olan gruplarda tespit edilmiģtir Ġkinci ( ) araģtırma yılında, birinci yılda seçilen 860 adet tek bitki (saf hat) ve aynı kontrol çeģitler bitki sıraları Ģeklinde Augmented Deneme Desenine göre tekerrürlü olarak ekilerek tane verimi, bazı verim ve kalite özellikleri incelenmiģtir. En yüksek varyasyonlar tane verimi (%36.96), baģakta tane ağırlığı (%20.46), protein oranı (%20.36) ve bin tane ağırlığında (%17.12) belirlenmiģtir. En yüksek gözlem değerleri ise çok uzun boylu, kısa baģaklı, baģakta baģakçık ve tane sayısı yüksek, baģakta tane ağırlığı orta, tane verimi ve bin tane ağırlığı düģük, protein oranı da orta olanlarda tespit edilmiģtir AraĢtırmanın üçüncü ( ) yılında, ikinci yılda seçilen 226 adet saf hat ve 17 kontrol çeģit parseller halinde Augmented Deneme Desenine göre tekerrürlü olarak ekilerek genotiplerin tane verimi, tane protein oranı, bin tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı, hasat indeksi ve elek üstü (>2.5 mm) değerleri ölçülmüģtür. Bu karakterler yönünden saf hatlar kontrol çeģitlerle karģılaģtırılarak kontrol çeģitlerden üstün olanlar belirlenmiģtir. AraĢtırma sonucunda tane verimi ve kalite özellikleri yönüyle öne çıkan 19 adet iki sıralı ve 3 adet altı sıralı hattın yemlik ve maltlık arpa tüketicilerinin aradığı özelliklere sahip çeģit adayları olarak değerlendirilebileceği sonucuna varılmıģtır. Anahtar Kelimeler: Karakterizasyon, saf hat, seleksiyon, yerel arpa. iv

5 ABSTRACT Ph.D THESIS CHARACTERIZATION OF SOME AGRONOMIC AND QUALITY TRAITS OF TURKISH WINTER BARLEY GENETIC RESOURCES Necdet AKGÜN THE GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE OF SELÇUK UNIVERSITY DOCTOR OF PHILOSOPHY IN FIELD CROPS Advisor: Prof.Dr. Ali TOPAL 2011, 208 Pages Jury Prof.Dr. Bayram SADE Prof.Dr. Ali TOPAL Prof.Dr. Süleyman SOYLU Assoc.Prof.Dr. Ramazan DOĞAN Assoc.Prof.Dr. Mevlüt AKÇURA This study was conducted to characterize 238 barley accessions, collected from different provinces of Turkey by quantitative and qualitative traits and to develop pure lines by yield and quality traits. Experiments were carried out in Konya dry conditions. In the first year of the study ( ) these accessions and 3 standart varieties (Tarm 92, Karatay 94 ve Tokak 157/37) were characterized by Augmented Design. The parameters of variation were determined by coefficient of variation, standard deviation and frequencies for each trait and regional level. The largest variations were estimated for single plant grain yield (39.33%) and fertile tiller number (37.94%). The largest observation rates were determined for plants with prostrate growth habit, medium label of frost-bite damage, erect growth, low label of single plant grain yield and medium label of thousand grain weight. In the second year ( ), 860 plants selected in the first year and the same standard varieties were planted in plant rows by Augmented Design, and grain yield and some yield and quality components were measured and analyzed. The largest variations were estimated for grain yield (36.96%), kernel weight per spike (20.46%), protein ratio (20.36%) and thousand grain weight (17.12%). The largest observation rates were determined for very high plants and plants with short spikes, high labels of number of spikelet groups and kernels per spike, medium label of kernel weight per spike, low labels of grain yield and thousand grain weight and medium label of protein ratio. In the third year ( ) 226 pure lines selected in the second year with 17 standard varieties were tested in Augmented Design. The characters measured included grain yield, protein ratio, thousand grain weigh, test weight, harvest index and grain size (>2.5mm). Compared with standard varieties, some pure lines showed superiority with respect to these characters. According to the research results, 19 two- and 3 six-rowed barley lines with the yield and qualitative features desired for consumers of feed and malt, can be offered for variety improvement. Keywords: Barley landraces, characterization, pure line, selection. v

6 ÖNSÖZ Ülkemiz için oldukça önemli olan arpa üzerinde böyle bir tez çalıģması yapmamı teģvik eden ve araģtırmanın her kademesinde yardımlarını esirgemeyen danıģman hocam Prof.Dr. Ali TOPAL a, tahıllar ıslahı konusunda temel bilgiler veren Prof.Dr. Bayram SADE, Doç.Dr. Ramazan DOĞAN ve Prof.Dr. Süleyman SOYLU ya, değerli fikirleri ve yardımlarından faydalandığım Doç.Dr. Mevlüt AKÇURA ve Yrd.Doç.Dr. Ahmet TAMKOÇ ve tüm bölüm hocalarıma teģekkürlerimi sunarım. ÇalıĢmalarım esnasında beni destekleyen ve yardımlarını esirgemeyen eģim Selime ve oğlum Nedim e sevgilerimi sunarım. Necdet AKGÜN KONYA-2011 vi

7 ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET... iv ABSTRACT... v ÖNSÖZ... vi ĠÇĠNDEKĠLER... vii SĠMGELER VE KISALTMALAR... x 1. GĠRĠġ KAYNAK ARAġTIRMASI MATERYAL VE METOT yılında denemenin kurulması, yapılan gözlem ve ölçümler Bitki büyüme Ģekli Soğuk zararı Yatma BaĢağın duruģu BaĢaklanma süresi BaĢaklanma-erme süresi Vejetasyon süresi Kavuzlu tane rengi Çıplak tane rengi Kılçık rengi Bayrak yaprağın duruģu Bayrak yaprak kulakçıklarında antosiyanin oluģumu Bayrak yaprak ayasında kıvrılma Bayrak yaprak kınında mumsuluk En alt yapraklarda yaprak kını tüylülüğü BaĢakta mumsuluk Bayrak yaprak ayası eni Bayrak yaprak ayası boyu Fertil kardeģ sayısı Bitki boyu Üst boğum arası uzunluğu BaĢak uzunluğu BaĢakta baģakçık sayısı BaĢakta tane sayısı BaĢakta tane ağırlığı Tek bitki tane verimi Bin tane ağırlığı yılında denemenin kurulması, yapılan gözlem ve ölçümler Bitki boyu BaĢak uzunluğu vii

8 BaĢakta baģakçık sayısı BaĢakta tane sayısı BaĢakta tane ağırlığı Bin tane ağırlığı Parsel tane verimi Tane protein oranı yılında denemenin kurulması, yapılan gözlem ve ölçümler Parsel tane verimi Tane protein oranı Bin tane ağırlığı Hektolitre ağırlığı Hasat indeksi Elek üstü Elde edilen sonuçların değerlendirilmesi AraĢtırma Yerinin Genel Özellikleri Ġklim özellikleri Toprak özellikleri ARAġTIRMA SONUÇLARI VE TARTIġMA Yılında Elde Edilen Sonuçlar Bitki büyüme Ģekli Soğuk zararı Yatma BaĢağın duruģu BaĢaklanma süresi BaĢaklanma-erme süresi Vejetasyon süresi Tane kavuz rengi Çıplak tane rengi Kılçık rengi Bayrak yaprağın duruģu Bayrak yaprak kulakçıklarında antosiyanin oluģumu Bayrak yaprak ayasında kıvrılma Bayrak yaprak kınında mumsuluk En alt yapraklarda yaprak kını tüylülüğü BaĢakta mumsuluk Bayrak yaprak ayası eni Bayrak yaprak ayası boyu Fertil kardeģ sayısı Bitki boyu Üst boğum arası uzunluğu BaĢak uzunluğu BaĢakta baģakçık sayısı BaĢakta tane sayısı BaĢakta tane ağırlığı Tek bitki tane verimi Bin tane ağırlığı Yılında Elde Edilen Sonuçlar Bitki boyu viii

9 BaĢak uzunluğu BaĢakta baģakçık sayısı BaĢakta tane sayısı BaĢakta tane ağırlığı Bin tane ağırlığı Parsel tane verimi Tane protein oranı Yılında Elde Edilen Sonuçlar Parsel tane verimi Tane protein oranı Bin tane ağırlığı Hektolitre ağırlığı Hasat indeksi Elek üstü SONUÇLAR VE ÖNERĠLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMĠġ ix

10 SĠMGELER VE KISALTMALAR Kısaltmalar AS: AYKın.tüylülük: BaĢakl.-erme Süresi: BaĢakl. Süresi: BaĢ.mums.: Bġ: BĢDu: B.Yaprak Ayası Boyu: B.Yaprak Ayası Eni: B.Yaprak Kını Mums.: B.Yaprak Kıvrılması: B.Yaprak Kulakç.antos.: BYduruĢu: BYKın.mums.: BYKıvr.: BYKul.antos.: DK: En Alt Yap. Kını Tüyl.: Kav.Dur.: Kav/Tane rengi: K.No: K.O.: K.T.: Ort.: S.D.: SS: SZ: ÜS: Vejet. süresi: Alt sınır En alt yapraklarda yaprak kını tüylülüğü BaĢaklanma-erme süresi BaĢaklanma süresi BaĢakta mumsuluk Bitki Büyüme ġekli BaĢak DuruĢu Bayrak Yaprak Ayası Boyu Bayrak Yaprak Ayası Eni Bayrak yaprak kınında mumsuluk Bayrak yaprak ayasında kıvrılma Bayrak yaprak kulakçıklarında antosiyanin oluģumu Bayrak yaprak duruģu Bayrak yaprak kınında mumsuluk Bayrak yaprak ayasında kıvrılma Bayrak yaprak kulakçıklarında antosiyanin oluģumu DeğiĢim katsayısı En alt yapraklarda yaprak kını tüylülüğü Kavuzluluk durumu Kavuz/Tane rengi Kayıt No. Kareler ortalaması Kareler toplamı Ortalama Serbestlik derecesi Standart sapma Soğuk Zararı Üst sınır Vejetasyon süresi x

11 1 1. GĠRĠġ Son yıllarda pek çok alanda olduğu gibi genetik çalıģmalarda da hızlı geliģmeler kaydedilmiģtir. Hem dünyada hem de ülkemizde birçok araģtırıcı geliģtirilen en son teknikleri kullanarak arpanın verimini, kalitesini, hastalık ve zararlılara, kurağa, soğuğa ve toksik maddelere dayanıklılık gibi pek çok özelliğini geliģtirmeye çalıģmaktadır. Bu çalıģmalar sırasında karģılaģılan teknik sorunlar yanında gen kaynağı bulmadaki zorluk, gen kaynaklarının korunması zorunluluğunu ortaya çıkarmıģtır (Akçura, 2006). Türkiye arpa gen merkezlerinden birisidir. Ülkemizde kültüre alınmıģ ve genetik yönden çok önemli olan yerel arpa çeģitleri, tescilli çeģitlerin ekim alanının artmasıyla giderek yok olmaktadır. Bu nedenle yerel arpa çeģitlerinin korunması ve ülkemiz arpa ıslah programlarında kullanılabilmesi oldukça önemlidir. Ülkemizde değiģik zamanlarda farklı araģtırıcılar tarafından çok sayıda materyal toplanmıģ ve farklı özellikler incelenmiģtir. Buğday ve Arpanın Verimli Hilal (Ġsrail, Filistin, Suriye nin batı kısımları, Türkiye nin güney-doğusu, Kuzey Irak ve Ġran ın batı kısmını kapsayan alan) olarak bilinen alanda kültüre alındığı yaygın Ģekilde kabul görmüģtür (ġekil 1.1). Son yıllarda yayınlanmıģ olan çok sayıdaki araģtırma bulguları, buğday tarımının dünyada ilk kez Verimli Hilal içinde yer alan Karacadağ ve yöresinde baģladığını vurgulamaktadır (Heun ve ark., 1977; Diamond, 1997; Nesbit ve Samuel, 1998; Lev-Yadun ve ark., 2000). Uzun yıllar üreticiler tarafından yetiģtirilmesi sonucu ve doğal seleksiyonun da etkisiyle bir yöreye uyum sağlamıģ olan yerel çeģitler, ıslah programlarının önemli genetik materyalini oluģturmakta ve yüksek varyasyon içermesi bakımından bitki genetik kaynakları koleksiyonlarında önemli bir yer tutmaktadır. GeliĢtirilen yüksek verimli yeni çeģitlerin yerel çeģitlerin yerini alması, köy çeģitlerinin hızlı bir Ģekilde kaybolması sonucunu doğurmaktadır. Bu nedenle bu çeģitlerin halen yetiģtirilmekte olduğu yerlerden toplanıp koruma altına alınması ve değiģik özellikleri nedeniyle karakterize edilmesi ve ıslah programlarında yararlanılması önemlidir. Yerel çeģitler; farklı ekolojilere adaptasyon yeteneğine, hastalık ve zararlılara dayanıklılığa ve birçok istenen kalite özelliklerine sahiptir. Ġçerdikleri zengin genetik çeģitlilik ile son yıllarda hızla ilerleyen biyoteknolojik imkanlar kullanılarak üstün vasıflı çeģitlerin geliģtirilmesi için gerekli ham madde niteliğindedirler.

12 2 Yerel çeģitler genellikle geleneksel tarım sistemleri kullanılarak yetiģtirildiği için, bu çeģitlere yönelmek ekolojik tarımla da uyumludur. Bu nedenle yerel çeģitlerimizin geliģtirilmesi ve ekolojik tarımda bu çeģitlerin kullanılması ile ilgili programların desteklenmesi, hem bu çeģitlerin hem de geleneksel tarım sistemlerinin korunmasına yardımcı olacak, böylece doğal kaynaklarımız da güvence altına alınacaktır. Ülkemizde son yıllarda arpa ıslah çalıģmalarında en yaygın kullanılan metot melezleme ıslahıdır. Bu çalıģmaların daha etkili sonuçlar vermesi için değiģik gen kaynaklarının taranarak yeni genitörlerin bulunması önemlidir. Söz konusu gen kaynaklarının uygun yörelerden toplanıp bunların hangi karakterler bakımından yeterli varyasyonlar gösterdiğinin bilinmesi gerekmektedir. Bu nedenle ülkemizde arpa üretimini sınırlayan tarımsal, patolojik ve kalite karakterlerindeki yetersizliği giderebilmek ya da iyileģtirebilmek için soğuğa, kurağa, yatmaya, hastalık ve zararlılara dayanıklılık bakımından uygun genetik kaynakların bulunmasına yönelik yerel materyal toplama ve tanımlama çalıģmalarına gereksinim vardır. Bu çalıģmada arpa gen merkezlerinden birisi olan Türkiye nin değiģik illerinden toplanmıģ arpa örnekleri ve standart arpa çeģitleri, farklı özellikler bakımından karģılaģtırılmıģ ve Türkiye kıģlık arpa populasyonlarının tarımsal özellikleri hakkında bilgiler elde edilmiģtir. Günümüzde bitki genetik kaynakları konusu çok sayıda ülkede hükümetlerin dikkatini çekmektedir. Konu uluslararası düzeyde tartıģılmakta, bitki genetik kaynaklarına karģı ilgi ve duyarlılık büyümektedir. Böylece bitki genetik kaynaklarının korunması ve kullanımındaki en önemli engeli oluģturan değerlendirme aģaması, kullanım olanaklarını arttıracak, bitki genetik kaynaklarının ekonomiye katkısı büyük değerlere ulaģabilecektir (Anonim, 2006a).

13 3 2. KAYNAK ARAġTIRMASI Dünyada ve ülkemizde ekim alanı ve üretim yönünden buğdaydan sonra en büyük paya sahip olan arpa, insan ve hayvan beslenmesindeki öneminin yanında pek çok ürünün de ham maddesidir. Adaptasyon yeteneğinin yüksek, yetiģtiriciliğinin kolay oluģu ve aynı zamanda hem kuru koģullar hem de sulu koģullar için vazgeçilmez bir ekim nöbeti bitkisi olması arpanın önemini arttırmaktadır. Arpa üzerinde gerek adaptasyon çalıģmaları, gerekse çeģit geliģtirme çalıģmaları farklı koģullarda uzun yıllardan beri yürütülmektedir. Arpa üzerinde yapılan çalıģmalar oldukça fazla olup, bu çalıģmalardan konumuzla ilgili olanların özetlenmesine özen gösterilmiģtir. Dünyada ve ülkemizde yapılan çalıģmalardan bazılarına ait bilgiler tarih sırasına göre aģağıda verilmiģtir. Vavilov (1926), arpanın orijin merkezi olarak büyük varyasyonun olduğu Etiyopya yı göstermiģtir. Zhukovski ve Orlov (1933), arpanın farklılaģma merkezinin Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin de içine girdiği verimli hilalin olduğunu belirtmiģtir. Harlan (1960) ise Türkiye yi arpanın mikro merkezi olarak belirterek, Ġran nın batısında polimorfik populasyona sahip iki sıralı ve külahlı H.spontaneum türlerine rastladığını, iki sıralı arpaların daha çok Verimli Hilal ve kurak alanlarda, altı sıralı arpaların ise daha çok yağıģın olduğu bölgelerde yoğun olarak bulunduğunu belirtmiģtir. Anikster ve ark. (1975), yaptıkları çalıģmalarda bazı yabani arpa formlarının pas hastalıklarına dayanıklılık gösterdiğini belirtmiģlerdir. AraĢtırıcılar bazı H.spontaneum formlarının özellikle kara pasa karģı dayanıklılık gösterdiğini bildirmiģlerdir. Moseman ve Craddock (1975), arpa ıslahında yabani formların ebeveyn olarak kullanılabileceğini ve yabani formların külleme, pas hastalıklarına ve yaprak yanıklığı gibi hastalıklara da dayanıklı olduklarını belirtmiģlerdir. Ceccarelli (1984), kurak Ģartlarda H.spontaneum ve köy populasyonlarının arpa ıslahında kullanımı üzerine yaptığı çalıģmada, 240 adet materyali 350 mm yağıģ alan bir bölgede ekmiģlerdir. AraĢtırmada kurağa ve soğuğa tolerans, bitki boyu, baģak uzunluğu, olgunlaģma gün sayısı, baģaklanma gün sayısı, tane büyüklüğü ve kardeģlenme gibi gözlemler alınmıģ, denemenin daha sonra 200 mm yağıģ alan bölgelere götürüleceği belirtilmiģtir. Somaroo ve ark. (1984), ICARDA arpa gen kaynaklarından 2696 materyali değerlendirmeye almıģlardır. Materyal üzerinde olgunlaģma gün sayısı, baģaklanma gün

14 4 sayısı, bitki boyu, 1000 tane ağırlığı ve yatma gibi gözlemler almıģlardır materyal arasında ele alınan karakterler bakımından büyük bir varyasyon gözlemiģlerdir. Negassa (1985), HabeĢistan da ülkenin 12 bölgesinden toplanan 485 yerel arpa genotipi üzerinde, aralarında tane sıra sayısı, baģak uzunluğu, karyopsis ve tane renginin de yer aldığı 7 kantitatif özelliğin incelendiği araģtırmada, bölgelerin bir çoğunda incelenen özelliklerin fenotipik frekansı ve genetik varyasyonun önemli olduğu, araģtırmanın sonucunda yerel populasyonlar hakkında detaylı çalıģmaların yapılması gerektiğini bildirmiģtir. Ceccarelli ve Grando (1984), arpanın köy populasyonları ve yabani formlarının morfolojik ve agronomik özelliklerini incelemiģlerdir. AraĢtırıcılar baģaklanma gün sayısı, sap uzunluğu (baģak hariç), sapta boğum arası sayısı, fertil kardeģ sayısı, 1000 tane ağırlığı, pas hastalık reaksiyonu gibi gözlemlerin yanında geliģme tabiatı ve soğuk zararını da gözlemiģlerdir. Yabani arpa formlarının köy populasyonlarına nazaran az da olsa geç baģaklandığını ve daha uzun boylu olduklarını gözlemiģlerdir. Özellikle bitki boyunun kurak Ģartlarda adaptasyon sağlayan bir kriter olduğu göz önüne alınarak, bazı uzun boylu yabani formları tespit etmiģlerdir. Sonuç olarak araģtırıcılar ıslah prgramlarında faydalı olabilecek bazı formları kültür arpalar ile melezlemek için seçmiģlerdir. Ceccarelli ve ark. (1987), H.spontaneum un kurak Ģartlarda arpa ıslahı çalıģmalarında kullanılabileceğini belirtmiģlerdir. AraĢtırıcılar ICARDA da mevcut olan ve çeģitli ülke ve bölgelerden toplanan H.spontaneum materyalinin bazı morfolojik ve fenolojik karakterler açısından geniģ bir varyasyon gösterdiğini belirtmiģlerdir. Kırtok ve ark. (1987), Çukurova koģullarında bazı ICARDA kökenli arpa çeģitleri ile yürüttükleri çalıģmada ise, bitki boyu, baģakta tane sayısı, baģakta tane verimi, bin tane ağırlığı ve birim alan tane verimi yönünden çeģitler arasında önemli farklılıkların oluģtuğunu bildirmiģlerdir. Akkaya ve Akten (1990), 25 yazlık arpa ile Erzurum Ģartlarında yürüttükleri çalıģmada, bin tane ağırlığının g, protein oranlarının % , tane veriminin ise kg/da arasında değiģtiğini belirtmiģlerdir. Biesants (1990), Türk-Yunan makarnalık buğday populasyonları ile bazı ıslah çeģitlerinin verim ve kalite özelliklerini incelediği bir çalıģmada yazlık buğdaylarda tek baģak verimi ve bin dane ağırlığının, kıģlıklarda ise baģakçık/ baģak oranının ve kısa sap ile hasat indeksinin verimin oluģmasında etkili unsurlar olduğunu açıklamıģtır. Kötü çevre Ģartlarında Türk köy populasyonlarının ıslah çeģitlerinden fazla verim verdiğini,

15 5 genellikle uzun boylu, fakat kalite yönünden yüksek protein ve camsılık özelliğine sahip olduklarını bildirmiģtir. Skovmand ve Rajaram (1990), çeģitli yerel buğdayların dünyadaki önemli ıslah çeģitlerinin ebeveyni olduğunu ve Türk yerel çeģitlerinin pek çok tanınmıģ buğday varyetesinin pedigrilerinde yer aldığını bazı örneklerle açıklamıģlardır. Kılınç ve ark. (1992), iki sıralı 25 arpa çeģit ve hattını Çukurova koģullarında 3 yıl süreyle denemiģler ve ortalama bitki boyunun ile cm, bin tane ağırlığının ile g, tane veriminin ile kg/da arasında değiģtiğini bildirmiģlerdir. Çölkesen ve ark. (1993) tarafından Çukurova ve ġanlıurfa koģullarına uygun arpa çeģitlerinin saptanması üzerine yapılan çalıģmada, incelenen arpa çeģit ve genotiplerinin tane verimi ve diğer karakterleri bakımından aralarında önemli derecede farklılıkların olduğu bulunmuģtur. AraĢtırmada tane veriminin Çukurova da kg/da, ġanlıurfa da ise kg/da arasında değiģtiği belirlenmiģtir. Pecetti ve ark. (1993), aralarında Türkiye nin de bulunduğu 9 Akdeniz ülkesinden 90 lokal makarnalık buğday çeģidinde kuraklık ve soğuk streslerini test etmek üzere bayrak yaprakları açısından değerlendirmeye almıģlar ve Türk materyalinin en yüksek düzeyde soğuğa tolerans gösterdiğini tespit etmiģlerdir. Genel değerlendirmede küçük bayrak yaprak ve soğuğa tolerans arasında olumlu korelasyon belirlenmiģtir. Sönmez ve ark. (1993) tarafından yazlık olarak Van yöresinde yürütülen bir çalıģmada kullanılan 21 arpa çeģit ve hattının tane verimlerinin kg/da arasında değiģtiği belirlenmiģtir. Topal (1993), Konya ekolojik Ģartlarında sekiz arpa çeģidi ile yapılan iki yıllık bir çalıģmada bitki boyunun cm, baģak uzunluğunun cm, tane veriminin kg/da, hasat indeksinin %36.3-%32.74, bin tane ağırlığının g ve protein oranının da %14.1- %12.24 arasında değiģtiğini bildirmiģtir. BaĢgül ve Engin (1995), Orta Anadolu nun yüksek alanlarına adapte edilecek 15 altı sıralı ve 9 iki sıralı arpayla yapılan bir çalıģmada; çeģitlerin veriminin yıllara ve lokasyona göre değiģtiği ve araģtırmanın ikinci yılında verimin daha yüksek olduğunu belirtmiģlerdir. Damania ve ark. (1996), Türkiye nin değiģik yerlerinden toplanan makarnalık buğday tek baģak örnekleri ile 2420 ebeveynden oluģan bir koleksiyonu ICARDA da 9 adaptasyon özellikleri bakımından değerlendirmiģlerdir. Bitkilerin toplandıkları yörelere

16 6 göre yapılan Cluster analizinde Doğu ve Batı gibi coğrafik konumlar ile agrocoğrafik sınırlar ele alınarak incelenen materyallerde, hem iyi hem de kötü çevreler için hedeflenen buğday ıslah programlarında yararlanılabilecek değerlere ve yüksek dane ağırlığına sahip erkenci materyallerin olduğunu bildirmiģlerdir. Aydın ve Katkat (1997), EskiĢehir koģullarında 8 arpa genotipi ile yürütülen çalıģmada dane verimi, baģakta dane sayısı, bin dane ağırlığı, baģaklanma süresi yönünden genotipler arasında önemli farklılıklar bulmuģlardır. Kıran (1997), Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin değiģik yerlerinden toplanan 116 adet arpa materyalini 11 özellik yönünden inceleyerek Ana BileĢenler Analizi uygulamıģtır. Yapılan analiz sonucunda kardeģ sayısı, baģakta tane sayısı, bin tane ağırlığı, baģak boyu ve yatmanın birinci ana bileģeni; kardeģ sayısı ikinci ana bileģeni, bin tane ağırlığı ve tane dolgunluğunun ise üçüncü ana bileģeni oluģturan ağırlıklı karakterlerin olduğunu belirlemiģ, değerlendirilen materyalin, ele alınan karakterler açısından büyük varyasyon gözlemiģtir. Öztürk ve ark. (1997), Erzurum da 15 arpa çeģidi ile yürüttükleri çalıģmalarında, tane veriminin kg/da, bin tane ağırlığının g, 2.5 mm elek üstü değerlerinin % arasında değiģtiğini; 1815, 1527 no lu ve Afyon Kılıç çeģitlerinin diğer genotiplere göre daha iyi olduğunu ve tane verimi ve bin dane ağırlığı yönünden yıllar ve genotipler arasında farklılığın önemli bulunduğunu bildirmiģlerdir. Büyük Menderes Havzası ekolojik Ģartlarında 15 arpa genotipi ile yapılan bir çalıģmada kardeģ sayısı, baģakta dane sayısı, bin dane ağırlığı, baģak boyu, bitki boyu ve dane verimi yönünden genotipler arasında farklılık önemli, yıllar arasında ise sadece baģakta dane sayısı arasındaki fark önemsiz bulunmuģtur (Turgut ve ark., 1997). Ġkinci ürün tarımının hızla yayıldığı KahramanmaraĢ koģullarında iki yıl süreyle 30 arpa genotipinin dane verimi, baģakta dane sayısı, baģakta dane ağırlığı, bin dane ağırlığı, baģaklanma süresi, baģaklanma-erme süresi, baģak boyu, bitki boyu gibi özellikleri incelenmiģtir. Genotipler incelenen özellikler yönünden önemli farklılık göstermiģtir. Dane verimi, baģaklanma süresi, baģaklanma erme süresi ve baģakta dane ağırlığı yönünden yıllar arasında farklılık önemli bulunmuģtur (Çölkesen ve ark., 1999) Lasa ve ark. (2001) yılında, Ġspanya Ulusal Koleksiyonu ndan temin ettikleri 159 yerel ve 16 eski arpa materyalinde 27 morfolojik ve kantitatif karakter bakımından fenotipik varyasyonu belirlemiģ, incelenen özelliklerin birçoğunda

17 7 varyasyonun geniģ olduğu, bu varyasyonun da çevre ve genotip x çevre interaksiyon kaynaklı olduğunu bildirmiģlerdir. Çölkesen ve ark. (2002), KahramanmaraĢ ve ġanlıurfa koģullarında ve yıllarında iki lokasyonlu olarak yürüttükleri çalıģmalarında, 24 iki sıralı 1 altı sıralı olmak üzere toplam 25 arpa çeģidi kullanılmıģtır. Ġki yıllık ortalama sonuçlara göre; KahramanmaraĢ koģullarında tane verimi kg/da, bitki boyu cm, baģak uzunluğu cm, bin tane ağırlığı g arasında değiģmiģtir. ġanlıurfa koģullarında ise tane verimi kg/da, bitki boyu cm, baģak uzunluğu cm, bin tane ağırlığı g arasında değiģmiģtir. ġanlıurfa lokasyonunda ortalama 1. Kalite değerleri % , 2.kalite değerleri % ,9 protein oranı % , tane nemi % arasında değiģmiģtir. K.MaraĢ koģullarında Brenda, Jubilant, Volga, Brewstar, Viva çeģitleri; ġ.urfa koģullarında S 448/88, Brenda, Brewstar, ġahin 91, Jubilant, Caruso ve Clarine çeģitleri yüksek verim vermiģlerdir. ND.8972, W 1936, Steffi, Kaya, Clarine çeģitlerinin düģük protein oranı ve yüksek 1. Kalite değerleri verdiklerini belirtmiģlerdir. Von Bothmer ve ark. (2003) arpada bitki boyunun cm (bodur) ile 120 cm ve üzeri (aģırı uzun) arasında değiģtiğini, genellikle 80 ila 100 cm arasında olduğunu ve daha uzun boya (>100 cm) sahip olanların da Trans Kafkasya, Uzak Doğu, Batı, Güney ve Güney-Batı Avrupa nın bol nemli ve sıcak bölgelerinde yetiģtirildiğini, endemik formlar olarak kısa boylu bitkilerin ise Orta ve Güney-Batı Asya ve Kuzey Afrika nın sıcak ve kuru bölgelerinde veya Çin ve Japonya nın nemli ve sıcak iklimlerinde bulunabildiğini bildirmektedirler. Dotlacil ve ark. (2003), Avrupa kıģlık yerel buğday çeģitlerinin ve tescilli buğday çeģitlerinin yer aldığı toplam 222 materyalden oluģan 2 deneme setini kullanarak 3 yıl süre ile tarla denemeleri yürütmüģlerdir. AraĢtırıcılar araģtırmaları sonucunda yerel buğday çeģitlerinin tanede ham protein oranının %2-3 oranında yeni çeģitlerden daha yüksek olduğunu belirtmiģlerdir. Ayrıca, modern çeģitlerde baģak üretkenliğinin, temel olarak hasat endeksi ve baģakçıktaki tane sayısının yanında marjinal olarak bin tane ağırlığındaki değiģimden kaynaklanabileceğini, seçilen 10 karakter arasında baģak üretkenliği karakterleri (baģaktaki tane ağılığı hariç) ve baģak boyunda oransal olarak geniģ varyasyonun (%11-20) olduğunu tespit etmiģlerdir. Yaptıkları regresyon analizine göre ise baģak üretkenliğine baģakçıktaki tane sayısının (yaklaģık varyasyonun %40) yanında yaklaģık %50 olarak bin tane ağrlığından etkilendiğini bildirmiģlerdir.

18 8 Yadav (2003), Hindistan da yaptığı bir araģtırmada, aģırı sulama ve gübre kullanımı neticesinde sarı pas ve yaprak bitlerinin arpa üretimini zorladığını belirterek 3 yıl boyunca tarla ve kontrollü Ģartlarda dayanıklı hatların araģtırıldığı, yapılan testler sonucunda yarı dik geliģme formu ve antosiyan renkli kulakçıklara sahip olan BC 284 hattın her iki etmene karģı dayanıklı olduğunu rapor etmiģtir. Akdeniz ve ark. (2004) tarafından Van ekolojik koģullarında farklı arpa çeģitleri ile yürüttükleri bir çalıģmada, en yüksek biyolojik verimin Orza-96, Tokak 157/37 ve Aday-1 çeģitlerinden, en yüksek tane veriminin ise Orza-96 çeģidinden elde edildiği bildirilmiģtir. Jaradat ve ark. (2004), Umman da 3191 arpa genotipi üzerinde 7 kantitatif ve aralarında baģak, tane ve kılçık özelliklerinin da yer aldığı 19 kalitatif özelliği incelediği araģtırmasında, fenotipik farklılığın (H ) ile arasında değiģtiğini belirtmiģtir. Ayrıca araģtırıcı, bir çok araģtırmacıya atıfta bulunarak (Brown ve Munday, 1982; Alemayehu ve Parlevliet, 1997; Kebebew ve ark., 2001), kalıtımı basit olan bu özelliklerin genetik farklılığın belirlenmesinde ve farklılık, yeknesaklık ve durulmuģluk (FYD) testlerinde ve doğal seleksiyonda kullanıldığını belirtmiģtir. Ergün (2005), Haymana Ģartlarında yetiģtirme yılında yürütülen bir araģtırmada üstün özellikler taģıyan hatların saptanması ve ıslah programlarında kullanılması için, Tarla Bitkileri Merkez AraĢtırma Enstitüsü nün ön verim denemelerinden seçilen 58 iki sıralı ve 2 altı sıralı arpa hatlarında verim ve verime etkide bulunan bazı karakterlerin değiģim sınırlarını incelemiģ ve en düģük ve en yüksek değerlere göre çıkıs süresinin gün, baģaklanma gün sayısının gün, m 2 de bitki sayısının adet, m 2 de baģak sayısının adet, m 2 de biyolojik verimin g, m 2 de tane veriminin g, birim alan hasat indeksinin % , sap uzunluğunun cm, baģak boyunun cm, baģakta toplam baģakçık sayısının adet, baģakta fertil baģakçık sayısının adet, baģakta tane veriminin g ve bin tane ağırlığının g arasında değiģim gösterdiğini belirtmiģtir. Sirat ve Sezer (2005), Samsun ekolojik Ģartlarına uygun arpa çeģitlerinin belirlenmesi amacıyla, yılları arasında, Bafra ve Kurupelit te yürüttükleri bir araģtırmada, çeģit olarak 6 sıralı Kıral 97, Erginel 90, Plaisent ve Çetin-2000 ile 2 sıralı Sladoran, Balkan 96 ve Fahrettinbey; hat olarak Sitap 01/6A çeģitlerini kullanmıģlardır. AraĢtırmada, fenolojik özelliklerden baģaklanma süresi, agronomik ve morfolojik özelliklerden bitki boyu, baģak uzunluğu, baģakta tane sayısı, baģakta tane ağırlığı ve

19 9 tane verimi incelenmiģtir. Ayrıca, kalite kriterlerinden 1000 tane ağırlığı ve hektolitre ağırlığı da belirlenmiģtir. AraĢtırma sonucuna göre, en fazla tane verimi Fahrettinbey (590.8 kg/da), Sladoran (562.8 kg/da) çeģitleri ile Sitap 01/6A (556.8 kg/da) hattından; en yüksek 1000 tane ağırlığı Sitap 01/6A (52.0 g) dan, en yüksek hektolitre ağırlığı Fahrettinbey (68.1 kg/hl) ile Balkan 96 (66.4 kg/hl) çeģitlerinden elde etmiģlerdir. Akçura (2006), Türkiye nin değiģik illerinden toplanan 340 kıģlık yerel ekmeklik buğday populasyonunu bazı agronomik ve kalite özellikleri yönünden karakterize ederek bu populasyonlardan tane verimi ve kalite özelliklerine göre saf hat seleksiyonu yapmıģ, bu saf hatları tane verimi ve kalite özellikleri yönünden 14 standart çeģitle karģılaģtırmıģtır. Ġncelenen özelliklerden fertil kardeģ sayısı (değiģim katsayısı %20.47), baģakta tane sayısı (%16.18), baģakta tane ağırlığı (%26.58) ve tek bitki dane veriminde (%27.53) yüksek varyasyonlar tespit ettiğini bildirmiģtir. Al-Nashash ve ark. ( 2007), Ürdün de yaptıkları bir çalıģmada 0 ile 1 arasında değiģebilen çeģitlilik katsayısını (H ) kullanarak, 32 yerel arpa ırkının aralarında 15 kantitatif karakter bakımından geniģ fenotipik varyasyon gösterdikleri, değerlerin 0,00 (büyüme formu için) ile 1.00 (bitki boyu için) arasında değiģtiğini ve karakterlerin çoğunun yüksek (H >0.60), bir kaçının ise (büyüme formu ve erken büyüme gücü gibi) düģük (0.00 ve 0.12) varyasyon gösterdiklerini bildirmiģlerdir. Kaydan ve Yağmur (2007), Van ekolojik koģullarına uygun ve yüksek verimli çeģitlerin belirlenmesi amacı ile 13 arpa çeģidi (Tokak 157/37, Tarm 92, Orza 96, Bülbül 89, Yesevi 93, Aydanhanım, Kalaycı 97, Karatay 94, Efes 3, Efes 98, Anadolu 98, Çıldır 02 ve Zeynelağa ) ile iki yıl süreli yürütülen bir araģtırmadan elde edilen bulgulara göre; arpa çeģitlerinde verim ve bazı verim öğeleri yönünden önemli farklılıklar tespit ederek genellikle yüksek fertil baģak sayısına sahip olan çeģitlerde tane verimi bakımından performansın iyi olduğu görülmüģ, tane verimi bakımından yüksek performans gösteren Tarm 92, Orza 96, Tokak 157/37 ve Bülbül 89 çeģitlerinin ise Van ekolojik koģullarında diğer çeģitlere göre daha verimli oldukları bu nedenle de bölgede arpa üretiminin arttırılması için bu çeģitlerin tarımının yaygınlaģtırılmasının gerekli olduğu sonucuna varmıģlardır. Ahmad ve ark. (2008), Pakistan da ülkenin muhtelif bölgelerinden toplanan 133 yerel arpa genotipi üzerinde, aralarında bitkide kardeģ sayısı, üst boğum arası uzunluğu, bitki boyu, baģak uzunluğu, baģakta baģakçık sayısı, baģakta tane sayısı, tek bitki tane verimi, bin tane ağırlığı ve hasat endeksinin de yer aldığı 14 kantitatif özelliğin incelendiği araģtırmada, incelenen özelliklerin bir çoğunda önemli genetik varyasyonun

20 10 tespit edildiği, araģtırmanın sonucunda yerel populasyonlar hakkında kapsamlı veri tabanı oluģturulduğunu bildirmiģtir. Akıncı ve Yıldırım (2009); Diyarbakır Ģartlarında yılları arasında yürütülen bir araģtırmada, üstün özellikler taģıyan hatların saptanması ve ıslah programlarında kullanılması için Güney-Doğu Anadolu Bölgesi nden toplanan 800 adet arpa materyalinin morfolojik ve agronomik özelliklerinin degiģim sınırlarını incelemiģlerdir. AraĢtırmanın üçüncü yılında en düģük ve en yüksek değerlere göre; baģaklanma süresinin gün, bitki boyunun cm, baģak uzunluğunun cm, baģakta baģakçık sayısının adet, baģakta tane sayısının adet, bin tane ağırlıgının g ve tane veriminin kg/da arasında degiģim gösterdiğini bildirmiģlerdir. Tereshchenko (2009), antosiyan oluģumunun stres toleransına etkisinin genetik mekanizmalarının yeterli derecede araģtırılmadığını belirterek buğday, çavdar ve tritikale koleoptilinde antosiyanin oluģumunun molekuler-genetik mekanizmasını ve tuzluluk toleransında rolünü araģtırmıģ ve renk pigmentlerinin toleransı arttırdığını belirtmiģtir. Abebe (2010), HabeĢistan da ülkenin 10 değiģik bölgesinden temin edilen 199 adet yerel arpa genotiplerinde 10 morfolojik özelliğin varyasyonu ve kalıtımı üzerine yaptığı bir çalıģmada, tüm özelliklerde bölgeler arasında varyasyonun önemsiz, ancak bölge içi varyasyonun önemli olduğunu belirtmiģtir.

21 11 3. MATERYAL VE METOT Bu çalıģmada Ġç Anadolu Bölgesi nden (Konya, Aksaray, Karaman, EskiĢehir, Yozgat, Ankara, Sivas, KırĢehir, Çankırı, Kayseri ve Niğde), Akdeniz Bölgesi nden (Antalya, Isparta, Burdur, Adana, Hatay ve KahramanmaraĢ) ve Ege Bölgesi nden (Afyonkarahisar) toplanmıģ, 14 ü altı, 236 sı ise iki sıralı olmak üzere toplam 250 arpa örneği materyal olarak kullanılmıģtır. AraĢtırmada kullanılan populasyonların kayıt numaraları, toplandığı yerler ve yükseltiler Çizelge 3.1 de verilmiģtir. Materyalin 156 tanesi 2007 yılı Haziran ve Temmuz aylarında yukarıda verilen bölgelerden toplanırken, 69 u Ege Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü Gen Bankası ndan, 15 i Bahri DağdaĢ Uluslararası Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü nden, 10 u da Konya Anadolu Efes Malt ve Gıda San. A.ġ. den temin edilmiģtir. AraĢtırma , ve yetiģtirme sezonlarında Konya da Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Abbülkadir AKÇĠN Deneme Tarlasında yürütülmüģtür. Deneme yıllarında uygulanan iģlemler aģağıda ayrı baģlıklar halinde verilmiģtir yılında denemenin kurulması, yapılan gözlem ve ölçümler Bu yetiģtirme sezonunda çeģitli bölgelerden toplanan arpa örnekleri yanında değiģik kuruluģlardan temin edilen iki ve altı sıralı arpa materyali, tekerrürlü (Tarm 92, Karatay 94 ve Tokak 157/37) ve tekerrürsüz (Çetin 2000, Avcı 2002, Erginel 90 ve Kral 97) kontrol arpa çeģitleri ile birlikte Augmented Deneme Deseni ne göre 4 sıralı 1 m uzunluğundaki parsellere, sıra arası 25 cm, sıra üzeri 5 cm ve her sıraya 20 adet tohum olacak Ģekilde 1-2 Ekim 2007 tarihleri arasında elle ekilmiģtir. Deneme 25 blok ve her blokta 13 parsel (10 adet yerel arpa populasyonu, 3 adet kontrol arpa çeģidi), toplam 325 parselden oluģturulmuģtur. Deneme genelinde kontrol çeģitleri 75 kez yer almıģtır. Deneme parsellerine ekimle birlikte 2.5 kg/da N ve 6.5 kg/da P 2 O 5, kardeģlenme döneminde ise 3.5 kg/da N verilmiģtir. Yabancı ot kontrolü elle yapılmıģtır. Denemelerin kurulduğu arazi civarında baģka üretim alanları bulunmadığından ekim döneminde ekilen tohumların ve hasat dönemlerinde baģaklardan tanelerin kuģlar tarafından toplanmaması için yaklaģık 1500 m 2 lik ağ sistemi ile kapalı alan oluģturulmuģ ve materyallerin tahrip edilmesi önlenmiģtir (ġekil 3.1 ve 3.2).

22 Ġç Anadolu 12 Çizelge 3.1. Arpa populasyonlarının toplandığı iller, yükseltiler ve kayıt numaraları. Bölge Ġl K.No Yükselti Ġl K.No Yükselti Ġl K.No Yükselti Ġki Sıralılar Konya A Konya A Konya T Konya A Konya A Konya T Konya A Konya A Konya T Konya A Konya A Konya T Konya A Konya A Konya T Konya A Konya A Konya T Konya A Konya A Konya T Konya A Konya T Konya T Konya A Konya T Konya T Konya A Konya T Konya T Konya A Konya T Konya T Konya A Konya T Konya T Konya A Konya T Konya T Konya A Konya T Konya T Konya A5-H 1125 Konya T Konya T Konya A Konya T Konya T Konya A Konya T Konya T Konya A Konya T Konya T Konya A Konya T Konya T Konya A Konya T Konya T Konya A Konya T Konya T Konya A Konya T Konya T Konya A Konya T Konya TR71984 Konya A Konya T Konya TR46825 Konya A Konya T Konya TR71912 Konya A Konya T Konya TR71960 Konya A Konya T Konya TR71921 Konya A7-H 1125 Konya T Konya TR71982 Konya A Konya T Konya E Konya A Konya T Konya E Konya A Konya T Konya E Konya A Konya T Konya E Konya A Konya T Konya E Konya A Konya T Konya E Konya A Konya T Konya E Konya A Konya T Konya E Konya A Konya T Konya E Konya A Konya T Konya E Konya A Konya T Konya BD Konya A Konya T Konya BD Konya A Konya T Konya BD Konya A Konya T Konya BD Konya A Konya T Konya BD Konya A Konya T Konya BD Konya A Konya T Konya BD Konya A Konya T Konya BD Konya A Konya T Konya BD Konya A Konya T Konya BD Konya A Konya T Konya BD Konya A Konya T Karaman T Konya A Konya T Karaman T Konya A Konya T Karaman T Konya A Konya T Karaman T Konya A Konya T Aksaray T Konya A Konya T Aksaray T

23 Akdeniz Ġç Anadolu 13 Çizelge 3.1. (Devamı) Bölge Ġl K.No Yükselti Ġl K.No Yükselti Ġl K.No Yükselti Ġki Sıralılar Ankara TR32089 EskiĢehir TR68689 Sivas TR53351 Ankara TR32091 Sivas TR53303 Sivas TR53344 Ankara TR37047 Sivas TR53306 Sivas TR55004 Çankırı TR32103 Sivas TR33082 Sivas TR55008 Çankırı TR36963 Sivas TR53348 Sivas TR55012 Kayseri TR32025 Sivas TR53333 Sivas TR53357 KırĢehir TR32042 Sivas TR53338 Sivas TR53379 Yozgat TR32172 Sivas TR53314 Sivas TR53361 Yozgat TR54871 Sivas TR53317 Sivas TR53377 Yozgat TR54876 Sivas TR53325 Sivas TR45315 Niğde TR35404 Sivas TR53293 Sivas TR53328 EskiĢehir TR68958 Isparta T Isparta T K.MaraĢ TR31818 Isparta T Isparta T K.MaraĢ TR40802 Isparta T Isparta T K.MaraĢ T739 Isparta T Isparta TR54639 K.MaraĢ TR40814 Isparta T Isparta TR54645 Antalya TR55027 Isparta T Burdur TR35463 Antalya TR4965 Isparta T Burdur TR35500 Antalya TR12362 Isparta T Burdur TR35460 Adana TR40807 Isparta T Ege Afyonkarahisar TR12344 Afyonkarahisar TR38045 Altı Sıralılar Yozgat TR54974 Hatay TR46806 Antalya TR40693 Konya T Hatay TR46578 Antalya TR40721 Konya T Antalya TR12350 Afyon TR12347 Konya TR35413 AraĢtırma kuru Ģartlarda ve kıģlık olarak yürütülmüģtür. Denemede kullanılan 12 adet populasyonda çimlenme ve çıkıģ sağlanamamıģtır. Çimlenme ve çıkıģ sağlayan 238 adet yerel populasyonda varyasyonu temsil edecek sayıda bitki her parselde (en az 6 adet) etiketlenmiģ olup, bitkilerde vejetasyon süresince aģağıda verilen gözlem ve ölçümler yapılmıģtır. Etiketlenen tek bitkiler ayrı ayrı Temmuz 2008 tarihleri arasında baģakları toplanmak suretiyle hasat edilmiģtir. Seçilen bu bitkiler aynı zamanda bir sonraki yılın tek bitki sıralarını oluģturmuģtur Bitki büyüme Ģekli Bitkinin beģ kardeģli olduğu dönem ile dokuz kardeģli olduğu dönem arası (Zadoks 25-29) yaprak ve kardeģlerin toprak ile yaptığı açıya göre 1-9 sıkalası (1-dik, 3- yarı dik, 5-orta, 7- yarı yatık, 9-yatık) esas alınarak belirlenmiģtir (Anonim, 1998).

24 14 ġekil 3.1. Denemede yer alan bazı populasyonların parsel görünümü ( ). ġekil 3.2. Deneme yerinin genel görünümü ( ).

25 Soğuk zararı Bitkilerin kıģtan çıkıģ döneminde (Zadoks 24-29) yaprak ve kardeģlerin soğuk zararına göre 1-9 skalası (1-zarar yok, 3-çok az, 5-orta, 7-yüksek, 9-çok yüksek) esas alınarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006) Yatma Her parselde bitkilerin tane doldurma döneminde (Zadoks 70-89) sapların toprak ile yaptığı açıya göre 1-9 skalası (1- dik, 3- yarı dik, 5- orta, 7-yarı yatık, 9- yatık) esas alınarak belirlenmiģtir (Igartua ve ark.,1998) BaĢağın duruģu Tane doldurma döneminin baģlangıcında (Zadoks 70-79) baģak dik, yarı dik, yatay, yarı eğik ve eğik Ģeklinde belirlenmiģtir (Anonim, 1998) BaĢaklanma süresi 1 Ocak tarihinden parseldeki bitkilerin % 50 sinin baģaklandığı (Zadoks 50) tarihe kadar geçen süre gün olarak belirlenmiģtir (Igartua ve ark.,1998) BaĢaklanma-erme süresi BaĢaklanma tarihi ile olgunlaģma tarihi (Zadoks 50-90) arasında geçen süre gün olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006) Vejetasyon süresi Bitkilerin çıkıģından çiçeklenmeye (Zadoks 10-60) kadar geçen süre gün olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006).

26 Kavuzlu tane rengi Her parselde etiketlenen bitkilerin hasat döneminde baģakta kavuz rengi sarı, beyaz, siyah veya çakır olarak belirlenmiģtir (Kün, 1996) Çıplak tane rengi Her parselde etiketlenen bitkilerin hasat döneminde baģakta çıplak tane rengi sarı, yeģil veya kahverengi olarak belirlenmiģtir (Kün, 1996) Kılçık rengi Her parselde etiketlenen bitkilerin hasat döneminde baģakta kılçık rengi sarı, beyaz veya siyah olarak belirlenmiģtir (Kün, 1996) Bayrak yaprağın duruģu Bitkilerde döllenmeden sonra (Zadoks 68-69) bayrak yaprağın sap ile yaptığı açıya göre dik, yarı dik, yatay, yarı eğik, eğik olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006) Bayrak yaprak kulakçıklarında antosiyanin oluģumu Bitkilerde bayrak yaprak kınının ĢiĢtiği dönem ile ilk kılçıkların yeni görülmeye baģladığı dönem arası (Zadoks 45-49) bayrak yaprak kulakçıklarında antosiyanin renklenmesine göre var veya yok Ģeklinde belirlenmiģtir (Dönmez ve ark., 2008) Bayrak yaprak ayasında kıvrılma Bitkilerde bayrak yaprak kınının açıldığı dönem ile baģakta ilk baģakçıkların yeni görüldüğü dönem arası (Zadoks 47-51) kıvrılma yok, düģük, orta ve yüksek Ģeklinde belirlenmiģtir (Anonim, 1998).

27 Bayrak yaprak kınında mumsuluk Bitkilerde ilk baģakçıkların yeni görüldüğü dönem ile çiçeklenmenin baģladığı dönem arası (Zadoks 50-60) mumsuluk yok, zayıf, orta ve kuvvetli Ģeklinde belirlenmiģtir (Dönmez ve ark., 2008) En alt yapraklarda yaprak kını tüylülüğü Bitkinin kardeģlenme döneminde (Zadoks 25-29) en alt yaprak kınının üzerindeki tüyler var veya yok Ģeklinde belirlenmiģtir (Dönmez ve ark., 2008) BaĢakta mumsuluk Bitkide çiçeklenmenin ortası ile süt olumun ortası arasındaki dönemde (Zadoks 65-75) baģak mumsuluğu yok, zayıf, orta ve kuvvetli Ģeklinde belirlenmiģtir (Dönmez ve ark., 2008) Bayrak yaprak ayası eni Bitkilerin baģaklanma dönemi sonunda (Zadoks 58-59) ana saptaki bayrak yaprak ayası yüzeyinin en geniģ yeri ölçülerek cm olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006) Bayrak yaprak ayası boyu Bitkilerin baģaklanma dönemi sonunda (Zadoks 58-59) ana saptaki bayrak yaprak ayasının boyu ölçülerek cm olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006) Fertil kardeģ sayısı Her parselde etiketlenen bitkiler ayrı ayrı sökülerek bitki baģına fertil kardeģ sayısı adet olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006).

28 Bitki boyu Her parselde etiketlenen bitkilerin ana sapında kök boğazından baģakta en üst baģakçığın ucuna kadar (kılçıklar hariç) olan mesafe cm olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006) Üst boğum arası uzunluğu Her parselde etiketlenen bitkilerin ana sapında en üst boğum ile baģağın en alt boğumu arasındaki mesafe ölçülerek cm olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006) BaĢak uzunluğu Her parselde etiketlenen bitkilerin ana sapında baģak boyu (kılçıklar hariç) cm olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006) BaĢakta baģakçık sayısı Her parselde etiketlenen bitkilerin ana sap baģağında iki sıralılarda ortadaki baģakçıklar, altı sıralılarda ise tüm baģakcıklar sayılarak adet olarak belirlenmiģtir BaĢakta tane sayısı Her parselde etiketlenen bitkilerin ana sap baģakları ayrı ayrı harmanlandıktan sonra taneler sayılarak adet olarak belirlenmiģtir BaĢakta tane ağırlığı Her parselde etiketlenen bitkilerin ana sap baģağında tane ağırlığı g olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006).

29 Tek bitki tane verimi Her parselde etiketlenen bitkilerden kardeģleriyle birlikte elde edilen tane ürününün tartılmasıyla g olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006) Bin tane ağırlığı Her parselde etiketlenen bitkilerden elde edilen tanelerden 4x100 adet tanenin hassas terazide tartılarak ortalaması alınmıģ ve 10 ile çarpılarak g olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006) yılında denemenin kurulması, yapılan gözlem ve ölçümler AraĢtırmanın ikinci ( ) yılında, birinci yılda çıkıģ sağlayan 238 adet arpa populasyonundan seçilen 860 adet tek bitki ve aynı kontrol arpa çeģitleri materyal olarak kullanılmıģtır. Kuru Ģartlarda yürütülen araģtırma Augmented deneme deseni ne göre, her bitki 1 sıra olmak üzere 1 m uzunluğundaki parsellere, sıra arası 20 cm ve her sıraya 45 adet tohum olacak Ģekilde kontrol çeģitleri ile birlikte 10 Ekim 2008 tarihinde elle ekilmiģtir (ġekil 3.3). Deneme 20 blok, her blokta 50 sıra ve toplam 1000 (sıra) parselden oluģmuģtur. Deneme genelinde kontrol çeģitleri 140 kez yer almıģtır. Gübreleme iģlemi araģtırmanın birinci yılında olduğu gibi yapılmıģtır. Yabancı ot kontrolü elle yapılmıģtır. KuĢ zararına karģı deneme alanı ağ sistemiyle korunmuģtur (ġekil 3.4). Hasat iģlemi 1-5 Temmuz 2009 tarihleri arasında her sıra ayrı ayrı orakla biçilerek, harmanlama iģlemleri ise elle yapılmıģtır. Bu deneme yılında seçilen saf hatlarda yatma, kuraklık ve soğuğa dayanıklılık gözlemleri yanında her parselin orta kısımlarından rastgele belirlenen 10 bitkide bitki boyu, baģak uzunluğu, baģakta baģakçık sayısı, baģakta tane sayısı, baģakta dane ağırlığı, bin tane ağırlığı, parsel tane verimi ve tane protein oranı aģağıda belirtilen yöntemlerle belirlenmiģtir. Ġkinci yılda yapılan gözlem ve ölçümlere göre verim ve kalite özellikleri bakımından seçilen saf hatlar bir sonraki deneme yılına aktarılmıģtır.

30 20 ġekil 3.3. Deneme yerinin genel görünümü ( ). ġekil 3.4. Deneme yerinin genel görünümü ( ).

31 Bitki boyu Her sırada rastgele belirlenen 10 bitkinin ana sapında kök boğazından baģakta en üst baģakçığın ucuna kadar (kılçıklar hariç) olan mesafe cm olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006) BaĢak uzunluğu Her sırada rastgele belirlenen 10 bitkinin ana sapında baģak boyu (kılçıklar hariç) cm olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006) BaĢakta baģakçık sayısı Her sırada rastgele belirlenen 10 bitkinin ana sap baģağında iki sıralılarda ortadaki baģakçıklar, altı sıralılarda ise tüm baģakcıklar sayılarak adet olarak belirlenmiģtir BaĢakta tane sayısı Her sırada rastgele belirlenen 10 bitkinin ana sap baģakları ayrı ayrı harmanlandıktan sonra taneler sayılarak adet olarak belirlenmiģtir BaĢakta tane ağırlığı Her sırada rastgele belirlenen 10 bitkinin ana sap baģağında tane ağırlığı g olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006) Bin tane ağırlığı Her sıradan elde edilen tanelerden 4x100 adet tanenin hassas terazide tartılarak ortalaması alınmıģ ve 10 ile çarpılarak g olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006).

32 Parsel tane verimi Her sıradan elde edilen tane ürününün tartılmasıyla g/m olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006) Tane protein oranı Her sıradan elde edilen tanelerden 0.2 g ağırlığında tane örneklerinin saf sudan geçirilerek kurutulmuģ ve S.Ü. Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü Laboratuarı nın LECO TruSpec CN cihazında azot tayini yapılarak, elde edilen değerler 6.25 faktörü ile çarpılarak tane protein oranı hesaplanmıģtır (Lindsay ve Norwell, 1978) yılında denemenin kurulması, yapılan gözlem ve ölçümler AraĢtırmanın üçüncü ( ) yılında, bir önceki deneme yılında değerlendirilen yerel arpa saf hatlarının içerisinden parsel tane verimi ve kalite özelliklerine göre seçilen 226 adet saf hat ve 3 ü tekerrürlü (Tarm 92, Karatay 94 ve Tokak 157/37), 14 ü tekerrürsüz (Anadolu 86, Kıral 97, Konevi 98, Durusu, Angora, Çetin 2000, Balkan 96, Yıldız, Erginel 90, Avcı 2002, Bülbül 89, Efes 98, Çumra 2001 ve Çıplak arpa hattı) olmak üzere toplam 17 kontrol arpa çeģidi materyal olarak kullanılmıģtır (ġekil 3.5 ve 3.6). Denemenin planlanmasında gerekli olan blok sayısı ve kontrol çeģitlerinin belirlenmesinde, varyans analizinde hata için gereken en az serbestlik derecesinin 10 olması esası göz önüne alınmıģtır. Deneme, Augmented deneme deseni ne göre 20 tekerrürlü (blok) olarak kurulmuģ, bloklar 15 parselden oluģmuģ ve her blokta Tarm 92, Karatay 94 ve Tokak 157/37 çeģitleri bir kez yer almıģtır. Deneme toplam 300 parselden oluģturulmuģtur. Denemede her bir parsel 0.8x1 m ve her parselde 4 sıra olmak üzere, m 2 de 550 adet tohum olacak Ģekilde 15 ekim 2009 tarihinde elle ekilmiģtir. Denemede kullanılan gübre dozları ve bakım iģlemleri araģtırmanın ikinci yılında olduğu gibi uygulanmıģtır. Hasat iģlemi 5-10 temmuz 2010 tarihler arasında bitkiler orakla biçilerek, harmanlama iģlemi ise harman makinesi ile yapılmıģtır. Bu deneme yılında genotiplerde yatma, kuraklık ve soğuğa dayanıklılık gözlemleri yanında incelenen karakterler aģağıda verilmiģtir.

33 23 ġekil 3.5. Deneme yerinin genel görünümü ( ). ġekil 3.6. Deneme yerinin genel görünümü ( ).

34 Parsel tane verimi Her parselden elde edilen tane ürünlerinin tartılmasıyla kg/da olarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006) Tane protein oranı Her parselden elde edilen üründen alınan 0.2 g ağırlığında tane örnekleri saf sudan geçirilerek kurutulmuģ ve LECO TruSpec CN cihazında azot tayini yapılmıģtır. Elde edilen değerler 6.25 faktörü ile çarparak protein oranı hesaplanmıģtır (Lindsay ve Norwell, 1978) Bin tane ağırlığı Her parselden elde edilen üründen 4x100 adet tane hassas terazide tartıldıktan sonra ortalaması alınıp 10 ile çarpılarak belirlenmiģtir (Akçura, 2006) Hektolitre ağırlığı Her parselden elde edilen üründen 250 ml lik hektolitre ölçme aletinde tanelerin ağırlığı ölçülmüģ ve 400 ile çarparak kg cinsinden belirlenmiģtir (AktaĢ, 2010) Hasat indeksi Her parselden elde edilen tane veriminin biyolojik verime oranlanmasıyla % olarak belirlenmiģtir (AktaĢ, 2010) Elek üstü Her parselden elde edilen üründen alınan 100 g numuneden 2.5 mm lik elek üstünde kalanlar tartılıp yüzdesi hesaplanarak belirlenmiģtir (Elgün ve ark., 2001).

35 Elde edilen sonuçların değerlendirilmesi AraĢtırmanın birinci ( ) yılında, yerel kıģlık arpa populasyonları ve kontrol arpa çeģitlerinde incelenen özelliklere ait frekans değerleri ayrı ayrı Igartua ve ark. (1998) nın uyguladığı metoda göre hesaplanmıģtır. Her özellikte populasyonların elde edildiği ve analiz edilmesine yeterli (en az 3) populasyon sayısının bulunduğu il ve bölgeler için ortalama, standart sapma, standart hata ve değiģim katsayısı, diğer iller için ise yalnız ortalamalar SAS Ġstatistik Paket Programı nda analiz edilmiģtir (Anonim, 2006b). Ġncelenen bazı morfolojik özellikler (baģakta baģakçık ve tane sayısı, baģakta tane ağırlığı ve bin tane ağırlığı) yönüyle iki sıralı arpalardan farklılıklar gösteren altı sıralı arpalar, deneme deseninde yer alan 4 adet altı sıralı arpa (Çetin 2000, Avcı 2002, Erginel 90 ve Kral 97) çeģidiyle karģılaģtırılmıģtır. AraĢtırmanın ikinci ( ) yılında her bir saf hat sırası ve kontrol arpa çeģitlerinden elde edilen gözlem ve ölçüm verileri, her bölge, il ve genel olarak SAS Ġstatistik Paket Programı nda analiz edilmiģtir. Bu yılda da incelenen bazı karakterler yönüyle iki sıralı arpalardan farklılıklar gösteren altı sıralı arpalar, altı sıralı arpa çeģitleriyle karģılaģtırılmıģtır. AraĢtırmanın üçüncü ( ) yılında Augmented Deneme Deseni ne göre kurulan denemenin varyans analizi CROPSTAT istatistik paket programında yapılmıģtır. Tekerrürlü kontrol arpa çeģitlerinin incelenen özelliklerindeki değiģimlere göre denemede kullanılan yerel arpa hatları ve tekerrürsüz arpa çeģitlerinin özelliklerinde düzeltmeler yapılmıģtır. Varyans analizi sonucunda denemede kullanılan tekerrürlü kontrol çeģitler arasında incelenen özellik bakımından istatistiksel olarak farklı olanlarında tekerrürlü ortalamaların (kontrol arpa çeģitlerinin) karģılaģtırılması, aynı blokta tekerrürsüz iki ortalamanın karģılaģtırılması, farklı bloklarda tekerrürsüz iki ortalamanın karģılaģtırılması, tekerrürlü ve tekerrürsüz ortalamaların karģılaģtırılması ve genel karģılaģtırma için varyanslar ve LSD değerleri hesaplanmıģtır AraĢtırma Yerinin Genel Özellikleri AraĢtırma, Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Abdülkadir Akçin Deneme Tarlası nda yürütülmüģtür. AraĢtırmanın yapıldığı yer deniz seviyesinden yaklaģık 1016 m yüksekliktedir.

36 Ġklim özellikleri Konya ilinde denemenin yürütüldüğü yıllar ( , ve ) ve uzun yıllar ( ) ortalamalarına ait yağıģ ve sıcaklık değerleri aylar itibariyle Çizelge 3.2 de verilmiģtir. Çizelge 3.2 nin incelenmesinden anlaģılacağı gibi, Konya da uzun yıllar ortalaması olarak yıllık yağıģ toplamı mm dir. Denemenin yapıldığı , ve vejetasyon dönemlerinde ise yıllık yağıģ toplamı sırasıyla 284.1, 399,9 ve mm olmuģtur. Denemenin yürütüldüğü üretim yılında tespit edilen toplam yağıģ miktarı (284.1 mm) uzun yıllar ortalamasından daha düģük, takip eden yıllarda ise, özellikle yılında (399.9 mm), ortalamadan (322.7 mm) oldukça yüksek olmuģtur. Ayrıca, denemenin yürütüldüğü yıllara ait Nisan, Mayıs ve Haziran aylarındaki yağıģ dağılımı dengesiz olmuģ ve ve yıllarının Haziran ayındaki kuraklıklar nedeniyle bitkilerin geliģimi olumsuz yönde etkilenmiģtir. Konya da uzun yıllara ait meteorolojik değerlere göre yıllık ortalama sıcaklık 11.6 o C olup, populasyonlar ve hatların ekildiği yılların ortalama sıcaklık değerleri (12.4, 12.1 ve 13.8 o C) uzun yıllar değerinden yüksek olmuģtur. Çizelge 3.2. Konya ili nde uzun yıllar ( ) ve , ve üretim yılları ortalamalarına ait sıcaklık ve yağıģ değerleri* Uzun Yıllar Aylar Sıcaklık ( o C) YağıĢ (mm) Sıcaklık ( o C) YağıĢ (mm) Sıcaklık ( o C) YağıĢ (mm) Sıcaklık ( o C) YağıĢ (mm) Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Toplam Ortalama * Değerler Konya Meteoroloji Bölge Müdürlüğü nden alınmıģtır.

37 27 Her üç yılın sonbahar ve ilk bahar aylarının sıcaklık ortalama değerlerinin uzun yıllar değerlerine göre daha yüksek olduğu gözlenirken, kıģ (Ocak-ġubat) aylarının ortalama sıcaklık değeri yılında daha düģük, takip eden yıllarda ise ortalama sıcaklık değeri daha yüksek olmuģtur. Bu sonuçlardan denemenin yürütüldüğü yıllardaki sıcaklık değerlerinin uzun yıllar sıcaklık değerlerinden farklılık gösterdiği anlaģılmaktadır Toprak özellikleri AraĢtırmanın yapıldığı deneme tarlasına ait toprak analiz sonuçları Çizelge 3.3 de verilmiģtir. AraĢtırma yeri toprakları killi-tınlı bir bünyeye sahip olup, organik madde muhtevası (% 2.25, % 1.23) orta ve düģük seviyededir. Kireç muhtevası yüksek olan topraklar (% 37.6, % 34.4) alkali reaksiyon göstermektedir (ph ). Toprak derinliği (cm) Çizelge 3.3. AraĢtırma yeri topraklarının bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri* Organik madde (%) ph P 2 O 2 (kg/da) Zn (ppm) Fe (ppm) Cu (ppm) Mn (ppm) CaCO 3 (%) Doygunluk (%) Bünye sınıfı Killi/Tınlı Killi/Tınlı * Toprak analizleri S.Ü. Ziraat Fakultesi Toprak Bölümü laboratuarında yapılmıģtır. Viets ve Lindsay (1973) tarafından değiģik mikro elementler için kritik değerler belirlemiģ olup bu kritik değerler; demir için 4.5 ppm, bakır için 0.2 ppm, çinko için 0.5 ppm, bor için 4.0 ppm ve mangan için 1.0 ppm dir. Buna göre araģtırma yeri toprağının çinko ( ppm) seviyesi düģük olup, demir ( ppm), bakır ( ppm) ve mangan ( ppm) yönünden yeterli durumdadır.

38 28 4. ARAġTIRMA SONUÇLARI VE TARTIġMA AraĢtırmada kullanılan yerel arpa populasyonlarında , ve yetiģtirme sezonlarında incelenen karakterlere iliģkin elde edilen sonuçlar ayrı baģlıklar halinde aģağıda verilmiģtir Yılında Elde Edilen Sonuçlar Bitki büyüme Ģekli Bitki büyüme Ģekli yönünden yerel arpa populasyonlarının il ve bölgelere göre durumları Çizelge 4.1 de, bu özelliğin bölgelere göre dağılım oranları ise ġekil 4.1 de verilmiģtir. Çizelge 4.1 ve ġekil 4.1 de görüldüğü gibi, yerel iki sıralı arpa populasyonlarında ortalama bitki büyüme Ģekli skala değeri 7.2 (yarı yatık) olup, %77 inde bitki büyüme Ģekli yatık, %1 inde orta, %9 unda yarı dik ve %13 ünde dik bulunurken, çeģitlerin hepsinde yatık olarak tespit edilmiģtir. Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonlarda ortalama bitki büyüme Ģekli skala değeri 7.1 (yarı yatık) olup, %76 sında bitki büyüme Ģekli yatık, %10 unda yarı dik ve %14 ünde dik olarak tespit edilmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonlarda ortalama bitki büyüme Ģekli skala değeri 8.0 (yatık) olup, %88 sinde bitki büyüme Ģekli yatık, %4 ünde yarı yatık ve %8 inde orta olarak tespit edilmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun ortalama bitki büyüme Ģekli skala değeri 6.0 (yarı yatık) olup, birinde bitki büyüme Ģekli yatık, diğerinde ise yarı dik olarak tespit edilmiģtir. Altı sıralı yerel arpa materyalinde ortalama bitki büyüme Ģekli skala değeri 6.9 (yarı yatık) olup, %40 ında bitki büyüme Ģekli yatık, %30 unda yarı yatık ve %30 unda orta, kontrol çeģitlerinde ise yatık ve yarı yatık olarak tespit edilmiģtir (ġekil 4.2). AraĢtırmada kullanılan yerel populasyonlardan yatık (kıģlık) geliģme tabiatına sahip olanların toplandığı il ve yörelerin genel olarak daha kurak ve soğuk iklim kuģağına sahip oldukları dikkati çekmektedir. Sivas, Yozgat ve diğer illerin bazı yörelerinde hasat tarihi ile ekim tarihi arasında geçen sürenin diğer bölgelere kıyasla daha kısa olduğu saptanmıģtır.

39 Ġç Anadolu 29 Çizelge 4.1. Arpa populasyonlarında bitki büyüme Ģekli, soğuk zararı, yatma ve baģak duruģu skala değerlerinin ortalamaları. Bölge Ġller K.No Bġ SZ Yatma BĢDu Ġller K.No Bġ SZ Yatma BĢDu Ġki Sıralılar Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A5-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A7-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E

40 Akdeniz Ġç Anadolu 30 Çizelge 4.1. (Devamı) Bölge Ġller K.No Bġ SZ Yatma BĢDu Ġller K.No Bġ SZ Yatma BĢDu Ġki Sıralılar Konya T Konya E Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Ortalama Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Ortalama Aksaray T Aksaray T Ortalama Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Ortalama Ankara TR Ankara TR Ankara TR Ortalama Çankırı TR Çankırı TR Ortalama Kayseri TR KırĢehir TR Yozgat TR Yozgat TR Yozgat TR Ortalama Niğde TR EskiĢehir TR EskiĢehir TR Ortalama Ġç Anadolu Ortalama Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta TR Isparta T Isparta TR Ortalama Burdur TR Burdur TR Burdur TR Ortalama KMaraĢ TR KMaraĢ TR KMaraĢ TR KMaraĢ T Ortalama Antalya TR Antalya TR Antalya TR Ortalama Adana TR Akdeniz Ortalama Ege Afyon TR Afyon TR Ortalama

41 31 Çizelge 4.1. (Devamı) Bölge Ġller K.No Bġ SZ Yatma BĢDu Ġller K.No Bġ SZ Yatma BĢDu Ġki Sıralılar Genel Ortalama Tarm ÇeĢitler Karatay Tokak 157/ Altı Sıralılar Yozgat TR Hatay TR Konya T Antalya TR Konya T Antalya TR Konya TR Antalya TR Hatay TR Afyon TR Genel Ortalama ÇeĢitler Çetin 2000 BD Erginel90 BD Avcı 2002 BD Kıral 97 BD ġekil 4.1. Ġki sıralı arpa populasyonlarında bölgelere göre bitki büyüme Ģekli dağılım oranları. ġekil 4.2. Altı sıralı arpa populasyonlarında bitki büyüme Ģekli dağılım oranları.

42 32 Ayrıca bu illerde arpa kıģlık olarak ekilmekle birlikte, kıģın dondurma (gömme) ve yazlık olarak da ekilebilmektedir. Bu nedenle incelenen il ve bölgelerden toplanan yerel arpa populasyonlarında alternatif ve yazlık geliģme tabiatlı örnekler de mevcuttur. KıĢlık çeģitler büyüme devresinde yere tamamıyla yatık Ģekilde büyüme gösterirler ve soğuğa daha çok dayanıklılık gösterme kapasitesine sahiptirler. Yazlık çeģitlerde bitki büyüme Ģekli diktir. Alternatif çeģitler yarı yatık veya yarı dik büyüme gösterirler (Sade, 1999) Soğuk zararı Soğuk zararı yönünden yerel arpa populasyonlarının il ve bölgelere göre durumları Çizelge 4.1 de, bu özelliğin bölgelere göre dağılım oranları ise ġekil 4.3 de verilmiģtir. ġekil 4.3. Ġki sıralı arpa populasyonlarında bölgelere göre soğuk zararı dağılım oranları. Yerel iki sıralı populasyonlarda soğuk zararı ortalama skala değeri 4.5 (orta) olup, %37 sinde soğuk zararı çok az, %48 inde orta, %10 unda yüksek ve %5 inde çok

43 33 yüksek bulunurken, kontrol arpa çeģitlerinin hepsinde soğuk zararı çok az olarak tespit edilmiģtir (Çizelge 4.1 ve ġekil 4.3). ġekil 4.4. Altı sıralı arpa populasyonlarında soğuk zararı dağılım oranları. Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonlarda soğuk zararı ortalama skala değeri 4.6 (orta) olup, %36 sında soğuk zararı çok az, %47 sinde orta, %11 inde yüksek ve %6 sında çok yüksek olarak tespit edilmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonlarda soğuk zararı ortalama skala değeri 3.9 (az) olup %48 inde soğuk zararı çok az, %48 inde orta ve %4 ünde yüksek olarak tespit edilmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonunda soğuk zararı orta olarak tespit edilmiģtir. Altı sıralı yerel arpa materyalinde soğuk zararı ortalama skala değeri 5.8 (orta) olup, %70 inde soğuk zararı orta ve %30 unda yüksek bulunurken, kontrol çeģitlerinin hepsinde soğuk zararı orta olarak tespit edilmiģtir (ġekil 4.4). Yerel arpa populasyonlarının soğuk zararı bakımından durumu bitki geliģme tabiatıyla yakından ilgili olmuģtur. KıĢlık geliģme tabiatına sahip olan populasyonlarda soğuk zarar belirtisi çok az gözlenirken, alternatif ve yazlık geliģme tabiatlı örneklerde orta ve yüksek olarak değiģim göstermiģtir. Ekim mevsiminin (güzlük-yazlık) seçimi, ekilecek çeģidin biyolojisine bağlıdır. ÇeĢit biyolojik kıģlık ise, güzden ekilmek zorundadır. Biyolojik yazlık olan bir çeģit ise, kıģın soğuklara dayanamayacağından, mutlak olarak yazlık ekilir. Bu iki tip arasında alternatif çeģitler vardır, Böyle çeģitlerin ekimi, gerek sonbaharda, gerekse ilkbaharda erken yapılırsa daha fazla verim sağlanır (Kün, 1996). Arpada kıģa dayanıklılıkla ilgili yapılan araģtırmalarda, arpanın Ġç Anadolu koģullarında kıģ zararının %1.67-%19.17 arasında olduğu (Tosun, 1993), Ankara koģullarında % % 95.6 arasında değiģtiği (Adak ve Eser, 1992) ve Suriye Ģartlarında %1.8 - %3.0 arasında bulunduğu (Cecarelli ve ark., 1991) belirtilmiģtir.

44 Yatma AraĢtırmada kullanılan yerel arpa populasyonlarının il ve bölgelere göre yatma değerleri Çizelge 4.1 de, bu özelliğin bölgelere göre dağılım oranları ise ġekil 4.5 de gösterilmiģtir. Çizelge 4.1 ve ġekil 4.5 de görüldüğü gibi, yerel iki sıralı populasyonların ortalama skala değeri 2 (yarı dik) olup, %65 inde bitkiler dik (90 o ), %18 inde yarı dik (75 o ), %11 inde orta (45 o ) ve %6 sında de yarı yatık (25 o ), kontrol arpa çeģitlerinde ise hepsi dik olarak tespit edilmiģtir. Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların yatma değeri ortalama skala değeri 3 (yarı dik) olup, %65 inde bitkiler dik, %18 inde yarı dik, %12 sinde orta ve %5 inde yarı yatık olarak tespit edilmiģtir. ġekil 4.5. Ġki sıralı arpa populasyonlarında bölgelere göre yatma oranları.

45 35 ġekil 4.6. Altı sıralı arpa populasyonlarında yatma oranları. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların yatma değeri ortalaması 1.7 (dik) olup, %60 ında bitkiler dik, %20 sinde yarı dik, %8 inde orta ve %12 sinde yarı yatık olarak tespit edilmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun yatma değeri ortalaması 1.5 (dik) olup, biri yarı dik ve diğeri de dik olarak tespit edilmiģtir. Altı sıralı yerel arpa materyalinin yatma değeri ortalaması 1.4 (dik) olup, %80 inde bitkiler dik, %10 unda yarı dik ve %10 unda orta, kontrol çeģitleri ise hepsi dik olarak tespit edilmiģtir (ġekil 4.6). Bu sonuçlar incelemeye alınan yerel arpa populasyonlarının çoğunluğunda (%64) bitkilerin dik duruģlu olduğunu göstermiģtir. Benzer Ģekilde Lasa ve ark. (2001), araģtırdıkları Ġspanya arpa materyalinin %24 ü dik, %35 i yarı dik, %32 si orta ve %9 u yarı yatık duruģlu olduğunu bildirmiģlerdir BaĢağın duruģu AraĢtırmada kullanılan yerel arpa populasyonlarının il ve bölgelere göre baģağın duruģu değerleri Çizelge 4.1 de, bu özelliğin bölgelere göre dağılım oranları ise ġekil 4.7 de verilmiģtir. Çizelge 4.1 ve ġekil 4.7 de görüldüğü gibi, yerel iki sıralı populasyonların baģağın duruģu ortalama skala değeri 2.4 (yarı dik) olup, %32 sinde baģağın duruģu yarı dik, %64 ünde yatık ve %4 ünde yarı eğik, kontrol arpa çeģitlerinin ise hepsinde baģağın duruģu yarı dik olarak tespit edilmiģtir. Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların baģağın duruģu ortalama skala değeri 2.5 (yatık) olup, %31 inde baģağın duruģu yarı dik, %64 ünde yatık ve %5 ünde yarı eğik olarak tespit edilmiģtir.

46 36 ġekil 4.7. Ġki sıralı arpa populasyonlarında bölgelere göre baģak duruģu oranları. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların baģağın duruģu ortalama skala değeri 2.4 (yarı dik) olup, %32 sinde baģağın duruģu yarı dik ve %68 inde yatık olarak tespit edilmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun baģağın duruģu ortalama skala değeri 2.3 (yarı dik) olup, birinde yarı dik ve diğerinde yatık olarak tespit edilmiģtir. ġekil 4.8. Altı sıralı arpa populasyonlarında baģak duruģu oranları. Altı sıralı yerel arpa materyalinin baģak duruģu ortalama skala değeri 2.8 (yatık) olup, %40 ında baģak duruģu yarı dik, %30 unda yatık ve %30 unda yarı eğik, kontrol çeģitlerinin ise birinde yarı dik, birinde yatık ve ikisinde de yarı eğik olarak tespit edilmiģtir (ġekil 4.8).

47 37 Bu sonuçlar değerlendirilen yerel arpa populasyonlarının çoğunluğunda baģağın yarı dik ve yatık duruģlu olduğunu göstermiģtir. Jaradat (2004), Umman da 3191 arpa genotipi üzerinde 7 kantitatif ve aralarında baģak duruģunun da yer aldığı 19 kalitatif özelliğin incelendiği araģtırmada, fenotipik farklılığın (H ) baģak duruģu için ve önemli olduğu, diğer özeliklerde de ile arasında değiģtiğini belirtmiģtir. Ayrıca araģtırıcı, bir çok araģtırıcıya atıfta bulunarak (Brown ve Munday, 1982; Alemayehu ve Parlevliet, 1997; Kebebew ve ark., 2001), kalıtımı basit olan bu özelliklerin genetik farklılığının tespiti ve farklılık, yeknesaklık ve durulmuģluk (FYD) testlerinin belirlenmesi ve doğal seleksiyonda kullanıldığını belirtmiģtir BaĢaklanma süresi AraĢtırmada kullanılan arpa materyalinin il ve bölgelere göre baģaklanma süresine ait ortalama, değiģim katsayısı, standart sapma ve standart hata değerleri Çizelge 4.2 de, baģaklanma süresinin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.9 da verilmiģtir. Çizelge 4.2 de görüldüğü gibi, iki sıralı arpa materyalinin baģaklanma süresi bakımından ortalama değeri 123 gün, değiģim katsayısı %6.10 ve standart sapma 7.52 olmuģtur. Populasyonların baģaklanma süresi ortalama değerleri 107 gün (TR Sivas) ile 142 gün (A76-Konya, BD713-Konya) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %39 u kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu III. aralık ( gün) grubunda yer alırken, %42 sinin kontrollerden daha erken baģaklandığı tespit edilmiģtir (ġekil 4.9). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların baģaklanma süresi ortalaması 123 gün, değiģim katsayısı %6.23 ve standart sapma 7.67 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %38 i kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu III. aralık ( gün) grubunda yer alırken, %42 sinin kontrollerden daha erken baģaklandığı tespit edilmiģtir (ġekil 4.9). Bölge populasyonlarında baģaklanma süresi ortalaması 107 gün (TR53344-Sivas) ile 142 gün (A76-Konya, BD713-Konya) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%8.70) Yozgat ve en düģük (%2.36) Ankara ili nde belirlenmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların baģaklanma süresi ortalaması 125 gün, değiģim katsayısı %4.93 ve standart sapma 6.15 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %44 ü kontrollerin bulunduğu III. aralık (

48 Ġç Anadolu 38 Çizelge 4.2. Arpa populasyonlarında baģaklanma, baģaklanma-erme ve vejetasyon sürelerine ait ortalama (gün), değiģim katsayısı (%) ve standart sapma değerleri. Bölge BaĢakl. erme suresi BaĢakl. erme suresi Ġller Kayıt No BaĢakl. suresi Vejet. suresi Ġller Kayıt No BaĢakl. suresi Vejet. suresi Ġki Sıralılar Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A5-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A7-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A * Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya BD

49 Akdeniz Ġç Anadolu 39 Çizelge 4.2. (Devamı) Bölge BaĢakl. erme suresi BaĢakl. erme suresi Ġller Kayıt No BaĢakl. suresi Vejet. suresi Ġller Kayıt No BaĢakl. suresi Vejet. suresi Ġki Sıralılar Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya E Konya T Ortalama DK %95ÜS SS %95AS Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Ortalama DK %95ÜS SS %95AS Aksaray T Aksaray T Ortalama Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR ** Ortalama DK %95ÜS SS %95AS Ankara TR Ankara TR Ankara TR Ortalama DK %95ÜS SS %95AS Çankırı TR Çankırı TR Ortalama Kayseri TR KırĢehir TR Yozgat TR Yozgat TR Yozgat TR Ortalama DK %95ÜS SS %95AS Niğde TR EskiĢehir TR EskiĢehir TR Ortalama Ġç Anadolu Ortalama DK %95ÜS SS %95AS Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta TR Isparta T Isparta TR Ortalama DK %95ÜS SS %95AS

50 Akdeniz 40 Bölge Ege Kayıt No BaĢakl. suresi Çizelge 4.2. (Devamı) BaĢakl. erme suresi Vejet. suresi Kayıt No BaĢakl. suresi BaĢakl. erme suresi Vejet. suresi Ġller Ġller Ġki Sıralılar Burdur TR Burdur TR Burdur TR Ortalama DK %95ÜS SS %95AS K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ T Ortalama DK %95ÜS SS %95AS Antalya TR Antalya TR Antalya TR Ortalama DK %95ÜS SS %95AS Adana Tr Akdeniz Ortalama DK %95ÜS SS %95AS Afyon TR Afyon TR Ortalama Genel Ortalama DK %95ÜS SS %95AS ÇeĢitler Tarm Karatay Tokak 157/ Altı Sıralılar Yozgat TR Hatay TR Konya T Antalya TR Konya T Antalya TR Konya TR Antalya TR Hatay TR Afyon TR Genel Ortalama DK %95ÜS SS %95AS ÇeĢitler Çetin 2000 BD Erginel90 BD Avcı 2002 BD Kıral 97 BD *: Ġncelenen özellikler bakımından bölgelere göre en yüksek değerler; **: Ġncelenen özellikler bakımından bölgelere göre en düģük değerler. gün) grubunda yer almıģ, %40 ının ise kontrollerden daha erken baģaklandığı tespit edilmiģtir (ġekil 4.9). Bölge populasyonlarında baģaklanma süresi ortalaması 114 gün (T739-KahramanmaraĢ) ile 138 gün (TR35500-Burdur) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı en yüksek (%7.85) Burdur ve en düģük (%2.99) KahramanmaraĢ iline ait populasyonlarda belirlenmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun baģaklanma süresi ortalaması 117 gün olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların ikisinin de II. aralık ( gün) grubunda olup, kontrollerden daha erken baģaklandığı bulunmuģtur (ġekil 4.9). Altı sıralı yerel arpa materyalinin baģaklanma süresi bakımından ortalama değeri 121 gün, değiģim katsayısı %6.90 ve standart sapma 8.37 olmuģtur. Populasyonun

51 ġekil 4.9. Ġki sıralı arpa populasyonlarında baģaklanma süresine ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımları. 41

52 ġekil 4.9. (Devamı). 42

53 43 ġekil Altı sıralı arpa populasyonlarında baģaklanma süresine ait ortalamaların frekans dağılımı. baģaklanma süresi ortalama değerleri 112 gün (TR35413-Konya) ile 130 gün (TR12350-Antalya) arasında değiģmiģtir. Kontrol arpa çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %30 u çeģitlerin bulunduğu V. aralık (126 gün<) grubunda yer alırken, %70 inde baģaklanma süresinin kontrollerden daha kısa olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.10). DeğiĢim katsayısının %10 un üzerinde olması durumunda varyasyonun yeterli olduğu (Akçura, 2006) göz önüne alınırsa, incelenen materyalde saf hat seleksiyonu için varyasyonun düģük olduğu söylenebilir. Ancak, iki sıralı arpa materyalinin % 42 si, altı sıralıların ise %70 i kontrol çeģitlerinden daha erkenci olup, yarıya yakın kısmında baģaklanma süresinin çeģitlerden daha kısa olduğu bulunmuģtur. BaĢaklanmaya kadar geçen gün sayısı çevre Ģartlarından etkilense de önemli ölçüde çeģitlerin genotipik karakterlerine göre değiģen bir özelliktir. ÇeĢitlerin farklılığının belirlenmesinde baģaklanma zamanı bir çeģit ayrım kriteri olarak kullanılmaktadır. Çevre Ģartlarından kaynaklanan değiģimler olsa da kontrol çeģitlerin kullanılması ile denemeye alınan çeģitlerin baģaklanma süresi yönünden gruplandırılması daha doğru yapılabilmektedir (Dönmez ve ark., 2008). Ayrıca Demir (1983), erkenci çeģitlerin faydalı yönleri arasında pas hastalıkları ve zararlılardan (örneğin süneden) korunma ve kısa boylu oldukları için yatmaya dayanıklı olma özellikleri yer almaktadır. Sade (1999) ise, yapılan ıslah çalıģmaları ile erkencilik ve kıģa mukavemet arasındaki olumsuz iliģkinin pek çok çeģitte kırılabildiğini belirtmektedir. Kıran (1997) yaptığı çalıģmada Güney-Doğu Anadolu Bölgesi nden toplanan yerel arpa örneklerinin büyük çoğunluğunun (%54) erken baģaklandığını ve geç baģaklananların oranını da %18 olarak bulmuģtur. Lasa ve ark. (2001), araģtırdıkları Ġspanya yerel arpa materyalinin baģaklanma süresinin 93.0 ile gün arasında değiģtiğini, ortalama değerin gün ve standart sapmanın 7.2 olarak bulunduğunu

54 44 belirtmiģlerdir. Al-Nashash ve ark. ( 2007) Ürdün yerel populasyonlarının baģaklanma süresi için yüksek varyasyon derecesinin (H =0.78) tespit edildiğini bildirmiģlerdir BaĢaklanma-erme süresi AraĢtırmada kullanılan genotiplerin il ve bölgelere göre baģaklanma-erme süresine ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.2 de, baģaklanma-erme süresinin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.11 de verilmiģtir. Çizelge 4.2 de görüldüğü gibi, iki sıralı arpa materyalinin baģaklanma-erme süresi bakımından ortalama değeri 38 gün, değiģim katsayısı %11.12 ve standart sapma 4.22 olmuģtur. Populasyonların baģaklanma-erme süresi ortalama değerleri 27 gün (A75-2-Konya, A710-2-Konya ve T738-Konya) ile 54 gün (A716-2-Konya) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %53 ü kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu II. aralık (32-38 gün) grubunda yer almıģ, %44 ünde ise baģaklanma-erme süresinin kontrollerden daha uzun olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.11). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların baģaklanma-erme süresi ortalaması 38 gün, değiģim katsayısı %11.45 ve standart sapma 4.36 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %51 inin kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu II. aralık (32-38 gün) grubunda yer aldığı, %45 inde ise baģaklanma-erme süresinin kontrollerden daha uzun olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.11). Bölge populasyonlarında baģaklanma-erme süresi ortalaması 27 gün (A75-2-Konya, A710-2-Konya ve T738- Konya) ile 54 gün (A716-2-Konya) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%13.12) Ankara ve en düģük (%3.27) Karaman ili nde belirlenmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların baģaklanma-erme süresi ortalaması 37 gün, değiģim katsayısı %7.69 ve standart sapma 2.84 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %68 i kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu II. aralık (32-38 gün) grubunda yer alırken, %32 sinin kontrollerden daha uzun olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.11). Bölge populasyonlarında baģaklanma-erme süresi ortalaması 33 gün (T784 ve T789-Isparta) ile 43 gün (T75-Isparta) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%8,82) Isparta ve en düģük (%5,56) Burdur ili nde belirlenmiģtir.

55 ġekil Ġki sıralı arpa populasyonlarında baģaklanma-erme süresine ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımları. 45

56 ġekil (Devamı). 46

57 47 ġekil Altı sıralı populasyonlarda baģaklanma-erme süresine ait ortalamaların frekans dağılımları. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun baģaklanma-erme süresi ortalaması 40 gün olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların biri kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu II. aralık (32-38 gün) grubunda yer alırken, diğerinin III. aralık (39-44 gün) grubunda olup, kontrollerden daha uzun baģaklanma-erme süresine sahip olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.11). Altı sıralı yerel arpa materyalinin baģaklanma-erme süresi bakımından ortalama değeri 41 gün, değiģim katsayısı %19.88 ve standart sapma 8.21 olmuģtur. Populasyonların baģaklanma-erme süresi ortalama değerleri 32 gün (T787-Konya) ile 63 gün (TR35413-Konya) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %30 u kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu I. aralık (<38 gün) grubunda yer almıģ, %70 inin ise kontrollerden daha uzun olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.12). BaĢaklanma-erme süresi tanede kuru madde birikimi ile yüksek oranda iliģkili olan bir özelliktir. Bu durum denemede kullanılan populasyonlarda belirgin bir Ģekilde görülmektedir. Bu populasyonlardan tek bitki tane verim potansiyeli en yüksek (34.38 g) ve orta erkenci (127 gün) olan TR36963-Çankırı populasyonunun baģaklanma-erme süresi (44 gün), bölge (38 gün) ve kontrol çeģitlerin (37 gün) ortalamasından oldukça yüksek olup, baģaklanma süresi ile baģaklanma-erme süresinin tane verimi ile olumlu bir iliģkiye sahip olduğunun bir göstergesidir. Bu sonuçlara göre en yüksek baģaklanmaerme süresi ortalaması ve orta erkenciliğe sahip olan Ġç Anadolu Bölgesi ne (Sivas, Yozgat ve Çankırı) ait yerel arpa populasyonları, baģaklanma-erme süresi ile ilgili yürütülecek ıslah çalıģmalarında genetik kaynak olarak kullanılabilecek potansiyeli taģımaktadır.

58 Vejetasyon süresi AraĢtırmada kullanılan genotiplerin il ve bölgelere göre vejetasyon süresine ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.2 de, vejetasyon süresinin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.13 de verilmiģtir. Çizelge 4.2 de görüldüğü gibi, iki sıralı arpa materyalinin vejetasyon süresi bakımından ortalama değeri 193 gün, değiģim katsayısı %3.89 ve standart sapma 7.51 olmuģtur. Populasyonun vejetasyon süresi ortalama değerleri 178 gün (TR53344-Sivas) ile 212 gün (A76-Konya, BD713-Konya) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %35 i kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu III. aralık ( gün) grubunda yer alırken, %46 sının kontrollerden daha kısa olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.13). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların vejetasyon süresi ortalaması 193 gün, değiģim katsayısı %3.97 ve standart sapma 7.67 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %34 ü kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu III. aralık ( gün) grubunda yer alırken, %46 sının kontrollerden daha kısa olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.13). Bölge populasyonlarında vejetasyon süresi ortalaması 178 gün (TR53344-Sivas) ile 212 gün (A76-Konya, BD713-Konya) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%5.45) Yozgat ve en düģük (%1.53) Ankara ili nde belirlenmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların vejetasyon süresi ortalaması 195 gün, değiģim katsayısı %3.16 ve standart sapma 6.15 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %40 ı kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu III. aralık ( gün) grubunda yer alırken, %40 ında vejetasyon süresinin kontrollerden daha kısa olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.13). Bölge populasyonlarında vejetasyon süresi ortalaması 184 gün (T739-KahramanmaraĢ) ile 208 gün (TR35500-Burdur) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%5.06) Burdur ve en düģük (%1.87) KahramanmaraĢ ili nde belirlenmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun vejetasyon süresi ortalaması 187 gün olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların biri I. (<185 gün), diğeri de II. aralık ( gün) grubunda yer almıģ olup, vejetasyon süresinin kontrollerden daha kısa olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.13).

59 ġekil 4.13.Ġki sıralı arpa populasyonlarında vejetasyon süresine ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımları. 49

60 ġekil (Devamı). 50

61 51 ġekil Altı sıralı arpa populasyonlarında vejetasyon süresine ait ortalamaların frekans dağılımı. Altı sıralı yerel arpa materyalinin vejetasyon süresi bakımından ortalama değeri 191 gün, değiģim katsayısı %4.38 ve standart sapma 8.37 olmuģtur. Populasyonun vejetasyon süresi ortalama değerleri 182 gün (TR35413-Konya) ile 208 gün (T787- Konya) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %30 u kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu IV. ( gün) ve V. aralık (203 gün<) grubunda yer alırken, %70 inde vejetasyon süresinin kontrollerden daha kısa olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.14). Ġncelenen populasyonlarda saf hat seleksiyonu için varyasyonun düģük olduğu, ancak, iki sıralı arpa materyalinin % 46 sı, altı sıralıların ise %70 i kontrol çeģitlerinden daha erkenci olup, yarıya yakın kısmında vejetasyon süresinin kontrollerden daha kısa olduğu bulunmuģtur. Vejetatif periyot bir çeģidin bir bölgeye uyumu için oldukça önemlidir. Böylece Orta Anadolu da kuru Ģartlara uygun arpa çeģidi geliģtirme çalıģmalarında vejetasyon süresi ve erkenciliğin seleksiyon kriteri olarak göz önüne alınması gerektiği ortaya çıkmıģtır. Ayrıca, araģtırmada kullanılan yerel arpa populasyonlarının büyük çoğunluğunu, genelde yazlık ekimin yaygın olduğu Geçit Bölgeleri nden toplanan materyallerin oluģturması, populasyonlarda vejetasyon sürelerinin daha kısa olmasında etkili olmuģ olabilir Tane kavuz rengi Bu karakter yönünden yerel arpa populasyonlarının il ve bölgelere göre durumları Çizelge 4.3 de, bu özelliğin bölgelere göre dağılım oranları ise ġekil 4.15 de verilmiģtir. Çizelge 4.3 ve ġekil 4.15 de görüldüğü gibi, yerel iki sıralı populasyonların %81 inde tane kavuz rengi beyaz, %6 sinde siyah ve %13 ünde çakır, kontrollerin kavuz rengi ise hepsinde beyaz olarak tespit edilmiģtir.

62 Ġç Anadolu 52 Bölge Ġller K.No Kav.Dur. Çizelge 4.3. Arpa populasyonlarında baģak, tane ve kılçık özellikleri. Kav./ Tane rengi BY Kul. antos. BY Kın. mums. AY Kın. tüylülük Kılçık rengi BY duruģu BY kıvr. BaĢ. mums. Ġki Sıralılar Konya A71-2 çıplak beyaz/sarı beyaz yatay yok yük orta yok yok Konya A7162 yarıçıplak beyaz/kah. gri yarıdik yok yok orta yok yok Konya A79-2 çıplak beyaz/kah gri yarıdik yok düģük zayıf var yok Konya A7112 kavuzlu çakır beyaz yarıdik yok orta zayıf yok yok Konya A77-2 kavuzlu beyaz/kah beyaz yarıdik yok orta zayıf yok yok Konya A75-2 çıplak beyaz/kah beyaz yarıdik yok orta kuv yok yok Konya A7102 çıplak beyaz/sarı beyaz yatay var yok yok yok yok Konya A7202 çıplak yeģil beyaz yarıdik var düģük zayıf yok yok Konya A74-2 kavuzlu çakır beyaz dik yok yok orta yok orta Konya A78-2 kavuzlu çakır beyaz eğik yok orta orta yok orta Konya A73 kavuzlu çakır beyaz yarıdik yok düģük zayıf yok orta Konya A53 çıplak beyaz/kah beyaz dik yok düģük zayıf yok zayıf Konya A533 çıplak beyaz/sarı beyaz dik var yok orta yok zayıf Konya A536 çıplak beyaz/kah gri yarıeğik var yok zayıf var orta Konya A5-H çıplak siyah beyaz yatay yok orta orta yok yok Konya A535 çıplak beyaz/sarı beyaz yatay var düģük zayıf var yok Konya A551 kavuzlu siyah beyaz yarıeğik var orta zayıf var zayıf Konya A537 çıplak beyaz/sarı beyaz dik yok düģük zayıf yok zayıf Konya A723 kavuzlu beyaz beyaz dik var düģük orta yok zayıf Konya A520 çıplak beyaz/sarı beyaz dik yok düģük orta yok zayıf Konya A519 çıplak beyaz/kah beyaz dik yok düģük orta yok zayıf Konya A543 çıplak beyaz/kah beyaz yatay var düģük zayıf var zayıf Konya A513 çıplak beyaz/kah gri y.eğik var orta orta var zayıf Konya A526 kavuzlu. çakır gri yatay var düģük orta var orta Konya A523 çıplak beyaz/kah beyaz dik yok düģük orta yok orta Konya A547 kavuzlu çakır beyaz dik yok düģük orta yok zayıf Konya A518 kavuzlu çakır beyaz yarıeğik var yok orta var zayıf Konya A7-H kavuzlu çakır beyaz dik var düģük orta yok orta Konya A541 çıplak beyaz/kah beyaz yatay yok yük orta yok orta Konya A514 çıplak beyaz/kah beyaz eğik yok orta orta yok orta Konya A546 çıplak beyaz/sarı beyaz yatay yok yük zayıf yok kuv Konya A714 kavuzlu beyaz/kah gri yarıdik var orta kuv yok kuv Konya A725 kavuzlu beyaz beyaz y.eğik var yok orta yok orta Konya A72 çıplak beyaz/sarı beyaz yatay var düģük orta var zayıf Konya A79-1 çıplak beyaz/kah beyaz yatay var orta orta var zayıf Konya A78-1 kavuzlu çakır beyaz yarıdik var orta zayıf yok orta Konya A75-1 çıplak beyaz/kah beyaz dik yok düģük orta yok orta Konya A724 kavuzlu siyah gri yarıeğik yok düģük zayıf var yok Konya A74-1 kavuzlu çakır beyaz dik yok orta orta yok orta Konya A76 çıplak beyaz/sarı gri yatay yok orta orta yok orta Konya A77-1 kavuzlu beyaz sarı yatay var yüksek orta yok orta Konya A71-1 çıplak beyaz/kah beyaz yatay yok yüksek orta yok kuv Konya A715 y.çıplak beyaz/kah gri yarıdik var düģük kuv yok kuv Konya A712 kavuzlu çakır beyaz yatay yok düģük orta yok orta Konya A721 çıplak beyaz/sarı beyaz yatay var yok orta var orta Konya A54 çıplak beyaz/kah beyaz yarıdik yok düģük orta yok zayıf Konya A532 çıplak beyaz/kah beyaz yatay var orta orta var zayıf Konya A51 kavuzlu çakır beyaz yarıdik yok düģük orta yok orta Konya A58 çıplak beyaz/kah beyaz yarıdik yok düģük orta yok zayıf Konya A548 y.çıplak beyaz/siyah beyaz y.eğik yok orta zayıf yok zayıf Konya A52 kavuzlu çakır beyaz yarıdik var yüksek orta yok kuv Konya A510 çıplak beyaz/sarı beyaz yatay yok düģük orta yok orta Konya A719 çıplak beyaz/kah beyaz yatay yok düģük orta yok yok Konya A7201 çıplak beyaz/sarı beyaz yarıdik var düģük zayıf yok yok Konya A7161 yarıçıplak beyaz/kah beyaz yarıdik var düģük yok yok zayıf Konya A7111 kavuzlu çakır beyaz yarıdik yok düģük zayıf yok zayıf Konya A713 çıplak beyaz/kah beyaz yarıdik yok orta kuv yok zayıf Konya A722 çıplak beyaz/kah beyaz yatay yok düģük kuv var zayıf Konya A7101 çıplak yeģil beyaz ydik var yok orta var zayıf Konya A511 kavuzlu çakır beyaz dik yok düģük kuv yok zayıf Konya A718 çıplak beyaz/sarı beyaz yatay yok yük zayıf yok yok Konya A56 kavuzlu siyah gri eğik yok düģük yok yok yok Konya T71 kavuzlu siyah gri yarıdik var düģük orta yok orta Konya T72 kavuzlu gri beyaz dik yok düģük orta yok orta Konya T73 kavuzlu beyaz beyaz yarıeğik var düģük kuv yok zayıf Konya T74 kavuzlu gri beyaz yatay var düģük orta yok orta Konya T76 kavuzlu gri beyaz yarıeğik var yok zayıf yok orta Konya T77 kavuzlu çakır beyaz dik var düģük orta yok zayıf Konya T78 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok orta yok zayıf

63 Ġç Anadolu 53 Bölge Ġller K.No Kav.Dur. Kav/ Tane rengi Çizelge 4.3. (Devamı) Kılçık rengi BY duruģu BY Kul. antos. BY kıvr. BY Kın. mums. AY Kın. tüylülük BaĢ. mums. Ġki Sıralılar Konya T79 kavuzlu siyah beyaz yarıeğik var düģük orta yok zayıf Konya T710 kavuzlu çakır beyaz dik yok düģük orta yok zayıf Konya T712 kavuzlu siyah gri yarıeğik yok orta zayıf yok orta Konya T713 kavuzlu beyaz beyaz yatay var düģük orta yok zayıf Konya T714 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var düģük orta yok orta Konya T715 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok orta yok zayıf Konya T716 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok orta yok zayıf Konya T718 kavuzlu beyaz beyaz yatay var düģük orta yok zayıf Konya T719 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok orta yok zayıf Konya T720 kavuzlu beyaz beyaz yatay yok düģük orta yok zayıf Konya T721 kavuzlu beyaz beyaz yarıeğik var orta orta yok orta Konya T725 kavuzlu siyah beyaz eğik var yok orta yok zayıf Konya T726 kavuzlu beyaz beyaz yatay var düģük orta yok zayıf Konya T728 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok orta yok zayıf Konya T730 kavuzlu beyaz beyaz yatay var düģük orta yok zayıf Konya T732 kavuzlu beyaz beyaz yatay var düģük orta yok orta Konya T733 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok orta yok zayıf Konya T734 kavuzlu beyaz siyah dik var yok orta yok zayıf Konya T735 kavuzlu beyaz beyaz yatay var düģük orta yok orta Konya T736 kavuzlu çakır beyaz yatay var orta orta yok orta Konya T737 kavuzlu siyah beyaz yarıeğik var düģük orta yok orta Konya T738 kavuzlu çakır siyah yarıeğik var düģük kuv yok orta Konya T741 kavuzlu beyaz beyaz yatay var düģük orta yok zayıf Konya T744 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var düģük orta yok zayıf Konya T745 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var düģük orta yok zayıf Konya T746 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok kuv yok zayıf Konya T747 kavuzlu beyaz beyaz yatay var düģük kuv yok zayıf Konya T748 kavuzlu gri gri yatay var düģük orta yok zayıf Konya T749 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok orta yok zayıf Konya T750 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok orta yok yok Konya T752 kavuzlu siyah beyaz yarıdik var düģük orta yok zayıf Konya T753 kavuzlu beyaz beyaz dik var düģük orta yok zayıf Konya T754 kavuzlu siyah beyaz yatay var düģük kuv yok orta Konya T755 kavuzlu siyah beyaz dik var düģük orta yok kuv Konya T756 kavuzlu beyaz beyaz yatay var yok orta yok zayıf Konya T757 kavuzlu siyah beyaz dik var düģük orta yok orta Konya T758 kavuzlu siyah gri yarıdik var düģük kuv yok kuv Konya T760 kavuzlu siyah beyaz yatay var düģük orta yok orta Konya T761 kavuzlu siyah beyaz dik var yok orta yok kuv Konya T762 kavuzlu siyah beyaz yarıeğik var orta orta yok orta Konya T763 kavuzlu siyah beyaz yatay var düģük orta yok orta Konya T764 kavuzlu beyaz beyaz dik yok yok kuv yok orta Konya T765 kavuzlu siyah gri yarıeğik var düģük orta yok orta Konya T766 kavuzlu siyah beyaz eğik var düģük orta yok orta Konya T767 kavuzlu siyah beyaz eğik var yok kuv yok orta Konya T768 kavuzlu beyaz beyaz yarıeğik var orta orta yok orta Konya T769 kavuzlu siyah beyaz dik var düģük orta yok orta Konya T770 kavuzlu siyah beyaz yatay var düģük orta yok orta Konya T771 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok kuv yok orta Konya T772 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok orta yok orta Konya T774 kavuzlu siyah beyaz eğik yok düģük orta yok orta Konya T776 kavuzlu siyah beyaz dik var yok kuv yok orta Konya T777 kavuzlu beyaz beyaz dik var orta orta yok orta Konya T778 kavuzlu beyaz beyaz eğik yok orta orta yok orta Konya T780 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok kuv yok orta Konya T781 kavuzlu siyah beyaz eğik var orta orta yok kuv Konya T782 kavuzlu siyah gri dik var düģük orta yok orta Konya T783 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var yok kuv yok orta Konya T785 kavuzlu siyah gri dik var yok orta yok zayıf Konya T788 kavuzlu siyah beyaz yarıeğik var düģük orta yok kuv Konya T792 kavuzlu siyah beyaz eğik var düģük orta yok orta Konya TR71912 kavuzlu beyaz beyaz yarıeğik var düģük orta yok zayıf Konya T793 kavuzlu siyah gri yarıdik var düģük orta yok orta Konya T794 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var yok orta yok orta Konya TR71982 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var düģük orta yok orta Konya TR71984 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok orta yok orta Konya TR71960 kavuzlu beyaz beyaz dik var düģük kuv yok orta Konya TR46825 kavuzlu çakır Beyaz dik var yok orta yok kuv

64 Ġç Anadolu 54 Bölge Ġller K.No Kav.Dur. Akdeniz Çizelge 4.3. (Devamı) Kav/ Tane rengi Kılçık rengi BY duruģu BY Kul. antos. BY kıvr. BY Kın. mums. AY Kın. tüylülük BaĢ. mums. Ġki Sıralılar Konya TR71921 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik yok düģük zayıf yok orta Konya E71 kavuzlu beyaz beyaz dik var orta orta yok zayıf Konya E72 kavuzlu beyaz beyaz dik var düģük orta yok zayıf Konya E73 kavuzlu beyaz beyaz dik var düģük orta yok zayıf Konya E74 kavuzlu beyaz beyaz yarıeğik var düģük orta yok zayıf Konya E75 kavuzlu beyaz beyaz yatay var yok kuv yok orta Konya E76 kavuzlu beyaz beyaz yatay var düģük kuv yok zayıf Konya E77 kavuzlu beyaz beyaz yarıeğik yok orta orta var zayıf Konya E78 kavuzlu beyaz beyaz yatay yok yüksek orta yok orta Konya E79 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var düģük orta yok zayıf Konya E710 kavuzlu beyaz beyaz eğik var düģük orta yok zayıf Konya BD72 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok kuv yok zayıf Konya BD73 kavuzlu beyaz beyaz yatay yok düģük orta yok orta Konya BD74 kavuzlu beyaz beyaz yarıeğik var düģük orta yok orta Konya BD75 kavuzlu beyaz beyaz dik var düģük kuv yok orta Konya BD77 kavuzlu beyaz beyaz dik yok düģük orta yok orta Konya BD78 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var düģük orta yok orta Konya BD79 kavuzlu beyaz beyaz yatay var düģük orta yok zayıf Konya BD711 kavuzlu beyaz beyaz dik var düģük orta yok orta Konya BD712 kavuzlu beyaz beyaz y.eğik var düģük orta yok orta Konya BD713 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var düģük orta yok orta Konya BD715 kavuzlu beyaz beyaz dik var düģük orta yok kuv Karaman T722 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok kuv yok orta Karaman T723 kavuzlu beyaz beyaz dik var düģük orta yok zayıf Karaman T724 kavuzlu beyaz beyaz yarıeğik var yok orta yok zayıf Karaman T727 kavuzlu beyaz beyaz yatay var yok orta yok orta Karaman T729 kavuzlu beyaz beyaz yatay var düģük orta yok zayıf Karaman T731 kavuzlu beyaz beyaz eğik var düģük orta yok zayıf Aksaray T743 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var düģük orta yok zayıf Aksaray T751 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var düģük orta yok zayıf Sivas TR53314 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok kuv yok zayıf Sivas TR53317 kavuzlu beyaz beyaz eğik var düģük orta yok orta Sivas TR53325 kavuzlu çakır beyaz yeğik yok orta orta yok kuv Sivas TR53293 kavuzlu beyaz beyaz yatay yok orta orta yok kuv Sivas TR53303 kavuzlu beyaz beyaz yatay var orta orta yok orta Sivas TR53306 kavuzlu beyaz beyaz eğik yok orta orta yok orta Sivas TR33082 kavuzlu beyaz beyaz yatay var düģük orta yok orta Sivas TR53348 kavuzlu beyaz beyaz yatay var düģük orta yok orta Sivas TR53333 kavuzlu beyaz beyaz dik var orta orta yok orta Sivas TR53338 kavuzlu beyaz beyaz dik yok yok zayıf yok orta Sivas TR53344 kavuzlu çakır beyaz yarıdik var orta orta yok orta Sivas TR55004 kavuzlu beyaz beyaz yatay var düģük orta yok zayıf Sivas TR55008 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var düģük orta yok orta Sivas TR55012 kavuzlu beyaz beyaz yeğik var düģük orta yok orta Sivas TR53357 kavuzlu beyaz beyaz ydik var düģük zayıf yok kuv Sivas TR53379 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok orta yok zayıf Sivas TR53361 kavuzlu çakır beyaz yarıdik var düģük orta yok orta Sivas TR53377 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik yok düģük orta yok orta Sivas TR45315 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok orta yok orta Sivas TR53328 kavuzlu çakır beyaz yarıdik yok orta orta yok kuv Sivas TR53351 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var orta orta yok orta Ankara TR32089 kavuzlu beyaz gri dik var yok kuv yok orta Ankara TR32091 kavuzlu çakır beyaz dik var yok kuv yok orta Ankara TR37047 kavuzlu çakır beyaz yarıdik var orta orta yok orta Çankırı TR32103 kavuzlu beyaz beyaz yeğik var yok kuv yok orta Çankırı TR36963 kavuzlu beyaz beyaz yeğik var yük kuv yok orta Kayseri TR32025 kavuzlu beyaz beyaz dik yok düģük orta yok orta KırĢehir TR32042 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok orta yok orta Yozgat TR32172 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var düģük orta yok kuv Yozgat TR54871 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var orta orta yok orta Yozgat TR54876 kavuzlu beyaz beyaz dik var düģük orta yok orta Niğde TR35404 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var yok kuv yok orta EskiĢehir TR68958 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var yok orta yok zayıf EskiĢehir TR68689 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok orta yok zayıf Isparta T75 kavuzlu siyah beyaz yarıeğik var düģük zayıf yok zayıf Isparta T711 kavuzlu siyah gri eğik var düģük zayıf yok orta Isparta T740 kavuzlu siyah beyaz yatay var düģük zayıf yok orta Isparta T742 kavuzlu siyah beyaz yarıdik var düģük orta yok orta

65 Akdeniz 55 Bölge Ġller K.No Ege ÇeĢitler ÇeĢitler Kav. Dur Çizelge 4.3. (Devamı) Kav./ Tane rengi Kılçık rengi BY duruģu BY Kul antos. BY kıvr. BY Kın mums. AY Kın Tüy BaĢ. mums Ġki Sıralılar Isparta T759 kavuzlu siyah beyaz yarıeğik var düģük orta yok orta Isparta T773 kavuzlu siyah beyaz yarıeğik var orta orta yok kuv Isparta T775 kavuzlu siyah beyaz dik var düģük kuv yok orta Isparta T784 kavuzlu siyah gri yarıdik var düģük orta yok kuv Isparta T786 kavuzlu siyah beyaz yeğik var düģük orta yok orta Isparta T789 kavuzlu siyah beyaz dik var düģük kuv yok orta Isparta T790 kavuzlu siyah beyaz yatay var düģük orta yok zayıf Isparta T791 kavuzlu beyaz beyaz yarıeğik var orta kuv yok orta Isparta TR54639 kavuzlu çakır beyaz dik var yok kuv yok orta Isparta TR54645 kavuzlu siyah gri yatay var orta orta yok zayıf Burdur TR35463 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok orta yok orta Burdur TR35500 kavuzlu beyaz siyah dik var orta kuv yok orta Burdur TR35460 kavuzlu beyaz beyaz eğik var düģük orta yok orta K.MaraĢ TR31818 kavuzlu beyaz beyaz dik var düģük orta yok zayıf K.MaraĢ TR40814 kavuzlu beyaz beyaz yatay var düģük zayıf yok zayıf K.MaraĢ TR40802 kavuzlu siyah beyaz yatay var düģük orta yok zayıf K.MaraĢ T739 kavuzlu siyah beyaz y.eğik yok düģük zayıf yok yok Antalya TR55027 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var yok orta yok zayıf Antalya TR4965 kavuzlu çakır beyaz yarıdik var orta orta yok orta Antalya TR12362 kavuzlu beyaz gri yatay var düģük orta yok kuv Adana TR40807 kavuzlu beyaz beyaz dik var yok orta yok orta Afyon TR12344 kavuzlu çakır beyaz dik var yok kuv yok zayıf Afyon TR38045 kavuzlu çakır beyaz dik var düģük orta yok orta Tarm 92 kavuzlu beyaz beyaz dik var düģük kuv yok zayıf Karatay 94 kavuzlu beyaz beyaz dik var düģük kuv yok zayıf Tokak157/37 kavuzlu beyaz beyaz dik var düģük kuv yok zayıf Altı sıralılar Yozgat TR54974 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var orta kuv yok zayıf Konya T717 kavuzlu beyaz beyaz dik yok yok orta yok zayıf Konya T787 kavuzlu beyaz beyaz eğik yok orta orta var yok Konya TR35413 kavuzlu beyaz beyaz eğik yok yüksek orta yok zayıf Hatay TR46806 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var orta zayıf yok zayıf Hatay TR46578 kavuzlu çakır beyaz yatay yok orta zayıf yok zayıf Antalya TR12350 kavuzlu çakır beyaz yarıeğik var düģük orta yok orta Antalya TR40693 kavuzlu çakır beyaz yarıdik var yok orta yok zayıf Antalya TR40721 kavuzlu çakır beyaz eğik var düģük orta var orta Afyon TR12347 kavuzlu çakır beyaz eğik yok orta orta yok kuv Çetin 2000 kavuzlu beyaz beyaz yarıdik var yok orta var zayıf Avcı 2002 kavuzlu beyaz beyaz yatay yok orta orta var zayıf Erginel 90 kavuzlu beyaz beyaz yarıeğik var yüksek orta var zayıf Kıral 97 kavuzlu beyaz beyaz yatay yok yüksek orta var yok Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların %87 sinde tane kavuz rengi beyaz, %1 inde gri ve siyah ve %12 sinde çakır olarak tespit edilmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların %40 ında tane kavuz rengi beyaz, %52 sinde gri ve siyah ve %8 inde çakır olarak tespit edilmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun ikisinde de tane kavuz rengi çakır olarak tespit edilmiģtir. Altı sıralı yerel arpa materyalinin %50 sinde kavuz rengi beyaz, %50 sinde çakır olarak belirlenirken, kontrollerin tamamında kavuz rengi beyaz olarak tespit edilmiģtir (ġekil 4.16). Bu sonuçlar incelemeye alınan yerel arpa populasyonlarının çoğunluğunda tane kavuz renginin beyaz olduğunu göstermiģtir. Tane kavuz rengi bakımından arpalar

66 56 beyaz, renkli ve renksiz (çakır) olarak üç gruba ayrılmaktadır (Kün, 1996). Kavuzları beyaz arpalar dünyada en çok yetiģtirilen arpalardır. Kavuzları renkli arpaların kavuzlarında anthocyanin pigmentleri bulunur ve karyopsisteki katların renklilik durumuna göre siyah, mor veya kahverengi arasında değiģik renk tonlarını gösterirler. Siyah tane rengi öncellikle kavuzda bulunan melanin pigmentasyonundan ileri gelir. Kavuzları renksiz (çakır) arpalar ise beyaz arpalardan sonra dünyada en çok yetiģtirilen arpalardır. Negassa (1985) HabeĢistan da ülkenin 12 bölgesinden toplanan 485 yerel arpa genotipi üzerinde 7 kantitatif özelliğin yanı sıra tane renginin fenotipik frekansının da incelendiği araģtırmada, yerel populasyonların %44 ünde tane renginin beyaz, %18 inde siyah, %17 sinde mor, %21 inde çakır olduğunu ve bu özellikte genetik varyasyonun önemli olduğunu bildirmiģtir. ġekil Ġki sıralı arpa populasyonlarında bölgelere göre tane kavuz rengi dağılım oranları. ġekil Altı sıralı arpa populasyonlarında tane kavuz rengi dağılım oranları.

67 Çıplak tane rengi Bu karakter yönünden yerel arpa populasyonlarının durumları Çizelge 4.3 ve ġekil 4.17 de verilmiģtir. Çizelge 4.3 ve ġekil 4.17 de görüldüğü gibi, Konya ili ne ait 38 adet (denemede populasyonun %17 si) çıplak ve yarı çıplak taneli arpa populasyonlarının %61 inde tane rengi kahverengi, %34 ünde sarı ve %5 inde yeģil olarak belirlenmiģtir. Kavuzsuz arpa formlarında tane rengi mavi, sarı, menekģe renkli olarak ve hatta perikarptaki melanin benzeri pigmentlerden kaynaklanan koyu renkli taneler belirlenebilir. MenekĢe veya mavi renklilik (çakır özelliği) antosiyanin pigmentlerden kaynaklanır. Antosiyanin pigmentleri perikarpta menekģe ve kırmızı renk olarak görülürken, aleron tabakasında ise mavi renkte görülür (Pomeranz, 1973). Renk değiģikliğine dokunun ph sı etkilidir. Perikarp asitik özellik gösterirken, aleron tabakası alkali özellik gösterir (Reid ve Wiebe, 1979). ġekil Ġki sıralı arpa populasyonlarında çıplak tane rengi ve kavuzluluk durumu oranları.. Kavuzsuz (çıplak) arpalar uzun süredir nesli tükenme eğilimi göstermiģtir. Ancak, son zamanlarda insan ve tek mideli hayvanların beslenmesindeki önemi giderek artmaktadır. Kavuzlu arpalarda %5-6 oranında iģlenmeyen lif bulunurken, kavuzsuz arpalarda bu oran buğday ve mısırla aynıdır. Bu da çıplak arpaların potansiyelinin artacağına iģarettir. Üstelik ekonomik olması ve yüksek adaptasyon kabiliyeti yönünden diğer arpalardan farksız olması da kavuzsuz arpaların önemini arttırmaktadır (Bhatty, 1986). Roosnagel ve ark. (1981) yaptıkları bir araģtırmada, kavuzsuz arpaların 93 deneme lokasyonunda alınan verim ortalamaları kavuzlu arpaların ortalama veriminin %88 ine ulaģtığını bildirmiģtir. Formlar arasındaki verim farkı yavaģ yavaģ daralmakta ve hatta yapılan ıslah çalıģmaları ve seleksiyonla bu farkın kaybolması beklenmektedir (Eslick, 1979).

68 Kılçık rengi Bu karakter yönünden yerel arpa populasyonlarının il ve bölgelere göre durumları Çizelge 4.3 de, bu özelliğin bölgelere göre dağılım oranları ise ġekil 4.18 de verilmiģtir. Çizelge 4.3 ve ġekil 4.18 de görüldüğü gibi, yerel iki sıralı populasyonların %89 unda kılçık rengi beyaz, %11 inde gri ve siyah, kontrollerin ise hepsinde beyaz olarak tespit edilmiģtir. Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların %90 ında kılçık rengi beyaz, %10 unda gri ve siyah olarak tespit edilmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların %80 inde kılçık rengi beyaz, %20 sinde gri ve siyah olarak tespit edilmiģtir. Ege Bölgesi ne ait populasyonun ikisinde de kılçık rengi beyaz olarak tespit edilmiģtir. ġekil 4.18 Ġki sıralı arpa populasyonlarında bölgelere göre kılçık rengi dağılım oranları. ġekil Altı sıralı arpa populasyonlarında kılçık rengi dağılım oranları.

69 59 Altı sıralı yerel arpa materyalinin %80 inde kılçık rengi sarı, %20 sinde beyaz olurken, kontrollerin hepsinde kılçık renginin sarı olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.19). Bu sonuçlar incelemeye alınan yerel arpa populasyonlarının çoğunluğunda kılçık renginin beyaz olduğunu göstermiģtir. Lasa ve ark.(2001), Ġspanya Ulusal Bitki Koleksiyonu ndan temin ettikleri 159 yerel arpa materyalinin %19 unda renk pigmentasyonu yok, %81 inde ise var olduğunu ve özelliğin genetik varyasyonun (H ) ve önemli olduğunu bildirmiģlerdir Bayrak yaprağın duruģu Bu karakter yönünden yerel arpa populasyonlarının il ve bölgelere göre durumları Çizelge 4.3 de, bu özelliğin bölgelere göre dağılım oranları ise ġekil 4.20 de verilmiģtir. Çizelge 4.3 ve ġekil 4.20 de görüldüğü gibi, yerel iki sıralı populasyonların %31 inde bayrak yaprağın duruģu dik, %21 inde yarı dik, %26 sında yatık, %15 inde yarı eğik ve %7 inde eğik olup, kontrollerin hepsinde bayrak yaprağın duruģu dik olarak tespit edilmiģtir. Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların %30 unda bayrak yaprağın duruģu dik, %22 inde yarı dik, %27 inde yatık, %14 ünde yarı eğik ve %7 inde eğik olarak tespit edilmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların %28 inde bayrak yaprağın duruģu dik, %16 ında yarı dik, %24 ünde yatık, %28 inde yarı eğik ve %4 ünde eğik olarak tespit edilmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun ikisinde de bayrak yaprağın duruģu dik olarak tespit edilmiģtir. Altı sıralı yerel arpa materyalinin %10 unda bayrak yaprağın duruģu dik, %30 unda yarı dik, %10 unda yatık, %10 unda yarı eğik ve %40 ında eğik olup, kontrollerin birinde yarı dik, ikisinde yatık ve birinde de yarı eğik olarak tespit edilmiģtir (ġekil 4.21).

70 60 ġekil Ġki sıralı arpa populasyonlarında bölgelere göre bayrak yaprak duruģu oranları. ġekil Altı sıralı arpa populasyonlarında bayrak yaprak duruģu oranları. Bu sonuçlar incelemeye alınan yerel arpa populasyonlarının çoğunluğunda bayrak yaprağın dik duruģlu olduğunu göstermiģtir. Elde edilen bu bulgular, ıslah edilmiģ modern çeģitlerde bayrak yaprak ayasının duruģunun, eski çeģitlere göre daha dik olduğunu bildiren Feil (1992) in araģtırma sonuçlarıyla uyum içerisindedir. Tahıllarda yaprak ayasının duruģ pozisyonu önemlidir. Dik yaprak ayasına sahip olan bitkiler, sarkık yaprak ayasına sahip olanlara göre güneģ ıģığının alt yapraklara ulaģması bakımından avantajlıdır (Monneveux ve ark. 2004). Bazı araģtırıcılar, yaprak ayası açısı farklı olan hatların tane verimlerinin de farklı olduğunu (Austin ve ark.,

71 , Davidston ve Sayre, 1988) belirtirken, Monneveux ve ark. (2004) yaprak ayası açısı ile tane verimi arasında önemli bir iliģkinin olmadığını bildirmiģtir Bayrak yaprak kulakçıklarında antosiyanin oluģumu Bu karakter yönünden yerel arpa populasyonlarının il ve bölgelere göre durumları Çizelge 4.3 de, bu özelliğin bölgelere göre dağılım oranları ise ġekil 4.22 de verilmiģtir. Çizelge 4.3 ve ġekil 4.22 de görüldüğü gibi, yerel iki sıralı populasyonların %75 inde bayrak yaprak kulakçıklarında renk pigmentlerinin var olduğu ve %25 inde olmadığı, kontrollerin ise hepsinde renkli pigmentlerin olduğu belirlenmiģtir. ġekil Ġki sıralı popülasyonlarda bölgelere göre bayrak yaprak kulakçıklarında rengin dağılım oranı. Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların %72 sinde bayrak yaprak kulakçıklarında renk pigmentlerinin var olduğu ve %28 inde olmadığı belirlenmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların %96 sında bayrak yaprak kulakçıklarında renk pigmentlerinin var olduğu ve %4 ünde olmadığı bulunmuģtur. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun ikisinde renk pigmentinin olduğu blirlenmiģtir.

72 62 Altı sıralı yerel arpa materyalinin %50 sinde renk pigmenti var ve %50 sinde yok, kontrol arpa çeģitlerinin ise ikisinde var, ikisinde de yok olarak tespit edilmiģtir (ġekil 4.23). Antosiyaninler bitkilerin değiģik kısımlarında oluģabilen renk pigmentleridir. Genotiplerin antosiyanin oluģturabilmeleri farklılık göstermektedir. Bu özellikte çeģitler, bayrak yaprak kulakçıklarındaki antosiyanin renklenmesine göre gruplandırılmatadır. Aynı zamanda çeģit ayrımında ele alınan çok belirgin bir özellik olarak FYD testlerinde kullanılmaktadır. Yapılan bazı araģtırmalarda antosiyanin pigmentlerinin bitkinin sap, yaprak, kulakçık, perikarp, koleoptil ve diğer kısımlarında oluģtuğunu ve muhtelif stres durumlarında koruyucu rol oynadığını belirtilmektedir (Demir, 1983). Ayrıca antosiyanlı yapraklarda yeģil yapraklara nazaran solunum katsayısı daha büyük olmaktadır (Katkat, 1995). Tereshchenko (2009), antosiyan oluģumunun stres toleransına etkisinin genetik mekanizmalarının yeterli derecede araģtırılmadığını belirterek buğday, çavdar ve tritikale koleoptilinde antosiyanin oluģumunun molekuler-genetik mekanizmasını ve tuzluluk toleransında rolünü araģtırmıģ ve renk pigmentlerinin toleransı arttırdığını belirtmiģtir. ġekil Altı sıralı arpa populasyonlarında bayrak yaprak kulakçıklarında rengin dağılım oranları. Yadav (2003), Hindistan da yaptığı bir araģtırmada, aģırı sulama ve gübre kullanımı sonucunda sarı pas ve yaprak bitlerinin arpa üretimini zorladığını belirterek 3 yıl boyunca tarla ve kontrollü Ģartlarda dayanıklı hatların araģtırıldığını ve yapılan testler sonucunda yarı dik geliģme formu ve antosiyan renkli kulakçıklara sahip olan BC 284 hattının her iki etmene karģı dayanıklı olduğunu rapor etmiģtir.

73 Bayrak yaprak ayasında kıvrılma Bu karakter yönünden yerel arpa populasyonlarının il ve bölgelere göre durumları Çizelge 4.3 de, bu özelliğin bölgelere göre dağılım oranları ise ġekil 4.24 de verilmiģtir. Çizelge 4.3 ve ġekil 4.24 de görüldüğü gibi, yerel iki sıralı populasyonların %4 ünde bayrak yaprak ayasında kıvrılmanın yüksek, %18 inde orta ve %54 ünde düģük olduğu, %24 ünde de kıvrılmanın olmadığı, kontrollerin ise hepsinde kıvrılmanın düģük oranda olduğu bulunmuģtur. Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların %5 inde bayrak yaprak ayasında kıvrılmanın yüksek, %18 inde orta ve %53 ünde düģük olduğu, %24 ünde ise kıvrılmanın olmadığı belirlenmiģtir. ġekil Ġki sıralı populasyonlarda bölgelere göre bayrak yaprak ayasında kıvrılmanın dağılım oranları. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların %20 sinde bayrak yaprak ayasında kıvrılmanın orta ve %64 ünde düģük olduğu, %16 sında ise kıvrılmanın olmadığı tespit edilmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun birinde kıvrılmanın düģük, diğerinde ise kıvrılmanın olmadığı tespit edilmiģtir.

74 64 Altı sıralı yerel arpa materyalinin %10 unda bayrak yaprak ayası kıvrılmasının yüksek, %50 sinde orta ve %20 sinde düģük olduğu, %20 sinde de olmadığı, kontrollerin ise ikisinde yüksek, birinde orta ve birinde de kıvrılmanın olmadığı tespit edilmiģtir (ġekil 4.25). ġekil Altı sıralı arpa populasyonlarında bayrak yaprak ayasında kıvrılmanın dağılım oranları. Bu sonuçlar incelemeye alınan yerel arpa populasyonlarının çoğunluğunda bayrak yaprak ayası kıvrılmasının çok düģük olduğunu göstermiģtir. Elde edilen bu bulgular, ıslah edilmiģ modern çeģitlerde bayrak yaprak ayası kıvrılmasının, eski çeģitlere göre daha düģük olduğunu bildiren Feil (1992) in araģtırma sonuçlarıyla uyum içerisindedir. Ancak Sade (1999), kuraktan sakınma makanizmasının yaprak kıvrılması, mumsuluk ve düģük yaprak alanı ile su kaybının azaltılması olarak tanımlanabildiğini belirtmektedir Bayrak yaprak kınında mumsuluk Yerel arpa populasyonlarının il ve bölgelere göre bayrak yaprak kınındaki mumsuluk özelliklerinin durumları Çizelge 4.3 de, bu özelliğin bölgelere göre dağılım oranları ise ġekil 4.26 da verilmiģtir. Çizelge 4.3 ve ġekil 4.26 da görüldüğü gibi, yerel iki sıralı populasyonların %16 sında bayrak yaprak kınındaki mumsuluğun kuvvetli, %70 inde orta ve %12 sinde zayıf olduğu, %2 sinde de mumsuluğun olmadığı, kontrollerin ise hepsinde kuvvetli derecede olduğu tespit edilmiģtir. Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların %15 inde bayrak yaprak kınındaki mumsuluğun kuvvetli, %72 sinde orta ve %11 inde zayıf olduğu, %2 sinde ise mumsuluğun olmadığı tespit edilmiģtir.

75 65 Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların %20 sinde bayrak yaprak kınındaki mumsuluk kuvvetli, %60 ında orta ve %20 sinde zayıf olarak belirlenmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun birinde orta, diğerinde ise bayrak yaprak kınında kuvvetli mumsuluk olmuģtur. Altı sıralı yerel arpa materyalinin %10 unda bayrak yaprak kınındaki mumsuluğun kuvvetli, %70 inde orta ve %20 sinde zayıf olduğu, kontrollerin ise dördünde de orta derecede olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.27). ġekil Ġki sıralı populasyonlarda bölgelere göre bayrak yaprak kınında mumsuluğun dağılım oranları. Mumsuluk bitkinin çeģitli kısımlarında oluģabilen bir tabaka olup, çevre Ģartlarından etkilenen bir özelliktir. ÇeĢitlerin mumsuluk oluģturabilme yetenekleri birbirinden farklılık göstermektedir (Dönmez ve ark., 2008). Bitkilerde transpirasyonun çok büyük bölümünün yapraklar aracılığı ile gerçekleģtirilmesi nedeniyle yaprak yapısının transpirasyon üzerine etkisi önemlidir. Tüylerle ve mumlu maddelerle kaplanmıģ yapraklara sahip bitkilerde transpirasyon miktarı daha az olmuģtur (Katkat, 1995).

76 66 ġekil Altı sıralı populasyonlarda bayrak yaprak kınında mumsuluğun dağılım oranları. Ġncelemeye alınan yerel arpa populasyonlarının çoğunda bayrak yaprak kınında mumsuluğun orta ve kuvvetli olduğu görülmüģtür. Elde edilen bu bulgular, ıslah edilmiģ modern çeģitlerde bayrak yaprak kınında mumsuluğun, eski çeģitlere göre daha yoğun olduğunu bildiren Feil (1992) in araģtırma sonuçlarıyla uyum içerisindedir En alt yapraklarda yaprak kını tüylülüğü AraĢtırmada kullanılan iki sıralı arpa populasyonlarının yalnız 15 inde yaprak kınında tüylülük tespit edilmiģ olup, bu populasyonlar Konya ili nden toplanmıģtır. Ayrıca biri Konya dan (T787) ve biri de Antalya dan (TR40721) olmak üzere iki adet altı sıralı populasyonda da yaprak kınında tüylülük tespit edilmiģtir (Çizelge 4.3). Altı sıralıların grubunda yer alan kontrol arpa çeģitlerinin hepsinde tüylülük tespit edilirken, iki sıralı çeģitlerde tüylülük tespit edilmemiģtir (Çizelge 4.3). En alt yapraklarda yaprak kını tüylülüğü, çeģitlerin gruplandırılmasında kullanılan ve çevre koģullarından etkilenmeyen karakterlerden biridir. Yaprakları dar ve küçük, koyu ve tüylü olan çeģitler soğuğa, kurağa ve tohumdan geçip miselleriyle ilerleyen hastalıklara karģı genellikle dayanıklıdır. Bu morfolojik karakterlerden yalnız birini taģıyan bir çeģit belirtilen dayanıklılığı göstermeyebilir. Ayrıca, Kashima ve ark. (1999) yaptıkları bir çalıģmada, tanenin diyastatik gücünün alt yapraklarda yaprak kını tüylülüğü ve küllemeye karģı dayanıklılıkla iliģkili olduğunu doğrulamıģlardır. Böylece yaprak tüylülüğü ve küllemeye karģı dayanıklılığı indikatör özellik olarak kullanarak erken generasyonlarda arpa tanesinin diyastatik gücü ile ilgili seleksiyonunun mümkün olduğunu belirtmiģlerdir.

77 BaĢakta mumsuluk Yerel arpa populasyonlarının il ve bölgelere göre baģakta mumsuluk özelliklerinin durumları Çizelge 4.3 de, bu özelliğin bölgelere göre dağılım oranları ise ġekil 4.28 de verilmiģtir. Çizelge 4.3 ve ġekil 4.28 de görüldüğü gibi, yerel iki sıralı populasyonların %48 inde baģakta mumsuluğun orta, %36 sında zayıf ve %9 unda kuvvetli olduğu, %7 sinde de olmadığı, kontrollerin ise hepsinde baģakta mumsuluğun orta derecede olduğu tespit edilmiģtir. Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların %47 sinde baģakta mumsuluğun orta, %37 sinde zayıf ve %8 inde kuvvetli olduğu, %8 inde ise mumsuluğun olmadığı tespit edilmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların %56 sında baģakta mumsuluğun orta, %28 inde zayıf ve %12 sinde kuvvetli olduğu, %4 ünde ise mumsuluğun olmadığı tespit edilmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun birinde mumsuluğun orta, diğerinde ise zayıf olduğu bulunmuģtur. ġekil Ġki sıralı arpa populasyonlarında bölgelere göre baģakta mumsuluğun dağılım oranları.

78 68 ġekil Altı sıralı arpa populasyonlarında baģakta mumsuluğun dağılım oranları. Altı sıralı yerel arpa materyalinin %60 ında baģakta mumsuluğun zayıf, %20 sinde orta ve %10 unda kuvvetli olduğu, %10 unda da olmadığı, kontrollerin ise üçünde orta derecede olduğu, birinde de mumsuluğun olmadığı tespit edilmiģtir (ġekil 4.29). Bu sonuç incelemeye alınan yerel arpa populasyonlarının çoğunda baģakta mumsuluğun orta ve kuvvetli olduğunu göstermiģtir. Elde edilen bu bulgular, ıslah edilmiģ modern çeģitlerde baģakta mumsuluğun, eski çeģitlere göre daha yoğun olduğunu bildiren Feil (1992) in araģtırma sonuçlarıyla uyum içerisindedir Bayrak yaprak ayası eni AraĢtırmada kullanılan materyalin il ve bölgelere göre bayrak yaprak ayası enine ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.4 de, bayrak yaprak ayası eninin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.30 da gösterilmiģtir. Çizelge 4.4 de görüldüğü gibi, iki sıralı arpa materyalinin bayrak yaprak ayası eni ortalama değeri 0.92 cm, değiģim katsayısı %10.87 ve standart sapma 0.10 olmuģtur. Populasyonun bayrak yaprak ayası eni ortalama değerleri 0.53 cm (TR33082-Sivas) ile 1.63 cm (A76-Konya) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %57 si kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu II. aralık ( cm) grubunda yer alırken, %11 inde bayrak yaprak ayasının kontrollerden daha dar olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.30). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların bayrak yaprak ayası eni ortalaması 0.93 cm, değiģim katsayısı %11.83 ve standart sapma 0.11 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %56 sı kontrollerin bulunduğu II. aralık ( cm) grubunda yer almıģ, %11 inde ise kontrollerden daha dar olduğu tespit

79 Ġç Anadolu 69 Çizelge 4.4. Arpa populasyonlarında bayrak yaprak ayası enine ait ortalama (cm), değiģim katsayısı (%) ve standart sapma değerleri. Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A5-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A7-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A * Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E

80 Akdeniz Ġç Anadolu 70 Çizelge 4.4 (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya T Konya E Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Ortalama 0.96 SS 0.12 %95US 1.07 %DK %95AS 0.85 Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Ortalama 0.89 SS 0.12 %95US 1.02 %DK %95AS 0.76 Aksaray T Aksaray T Ortalama 0.89 Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR ** Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Ortalama 0.77 SS 0.10 %95US 0.81 %DK %95AS 0.72 Ankara TR Ankara TR Ankara TR Ortalama 0.95 SS 0.13 %95US 1.26 %DK %95AS 0.63 Çankırı TR Çankırı TR Ortalama 0.94 Kayseri Tr KırĢehir Tr Yozgat TR Yozgat TR Yozgat TR Ortalama 0.88 SS 0.06 %95US 0.92 %DK 6.82 %95AS 0.82 Niğde TR EskiĢehir TR EskiĢehir TR Ortalama 0.78 Ġç Anadolu Ortalama 0.93 SS 0.11 %95US 1.02 %DK %95AS 0.83 Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta TR Isparta T Isparta TR Ortalama 0.92 SS 0.08 %95US 0.96 %DK 8.70 %95AS 0.87 Burdur TR Burdur TR Burdur TR Ortalama 0.98 SS 0.14 %95US 1.32 %DK %95AS 0.65 K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ T Ortalama 0.81 SS 0.17 %95US 1.08 %DK %95AS 0.55

81 Akdeniz 71 Çizelge 4.4 (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Antalya TR Antalya TR Antalya TR Ortalama 0.95 SS 0.21 %95US 1.20 %DK %95AS 0.83 Adana TR Akdeniz Ortalama 0.90 SS 0.13 %95US 0.96 %DK %95AS 0.85 Ege Afyon TR Afyon TR Ortalama 0.86 Genel Ortalama 0.92 SS 0.10 %95US 0.98 %DK %95AS 0.86 ÇeĢitler Tarm Karatay Tokak 157/ Altı Sıralılar Yozgat TR Hatay TR Konya T Antalya TR Konya T Antalya TR Konya TR Antalya TR Hatay TR Afyon TR Genel Ortalama 1.11 SS 0.26 %95US 1.29 %DK %95AS 0.93 ÇeĢitler Çetin 2000 BD Erginel 90 BD Avcı 2002 BD Kıral 97 BD *: Bölgelere göre en yüksek değerler; **: Bölgelere göre en düģük değerler. edilmiģtir (ġekil 4.30). Bölge populasyonlarında ortalama 0.53 cm (TR33082-Sivas) ile 1.63 cm (A76-Konya) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%13.48) Karaman ve en düģük (%6.82) Yozgat ili nde belirlenmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların bayrak yaprak ayası eni ortalaması 0.90 cm, değiģim katsayısı %14.44 ve standart sapma 0.13 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %68 i kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu II. aralık ( cm) grubunda yer alırken, %8 inde bayrak yaprak ayası eninin kontrollerden daha dar olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.30). Bölge populasyonlarında bayrak yaprak ayası eni ortalaması 0.57 cm (T739-KahramanmaraĢ) ile 1.20 cm (TR4965-Antalya) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%22.11) Antalya ve en düģük (%8.70) Isparta ili nde belirlenmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun bayrak yaprak ayası eni ortalaması 0.86 cm olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların ikisi de kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu II. aralık ( cm) grubunda yer almıģtır (ġekil 4.30). Altı sıralı yerel arpa materyalinin bayrak yaprak ayası eni bakımından ortalama değeri 1.11 cm, değiģim katsayısı %23.42 ve standart sapma 0.26 olmuģtur. Populasyonun bayrak yaprak ayası eni ortalama değerleri 0.82 cm (TR12350-Antalya) ile 1.50 cm (TR35413-Konya) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile

82 ġekil Ġki sıralı populasyonlarda bayrak yaprak ayası enine ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımları. 72

83 ġekil (Devamı). 73

84 74 ġekil Altı sıralı populasyonlarda bayrak yaprak ayası enine ait ortalamaların frekans dağılımları. karģılaģtırıldığında, populasyonların %30 u kontrollerin bulunduğu II. ( cm) ve III. aralık ( cm) grubunda yer almıģ, %40 ında ise bayrak yaprak ayası eninin kontrollerden daha dar olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.31). Bayrak yaprak ayası eni bakımından arpa materyalinin büyük kısmı standart çeģitlerle aynı grupta olup, iki sıralıların % 11 i, altı sıralıların ise %40 ı standart çeģitlerden daha dar bayrak yaprak ayasına sahip olmuģlardır. Özellikle kuru Ģartlarda küçük bayrak yaprağa sahip bitkiler, yüksek fotosentetik etkinliğinin yanı sıra güneģ ıģığına rekabeti azaltarak birim alanda daha fazla fertil kardeģ sayısının oluģmasına olanak sağladıkları için tercih edilmektedir (Donald, 1981; Evans, 1981). Ayrıca, bayrak yaprak ayası eni bakımından arpa materyalinin arasında önemli varyasyonlar vardır. Bu özellik yönünden daha yüksek varyasyon Akdeniz Bölgesi ve illerine (Antalya, KahramanmaraĢ) ait populasyonlardan elde edilirken, Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonlarda daha düģük varyasyon tespit edilmiģtir Bayrak yaprak ayası boyu AraĢtırmada kullanılan genotiplerin il ve bölgelere göre bayrak yaprak ayası boyuna ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.5 de, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.32 de verilmiģtir. Çizelge 4.5 de görüldüğü gibi, iki sıralı arpa materyalinin bayrak yaprak ayası boyu bakımından ortalama değeri cm, değiģim katsayısı %21.01 ve standart sapma 2.29 olmuģtur. Populasyonun bayrak yaprak ayası boyu ortalama değerleri 6.55 cm (TR55012-Sivas) ile cm (TR37047-Ankara, TR32172-Yozgat) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %42 si kontrol

85 Ġç Anadolu 75 Çizelge 4.5. Arpa populasyonlarında bayrak yaprak ayası boyuna ait ortalama (cm), değiģim katsayısı (%) ve standart sapma değerleri. Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A5-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A7-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E

86 Akdeniz Ġç Anadolu 76 Çizelge 4.5 (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya T Konya E Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Ortalama SS 2.24 %95US %DK %95AS Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Ortalama 9.51 SS 1.89 %95US %DK %95AS 7.53 Aksaray T Aksaray T Ortalama Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR ** Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Ortalama SS 1.65 %95US %DK %95AS 9.26 Ankara TR Ankara TR Ankara TR Ortalama SS 3.98 %95US %DK %95AS 9.58 Çankırı TR Çankırı TR Ortalama Kayseri TR KırĢehir TR Yozgat TR * Yozgat TR Yozgat TR Ortalama SS 4.90 %95US %DK %95AS 7.70 Niğde TR EskiĢehir TR EskiĢehir TR Ortalama 8.85 Ġç Anadolu Ortalama SS 2.33 %95US %DK %95AS Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta TR Isparta T Isparta TR Ortalama SS 1.51 %95US %DK %95AS 9.83 Burdur TR Burdur TR Burdur TR Ortalama SS 1.36 %95US %DK %95AS 10.17

87 Akdeniz 77 Çizelge 4.5 (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ T Ortalama 9.56 SS 2.24 %95US %DK %95AS 5.99 Antalya TR Antalya TR Antalya TR Ortalama SS 2.76 %95US %DK %95AS 9.40 Adana TR Akdeniz Ortalama SS 2.00 %95US %DK %95AS 9.91 Ege Afyon TR Afyon TR Ortalama 9.39 Genel Ortalama SS 2.29 %95US %DK %95AS ÇeĢitler Tarm Karatay Tokak 157/ Altı Sıralılar Yozgat TR Hatay TR Konya T Antalya TR Konya T Antalya TR Konya TR Antalya TR Hatay TR Afyon TR Genel Ortalama SS 2.65 %95US %DK %95AS 9.75 ÇeĢitler Çetin 2000 BD Erginel90 BD Avcı 2002 BD Kıral 97 BD *: Bölgelere göre en yüksek değerler; **: Bölgelere göre en düģük değerler. arpa çeģitlerinin bulunduğu II. aralık ( cm) grubunda yer alırken, %11 inde bayrak yaprak ayası boyunun kontrollerden daha kısa olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.32). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların bayrak yaprak ayası boyu ortalaması cm, değiģim katsayısı %21.32 ve standart sapma 2.33 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %42 si kontrollerin bulunduğu II. aralık ( cm) grubunda yer almıģ, %10 unda ise bayrak yaprak ayası boyunun kontrollerden daha kısa olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.32). Bölge populasyonlarında bayrak yaprak ayası boyu ortalaması 6.55 cm (TR55012-Sivas) ile cm (TR37047-Ankara, TR32172-Yozgat) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%39.14) Yozgat ve en düģük (%16.48) Sivas ili nde belirlenmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların bayrak yaprak ayası boyu ortalaması cm, değiģim katsayısı %18.62 ve standart sapma 2.00 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %44 ü kontrollerin bulunduğu II. aralık ( cm) grubunda yer alırken, %12 sinde bayrak yaprak ayası boyunun kontrollerden daha kısa olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.32). Bölge populasyonlarında

88 ġekil Ġki sıralı arpa populasyonlarında bayrak yaprak ayası boyuna ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımları. 78

89 ġekil (Devamı). 79

90 80 ġekil Altı sıralı populasyonlarda bayrak yaprak ayası boyuna ait ortalamaların frekans dağılımları. bayrak yaprak ayası eni ortalaması 0.57 cm (T739-KahramanmaraĢ) ile 1.20 cm (TR4965-Antalya) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%22.11) Antalya ve en düģük (%8.70) Isparta ili nde belirlenmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun bayrak yaprak ayası boyu ortalaması 9.39 cm olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların birinde bayrak yaprak ayası boyunun kontrol arpa çeģitlerinden daha kısa, diğerinde de daha uzun olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.32). Altı sıralı yerel arpa materyalinin bayrak yaprak ayası boyu bakımından ortalama değeri cm, değiģim katsayısı %22.77 ve standart sapma 2.65 olmuģtur. Populasyonun bayrak yaprak ayası boyu ortalama değerleri 7.17 cm (TR40693-Antalya) ile cm (TR35413-Konya) arasında değiģmiģtir. Kontrol arpa çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %70 i kontrollerin bulunduğu II. ( cm) ve III. aralık ( cm) grubunda yer alırken, %10 unda bayrak yaprak ayası boyunun kontrollerden daha kısa olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.33). Bu özellik yönünden bölgeler arasında varyasyonun yüksek olduğu görülmüģ ve en yüksek varyasyon Ġç Anadolu Bölgesi ve illerine (Yozgat, Ankara) ait populasyonlarda tespit edilmiģtir. Bitki yapraklarının yüzey geniģliği artıģ gösterdikçe, buhar Ģeklinde kaybedilen su miktarı da artıģ göstermektedir (Katkat, 1995). Genellikle kıģa ve kurağa dayanıklı çeģitlerde bayrak yaprak ayası dar ve küçüktür (Kün, 1998). Abebe (2010) tarafından 199 adet HabeĢistan orijinli yerel arpa genotipi ile yürütülen bir araģtırmada, bayrak yaprak ayası boyu bakımından populasyonlarda bölgeler arası varyasyonun daha düģük ve önemsiz olduğu, buna karģılık bölgeler içi varyasyonun daha yüksek ve bazılarında önemli olduğu bildirilmiģtir.

91 Fertil kardeģ sayısı AraĢtırmada kullanılan genotiplerin il ve bölgelere göre fertil kardeģ sayısına ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.6 da, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.34 de verilmiģtir. Ġki sıralı arpa materyalinin fertil kardeģ sayısı ortalama değeri adet, değiģim katsayısı %37.97 ve standart sapma 3.82 olmuģtur. Populasyonun fertil kardeģ sayısı ortalama değerleri 3.25 adet (T767-Konya) ile adet (TR71921-Konya) arasında değiģmiģtir (Çizelge 4.6). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %47 si kontrollerin bulunduğu II. aralık ( adet) grubunda yer almıģ, %21 inde de fertil kardeģ sayısının kontrollerden daha yüksek ( adet) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.21). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların fertil kardeģ sayısı ortalaması adet, değiģim katsayısı %38.72 ve standart sapma 3.88 olmuģtur. Kontrollerle karģılaģtırıldığında, populasyonların %48 i kontrollerin bulunduğu II. aralık ( ) grubunda yer almıģ, %20 sinde de fertil kardeģ sayısının kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.21). Bölge populasyonlarında fertil kardeģ sayısı ortalaması 3.25 adet (T767-Konya) ile adet (TR71921-Konya) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%54.92) Yozgat ve en düģük (%20.30) Karaman ili nde belirlenmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların fertil kardeģ sayısı ortalaması adet, değiģim katsayısı %33.88 ve standart sapma 3.53 olmuģtur (Çizelge 4.6). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %40 ı kontrollerin bulunduğu II. ( adet) aralık grubunda yer almıģ, %32 sinde de fertil kardeģ sayısının kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.34). Bölge populasyonlarında fertil kardeģ sayısı ortalaması 5.00 adet (TR12362-Antalya) ile adet (TR KahramanmaraĢ) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%51.79) Antalya ve en düģük (%22.65) Burdur ili nde belirlenmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun fertil kardeģ sayısı ortalaması 9.63 adet olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların ikisi de kontrol çeģitlerinin bulunduğu II. aralık ( adet) grubunda belirlenmiģtir (ġekil 4.34).

92 Ġç Anadolu 82 Çizelge 4.6. Arpa populasyonlarında fertil kardeģ sayısına ait ortalama (adet), değiģim katsayısı (%) ve standart sapma değerleri. Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A5-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A7-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T ** Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR * Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E

93 Akdeniz Ġç Anadolu 83 Çizelge 4.6. (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya T Konya E Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Ortalama 9.62 SS 3.58 %95US %DK %95AS 9.06 Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Ortalama SS 2.32 %95US %DK %95AS 8.99 Aksaray T Aksaray T Ortalama 8.83 Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Ortalama SS 4.49 %95US %DK %95AS 8.65 Ankara TR Ankara TR Ankara TR Ortalama SS 4.03 %95US %DK %95AS Çankırı TR Çankırı TR Ortalama Kayseri TR KırĢehir TR Yozgat TR Yozgat TR Yozgat TR Ortalama SS 5.86 %95US %DK %95AS 8.75 Niğde TR EskiĢehir TR EskiĢehir TR Ortalama 6.25 Ġç Anadolu Ortalama SS 3.88 %95US %DK %95AS 9.48 Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta TR Isparta T Isparta TR Ortalama 9.67 SS 3.18 %95US %DK %95AS 7.83 Burdur TR Burdur TR Burdur TR Ortalama SS 2.79 %95US %DK %95AS 5.38

94 Akdeniz 84 Çizelge 4.6. (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ T Ortalama SS 4.26 %95US %DK %95AS 6.34 Antalya TR Antalya TR Antalya TR Ortalama 8.67 SS 4.49 %95US 9.81 %DK %95AS 6.48 Adana TR Akdeniz Ortalama SS 3.53 %95US %DK %95AS 8.96 Ege Afyon TR Afyon TR Ortalama 9.63 Genel Ortalama SS 3.82 %95US %DK %95AS 9.56 ÇeĢitler Tarm Karatay Tokak 157/ Altı Sıralılar Yozgat TR Hatay TR Konya T Antalya TR Konya T Antalya TR Konya TR Antalya TR Hatay TR Afyon TR Genel Ortalama 6.99 SS 2.43 %95US 8.73 %DK %95AS 5.25 ÇeĢitler Çetin 2000 BD Erginel90 BD Avcı 2002 BD Kıral 97 BD *: Bölgelere göre en yüksek değerler; **: Bölgelere göre en düģük değerler. Altı sıralı yerel arpa materyalinin fertil kardeģ sayısı ortalama değeri 6.99 adet, değiģim katsayısı %34.76 ve standart sapma 2.43 olmuģtur. Populasyonun fertil kardeģ sayısı ortalama değerleri 3.00 adet (T787-Konya) ile adet (TR40693-Antalya) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların biri kontrollerin bulunduğu I. (<4.60), 3 ü II. ( ) ve 4 ü III. aralık ( adet) grubunda yer alırken, 2 sinde fertil kardeģ sayısının kontrollerden daha yüksek (9.42<) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.35). Önemli karakterlerden biri olan fertil kardeģ sayısı bakımından populasyonda varyasyon derecesi yüksek olduğu gözlenmiģ, iki sıralı arpa materyalinin % 68 inde 8.07 ile adet arasında, altı sıralıların ise %60 ında 6.21 ile adet arasında fertil kardeģ bulunmuģtur. Kıran (1997), Güney-Doğu Anadolu Bölgesi nde yerel arpa populasyoları ile yaptığı çalıģmada, fertil kardeģ sayısının 7 ile 43 arasında değiģtiğini, toplanan materyalin %87.93 ünde 7.00 ile adet kardeģin bulunduğunu ve orta derecede kardeģlendiğini bildirmiģtir.

95 ġekil Ġki sıralı arpa populasyonlarında bitkide fertil kardeģ sayısına ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımları. 85

96 ġekil (Devamı). 86

97 87 ġekil Altı sıralı arpa populasyonlarında fertil kardeģ sayısına ait ortalamaların frekans dağılımları Ahmad ve ark. (2008) ise, Pakistan da ülkenin muhtelif bölgelerinden toplanan 133 yerel arpa genotipinde üzerinde kardeģ sayısının 4,80-30,20 adet arasında, kardeģ sayısı ortalamanın ± 0.34 adet ve variyansın bulunduğunu bildirmiģtir. AraĢtırmacılarınelde ettiği sonuçlarla çalıģmada elde edilen sonuçlar ile uyumludur. Tahıllarda kardeģlenme özelliği, olumsuz Ģartların bitki sıklığını azaltmasına karģı telafi etme yeteneğine iģaret eder. Ekim hatası, çimlenme ve çıkıģtaki olumsuzluklara bağlı olarak birim alandaki bitki sayısı azaldığı zaman, azalan bitki sıklığını telafi edebilmek amacıyla bitkiler daha fazla kardeģlenmektedir. Aksine, bitki sıklığı fazla olduğu zaman ise kardeģlenme azalmaktadır (Darwinkel, 1978; Akkaya, 1994). Ayrıca, tane verimini yüksek oranda etkileyen üç temel unsur metrekaredeki baģak sayısı, baģakta tane sayısı ve baģakta tane ağırlığıdır (Sade, 1999). Orta Anadolu kuru koģulları için incelenen populasyonların yüksek fertil kardeģ sayısına sahip olmaları ıslah çalıģmalarında genetik kaynak olarak kullanılabilecek özellikleri taģıdıklarını göstermektedir Bitki boyu AraĢtırmada kullanılan genotiplerin il ve bölgelere göre bitki boyuna ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.7 de, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.36 da verilmiģtir. Ġki sıralı arpa materyalinin bitki boyu ortalama değeri cm, değiģim katsayısı %14.48 ve standart sapma olmuģtur. Populasyonun bitki boyu ortalama değerleri cm (TR53377-Sivas) ile cm (T739-KahramanmaraĢ) arasında değiģmiģtir (Çizelge 4.7). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %49 u kontrollerin bulunduğu IV. aralık ( cm arası) grubunda yer almıģ,

98 Ġç Anadolu 88 Çizelge 4.7. Arpa populasyonlarında bitki boyuna ait ortalama (cm), değiģim katsayısı (%) ve standart sapma değerleri. Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A5-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A7-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E

99 Akdeniz Ġç Anadolu 89 Çizelge 4.7. (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya T Konya E Konya T Konya BD Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Ortalama SS %95US %DK %95AS Karaman T Karaman T * Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Ortalama SS 9.77 %95US %DK 8.60 %95AS Aksaray T Aksaray T Ortalama Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR ** Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Ortalama SS %95US %DK %95AS Ankara TR Ankara TR Ankara TR Ortalama SS 6.60 %95US %DK 6.52 %95AS Çankırı TR Çankırı TR Ortalama Kayseri TR KırĢehir TR Yozgat TR Yozgat TR Yozgat TR Ortalama SS %95US %DK %95AS Niğde TR EskiĢehir TR EskiĢehir TR Ortalama Ġç Anadolu Ortalama SS %95US %DK %95AS Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta TR Isparta T Isparta TR Ortalama SS 8.43 %95US %DK 7.91 %95AS Burdur TR Burdur TR Burdur TR Ortalama SS 3.45 %95US %DK 3.05 %95AS

100 Akdeniz 90 Çizelge 4.7. (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ T Ortalama SS %95US %DK %95AS Antalya TR Antalya TR Antalya TR Ortalama SS 1.83 %95US %DK 1.76 %95AS Adana TR Akdeniz Ortalama SS %95US %DK %95AS Ege Afyon TR Afyon TR Ortalama Genel Ortalama SS %95US %DK %95AS ÇeĢitler Tarm Karatay Tokak157/ Altı Sıralılar Yozgat TR Hatay TR Konya T Antalya TR Konya T Antalya TR Konya TR Antalya TR Hatay TR Afyon TR Genel Ortalama SS 7.97 %95US %DK 7.98 %95AS ÇeĢitler Çetin 2000 BD Erginel90 BD Avcı 2002 BD Kıral 97 BD *: Bölgelere göre en yüksek değerler; **: Bölgelere göre en düģük değerler. %10 unda ise bitki boyunun kontrollerden daha uzun (117 cm<) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.36). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların bitki boyu ortalaması cm, değiģim katsayısı %14.81 ve standart sapma olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %47 si kontrollerin bulunduğu IV. aralık ( cm arası) grubunda yer alırken, %10 unda bitki boyunun kontrollerden daha uzun olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.36). Bölge populasyonlarında bitki boyu ortalaması cm (TR53377-Sivas) ile cm (T727-Karaman) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%21.98) Yozgat ve en düģük (%6.52) Ankara ili nde belirlenmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların bitki boyu ortalaması cm, değiģim katsayısı %10.29 ve standart sapma olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %64 ü kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu IV. aralık ( cm arası) grubunda yer alırken, %8 inde bitki boyunun kontrollerden daha uzun olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.36). Bölge populasyonlarında bitki boyu ortalaması cm (TR40814-KahramanmaraĢ) ile cm (T739-KahramanmaraĢ)

101 ġekil Ġki sıralı arpa populasyonlarında bitki boyuna ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımları. 91

102 ġekil (Devamı). 92

103 93 ġekil Altı sıralı arpa populasyonlarında bitki boyuna ait ortalamaların frekans dağılımları arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%23.26) KahramanmaraĢ ve en düģük (%1.76) Antalya ili nde belirlenmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun bitki boyu ortalaması cm olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların biri kontrollerin bulunduğu IV. aralık ( cm arası) grubunda yer alırken, diğerinde bitki boyunun kontrol çeģitlerinden daha kısa olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.36). Altı sıralı yerel arpa materyalinin bitki boyu bakımından ortalama değeri cm, değiģim katsayısı %7.98 ve standart sapma 7.97 olmuģtur. Populasyonların bitki boyu ortalama değerleri cm (TR40721-Antalya) ile cm (TR54974-Yozgat) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %50 si kontrollerin bulunduğu I. (<88.6 cm) ve II. aralık ( cm) grubunda yer almıģ, %40 ının ise kontrollerden daha uzun boylu olduğu belirlenmiģtir (ġekil 4.37). Von Bothmer ve ark. (2003), arpada bitki boyunun cm den (bodur) 120 cm ve üzeri (aģırı uzun), genellikle 80 ila 100 cm arasında olup, daha uzun boya sahip (>100 cm) olanların Trans Kafkasya, Uzak Doğu, Batı, Güney ve Güney-Batı Avrupa nın bol nemli ve sıcak bölgelerinde yetiģtirildiğini belirtmektedirler. Endemik formlar olarak kısa boylu bitkilerin ise Orta ve Güney-Batı Asya ve Kuzey Afrika nın sıcak ve kuru bölgelerinde veya Çin ve Japonya nın nemli ve sıcak iklimlerinde bulunabildiğini bildirmektedirler. Kıran (1997), Güney-Doğu Anadolu Bölgesi nin değiģik yerlerinden toplanan 116 adet arpa materyalinin %53 ünün cm boyunda ve yaklaģık %10 unun da cm arasında bir boya sahip olduğunu; Ahmad ve ark. (2008) ise, Pakistan da ülkenin muhtelif bölgelerinden toplanan 133 yerel arpa genotipi üzerinde bitki boyunun cm arasında, ortalamanın 98.56±0.84 cm ve varyansın bulunduğunu bildirmiģtir.

104 94 Ülkemizde arpa tarımının büyük bir kısmının kuru tarım alanlarında yapılması ve uzun boylu arpaların, özellikle Orta Anadolu Bölgesinde ilkbaharda yaģanan kuraklık stresinden önce bünyelerinde biriktirdikleri kuru maddeyi dane doldurmada kullanma durumları dikkate alınırsa, yerel arpaların kuru koģullar için yapılacak ıslah çalıģmaları için önemli bir potansiyele sahip olduğu söylenebilir. Ayrıca, bitki boyu; yatmaya dayanıklılık, erkencilik ve verim unsurları üzerinde oynadığı rol sebebiyle çok önemli bir morfolojik özelliktir. Islah çalıģmalarında genellikle kısa boylu çeģitler geliģtirilmeye çalıģılmaktadır. Bununla birlikte, bitki boyunda meydana gelen aģırı kısalma makinalı hasada uygunluğu azaltmakta, fotosentez alanını düģürmekte ve kıraç koģullara adaptasyonu olumsuz yönde etkilemektedir Üst boğum arası uzunluğu AraĢtırmada kullanılan genotiplerin il ve bölgelere göre üst boğum arası uzunluğuna ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.8 de, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.38 de verilmiģtir. Çizelge 4.8 de görüldüğü gibi, iki sıralı arpa materyalinin üst boğum arası uzunluğu bakımından ortalama değeri cm, değiģim katsayısı %17.03 ve standart sapma 5.65 olmuģtur. Populasyonun üst boğum arası uzunluğu ortalama değerleri cm (T778- Konya) ile cm (T739-KahramanmaraĢ) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %52 si kontrollerin bulunduğu III. aralık ( cm arası) grubunda yer alırken, %33 ünün kontrollerden daha uzun üst boğum arasına sahip ( cm arası) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.38). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların üst boğum arası uzunluğu ortalaması cm, değiģim katsayısı %16.94 ve standart sapma 5.60 olmuģtur (ġekil 4.38). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %51 i kontrollerin bulunduğu III. aralık ( cm) grubunda yer alırken, %33 ünün kontrollerden daha uzun üst boğum arasına sahip olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.38). Bu bölge populasyonlarında üst boğum arası uzunluğu ortalaması cm (T778-Konya) ile cm (A53- Konya) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%27.46) Yozgat ve en düģük (%5.70) Ankara ili nde belirlenmiģtir.

105 Ġç Anadolu 95 Çizelge 4.8. Arpa populasyonlarında üst boğum arası uzunluğuna ait ortalama (cm), değiģim katsayısı (%) ve standart sapma değerleri. Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A * Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A5-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A7-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T ** Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E

106 Akdeniz Ġç Anadolu 96 Çizelge 4.8. (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya T Konya E Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Ortalama SS 5.60 %95US %DK %95AS Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Ortalama SS 4.21 %95US %DK %95AS Aksaray T Aksaray T Ortalama Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Ortalama SS 5.34 %95US %DK %95AS Ankara TR Ankara TR Ankara TR Ortalama SS 1.83 %95US %DK 5.70 %95AS Çankırı TR Çankırı TR Ortalama Kayseri TR KırĢehir TR Yozgat TR Yozgat TR Yozgat TR Ortalama SS 8.01 %95US %DK %95AS Niğde TR EskiĢehir TR EskiĢehir TR Ortalama Ġç Anadolu Ortalama SS 5.60 %95US %DK %95AS Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta TR Isparta T Isparta TR Ortalama SS 5.47 %95US %DK %95AS Burdur TR Burdur TR Burdur TR Ortalama SS 5.06 %95US %DK %95AS K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ T Ortalama SS %95US %DK %95AS 21.26

107 Akdeniz 97 Çizelge 4.8. (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Antalya TR Antalya TR Antalya TR Ortalama SS 4.67 %95US %DK %95AS Adana TR Akdeniz Ortalama SS 6.23 %95US %DK %95AS Ege Afyon TR Afyon TR Ortalama Genel Ortalama SS 5.65 %95US %DK %95AS ÇeĢitler Tarm Karatay Tokak157/ Altı Sıralılar Yozgat TR Hatay TR Konya T Antalya TR Konya T Antalya TR Konya TR Antalya TR Hatay TR Afyon TR Genel Ortalama SS 8.16 %95US %DK %95AS ÇeĢitler Çetin 2000 BD Erginel 90 BD Avcı 2002 BD Kıral 97 BD *: Bölgelere göre en yüksek değerler; **: Bölgelere göre en düģük değerler. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların üst boğum arası uzunluğu ortalaması cm, değiģim katsayısı %18.37 ve standart sapma 6.23 olmuģtur (ġekil 4.38). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %64 ü kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu III. aralık ( cm) grubunda yer alırken, %28 inin kontrollerden daha uzun üst boğum arasına sahip olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.38). Bu bölge populasyonlarında üst boğum arası uzunluğu ortalaması cm (TR Isparta) ile cm (T739-KahramanmaraĢ) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%27.10) KahramanmaraĢ ve en düģük (%13.43) Antalya ili nde belirlenmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun üst boğum arası uzunluğu ortalaması cm olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların biri kontrol çeģitlerinin bulunduğu III. aralık ( cm) grubunda yer almıģ, diğerinin ise kontrol çeģitlerden daha uzun üst boğum arasına sahip olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.38).

108 ġekil Ġki sıralı arpa populasyonlarında üst boğum arası uzunluğuna ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımları 98

109 ġekil (Devamı 99

110 100 ġekil Altı sıralı populasyonlarda üst boğumarası uzunluğuna ait ortalamaların frekans dağılımı. Altı sıralı yerel arpa materyalinin üst boğum arası uzunluğu bakımından ortalama değeri cm, değiģim katsayısı %23.20 ve standart sapma 8.16 olmuģtur. Populasyonların üst boğum arası uzunluğu ortalama değerleri cm (TR Konya) ile cm (TR46806-Hatay) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların hepsi çeģitlerin bulunduğu gruplarda yer almıģ olup, %40 ının kontrollerin birisinin bulunduğu V. grupta olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.39). Üst boğum arasının uzun olması istenen bir durumdur. Zira uzun üst boğum arası uzun bayrak yaprak kını demektir ki, bu kısım diğer fotosentetik organlarda elde edilen yedek besin maddelerinin depolanması yanında (Aguado ve ark., 2000), kuruyuncaya kadar fotosentez yapmaya devam etmesi açısından da önemlidir. Ayrıca, tanede biriken kuru maddenin %90 ından fazlası bayrak yaprak boğumunun üst kısmında bulunan organlar tarafından oluģturulduğu (Sade, 1999) göz önüne alınırsa, kuru koģullarda yürütülen ıslah programları için yerel çeģitler bir potansiyel oluģturmaktadır. Bu çalıģmada elde edilen sonuçlara benzer Ģekilde Ahmad ve ark. (2008), Pakistan da ülkenin muhtelif bölgelerinden toplanan 133 yerel arpa genotipi üzerinde üst boğum arası uzunluğunun cm arasında, ortalamasının ± 0.44 cm ve varyansın bulunduğunu bildirmiģtir BaĢak uzunluğu AraĢtırmada kullanılan genotiplerin il ve bölgelere göre baģak uzunluğuna ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.9 da, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.40 da verilmiģtir.

111 Ġç Anadolu 101 Çizelge 4.9. Arpa populasyonlarında baģak uzunluğuna ait ortalama (cm), değiģim katsayısı (%) ve standart sapma değerleri. Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A5-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A7-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A * Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E

112 Akdeniz Ġç Anadolu 102 Çizelge 4.9. (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya T Konya E Konya T ** Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Ortalama SS 1.32 %95AS %DK %95US Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Ortalama 9.90 SS 0.82 %95AS %DK 8.28 %95US 9.04 Aksaray T Aksaray T Ortalama 9.80 Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Ortalama SS 1.23 %95AS %DK %95US Ankara TR Ankara TR Ankara TR Ortalama SS 0.43 %95AS %DK 4.10 %95US 9.42 Çankırı TR Çankırı TR Ortalama Kayseri TR KırĢehir TR Yozgat TR Yozgat TR Yozgat TR Ortalama SS 1.53 %95AS %DK %95US 6.87 Niğde TR EskiĢehir TR EskiĢehir TR Ortalama Ġç Anadolu Ortalama SS 1.32 %95AS %DK %95US Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta TR Isparta T Isparta TR Ortalama SS 0.88 %95AS %DK 8.39 %95US 9.98 Burdur TR Burdur TR Burdur TR Ortalama SS 0.35 %95AS %DK 2.89 %95US K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ T Ortalama SS 0.92 %95AS %DK 9.08 %95US 8.65

113 Akdeniz 103 Çizelge 4.9. (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Antalya TR Antalya TR Antalya TR Ortalama SS 0.69 %95AS %DK 6.60 %95US 9.67 Adana TR Akdeniz Ortalama SS 0.96 %95AS %DK 9.04 %95US Ege Afyon TR Afyon TR Ortalama Genel Ortalama SS 1.28 %95AS %DK %95US ÇeĢitler Tarm Karatay Tokak 157/ Altı Sıralılar Yozgat TR Hatay TR Konya T Antalya TR Konya T Antalya TR Konya TR Antalya TR Hatay TR Afyon TR Genel Ortalama 9.28 SS 1.37 %95AS %DK %95US 8.30 ÇeĢitler Çetin 2000 BD Erginel 90 BD Avcı 2002 BD Kıral 97 BD *: Bölgelere göre en yüksek değerler; **: Bölgelere göre en düģük değerler. Çizelge 4.9 da görüldüğü gibi, iki sıralı arpa materyalinin baģak uzunluğu bakımından ortalama değeri cm, değiģim katsayısı %12.14 ve standart sapma 1.28 olmuģtur. Populasyonun baģak boyu ortalama değerleri 8.17 cm (T78-Konya) ile cm (A546-Konya, TR33082-Sivas) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %51 i kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu II. aralık ( cm arası) grubunda yer alırken, %35 inin kontrollerden daha uzun baģağa sahip ( cm arası) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.40). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların baģak uzunluğu ortalaması cm, değiģim katsayısı %12.55 ve standart sapma 1.32 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %50 si kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu II. aralık ( cm arası) grubunda yer almıģ, %35 inin ise kontrollerden daha uzun baģağa sahip olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.40). Bu bölge populasyonlarında baģak uzunluğu ortalaması 8.17 cm (T78-Konya) ile cm (A546-Konya, TR33082-Sivas) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%14.34) Yozgat ve en düģük (%4.10) Ankara ili nde belirlenmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların baģak uzunluğu ortalaması cm, değiģim katsayısı %9.04 ve standart sapma 0.96 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %60 ı kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu II. aralık ( cm arası) grubunda yer alırken, %28 inin kontrollerden daha uzun baģağa

114 ġekil Ġki sıralı arpa populasyonlarında baģak uzunluğuna ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımları 104

115 ġekil (Devamı). 105

116 106 ġekil Altı sıralı arpa populasyonlarında baģak uzunluğuna ait ortalamaların frekans dağılımları sahip olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.40). Bu bölge populasyonlarında baģak uzunluğu ortalaması 9.00 cm (TR54645-Isparta, TR40814-KahramanmaraĢ) ile cm (T775- Isparta) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%9.08) KahramanmaraĢ ve en düģük (%2.89) Burdur ili nde belirlenmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun baģak uzunluğu ortalaması cm olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların biri kontrollerin bulunduğu II. aralık ( cm arası) grubunda yer almıģ, diğerinin ise kontrol arpa çeģitlerinden daha uzun baģağa sahip olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.40). Altı sıralı yerel arpa materyalinin baģak uzunluğu bakımından ortalama değeri 9.28 cm, değiģim katsayısı %14.76 ve standart sapma 1.37 olmuģtur. Populasyonun baģak uzunluğu ortalama değerleri 8.00 cm (TR46578-Hatay) ile cm (TR Antalya) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %70 i çeģitlerin bulunduğu I. (<8.8 cm) ve III. aralık ( cm) grubunda yer alırken, %30 unda baģağın kontrol çeģitlerinden daha uzun olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.41). Bu sonuçlardan da anlaģılacağı gibi, denemede kullanılan populasyonların yarısı (%51) standart çeģitlerle aynı değiģim aralığında yer alırken, %35 i ise standartlardan daha uzun baģak oluģturmuģtur. BaĢak uzunluğu ile baģakçık ve tane sayısının arasında olumlu bir iliģki bulunmaktadır. Genellikle uzun baģaklardaki tane sayısının kısa baģaklara göre daha yüksek olduğu göz önüne alınırsa, yerel arpa populasyonların çoğunluğunun baģak uzunluğu bakımından ıslah çalıģmalarında kullanılabilecek potansiyele sahip olduğu söylenebilir. Lasa ve ark.(2001), Ġspanya Ulusal Bitki Koleksiyonu ndan temin ettikleri 159 yerel arpa materyalinin baģak uzunluğunun cm arasında değiģtiğini, ortalamanın 8,6 cm ve standart sapmanın 1,60 bulunduğunu bildirmiģlerdir.

117 107 Ahmad ve ark. (2008) ise, Pakistan da ülkenin muhtelif bölgelerinden toplanan 133 yerel arpa genotipinde baģak uzunluğunun cm arasında, ortalamanın 8.93 ± 0.08 cm ve varyansın bulunduğunu bildirerek araģtırmamızın sonuçlarıyla benzerlik göstermiģtir BaĢakta baģakçık sayısı AraĢtırmada kullanılan genotiplerin il ve bölgelere göre baģakta baģakçık sayısına ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.10 da, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.42 de verilmiģtir. Ġki sıralı arpa materyalinin baģakta baģakçık sayısı bakımından ortalama değeri adet, değiģim katsayısı %8.05 ve standart sapma 2.33 olmuģtur. Populasyonun baģakta baģakçık sayısı ortalama değerleri adet (T739-KahramanmaraĢ) ile adet (E74-Konya) arasında değiģmiģtir (Çizelge 4.10). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %40 ı kontrollerin bulunduğu III. aralık ( adet arası) grubunda yer almıģ, %20 sinin ise kontrollerden daha yüksek baģakta baģakçığa sahip ( adet arası) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.42). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların baģakta baģakçık sayısı ortalaması adet, değiģim katsayısı %7.80 ve standart sapma 2.26 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %40 ının kontrollerin bulunduğu III. aralık ( adet arası) grubunda yer almıģ, %20 sinde ise baģakta baģakçık sayısının kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.42). Bölge populasyonlarında baģakta baģakçık sayısı ortalaması adet (A548-Konya, TR53328-Sivas, TR53293-Sivas) ile adet (E74-Konya) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%10.40) Sivas ve en düģük (%4.80) Ankara ili nde belirlenmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların baģakta baģakçık sayısı ortalaması adet, değiģim katsayısı %10.03 ve standart sapma 2.88 olmuģtur (Çizelge 4.10). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %40 ı kontrollerin bulunduğu III. aralık ( adet arası) grubunda yer almıģ, %20 sinin ise kontrollerden daha yüksek baģakta baģakçığa sahip olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.42). Bölge populasyonlarında baģakta baģakçık sayısı ortalaması adet (T739-KahramanmaraĢ) ile adet (T742-Isparta) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%11.14) Burdur ve en düģük (%3.30) Antalya ili nde belirlenmiģtir.

118 Ġç Anadolu 108 Çizelge Arpa populasyonlarında baģakta baģakçık sayısına ait ortalama (adet), değiģim katsayısı (%) ve standart sapma değerleri. Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A5-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A7-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A ** Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E * Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E

119 Akdeniz Ġç Anadolu 109 Çizelge (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya T Konya E Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Ortalama SS 2.11 %95US %DK 7.22 %95AS Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Ortalama SS 1.64 %95US %DK 5.69 %95AS Aksaray T Aksaray T Ortalama Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Ortalama SS 2.86 %95US %DK %95AS Ankara TR Ankara TR Ankara TR Ortalama SS 1.32 %95US %DK 4.80 %95AS Çankırı TR Çankırı TR Ortalama Kayseri TR KırĢehir TR Yozgat TR Yozgat TR Yozgat TR Ortalama SS 1.32 %95US %DK 4.98 %95AS Niğde TR EskiĢehir TR EskiĢehir TR Ortalama Ġç Anadolu Ortalama SS 2.26 %95US %DK 7.80 %95AS Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta TR Isparta T Isparta TR Ortalama SS 2.65 %95US %DK 9.26 %95AS Burdur TR Burdur TR Burdur TR Ortalama SS 3.46 %95US %DK %95AS K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ T Ortalama SS 2.37 %95US %DK 9.19 %95AS 22.02

120 Akdeniz 110 Çizelge (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Antalya TR Antalya TR Antalya TR Ortalama SS 1.02 %95US %DK 3.30 %95AS Adana TR Akdeniz Ortalama SS 2.88 %95US %DK %95AS Ege Afyon TR Afyon TR Ortalama Genel Ortalama SS 2.33 %95US %DK 8.05 %95AS ÇeĢitler Tarm Karatay Tokak 157/ Altı Sıralılar Yozgat TR Hatay TR Konya T Antalya TR Konya T Antalya TR Konya TR Antalya TR Hatay TR Afyon TR Genel Ortalama SS %95US %DK %95AS ÇeĢitler Çetin 2000 BD Erginel 90 BD Avcı 2002 BD Kıral 97 BD *: Bölgelere göre en yüksek değerler; **: Bölgelere göre en düģük değerler. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun baģakta baģakçık sayısı ortalaması adet olmuģtur (Çizelge 4.10). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonlardan birinin kontrollerin bulunduğu III. aralık ( adet arası) grubunda, diğerinin ise II. grupta ( adet) yer aldığı tespit edilmiģtir (ġekil 4.42). Altı sıralı yerel arpa materyalinin baģakta baģakçık sayısı bakımından ortalama değeri adet, değiģim katsayısı %22.98 ve standart sapma olmuģtur. Populasyonun baģakta baģakçık sayısı ortalama değerleri adet (TR12350-Antalya) ile adet (TR35413-Konya, TR40693-Antalya) arasında değiģmiģtir (Çizelge 4.10). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonlardan %30 unun kontrollerin bulunduğu III. ve V., %30 unun I. ve II., %30 unun da IV. aralık ( adet) grubunda olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.43). Yukarıda verilen sonuçlara göre, baģakta baģakçık sayısı yönünden araģtırmada kullanılan yerel arpa populasyonları ve bölgeler arasında varyasyonun yüksek olmadığı söylenebilir. Ancak populasyonların bazılarının baģakta baģakçık sayısı yönünden standart çeģitlerden üstün olması önemli bir özelliktir. Bu özellik bu populasyonların baģakta baģakçık sayısını artırmak amacı ile yapılacak ıslah çalıģmalarında genetik kaynak olarak kullanılabileceğini göstermektedir.

121 ġekil Ġki sıralı arpa populasyonlarında baģakta baģakçık sayısına ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımları. 111

122 ġekil 4.42 (Devamı). 112

123 113 ġekil Altı sıralı populasyonlarda baģakta baģakçık sayısına ait ortalamaların frekans dağılımları. Benzer Ģekilde Lasa ve ark.(2001), Ġspanya Ulusal Bitki Koleksiyonu ndan temin ettikleri 159 yerel arpa materyalinin baģakta baģakçık sayısının adet arasında değiģtiğini, ortalamanın 24.6 adet ve standart sapmanın 4.20 bulunduğunu bildirmiģlerdir. Ahmad ve ark. (2008) ise, Pakistan da ülkenin muhtelif bölgelerinden toplanan 133 yerel arpa genotipi üzerinde baģakta baģakçık sayısının adet arası, ortalamanın 65.06±0.82 adet ve varyansın bulunduğunu bildirmiģlerdir BaĢakta tane sayısı AraĢtırmada kullanılan genotiplerin il ve bölgelere göre baģakta tane sayısına ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.11 de, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.44 de verilmiģtir. Ġki sıralı arpa materyalinin baģakta tane sayısı bakımından ortalama değeri adet, değiģim katsayısı %9.38 ve standart sapma 2.43 olmuģtur (Çizelge 4.11). Populasyonun baģakta tane sayısı ortalama değerleri adet (T761- Konya) ile adet (T742-Isparta) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %36 sı kontrollerin bulunduğu III. aralık ( adet arası) grubunda yer alırken, %14 ünde baģakta tane sayısının kontrollerden daha yüksek ( adet arası) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.44). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların baģakta tane sayısı ortalaması adet, değiģim katsayısı %9.18 ve standart sapma 2.38 olmuģtur (Çizelge 4.11). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %35 i kontrollerin bulunduğu III. aralık ( adet arası) grubunda yer almıģ, %14 ünde ise baģakta tane sayısının kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.44). Bölge populasyonlarında baģakta tane sayısı ortalaması adet (T761-Konya) ile 32.75

124 Ġç Anadolu 114 Çizelge Arpa populasyonlarında baģakta tane sayısına ait ortalama (adet), değiģim katsayısı (%) ve standart sapma değerleri. Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A5-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A7-H Konya T ** Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E

125 Akdeniz Ġç Anadolu 115 Çizelge (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya T Konya E Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD * Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Ortalama SS 2.38 %95US %DK 9.16 %95AS Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Ortalama SS 1.96 %95US %DK 7.21 %95AS Aksaray T Aksaray T Ortalama Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Ortalama SS 2.31 %95US %DK 9.30 %95AS Ankara TR Ankara TR Ankara TR Ortalama SS 1.22 %95US %DK 4.72 %95AS Çankırı TR Çankırı TR Ortalama Kayseri TR KırĢehir TR Yozgat TR Yozgat TR Yozgat TR Ortalama SS 0.29 %95US %DK 1.22 %95AS Niğde TR EskiĢehir TR EskiĢehir TR Ortalama Ġç Anadolu Ortalama SS 2.38 %95US %DK 9.18 %95AS Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta TR Isparta T Isparta TR Ortalama SS 2.82 %95US %DK %95AS Burdur TR Burdur TR Burdur TR Ortalama SS 3.80 %95US %DK %95AS K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ T Ortalama SS 1.82 %95US %DK 7.80 %95AS 20.43

126 Akdeniz 116 Çizelge (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Antalya TR Antalya TR Antalya TR Ortalama SS 0.17 %95US %DK 0.65 %95AS Adana TR Akdeniz Ortalama SS 2.87 %95US %DK %95AS Ege Afyon TR Afyon TR Ortalama Genel Ortalama SS 2.43 %95US %DK 9.38 %95AS ÇeĢitler Tarm Karatay Tokak 157/ Altı Sıralılar Yozgat TR Hatay TR Konya T Antalya TR Konya T Antalya TR Konya TR Antalya TR Hatay TR Afyon TR Genel Ortalama SS %95US %DK %95AS ÇeĢitler Çetin 2000 BD Erginel 90 BD Avcı 2002 BD Kıral 97 BD *: Bölgelere göre en yüksek değerler; **: Bölgelere göre en düģük değerler. adet (BD78-Konya) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%9.30) Sivas ve en düģük (%1.22) Yozgat ili nde belirlenmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların baģakta tane sayısı ortalaması adet, değiģim katsayısı %11.03 ve standart sapma 2.87 olmuģtur (Çizelge 4.11). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %44 ü kontrol çeģitlerinin bulunduğu III. aralık ( adet arası) grubunda yer alırken, %8 inde baģakta tane sayısının kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.44). Bölge populasyonlarında baģakta tane sayısı ortalaması adet (T739-KahramanmaraĢ) ile adet (T742-Isparta) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%13.15) Burdur ve en düģük (%0.65) Antalya ili nde belirlenmiģtir. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun baģakta tane sayısı ortalaması adet olmuģtur (Çizelge 4.11). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların ikisinin de II. aralık ( adet) grubunda olup, kontrollerden daha düģük baģakta tane sayısına sahip olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.44).

127 ġekil Ġki sıralı arpa populasyonlarında baģakta tane sayısına ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımları. 117

128 ġekil (Devamı). 118

129 119 ġekil Altı sıralı arpa populasyonlarında baģakta tane sayısına ait ortalamaların frekans dağılımları. Altı sıralı yerel arpa materyalinin baģakta tane sayısı bakımından ortalama değeri adet, değiģim katsayısı %20.72 ve standart sapma olmuģtur (Çizelge 4.11). Populasyonun baģakta tane sayısı ortalama değerleri adet (TR Antalya) ile adet (TR35413-Konya) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların yalnız %20 sinin kontrollerin bulunduğu V. aralık (57.9 adet<) grubunda yer aldığı tespit edilmiģtir (ġekil 4.45). Yukarıda verilen sonuçlara göre, baģakta tane sayısı yönünden araģtırmada kullanılan yerel arpa populasyonları ve bölgeler arasında varyasyonun yüksek olmadığı söylenebilir. Populasyonların bazılarının baģakta tane sayısı yönünden standart çeģitlerden üstün olması önemli bir özelliktir. Bu özelliğe sahip populasyonların, baģakta tane sayısını artırmak amacı ile yapılacak ıslah çalıģmalarında genetik kaynak olarak kullanılabileceğini göstermektedir BaĢakta tane ağırlığı AraĢtırmada kullanılan genotiplerin il ve bölgelere göre baģakta tane ağırlığına ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.12 de, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.46 da verilmiģtir. Çizelge 4.12 de görüldüğü gibi, iki sıralı arpa materyalinin baģakta tane ağırlığı bakımından ortalama değeri 1.56 g, değiģim katsayısı %15.38 ve standart sapma 0.24 olmuģtur. Populasyonun baģakta tane ağırlığı ortalama değerleri 0.84 g (T739- KahramanmaraĢ) ile 2.22 g (TR36963-Çankırı) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %49 u kontrollerin bulunduğu III. aralık ( g) grubunda yer alırken, %30 unda baģakta tane ağırlığının kontrollerden daha yüksek ( g arası) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.46).

130 Ġç Anadolu 120 Çizelge Arpa populasyonlarında baģakta tane ağırlığına ait ortalama (g), değiģim katsayısı (%) ve standart sapma değerleri. Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A5-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A7-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A ** Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E

131 Akdeniz Ġç Anadolu 121 Çizelge (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya T Konya E Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Ortalama 1.54 SS 0.23 %95US 1.57 %DK %95AS 1.50 Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Ortalama 1.61 SS 0.18 %95US 1.79 %DK %95AS 1.42 Aksaray T Aksaray T Ortalama 1.61 Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Ortalama 1.51 SS 0.25 %95US 1.62 %DK %95AS 1.39 Ankara TR Ankara TR Ankara TR Ortalama 1.62 SS 0.10 %95US 1.88 %DK 6.17 %95AS 1.36 Çankırı TR Çankırı TR * Ortalama 2.11 Kayseri TR KırĢehir TR Yozgat TR Yozgat TR Yozgat TR Ortalama 1.47 SS 0.10 %95US 1.71 %DK 6.80 %95AS 1.23 Niğde TR EskiĢehir TR EskiĢehir TR Ortalama 1.44 Ġç Anadolu Ortalama 1.54 SS 0.23 %95US 1.58 %DK %95AS 1.51 Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta TR Isparta T Isparta TR Ortalama 1.73 SS 0.20 %95Us 1.84 %DK %95As 1.61 Burdur TR Burdur TR Burdur TR Ortalama 1.98 SS 0.14 %95US 2.32 %DK 7.07 %95AS 1.64 KMaraĢ TR KMaraĢ TR KMaraĢ TR KMaraĢ T Ortalama 1.32 SS 0.33 %95US 1.84 %DK %95AS 0.80

132 Akdeniz 122 Çizelge (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Antalya TR Antalya TR Antalya TR Ortalama 1.81 SS 0.18 %95US 1.91 %DK 9.94 %95AS 1.60 Adana TR Akdeniz Ortalama 1.70 SS 0.27 %95US 1.81 %DK %95AS 1.59 Ege Afyon TR Afyon TR Ortalama 1.39 Genel Ortalama 1.56 SS 0.24 %95US 1.59 %DK %95AS 1.53 ÇeĢitler Tarm Karatay Tokak 157/ Altı Sıralılar Yozgat TR Hatay TR Konya T Antalya TR Konya T Antalya TR Konya TR Antalya TR Hatay TR Afyon TR Genel Ortalama 2.52 SS 0.58 %95US 2.93 %DK %95AS 2.10 ÇeĢitler Çetin 2000 BD Erginel90 BD Avcı 2002 BD Kıral 97 BD *: Bölgelere göre en yüksek değerler; **: Bölgelere göre en düģük değerler. Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların baģakta tane ağırlığı ortalaması 1.54 g, değiģim katsayısı %14.94 ve standart sapma 0.23 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %50 si kontrollerin bulunduğu III. aralık ( g) grubunda yer almıģ, %27 sinde ise baģakta tane ağırlığının kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.46). Bölge populasyonlarında baģakta tane ağırlığı ortalaması 1.03 g (A54-Konya) ile 2.22 g (TR36963-Çankırı) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%16.56) Sivas ve en düģük (%6.17) Ankara ili nde belirlenmiģtir (Çizelge 4.12). Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların baģakta tane ağırlığı ortalaması 1.70 g, değiģim katsayısı %15.88 ve standart sapma 0.27 olmuģtur (Çizelge 4.12). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %44 ü kontrollerin bulunduğu III. aralık ( g) grubunda yer almıģ, %52 sinin kontrollerden daha yüksek baģakta tane ağırlığına sahip oldukları belirlenmiģtir (ġekil 4.46). Bölge populasyonlarında baģakta tane ağırlığı ortalaması 0.84 g (T739-KahramanmaraĢ) ile 2.13 g (TR Burdur, T742-Isparta) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%25.00) KahramanmaraĢ ve en düģük (%7.07) Burdur ili nde belirlenmiģtir (Çizelge 4.12). Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun baģakta tane ağırlığı ortalaması 1.39 g olmuģtur (Çizelge 4.12). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonlardan

133 ġekil Ġki sıralı arpa populasyonlarında baģakta tane ağırlığına ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımları. 123

134 ġekil (Devamı). 124

135 125 ġekil Altı sıralı arpa populasyonlarında baģakta tane ağrlığına ait ortalamaların frekans dağılımları. birinin kontrollerin bulunduğu III. ( g), diğerinin de II. aralık ( g) grubunda yer aldığı tespit edilmiģtir (ġekil 4.46). Altı sıralı yerel arpa materyalinin baģakta tane ağırlığı bakımından ortalama değeri 2.52 g, değiģim katsayısı %23.02 ve standart sapma 0.58 olmuģtur (Çizelge 4.12). Populasyonun baģakta tane ağırlığı ortalama değerleri 2.00 g (TR12350-Antalya) ile 3.79 g (TR35413-Konya) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonlardan %40 ının kontrollerin bulunduğu II., III. ve IV., %10 unun da V. aralık (3.46 g<) grubunda yer aldığı tespit edilmiģtir (ġekil 4.47). Bu sonuçlara göre, baģakta tane ağırlığı bakımından araģtırmada kullanılan yerel arpa populasyonları ve bölgeler arasında varyasyonun önemli olduğu söylenebilir. Ayrıca, populasyonların bazılarının baģakta tane ağırlığı yönünden standart çeģitlerden üstün olması önemli bir özelliktir. Bu özelliğe sahip populasyonların baģakta tane ağırlığını artırmak amacı ile yapılacak ıslah çalıģmalarında genetik kaynak olarak kullanılabileceğini göstermektedir Tek bitki tane verimi AraĢtırmada kullanılan genotiplerin il ve bölgelere göre tek bitki tane verimine ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.13 de, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.48 de verilmiģtir. Çizelge 4.13 de görüldüğü gibi, iki sıralı arpa materyalinin tek bitki tane verimi ortalama değeri g, değiģim katsayısı %39.38 ve standart sapma 4.95 olmuģtur. Populasyonun tek bitki tane verimi ortalama değerleri 3.40 g (A724-Konya) ile g (TR36963-Çankırı) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %50 si kontrollerin bulunduğu II. aralık ( g) grubunda yer

136 Ġç Anadolu 126 Çizelge Arpa populasyonlarında tek bitki tane verimine ait ortalama (g), değiģim katsayısı (%) ve standart sapma değerleri. Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A5-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A7-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A ** Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E

137 Akdeniz Ġç Anadolu 127 Çizelge (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya T Konya E Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Ortalama SS 4.41 %95US %DK %95AS Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Ortalama SS 5.16 %95US %DK %95AS 8.78 Aksaray T Aksaray T Ortalama Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Ortalama SS 6.02 %95US %DK %95AS Ankara TR Ankara TR Ankara TR Ortalama SS 4.86 %95US %DK %95AS Çankırı TR Çankırı TR * Ortalama Kayseri TR KırĢehir TR Yozgat TR Yozgat TR Yozgat TR Ortalama SS 2.73 %95US %DK %95AS 5.09 Niğde TR EskiĢehir TR EskiĢehir TR Ortalama 7.43 Ġç Anadolu Ortalama SS 4.97 %95US %DK %95AS Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta TR Isparta T Isparta TR Ortalama SS 4.71 %95US %DK %95AS Burdur TR Burdur TR Burdur TR Ortalama SS 1.19 %95US %DK 7.03 %95AS K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ T Ortalama SS 5.53 %95US %DK %95AS 4.58

138 Akdeniz 128 Çizelge (Devamı). Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Antalya TR Antalya TR Antalya TR Ortalama SS 8.09 %95US %DK %95AS Adana TR Akdeniz Ortalama SS 4.77 %95US %DK %95AS Ege Afyon TR Afyon TR Ortalama Genel Ortalama SS 4.95 %95US %DK %95AS ÇeĢitler Tarm Karatay Tokak 157/ Altı Sıralılar Yozgat TR Hatay TR Konya T Antalya TR Konya T Antalya TR Konya TR Antalya TR Hatay TR Afyon TR Genel Ortalama SS 4.61 %95US %DK %95AS 9.88 ÇeĢitler Çetin 2000 BD Erginel90 BD Avcı 2002 BD Kıral 97 BD *: Bölgelere göre en yüksek değerler; **: Bölgelere göre en düģük değerler. alırken, %18 inde tek bitki tane veriminin kontrollerden daha yüksek ( g arası) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.48). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların tek bitki tane verimi ortalaması g, değiģim katsayısı %40.08 ve standart sapma 4.97 olmuģtur (Çizelge 4.13). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %51 i kontrollerin bulunduğu II. aralık ( g) grubunda yer alırken, %16 sında tek bitki tane veriminin kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.48). Bölge populasyonlarında tek bitki tane verimi ortalaması 3.40 g (A724-Konya) ile g (TR Çankırı) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%46.67) Sivas ve en düģük (%22.98) Yozgat ili nde belirlenmiģtir (Çizelge 4.13). Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların tek bitki tane verimi ortalaması g, değiģim katsayısı %33.85 ve standart sapma 4.77 olmuģtur (Çizelge 4.13). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %36 sı kontrollerin bulunduğu II. aralık ( g) grubunda yer alırken, %36 sında tek bitki tane veriminin kontrollerden daha yüksek olduğu bulunmuģtur. Bölge populasyonlarında tek bitki tane verimi ortalaması 6.81g (T791-Isparta) ile g (TR4965-Antalya) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%61.06) Antalya ve en düģük (%7.03) Burdur ili nde belirlenmiģtir.

139 ġekil Ġki sıralı arpa populasyonlarında tek bitki tane verimine ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımları. 129

140 ġekil (Devamı). 130

141 131 ġekil Altı sıralı arpa populasyonlarında tek bitki tane verimine ait ortalamaların frekans dağılımları. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun tek bitki tane verimi ortalaması g olmuģtur (Çizelge 4.13). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların ikisinin de kontrollerin bulunduğu II. aralık ( g) grubunda yer aldığı tespit edilmiģtir (ġekil 4.48). Altı sıralı yerel arpa materyalinin tek bitki tane verimi bakımından ortalama değeri g, değiģim katsayısı %34.98 ve standart sapma 4.61 olmuģtur (Çizelge 4.13). Populasyonun tek bitki tane verimi ortalama değerleri 7.39 g (T787-Konya) ile g (TR35413-Konya) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %90 ının kontrollerin bulunduğu I., II., III. ve IV., %10 unun da V. aralık (19.0 g<) grubunda yer aldığı tespit edilmiģtir (ġekil 4.49). Bu sonuçlara göre, tek bitki tane verimi bakımından araģtırmada kullanılan yerel arpa populasyonları ve bölgeler arasında varyasyonun önemli olduğu söylenebilir. Bu sonuç, Umman da tek bitki tane veriminin incelendiği araģtırmada, fenotipik ve genotipik olarak bitki karakterleri arasında önemli farklılıkların olduğuna dair elde edilen sonuç ile uyum içerisindedir (Jaradat, 2004) Bin tane ağırlığı AraĢtırmada kullanılan genotiplerin il ve bölgelere göre bin tane ağırlığına ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.14 de, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.50 de verilmiģtir. Çizelge 4.14 de görüldüğü gibi, iki sıralı arpa materyalinin bin tane ağırlığı ortalama değeri g, değiģim katsayısı %10.90 ve standart sapma 5.95 olmuģtur. Populasyonun bin tane ağırlığı ortalama değerleri g (T739-KahramanmaraĢ) ile g (TR4965-Antalya) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında,

142 Ġç Anadolu 132 Çizelge Arpa populasyonlarında bin tane ağılığına ait ortalama (g), değiģim katsayısı (%) ve standart sapma değerleri. Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A5-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A *** Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A7-H Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya T Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya TR Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya A Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E Konya T Konya E

143 Akdeniz Ġç Anadolu 133 Çizelge (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Konya T Konya E Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Konya BD Konya T Ortalama SS 5.76 %95US %DK %95AS Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Karaman T Ortalama SS 3.76 %95US %DK 6.98 %95AS Aksaray T Aksaray T Ortalama Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Ortalama SS 5.23 %95US %DK 9.51 %95AS Ankara TR Ankara TR Ankara TR Ortalama SS 4.63 %95US %DK 8.04 %95AS Çankırı TR Çankırı TR * Ortalama Kayseri TR KırĢehir TR Yozgat TR Yozgat TR Yozgat TR Ortalama SS 4.34 %95US %DK 7.82 %95AS Niğde TR EskiĢehir TR EskiĢehir TR Ortalama Ġç Anadolu Ortalama SS 5.69 %95US %DK %95AS Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta TR Isparta T Isparta TR Ortalama SS 2.98 %95US %DK 4.95 %95AS Burdur TR Burdur TR Burdur TR Ortalama SS 2.18 %95US %DK 3.44 %95AS K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ T Ortalama SS %95US %DK %95AS 35.10

144 Akdeniz 134 Çizelge (Devamı) Bölge Ġller K.No Ort. DK SS Ġller K.No Ort. DK SS Ġki Sıralılar Antalya TR Antalya TR Antalya TR Ortalama SS 6.61 %95US %DK %95AS Adana TR Akdeniz Ortalama SS 6.08 %95US %DK %95AS Ege Afyon TR Afyon TR Ortalama Genel Ortalama SS 5.95 %95US %DK %95AS ÇeĢitler Tarm Karatay Tokak 157/ Altı Sıralılar Yozgat TR Hatay TR Konya T Antalya TR Konya T Antalya TR Konya TR Antalya TR Hatay TR Afyon TR Genel Ortalama SS 5.48 %95US %DK %95AS ÇeĢitler Çetin 2000 BD Erginel 90 BD Avcı 2002 BD Kıral 97 BD *: Bölgelere göre en yüksek değerler; **: Bölgelere göre en düģük değerler. populasyonların %35 inin kontrollerin bulunduğu IV. aralık ( g) grubunda yer aldığı, %16 sında ise bin tane ağırlığının kontrollerden daha yüksek ( g arası) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.50). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonların bin tane ağırlığı ortalaması g, değiģim katsayısı %10.53 ve standart sapma 5.69 olmuģtur (Çizelge 4.14). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %34 ünün kontrollerin bulunduğu IV. aralık ( g) grubunda yer aldığı, %12 sinde ise bin tane ağırlığının kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.50). Bölge populasyonlarında bin tane ağırlığı ortalaması g (A723-Konya) ile g (TR36963-Çankırı) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%10.74) Konya ve en düģük (%6.98) Karaman ili nde belirlenmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonların bin tane ağırlığı ortalaması g, değiģim katsayısı %10.23 ve standart sapma 6.08 olmuģtur (Çizelge 4.14). Kontrol çeģitlerle karģılaģtırıldığında, populasyonların %36 sının kontrol çeģitlerinin bulunduğu IV. aralık grubunda yer aldığı, %48 inde ise bin tane ağırlığının kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.50). Bölge populasyonlarında bin tane ağırlığı ortalaması g (T739-KahramanmaraĢ) ile g (TR4965-Antalya) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%19.60) KahramanmaraĢ ve en düģük (%3.44) Burdur ili nde belirlenmiģtir.

145 ġekil Ġki sıralı arpa populasyonlarında bin tane ağırlığına ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımları. 135

146 ġekil (Devamı). 136

147 137 ġekil Altı sıralı arpa populasyonlarında bin tane ağırlığına ait ortalamaların frekans dağılımları. Ege Bölgesi ne ait 2 populasyonun bin tane ağırlığı ortalaması g olmuģtur (Çizelge 4.14). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların biri kontrol çeģitlerin bulunduğu IV. aralık ( g) grubunda yer almıģ, diğerinde ise bin tane ağırlığının daha düģük olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.50). Altı sıralı yerel arpa materyalinin bin tane ağırlığı bakımından ortalama değeri g, değiģim katsayısı %11.64 ve standart sapma 5.48 olmuģtur. Populasyonun bin tane ağırlığı ortalama değerleri g (TR40721-Antalya) ile g (TR Antalya) arasında değiģmiģtir (Çizelge 4.14). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %50 si kontrollerin bulunduğu I. ve II. aralık grubunda yer alırken, %50 sinde bin tane ağırlığının kontrollerden daha yüksek (45.5 g<) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.51). Bu sonuçlara göre, bin tane ağırlığı bakımından araģtırmada kullanılan yerel arpa populasyonları ve bölgeler arasında varyasyonun önemli olduğu söylenebilir. Bu sonuç, Umman da 3191 arpa genotipi üzerinde bin tane ağırlığının de yer aldığı 7 kantitatif ve 19 kalitatif özelliğin incelendiği araģtırmada, fenotipik ve genotipik olarak bitki karakterleri arasında önemli farklılıkların olduğuna dair elde edilen sonuç tarafından desteklenmektedir (Jaradat, 2004). Benzer Ģekilde Von Bothmer ve ark. (2003), bin dane ağırlığı bakımından arpa danesinin küçük (<30 g) ve çok iri (>45 g) olabildiği ve en büyük danelere sahip olan formların genellikle seyrek baģaklı, küçük danelere sahip olanların ise sık baģaklı olduklarını bildirmiģlerdir. Kıran (1997), bin dane ağırlığı bakımından araģtırdığı materyalin büyük bir dağılım gösterdiğini ve %51 nin g arasında olduğunu gözlemiģtir. Lasa ve ark. (2001), araģtırdıkları materyalin bin dane ağırlığının 23.0 ile 51.3 g arasında değiģtiğini, ortalama değerin 36.5 g ve standart sapmanın 5.1 olarak bulunduğu, Ahmad ve ark. (2008) ise bin dane ağırlığının

148 g arası, ortalamanın 22.08±0.46 g ve varyansın olarak bulunduğunu bildirmiģlerdir Yılında Elde Edilen Sonuçlar Bu yetiģtirme sezonunda bir önceki yıl populasyonların içerisinden etiketlenerek seçilen 860 adet saf hatta bitki boyu, baģak boyu, baģakta baģakçık sayısı, baģakta tane sayısı, baģakta tane ağırlığı, bin tane ağırlığı, parsel tane verimi ve tane protein oranı belirlenmiģtir. Ġncelenen karakterlere iliģkin sonuçlar bölgeler ve iller üzerinden ayrı ayrı değerlendirilmiģ, birinci deneme yılında olduğu gibi frekans eğrileri oluģturulmuģ ve saf hatların denemede kullanılan kontrol arpa çeģitleri ile karģılaģtırılması yapılarak yorumlanmıģtır Bitki boyu AraĢtırmada kullanılan saf hatların il ve bölgelere göre bitki boyuna ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.15 de, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.52 de verilmiģtir. Çizelge 4.15 de görüldüğü gibi, iki sıralı arpa materyalinin bitki boyu bakımından ortalama değeri cm, değiģim katsayısı %8.49 ve standart sapma olmuģtur. Saf hatların bitki boyu ortalama değerleri cm (Kayseri) ile cm (Adana) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %32 si kontrollerin bulunduğu IV. aralık ( cm arası) grubunda yer almıģ, %46 sında ise bitki boyunun kontrollerden daha uzun (137.6< cm) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.52). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait saf hatların bitki boyu ortalaması cm, değiģim katsayısı %8.83 ve standart sapma olmuģtur (Çizelge 4.15). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %28 i kontrol çeģitlerin bulunduğu IV. aralık grubunda yer alırken, %47 sinde bitki boyunun kontrollerden daha uzun olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.52). Bölge saf hatlarında bitki boyu ortalaması cm (Kayseri) ile cm (Aksaray) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%17.51) Çankırı ve en düģük (%0.55) Niğde ili nde belirlenmiģtir.

149 Akdeniz Ġç Anadolu 139 Çizelge Arpa saf hatlarının bitki boyu değiģim aralıkları, istatistik parametreler ve kontrol çeģitlerin ortalamaları. DeğiĢim aralığı (cm) Ġstatistik parametreler Ġki Sıralılar Bölge Ġl < < Toplam Ort. DK SS Konya Sivas Karaman Ankara Yozgat Aksaray * Çankırı Kayseri ** KırĢehir Niğde EskiĢehir Toplam Isparta Antalya K.MaraĢ Burdur Adana Toplam Ege Genel Toplam , ÇeĢitler Tarm 92: Karatay 94: Tokak 157/37: Altı Sıralılar Ġl < < Toplam Ort. DK SS Konya Isparta Afyon Antalya Yozgat Sivas Hatay Toplam ÇeĢitler Çetin 2000: Avcı 2002: Erginel 90: Kıral 97: *: Bölge içerisinde en yüksek değer; **: Bölge içerisinde en düģük değer. Akdeniz Bölgesi ne ait saf hatların bitki boyu ortalaması cm, değiģim katsayısı %5.00 ve standart sapma 6.74 olmuģtur (Çizelge 4.15). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %54 ü kontrollerin bulunduğu IV. aralık grubunda yer alırken, %40 ında bitki boyunun kontrollerden daha uzun olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.52). Bölge saf hatlarında bitki boyu ortalaması cm (Burdur) ile cm (Adana) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%7.17) Burdur ve en düģük (%0.39) Adana ili nde belirlenmiģtir (Çizelge 4.15). Ege Bölgesi ne ait saf hatların bitki boyu ortalaması cm, değiģim katsayısı %4.53 ve standart sapma 6.07 olmuģtur (Çizelge 4.15). Kontrol çeģitleri ile

150 140 ġekil 4.52 Ġki sıralı arpa saf hatlarında bitki boyuna ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımı.

151 ġekil (Devamı). 141

152 142 ġekil Altı sıralı arpa saf hatlarında bitki boyuna ait ortalamaların frekans dağılımları. karģılaģtırıldığında, saf hatların %58 i kontrol arpa çeģitlerininin bulunduğu IV. aralık grubunda yer almıģ, %33 ünde ise bitki boyunun kontrollreden daha uzun olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.52). Altı sıralı yerel arpa materyalinin bitki boyu bakımından ortalama değeri cm, değiģim katsayısı %6.62 ve standart sapma 9.11 olmuģtur. Saf hatların bitki boyu ortalama değerleri cm (Afyonkarahisar) ile cm (Yozgat) arasında değiģmiģtir (Çizelge 4.15). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %15 i kontrollerin bulunduğu I. ve II. aralık grubunda yer almıģ, %85 inde ise bitki boyunun kontrollerden daha uzun olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.53). Yukarıda verilen sonuçlara göre, bitki boyu yönünden il ve bölgeler arasında varyasyonun yüksek olmadığı söylenebilir. Ancak, saf hatların %46 sının bitki boyu yönünden standart çeģitlerden üstün olması önemli bir özelliktir. Bu özelliğe sahip saf hatlar uzun boyluluk yönünden kuru koģullarda yürütülecek arpa ıslah çalıģmalarında değerlendirilebilecek potansiyeli taģımaktadır. Benzer Ģekilde Çölkesen ve ark.(2002) KahramanmaraĢ ve ġanlıurfa koģullarında 25 adet arpa çeģidi ile yaptıkları bir çalıģmada, çeģitlerin bitki boyu bakımından önemli ölçüde farklılık gösterdiğini, bitki boyunun cm arası ve ortalama değerinin cm; Sayım (2002) ise Ankara koģullarında araģtırdığı 62 adet arpa çeģidinde bitki boyunun cm arası, ortalama değerinin cm ve değiģim katsayısının %5.55 olarak tespit edildiğini bildirmektedir. Konya Ģartlarında yapılan bir çalıģmada ise arpada bitki boyunun 86.5 cm ile 95.2 cm arasında değiģtiği belirtilmiģtir (Topal, 1993). Akıncı ve Yıldırım (2009); Diyarbakır Ģartlarında yürütülen bir araģtırmada, Güney-Doğu Anadolu Bölgesi nden toplanan 800 adet arpa materyalinde bitki boyunun cm arasında degiģim gösterdiğini ve ortalamasının da 52.9 cm olduğunu bildirmiģlerdir.

153 Akdeniz Ġç Anadolu BaĢak uzunluğu AraĢtırmada kullanılan saf hatların il ve bölgelere göre baģak uzunluğuna ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.16 da, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.54 de verilmiģtir. Çizelge Arpa saf hatlarının baģak uzunluğu değiģim aralıkları, istatistik parametreler ve kontrol çeģitlerin ortalamaları. DeğiĢim aralığı (cm) Ġstatistik parametreler Ġki Sıralılar < < Toplam Bölge Ġl Ort. D K SS Konya Sivas Karaman Ankara Yozgat Aksaray Çankırı * Kayseri ** KırĢehir Niğde EskiĢehir Toplam Isparta Antalya K.MaraĢ Burdur Adana Toplam Ege Genel Toplam , ÇeĢitler Tarm 92: 8.42 Karatay 94: 8.66 Tokak 157/37: 8.41 Altı Sıralılar < < Toplam Ġl Ort. DK SS Konya Isparta Afyon Antalya Yozgat Sivas Hatay Toplam ÇeĢitler Çetin 2000: 9.03 Avcı 2002: 8.92 Erginel 90: 8.92 Kıral 97: 5.39 *: Bölge içerisinde en yüksek değer; **: Bölge içerisinde en düģük değer.

154 ġekil 4.54 Ġki sıralı arpa saf hatlarında baģak uzunluğuna ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımları. 144

155 ġekil (Devamı). 145

156 146 ġekil Altı sıralı arpa saf hatlarında baģak uzunluğuna ait ortalamaların frekans dağılımları Ġki sıralı arpa materyalinin baģak uzunluğu bakımından ortalama değeri 9.06 cm, değiģim katsayısı %11.70 ve standart sapma 1.06 olmuģtur. Saf hatların baģak boyu ortalama değerleri 7.79 cm (Kayseri) ile cm (Çankırı) arasında değiģmiģtir (Çizelge 4.16). Kontrol çeģitlerle karģılaģtırıldığında, saf hatların %53 ü kontrollerin bulunduğu II. aralık ( cm arası) grubunda yer alırken, %44 ünde baģağın kontrollerden daha uzun ( cm arası) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.54). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait saf hatların baģak uzunluğu ortalaması 8.94 cm, değiģim katsayısı %11.41 ve standart sapma 1.02 olmuģtur (Çizelge 4.16). Kontrol çeģitlerle karģılaģtırıldığında, saf hatların %56 sı kontrol çeģitlerinin bulunduğu II. aralık ( cm arası) grubunda yer almıģ, %40 ında ise baģağın kontrollerden daha uzun olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.54). Bu bölge saf hatların baģak uzunluğu ortalaması 7.79 cm (Kayseri) ile cm (Çankırı) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%41.57) Çankırı ve en düģük (%5,20) Aksaray ili nde belirlenmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait saf hatların baģak uzunluğu ortalaması 9.96 cm, değiģim katsayısı %9.44 ve standart sapma 0.94 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %29 u kontrol çeģitlerinin bulunduğu II. aralık ( cm arası) grubunda yer alırken, %70 inde baģağın kontrollerden daha uzun olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.54). Bu bölge saf hatların baģak uzunluğu ortalaması 8.82 cm (Adana) ile cm (Isparta) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%12.81) Adana ve en düģük (%5.54) Isparta ili nde belirlenmiģtir. Ege Bölgesi ne ait saf hatların baģak uzunluğu ortalaması 9.22 cm, değiģim katsayısı %1.30 ve standart sapma 0,12 olmuģtur (Çizelge 4.16). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %58 i kontrol çeģitlerinin bulunduğu II. aralık ( cm arası) grubunda yer almıģ, %33 ünde ise baģağın kontrol çeģitlerinden daha uzun olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.54).

157 147 Altı sıralı yerel arpa saf hatlarının baģak uzunluğu bakımından ortalama değeri 8.12 cm, değiģim katsayısı %18.47 ve standart sapma 1.50 olmuģtur (Çizelge 4.16). Saf hatların baģak uzunluğu ortalama değerleri 5.34 cm (Afyonkarahisar) ile 9.60 cm (Sivas) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %51 i çeģitlerin bulunduğu I. ve III. aralık grubunda yer almıģ, %33 ünde ise baģağın kontrol arpa çeģitlerinden daha uzun (9.84 cm<) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.55). Yukarıda verilen sonuçlara göre, baģak uzunluğu yönünden il ve bölgeler arasında varyasyonun yüksek olduğu söylenebilir. Ġki sıralı arpa saf hatlarının %44 ünün baģak boyu yönünden standart çeģitlerden üstün olması önemli bir özelliktir. Bu özelliğe sahip saf hatlar baģak uzunluğu yönünden yürütülecek arpa ıslah çalıģmalarında değerlendirilebilecek potansiyeli göstermektedir. Benzer Ģekilde Çölkesen ve ark. (2002) KahramanmaraĢ ve ġanlıurfa koģullarında 25 adet arpa çeģidi ile yaptıkları bir çalıģmada, baģak boyunun cm arası ve ortalama değerin 7.57 cm olduğu; Kaydan ve Yağmur (2007) Van ekolojik Ģartlarında 13 adet arpa çeģidinde baģak boyunun cm arası ve ortalama değerin 6.45 cm olduğu; Topal (1993) ise Konya Ģartlarında arpa çeģitlerinde baģak uzunluğunun cm arasında değiģtiğini bildirmektedirler. Akıncı ve Yıldırım (2009); Diyarbakır Ģartlarında Güney- Doğu Anadolu Bölgesi nden toplanan 800 adet arpa materyalinde baģak uzunluğunun cm arasında degiģim gösterdiğini ve ortalamasının da 7.0 cm olduğunu bildirmiģlerdir BaĢakta baģakçık sayısı AraĢtırmada kullanılan saf hatların il ve bölgelere göre baģakta baģakçık sayısına ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.17 de, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.56 da verilmiģtir. Ġki sıralı arpa materyalinin baģakta baģakçık sayısı ortalama değeri adet, değiģim katsayısı %7.96 ve standart sapma 2.38 olmuģtur. Saf hatların baģakta baģakçık sayısı ortalama değerleri adet (Kayseri) ile adet (Niğde) arasında değiģmiģtir (Çizelge 4.17). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %54 ü kontrollerin bulunduğu IV. aralık ( adet arası) grubunda yer alırken, %8 inde baģakta baģakçık sayısının kontrollerden daha yüksek ( adet arası) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.56).

158 Akdeniz Ġç Anadolu 148 Çizelge Arpa saf hatlarının baģakta baģakçık sayısı değiģim aralıkları, istatistik parametreler ve kontrol çeģitlerin ortalamaları. DeğiĢim aralığı (adet) Ġstatistik parametreler Ġki Sıralılar < < Toplam Bölge Ġl Ort. DK SS Konya Sivas Karaman Ankara Yozgat Aksaray Çankırı Kayseri ** KırĢehir Niğde * EskiĢehir Toplam Isparta Antalya K.MaraĢ Burdur Adana Toplam Ege Genel Toplam ÇeĢitler Tarm 92: Karatay 94: Tokak 157/37: Altı Sıralılar < < Toplam Ġl Ort. DK SS Konya Isparta Afyon Antalya Yozgat Sivas Hatay Toplam ÇeĢitler Çetin 2000: Avcı 2002: Erginel 90: Kıral 97: *: Bölge içerisinde en yüksek değer; **: Bölge içerisinde en düģük değer. Ġç Anadolu Bölgesi ne ait saf hatların baģakta baģakçık sayısı ortalaması adet, değiģim katsayısı %7.95 ve standart sapma 2.38 olmuģtur (Çizelge 4.17). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %54 ü kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu IV. aralık ( adet arası) grubunda yer almıģ, %8 inde ise baģakta baģakçık sayısının kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.56).

159 ġekil Ġki sıralı arpa saf hatlarında baģakta baģakçık sayısına ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımları. 149

160 ġekil (Devamı). 150

161 151 ġekil Altı sıralı arpa saf hatlarında baģakta baģakçık sayısına ait ortalamaların frekans dağılımları. Bölge saf hatlarında baģakta baģakçık sayısı ortalaması adet (Kayseri) ile adet (Niğde) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en düģük (%3.00) Çankırı ve en yüksek (%10.80) KırĢehir ili nde belirlenmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait saf hatların baģakta baģakçık sayısı ortalaması adet, değiģim katsayısı %8.29 ve standart sapma 2.48 olmuģtur (Çizelge 4.17). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %57 si kontrollerin bulunduğu IV. aralık ( adet arası) grubunda yer alırken, %13 ünde baģakta baģakçık sayısının kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.56). Bölge saf hatlarında baģakta baģakçık sayısı ortalaması adet (Antalya) ile adet (Adana) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%12.88) Antalya ve en düģük (%3.71) Isparta ili nde belirlenmiģtir. Ege Bölgesi ne ait saf hatların baģakta baģakçık sayısı ortalaması adet, değiģim katsayısı %5.32 ve standart sapma 1.55 olmuģtur (Çizelge 4.17). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %58 i kontrollerin bulunduğu IV. aralık ( adet arası) grubunda yer almıģ, %42 sinde ise baģakta baģakçık sayısının kontrol ortalamasından daha düģük olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.56). Altı sıralı yerel arpa saf hatlarınnın baģakta baģakçık sayısı bakımından ortalama değeri adet, değiģim katsayısı %12.13 ve standart sapma 9.10 olmuģtur (Çizelge 4.17). Saf hatların baģakta baģakçık sayısı ortalama değerleri adet (Afyonkarahisar) ile adet (Sivas) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %59 u kontrollerin bulunduğu II. ve III., %5 i ise IV. ve V. aralık grubunda yer almıģtır (ġekil 4.57). Yukarıda verilen sonuçlara göre, baģakta baģakçık sayısı yönünden il ve bölgeler arasında varyasyonun yüksek olmadığı söylenebilir. Ancak bazı arpa saf hatlarının baģakta baģakçık sayısı yönünden standart çeģitlerden üstün olması önemli bir özelliktir.

162 Akdeniz Ġç Anadolu 152 Akıncı ve Yıldırım (2009), Diyarbakır Ģartlarında Güney-Doğu Anadolu Bölgesi nden toplanan 800 adet arpa materyalinde baģakta baģakçık sayısının adet arasında degiģim gösterdiğini ve ortalamasının 18.8 adet olduğunu bildirmiģlerdir BaĢakta tane sayısı AraĢtırmada kullanılan genotiplerin il ve bölgelere göre baģakta tane sayısına ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.18 de, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.58 de verilmiģtir. Çizelge Arpa saf hatlarının baģakta tane sayısı değiģim aralıkları, istatistik parametreler ve kontrol çeģitlerin ortalamaları. DeğiĢim aralığı (adet) Ġstatistik parametreler Ġki Sıralılar < < Toplam Ġl Ort. DK SK Konya Sivas Karaman Ankara Yozgat ** Aksaray Çankırı Kayseri KırĢehir Niğde * EskiĢehir Toplam Isparta Antalya K.MaraĢ Burdur Adana Toplam Ege Genel Toplam ÇeĢitler Tarm 92: Karatay 94: Tokak 157/37: Altı Sıralılar < < Toplam Ġl Ort. D K SS Konya Isparta Afyon Antalya Yozgat Sivas Hatay Toplam ÇeĢitler Çetin 2000: Avcı 2002: Erginel 90: Kıral 97: *: Bölge içerisinde en yüksek değer; **: Bölge içerisinde en düģük değer.

163 ġekil Ġki sıralı arpa saf hatlarında baģakta tane sayısına ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımı. 153

164 ġekil (Devamı). 154

165 155 ġekil Altı sıralı arpa saf hatlarında baģakta tane sayısına ait ortalamaların frekans dağılımları. Çizelge 4.18 de görüldüğü gibi, iki sıralı arpa saf hatlarının baģakta tane sayısı ortalama değeri adet, değiģim katsayısı %8.73 ve standart sapma 2.47 olmuģtur. Saf hatların baģakta tane sayısının ortalama değerleri adet (Yozgat) ile adet (Niğde) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %47 si kontrollerin bulunduğu IV. aralık ( adet arası) grubunda yer almıģ, %8 inde de baģakta tane sayısının kontrollerden daha yüksek olduğu ( adet arası) tespit edilmiģtir (ġekil 4.58). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait saf hatların baģakta tane sayısı ortalaması adet, değiģim katsayısı %8.79 ve standart sapma 2.49 olmuģtur (Çizelge 4.18). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %48 i kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu IV. aralık ( adet arası) grubunda yer almıģ, %8 inde ise baģakta tane sayısının kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.58). Bölge saf hatlarında baģakta tane sayısı ortalaması adet (Yozgat) ile adet (Niğde) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%20.98) Çankırı ve en düģük (%3.42) EskiĢehir ili nde belirlenmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait saf hatların baģakta tane sayısı ortalaması adet, değiģim katsayısı %8.72 ve standart sapma 2.45 olmuģtur (Çizelge 4.18). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %44 ü kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu IV. aralık ( adet arası) grubunda yer almıģ, %11 inde ise baģakta tane sayısının kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.58). Bölge saf hatlarında baģakta tane sayısı ortalaması adet (Antalya) ile adet (Isparta) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%13.57) Antalya ve en düģük (%3.84) Isparta ili nde belirlenmiģtir (Çizelge 4.18). Ege Bölgesi ne ait saf hatların baģakta tane sayısı ortalaması adet, değiģim katsayısı %6.45 ve standart sapma 1.79 olmuģtur (Çizelge 4.18). Kontrol çeģitleri ile

166 156 karģılaģtırıldığında, saf hatların %42 si IV. aralık ( adet arası) grubunda yer almıģ, %58 inde ise baģakta tane sayısının kontrol arpa çeģitlerinden daha düģük olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.58). Altı sıralı yerel arpa saf hatlarının baģakta tane sayısı bakımından ortalama değeri adet, değiģim katsayısı %13.05 ve standart sapma 8.70 olmuģtur (Çizelge 4.18). Saf hatların baģakta tane sayısı ortalama değerleri adet (Afyonkarahisar) ile adet (Sivas) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitlerle karģılaģtırıldığında, saf hatların %69 u kontrollerin bulunduğu II. ve III. aralık grubunda yer almıģ, %18 inde ise baģakta tane sayısının daha yüksek (76.2 adet<) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.59). Yukarıda verilen sonuçlara göre, baģakta tane sayısı yönünden il ve bölgeler arasında varyasyonun yüksek olmadığı söylenebilir. Ancak bazı arpa saf hatlarının baģakta tane sayısı yönünden standart çeģitlerden üstün olması önemli bir özelliktir. Bu özelliğe sahip saf hatlar baģakta tane sayısı yönünden yürütülecek arpa ıslah çalıģmalarında değerlendirilebilecek saf hatların olduğunu göstermektedir. Kaydan ve Yağmur (2007) Van ekolojik Ģartlarında 13 adet arpa çeģidiyle yaptıkları çalıģmada, baģakta tane sayısı adet arası ve ortalama değeri adet; Sirat ve Sezer (2009) ise Bafra Ovası Ģartlarına uygun arpa çeģitlerinin belirlenmesi amacıyla yürüttükleri çalıģmada, 6 tanesi iki ve 6 tanesi altı sıralı olmak üzere 12 adet arpa çeģidinde baģakta tane sayısı adet arası ve ortalama değerinin 34.3 adet olarak tespit edildiğini bildirmektedir BaĢakta tane ağırlığı AraĢtırmada kullanılan saf hatların il ve bölgelere göre baģakta tane ağırlığına ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.19 da, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.60 da verilmiģtir. Çizelge 4.19 da görüldüğü gibi, iki sıralı arpa materyalinin baģakta tane ağırlığı ortalama değeri 1.17 g, değiģim katsayısı %20.51 ve standart sapma 0.24 olmuģtur. Saf hatların baģakta tane ağırlığı ortalama değerleri 0.73 g (Kayseri) ile 1.47 g (Niğde) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, populasyonların %41 i kontrollerin bulunduğu III. ( g) grupta yer almıģ, %12 sinde ise baģakta tane ağırlığının kontrollerden daha yüksek ( g) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.60). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait saf hatların baģakta tane ağırlığı ortalaması 1.15 g, değiģim katsayısı %20.00 ve standart sapma 0.23 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile

167 Akdeniz Ġç Anadolu 157 Çizelge Arpa saf hatlarının baģakta tane ağırlığı değiģim aralıkları, istatistik parametreler ve kontrol çeģitlerin ortalamaları. DeğiĢim aralığı (g) Ġstatistik parametreler Ġki Sıralılar < < Toplam Bölge Ġl Ort. DK SS Konya Sivas Karaman Ankara Yozgat Aksaray Çankırı Kayseri ** KırĢehir Niğde * EskiĢehir Toplam Isparta Antalya K.MaraĢ Burdur Adana Toplam Ege Genel Toplam ÇeĢitler Tarm 92: 1.32 Karatay 94: 1.32 Tokak 157/37: 1.27 Altı Sıralılar < < Toplam Ġl Ort. DK SS Konya Isparta Afyon Antalya Yozgat Sivas Hatay Toplam ÇeĢitler Çetin 2000: 2.60 Avcı 2002: 2.76 Erginel 90: 2.27 Kıral 97: 2.17 *: Bölge içerisinde en yüksek değer; **: Bölge içerisinde en düģük değer. karģılaģtırıldığında, saf hatların %40 ı kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu III. aralık ( g) grubunda yer almıģ, %9 unda ise baģakta tane ağırlığının kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.60). Bölge saf hatlarında baģakta tane ağırlığı ortalaması 0.73 g (Kayseri) ile 1.47 g (Niğde) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%42.34) Çankırı ve en düģük (%4.92) Aksaray ili nde belirlenmiģtir (Çizelge 4.19). Akdeniz Bölgesi ne ait saf hatların baģakta tane ağırlığı ortalaması 1.34 g, değiģim katsayısı %18.66 ve standart sapma 0.25 olmuģtur (Çizelge 4.19).

168 ġekil Ġki sıralı arpa saf hatlarında baģakta tane ağırlığına ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans bağılımı. 158

169 ġekil (Devamı). 159

170 160 ġekil Altı sıralı arpa saf hatlarında baģakta tane ağrlığına ait ortalamaların frekans dağılımları. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %46 sı kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu III. aralık ( g) grubunda yer almıģ, %34 ünde ise baģakta tane ağırlığının kontrollerden daha yüksek olduğu belirlenmiģtir (ġekil 4.60). Bölge saf hatlarında baģakta tane ağırlığı ortalaması 1.19 g (Burdur) ile 1.43 g (Isparta) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%25.90) Adana ve en düģük (%15.27) Antalya ili nde belirlenmiģtir. Ege Bölgesi ne ait saf hatların baģakta tane ağırlığı ortalaması 1.19 g, değiģim katsayısı %9.24 ve standart sapma 0.11 olmuģtur (Çizelge 4.19). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %58 i kontrollerin bulunduğu III. Aralık ( g) grubunda yer almıģ, %8 inde ise baģakta tane ağırlığının kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.60). Altı sıralı yerel arpa saf hatlarının baģakta tane ağırlığı bakımından ortalama değeri 2.68 g, değiģim katsayısı %15.67 ve standart sapma 0.42 olmuģtur (Çizelge 4.19). Saf hatların baģakta tane ağırlığı ortalama değerleri 2.07 g (Afyonkarahisar) ile 3.65 g (Sivas) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %56 sı kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu II. ve III. aralık grubunda yer almıģ, %28 inde ise baģakta tane ağırlığının kontrollerden daha yüksek (2.92 g<) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.61). Yukarıda verilen sonuçlara göre, baģakta tane ağırlığı yönünden il ve bölgeler arasında varyasyonun yüksek olduğu söylenebilir. Ayrıca, iki sıralı arpa saf hatlarının %12 sinin baģakta tane ağırlığı yönünden standart çeģitlerden üstün olması önemli bir özelliktir. Bu özelliğe sahip saf hatlar baģakta tane ağırlığı yönünden yürütülecek arpa ıslah çalıģmalarında değerlendirilebilecek potansiyeli göstermektedir. Ergün (2005), Haymana Ģartlarında 58 iki sıralı ve 2 altı sıralı arpa hatlarında baģakta tane veriminin g arasında degiģim gösterdiğini belirtmiģtir. Kaydan ve Yağmur (2007) ise

171 Akdeniz Ġç Anadolu 161 Van ekolojik Ģartlarında 13 adet arpa çeģidinde baģakta tane ağırlığının g arasında ve ortalama değerinin 0.84 g olarak tespit edildiğini bildirmektedir Bin tane ağırlığı AraĢtırmada kullanılan saf hatların il ve bölgelere göre bin tane ağırlığına ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.20 de, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.62 de verilmiģtir. Çizelge Arpa saf hatlarının bin tane ağırlığı değiģim aralıkları, istatistik parametreler ve kontrol çeģitlerin ortalamaları DeğiĢim aralığı (g) Ġstatistik parametreler Ġki Sıralılar < < Toplam Ġl Ort. DK SS Konya Sivas Karaman Ankara Yozgat Aksaray Çankırı Kayseri ** KırĢehir Niğde * EskiĢehir Toplam Isparta Antalya K.MaraĢ Burdur Adana Toplam Ege Genel Toplam ÇeĢitler Tarm 92: Karatay 94: Tokak 157/37: Altı Sıralılar < < Ġl Toplam Ort. DK SS Konya Isparta Afyon Antalya Yozgat Sivas Hatay Toplam ÇeĢitler Çetin 2000: Avcı 2002: Erginel 90: Kıral 97: *: Bölge içerisinde en yüksek değer; **: Bölge içerisinde en düģük değer.

172 ġekil Ġki sıralı arpa saf hatlarda bin tane ağırlığına ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımı. 162

173 ġekil (Devamı). 163

174 164 ġekil Altı sıralı arpa saf hatlarında baģakta bin tane ağrlığına ait ortalamaların frekans dağılımları. Çizelge 4.20 de görüldüğü gibi, iki sıralı arpa saf hatlarının bin tane ağırlığı ortalama değeri g, değiģim katsayısı %17.12 ve standart sapma 7,06 olmuģtur. Saf hatların bin tane ağırlığı ortalama değerleri g (Kayseri) ile g (Isparta) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %35 i kontrollerin bulunduğu III. aralık ( g) grubunda yer almıģ, %6 sında ise bin tane ağırlığının kontrollerden daha yüksek ( g) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.62). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait saf hatların bin tane ağırlığı ortalaması g, değiģim katsayısı %16.86 ve standart sapma 6.82 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %31 i kontrollerin bulunduğu III. aralık ( g) grubunda yer almıģ, %4 ünde ise bin tane ağırlığının kontrollerden daha yüksek olduğu belirlenmiģtir (ġekil 4.62). Bölge saf hatlarında bin tane ağırlığı ortalaması g (Kayseri) ile g (Niğde) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%22.31) Çankırı ve en düģük (%2.70) Niğde ili nde belirlenmiģtir (Çizelge 4.20). Akdeniz Bölgesi ne ait saf hatların bin tane ağırlığı ortalaması g, değiģim katsayısı %13,.30 ve standart sapma 6.30 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %56 sı kontrollerin bulunduğu III. aralık ( g) grubunda yer almıģ, %18 inde ise bin tane ağırlığının kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.62). Bölge saf hatlarında bin tane ağırlığı ortalaması g (Burdur) ile g (Isparta) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%18.89) Adana ve en düģük (%4.48) Antalya ili nde belirlenmiģtir (Çizelge 4.20). Ege Bölgesi ne ait saf hatların bin tane ağırlığı ortalaması g, değiģim katsayısı %5.51 ve standart sapma 2.35 olmuģtur (Çizelge 4.20). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %50 si kontrol çeģitlerinin bulunduğu III. aralık (43.5-

175 g) grubunda yer almıģ, diğerlerinde ise bin tane ağırlığının kontrollerden daha düģük olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.62). Altı sıralı yerel arpa saf hatlarının bin tane ağırlığı bakımından ortalama değeri g, değiģim katsayısı %12.06 ve standart sapma 4.88 olmuģtur (Çizelge 4.20). Saf hatların bin tane ağırlığı ortalama değerleri g (Afyonkarahisar) ile g (Hatay) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %69 u kontrollerin bulunduğu II. ve III. aralık grubunda yer almıģ, %15 inde ise bin tane ağırlığının kontrollerden daha yüksek (45.3 g<) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.63). Yukarıda verilen sonuçlara göre, bin tane ağırlığı yönünden il ve bölgeler arasında varyasyonun yüksek olduğu söylenebilir. Ayrıca, iki sıralı arpa saf hatlarının %6 sının bin tane ağırlığı yönünden standart çeģitlerden üstün olması önemli bir özelliktir. Bu özellikte saf hatların olması ve yüksek varyasyon, bin tane ağırlığı yönünden yürütülecek arpa ıslah çalıģmalarında değerlendirilebilecek potansiyeli göstermektedir. Ergün (2005), Haymana Ģartlarında 58 iki sıralı ve 2 altı sıralı arpa hatlarında bin tane ağırlıgının g arasında degiģim gösterdiğini belirtmiģtir. Kaydan ve Yağmur (2007) Van ekolojik Ģartlarında 13 adet arpa çeģidinde bin tane ağırlığının g ve ortalama değeri g olarak tespit edildiğini bildirmektedir. Kendal ve ark.(2010) ise Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde 12 adet ileri kademede arpa hattının kullanıldığı bir çalıģmada, bin tane ağırlığının 31.9 ila 45.1 g, ortalama değerin g ve değiģim katsayısının %7.9 olarak tespit edildiğini bildirmiģtir. Akıncı ve Yıldırım (2009) ise Diyarbakır Ģartlarında, Güney-Doğu Anadolu Bölgesi nden toplanan 800 adet arpa materyalinde bin tane ağırlıgının g arasında degiģim gösterdiğini bildirmiģlerdir Parsel tane verimi AraĢtırmada kullanılan saf hatların il ve bölgelere göre parsel tane verimine ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.21 de, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.64 de verilmiģtir. Çizelge 4.21 de görüldüğü gibi, iki sıralı arpa materyalinin parsel tane verimi ortalama değeri g, değiģim katsayısı %36.95 ve standart sapma olmuģtur. Saf hatların parsel tane verimi ortalama değerleri 65.3 g (Kayseri) ile g (KahramanmaraĢ) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %93 ü kontrollerin bulunduğu I. ve II. aralık ( g) grubunda yer

176 Akdeniz Ġç Anadolu 166 almıģ, %7 sinde ise parsel tane veriminin kontrollerden daha yüksek ( g arası) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.64). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait saf hatların parsel tane verimi ortalaması g, değiģim katsayısı %34.32 ve standart sapma olmuģtur (Çizelge 4.21). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %94 ü kontrollerin bulunduğu I. ve II. aralık ( g) grubunda yer almıģ, %6 sında ise parsel tane veriminin kontrollerden daha yüksek ( g arası) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.64). Çizelge Arpa saf hatlarının parsel tane verimi değiģim aralıkları, istatistik parametreler ve kontrol çeģitlerin ortalamaları. DeğiĢim aralığı (g/m) Ġstatistik parametreler Ġki Sıralılar < < Toplam Bölge Ġl Ort. DK SS Konya Sivas Karaman Ankara Yozgat Aksaray Çankırı Kayseri ** KırĢehir Niğde * EskiĢehir Toplam Isparta Antalya K.MaraĢ Burdur Adana Toplam Ege Genel Toplam ÇeĢitler Tarm 92: Karatay 94: Tokak 157/37: 95.1 Altı Sıralılar < < Toplam Ġl Ort. DK SS Konya Isparta Afyon Antalya Yozgat Sivas Hatay Toplam ÇeĢitler Çetin 2000: Avcı 2002: Erginel 90: Kıral 97: *: Bölge içerisinde en yüksek değer; **: Bölge içerisinde en düģük değer.

177 ġekil Ġki sıralı arpa saf hatlarda tane verimine ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımı. 167

178 ġekil (Devamı). 168

179 169 ġekil Altı sıralı arpa saf hatlarında parsel tane verimine ait ortalamaların frekans dağılımları Bölge saf hatlarında parsel tane verimi ortalaması 65.3 g (Kayseri) ile g (Niğde) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%49.89) Kayseri ve en düģük (%18.44) Çankırı ve EskiĢehir ili nde belirlenmiģtir. Akdeniz Bölgesi ne ait saf hatların parsel tane verimi ortalaması g, değiģim katsayısı %51.34 ve standart sapma olmuģtur (Çizelge 4.21). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %90 ı kontrollerin bulunduğu I. ve II. aralık ( g) grubunda yer almıģ, %10 unda ise parsel tane veriminin kontrollerden daha yüksek (191.4 g<) olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.64). Bölge saf hatlarında parsel tane verimi ortalaması 80.9 g (Adana) ile g (KahramanmaraĢ) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%74.24) KahramanmaraĢ ve en düģük (%30.66) Burdur ili nde belirlenmiģtir. Ege Bölgesi ne ait saf hatların parsel tane verimi ortalaması g, değiģim katsayısı %39.56 ve standart sapma olmuģtur (Çizelge 4.21). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların hepsi kontrollerin bulunduğu I. ve II. aralık ( g) grubunda yer almıģtır (ġekil 4.64). Altı sıralı yerel arpa saf hatlarının parsel tane verimi bakımından ortalama değeri g, değiģim katsayısı %37.24 ve standart sapma olmuģtur (Çizelge 4.21). Saf hatların parsel tane verimi ortalama değerleri 96.7 g (Afyonkarahisar) ile g (Sivas) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %18 i kontrollerin bulunduğu III. aralık ( g) grubunda yer almıģ, %26 sında ise parsel tane veriminin kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.65). Yukarıda verilen sonuçlara göre, parsel tane verimi yönünden il ve bölgeler arasında varyasyonun yüksek olduğu söylenebilir. Ayrıca, iki sıralı arpa saf hatlarının %7 sinin parsel tane verimi yönünden standart çeģitlerden üstün olması önemli bir özelliktir. Bu hatlar ve yüksek varyasyon parsel tane verimi yönünden yürütülecek arpa ıslah çalıģmalarında değerlendirilebilecek potansiyeli taģımaktadır. Akıncı ve Yıldırım

180 Akdeniz Ġç Anadolu 170 (2009), Diyarbakır Ģartlarında Güney-Doğu Anadolu Bölgesi nden toplanan 800 adet arpa materyalinde tane veriminin kg/da arasında degiģim gösterdiğini ve ortalamasının da kg/da olduğunu bildirmiģlerdir Tane protein oranı AraĢtırmada kullanılan saf hatların il ve bölgelere göre tane protein oranına ait ortalama, değiģim katsayısı ve standart sapma değerleri Çizelge 4.22 de, bu özelliğin değiģim aralıklarındaki dağılımları ise ġekil 4.66 da verilmiģtir. Çizelge Arpa saf hatlarının protein oranları değiģim aralıkları, istatistik parametreler ve kontrol çeģitlerin ortalamaları. DeğiĢim aralığı (%) Ġstatistik parametreler Ġki Sıralılar < < Toplam Bölge Ġl Ort. DK SS Konya Sivas Karaman Ankara Yozgat Aksaray Çankırı Kayseri ** KırĢehir Niğde * EskiĢehir Toplam Isparta Antalya K.MaraĢ Burdur Adana Toplam Ege Genel Toplam ÇeĢitler Tarm 92: Karatay 94: Tokak 157/37: Altı Sıralılar < < Toplam Ġl Ort. DK SS Konya Isparta Afyon Antalya Yozgat Sivas Hatay Toplam ÇeĢitler Çetin 2000: Avcı 2002: 6.90 Erginel 90: 7.96 Kıral 97: *: Bölge içerisinde en yüksek değer; **: Bölge içerisinde en düģük değer.

181 ġekil Ġki sıralı arpa saf hatlarında tanede protein oranına ait ortalamaların il ve bölgelere göre frekans dağılımları. 171

182 ġekil (Devamı). 172

183 173 ġekil Altı sıralı arpa saf hatlarında protein oranına ait ortalamaların frekans dağılımları Çizelge 4.22 de görüldüğü gibi, iki sıralı arpa saf hatlarının tane protein oranı bakımından ortalama değeri %11.73, değiģim katsayısı %20.38 ve standart sapma 2.39 olmuģtur. Saf hatların tane protein oranı ortalama değerleri %6.08 (Kayseri) ile %12.40 (Niğde) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitlerle karģılaģtırıldığında, saf hatların %77 si kontrollerin bulunduğu II. ve III. aralık (% ) grubunda yer almıģ, %9 unda protein oranının kontrollerden daha yüksek (% arası), %16 sında ise daha düģük olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.66). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait saf hatların tane protein oranı ortalaması %11.84, değiģim katsayısı %20.35 ve standart sapma 2.41 olmuģtur. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %77 si kontrol arpa çeģitlerinin bulunduğu II. ve III. aralık (% ) grubunda yer almıģ, %11 inde ise tane protein oranının kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.66). Bölge saf hatlarında tane protein oranı ortalaması %6.08 (Kayseri) ile %12.40 (Niğde) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%20.08) Çankırı ve en düģük (%3.85) Aksaray ili nde belirlenmiģtir (Çizelge 4.22). Akdeniz Bölgesi ne ait saf hatların tane protein oranı ortalaması %11.18, değiģim katsayısı %19.14 ve standart sapma 2.14 olmuģtur (Çizelge 4.22). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %77 si kontrollerin bulunduğu II. ve III. aralık (% ) grubunda yer almıģ, %3 ünde ise tane protein oranının kontrollerden daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.66). Bölge saf hatlarında tane protein oranı ortalaması %6.98 (Adana) ile %11.42 (Isparta) arasında değiģmiģ, değiģim katsayısı ise en yüksek (%25.30) KahramanmaraĢ ve en düģük (%9.12) Burdur ili nde belirlenmiģtir. Ege Bölgesi ne ait saf hatların tane protein oranı ortalaması %9.66, değiģim katsayısı %24.33 ve standart sapma 2.35 olmuģtur (Çizelge 4.22). Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %60 ı kontrol çeģitlerinin bulunduğu II. aralık (%8.66-

184 ) grubunda yer almıģ, %40 ında ise tane protein oranının kontrollerden daha düģük olduğu tespit edilmiģtir (ġekil 4.66). Altı sıralı yerel arpa saf hatlarının tane protein oranı bakımından ortalama değeri %8.50, değiģim katsayısı %23.29 ve standart sapma 1.98 olmuģtur (Çizelge 4.22). Saf hatların tane protein oranı ortalama değerleri %6.39 (Hatay) ile %10.42 (Isparta) arasında değiģmiģtir. Kontrol çeģitleri ile karģılaģtırıldığında, saf hatların %40 ı kontrol çeģitlerinin bulunduğu II. ve V., %60 ı ise I., III. ve IV. aralık gruplarında yer almıģtır (ġekil 4.67). Yukarıda verilen sonuçlara göre, tane protein oranı yönünden il ve bölgeler arasında varyasyonun yüksek olduğu söylenebilir. Ayrıca, iki sıralı arpa saf hatlarının %9 unun tane protein oranı yönünden standart çeģitlerden üstün ve %14 ünün düģük olması önemli bir özelliktir. Bu hatların olması ve yüksek varyasyon, tane protein oranı yönünden yürütülecek yemlik ve maltlık arpa ıslah çalıģmalarında değerlendirilebilecek potansiyelin mevcudiyetine iģaret etmektedir. Çölkesen ve ark.(2002), 25 adet arpa çeģidi ile yaptıkları bir çalıģmada, çeģitlerin tane protein oranı bakımından önemli ölçüde farklılık gösterdiği, tane protein oranının % ve ortalama değerinin %11,16 olarak tespit edildiğini bildirmektedir Yılında Elde Edilen Sonuçlar Bu yetiģtirme sezonunda, bir önceki deneme yılında değerlendirilen saf hatların içerisinden tane verimi ve kalite özelliklerine göre seçilen 226 adet hat ve üçü tekerrürlü (Tarm 92, Karatay 94 ve Tokak 157/37) olmak üzere 17 kontrol arpa çeģidi materyal olarak kullanılmıģtır. AraĢtırma, Augmented Deneme Deseni ne göre 1 m 2 lik parseller halinde, 20 blok, her blokta 15 parsel olacak Ģekilde elle ekilmiģtir. Bu araģtırma yılında parsel tane verimi, tane protein oranı, bin tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı, hasat indeksi ve elek üstü ölçümleri yapılmıģtır. Ġncelenen karakterlere ait değerler varyans analizine tabi tutulmuģ, tekerrürlü çeģitler arasında istatiksel olarak önemli fark bulunan karakterlerde LSD değeri ve düzeltilmiģ ortalamaların sıra değerleri bulunmuģtur. Ġstatiksel olarak önemli olmayan karakterler için ise düzeltilmiģ ortalamaların sıra değerleri üzerinden değerlendirme yapılmıģ olup, elde edilen sonuçların değerlendirmesi her bölge için ayrı ayrı yapılmıģtır.

185 Parsel tane verimi yetiģtirme sezonunda elde edilen parsel tane verimlerine ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.23 de verilmiģtir. Bölgelere göre tekerrürlü kontrol arpa çeģitleri, kontrol çeģitler ve hatların ayrı ayrı düzeltilmiģ parsel tane verimleri ve sıra değerleri Çizelge 4.24 de verilmiģtir. Çizelge 4.23 de de görüldüğü gibi denemede tekerrürlü kullanılan kontrollerin (Tarm 92, Karatay 94 ve Tokak 157/37) parsel tane verimleri arasındaki fark istatistiksel olarak önemsiz olurken, değiģim katsayısı %31.80, ortalama tane verimi ise kg/da olmuģtur. Tekerrürlü kontrollerin içerisinde en yüksek tane verimi kg/da ile Karatay 94 çeģidinden elde edilirken, en düģük tane verimi Çizelge Augmented deneme desenine göre parsel tane verimine ait varyans analizi sonuçları. Kaynak S.D. K.T. K.O. F değeri Bloklar Kontrol çeģitler Hata Genel DeğiĢim katsayısı (%) DüzeltilmiĢ ortalama (kg/da) kg/da ile Tokak 157/37 çeģidinden elde edilmiģtir. Tarm 92 çeģidinin tane verimi ise kg/da olmuģtur (Çizelge 4.24). Denemede kullanılan 17 kontrol arpa çeģidinin ortalama tane verimi kg/da olarak tespit edilirken, iki sıralı kontroller ortalamasının kontrollerin tane verimi ortalamasından %7 daha düģük, altı sıralı kontroller ortalamasının ise %23 daha yüksek olduğu bulunmuģtur. En yüksek tane verimi kg/da ile altı sıralı Kıral 97 çeģidinden elde edlirken, en düģük tane verimi kg/da ile Çıplak arpa hattından elde edilmiģtir (Çizelge 4.24). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait populasyonlardan seçilen 184 adet hattın ortalama tane verimi kg/da olarak tespit edilirken, iki ve altı sıralı hatlar ortalamalarınnın kontrollerin tane verimi ortalamasından sırasıyla %12 ve %6 daha düģük, çıplak taneli hatlar ortalamasının ise %43 daha düģük olduğu bulunmuģtur. En yüksek tane verimi kg/da ile Karaman orijinli T723-1 hattından elde edlirken, en düģük tane verimi kg/da ile yazlık karakterli olan Kayseri orjinli TR hattından elde edilmiģtir. Bu bölgede Karaman orijinli T723-1 ve Konya orijinli T714-2 ve T747-4

186 Ġç Anadolu 176 Çizelge Arpa hat ve çeģitlerinde incelenen özelliklere ait ortalamalar ve sıra değerleri. Bölge Tane verimi (kg/da) Protein oranı (%) Bin tane ağırlığı (g) Hektolitre ağırlığı (kg) Hasat indeksi (%) ÇeĢit/Hat Ġl No Kontrol (T) Tarm Kontrol (T) Karatay Kontrol (T) Tokak 157/ Kontrol Anadolu Kontrol Kıral 97 (6 sıralı) a Kontrol Konevi Kontrol Durusu Kontrol Angora Kontrol Çetin 2000 (6 sıralı) Kontrol Balkan Kontrol Yıldız Kontrol Erginel 90 (6 sıralı) Kontrol Avcı 2002 (6 sıralı) Kontrol Bülbül Kontrol Efes Kontrol Çumra Kontrol b Çıplak arpa Ortalama (2 sıralılar) Ortalama (6 sıralılar) Ortalama (Genel) Konya T Konya A533-2(çıplak) Konya T Konya A79-2-1(çıplak) Konya T Konya T Konya A72-1(çıplak) Konya T Konya A518-4(çıplak) Konya T Konya A Konya T Konya TR (6 sıralı) Konya A Konya T Konya TR Konya T Konya T Konya T Konya T Konya A718-1(çıplak) Konya T Konya TR Konya A Konya T Konya A53-4(çıplak) Konya T Konya T Konya A Konya A541-2(çıplak) Konya T Konya A535-4(çıplak) Konya T Konya A Konya T Konya T Konya A537-3(çıplak) Konya T Konya T Konya T Konya T Konya T Konya A Konya TR Konya A Konya T Konya A791-2(çıplak) Konya A71-1-2(çıplak) Elek üstü (%)

187 Ġç Anadolu 177 Çizelge (Devamı) Bölge Tane verimi (kg/da) Protein oranı (%) Bin tane ağırlığı (g) Hektolitre ağırlığı (kg) Hasat indeksi (%) ÇeĢit/ Ġl Hat No Konya A Konya T Konya TR Konya T Konya T Konya A Konya T Konya A Konya A (çıplak) Konya T Konya T Konya A Konya T Konya T787-1(6 sıralı) Konya T Konya TR Konya A5-H-3(çıplak) Konya A Konya T Konya T Konya T Konya A Konya A Konya A Konya A Konya T Konya T Konya A Konya A Konya A Konya T Konya T Konya T Konya T Konya T Konya A518-5(çıplak) Konya T Konya T Konya A71-2-7(çıplak) Konya T Konya T Konya A76-2(çıplak) Konya T Konya TR Konya A (çıplak) Konya TR Konya A Konya T Konya T787-4(6 sıralı) Konya A77-2-3(çıplak) Konya A520-1(çıplak) Konya A Konya T Konya A Konya A722-2(çıplak) Konya TR Konya T Konya T Konya T Konya A Konya T Konya TR Konya A Konya A Konya A719-1(çıplak) Konya TR Konya A Konya TR (6 sıralı) Elek üstü (%)

188 Ġç Anadolu 178 Çizelge (Devamı) Bölge Tane verimi (kg/da) Protein oranı (%) Bin tane ağırlığı (g) Hektolitre ağırlığı (kg) Hasat indeksi (%) ÇeĢit/ Ġl Hat No Konya A7-H Konya A543-4(çıplak) Konya A Konya T717-1(6 sıralı) Konya A (çıplak) Konya T Konya T Konya A Konya A Konya T Konya A Konya T753-1(6 sıralı) Konya T Konya A546-4(çıplak) Konya T Konya A713-3(çıplak) Konya T Konya T Konya T Konya T Konya T Konya T736-1(6 sıralı) Karaman T Karaman T Ankara TR Karaman T Karaman T * Ankara TR Ankara TR Ankara TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR (6 sıralı) Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Sivas TR Aksaray T Çankırı TR Çankırı TR Çankırı TR KırĢehir TR KırĢehir TR Yozgat TR (6 sıralı) Yozgat TR Yozgat TR Yozgat TR (6 sıralı) Niğde TR Niğde TR EskiĢehir TR EskiĢehir TR EskiĢehir TR Kayseri TR ** Elek üstü (%)

189 Akdeniz Ġç Anadolu 179 Bölge Ġl Çizelge (Devamı) Tane verimi (kg/da) Protein oranı (%) Bin tane ağırlığı (g) Hektolitre ağırlığı (kg) Hasat indeksi (%) ÇeĢit/ Hat No Ortalama (2sıralı) Ortalama (6sıralı) Ortalama (çıplak taneli) Ortalama (Genel) Elek üstü (%) Kontrol (T) Tarm Kontrol (T) Karatay Kontrol (T) Tokak157/ Kontrol Anadolu Kontrol Kıral 97 (6 sıralı) Kontrol Konevi Kontrol Durusu Kontrol Angora Kontrol Çetin 2000 (6 sıralı) Kontrol Balkan Kontrol Yıldız Kontrol Erginel 90 (6 sıralı) Kontrol Avcı 2002 (6 sıralı) Kontrol Bülbül Kontrol Efes Kontrol Çumra Kontrol Çıplak arpa Ortalama (2 sıralılar) Ortalama (6 sıralılar) Ortalama (Genel) Isparta TR Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T742-4 (6 sıralı.) Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta TR Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Isparta T Burdur TR Burdur TR Burdur TR Burdur TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR K.MaraĢ TR Antalya TR (6 sıralı) Antalya TR Antalya TR Antalya TR (6 sıralı) Antalya TR (6 sıralı) Antalya TR Antalya TR Adana TR Hatay TR (6 sıralı) Hatay TR (6 sıralı) Ortalama (2 sıralılar) Ortalama (6 sıralılar) Ortalama(Genel)

190 Ege 180 Çizelge (Devamı). Bölge Ġl ÇeĢit/ Hat No Tane verimi (kg/da) Protein oranı (%) Bin tane ağırlığı (g) Hektolitre ağırlığı (kg) Hasat indeksi (%) Elek üstü (%) Kontrol (T) Tarm Kontrol (T) Karatay Kontrol (T) Tokak157/ Kontrol Anadolu Kontrol Kıral 97 (6 sıralı) Kontrol Konevi Kontrol Durusu Kontrol Angora Kontrol Çetin 2000 (6 sıralı) Kontrol Balkan Kontrol Yıldız Kontrol Erginel 90 (6 sıralı) Kontrol Avcı 2002 (6 sıralı) Kontrol Bülbül Kontrol Efes Kontrol Çumra Kontrol Çıplak arpa Ortalama (2 sıralılar) Ortalama (6 sıralılar) Ortalama (Genel) Afyon TR Afyon TR Afyon TR Afyon TR Afyon TR Ortalama Genel Ortalama a : ÇeĢitler arasında en yüksek değerler; b : ÇeĢitler arasında en düģük değerler; *: Hatlar arasında bölgelere göre en yüksek değerler; **: Hatlar arasında bölgelere göre en en düģük değerler. hatları denemede kullanılan 17 kontrol arpa çeģidinin tamamından daha yüksek tane verimi verirken, 47 adet hatta tane veriminin kontrollerin ortalamasından daha yüksek olduğu bulunmuģtur (Çizelge 4.24). Akdeniz Bölgesi ne ait populasyonlardan seçilen 37 adet hattın ortalama tane verimi kg/da olarak tespit edilirken, iki sıralı hatlar ortalamasının kontrollerin ortalamasından %1, altı sıralı hatlar ortalamasının ise %10 daha yüksek olduğu bulunmuģtur. En yüksek tane verimi kg/da ile Isparta orijinli T742-4 hattından elde edlirken, en düģük tane verimi kg/da ile KahramanmaraĢ orjinli TR hattından elde edilmiģtir. Bu bölgede Isparta orijinli T742-4 hattı denemede kullanılan 17 kontrol arpa çeģidinin tamamından daha yüksek tane verimi verirken, 21 adet hatta tane.veriminin kontrollerin ortalamasından daha yüksek olduğu bulunmuģtur (Çizelge 4.24). Ege Bölgesi ne ait populasyonlardan seçilen 5 adet hattın ortalama tane verimi kg/da olarak tespit edilirken, en yüksek tane verimi kg/da ile TR hattından, en düģük tane verimi ise kg/da ile TR hattından elde edilmiģtir. Bu bölgede TR ve TR hatlarında tane veriminin kontrollerin ortalamasından daha yüksek olduğu belirlenmiģtir (Çizelge 4.24).

191 181 Tane verimi farklı verim unsurlarının bir bileģkesidir. Bitkilerin verim kabiliyeti ekolojik Ģartlara, genetik yapı ve yetiģtirme tekniklerine bağlıdır (Hay ve Walker, 1989). Genetik yapı; kardeģlenme, baģak uzunluğu ve sıklığı, baģakçıkta tane sayısı ve tane büyüklüğü gibi morfolojik özellikler Ģeklinde ortaya çıkar. Verim kabiliyeti kantitatif bir karakterdir ve bir çok gen tarafından idare edilir (Çakır, 1988). ÇeĢitlerin çevrenin ekolojik yapısı ile kültürel iģlemlere karģı reaksiyonlarının farklı olması değiģik bölgelerde farklı sonuçlar alınması sonucunu doğurmaktadır (Klapp, 1967; Riggs, 1986). Yapılan araģtırmalarda arpada verimin Erzurum Ģartlarında kg/da ile kg/da arasında (Öztürk ve ark., 2001), Ankara Ģartlarında 401 kg/da ile 575 kg/da (Özgen ve ark., 1996), Isparta Ģartlarında ile arasında (Karadoğan ve ark., 1999), Konya Ģartlarında 339 kg/da ile kg/da (Topal, 1997) ve Çukurova Ģartlarında ise kg/da ile kg/da arasında değiģim gösterdiği belirlenmiģtir (Genç ve ark., 1988) Tane protein oranı yetiģtirme döneminde Augmented Deneme Deseni ne göre kurulan denemeden elde edilen tane protein oranına ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.25 de verilmiģtir. Bölgelere göre tekerrürlü kontrol arpa çeģitleri, kontrol çeģitler ve hatların ayrı ayrı düzeltilmiģ tane protein oranları ve sıra değerleri Çizelge 4.24 de verilmiģtir. Çizelge Augmented deneme desenine göre tane protein oranına ait varyans analizi ve LSD 0,05 testi sonuçları. Kaynak S.D. K.T. K.O. F değeri Bloklar Kontrol çeģitler ** Hata Genel DeğiĢim katsayısı (%) DüzeltilmiĢ ortalama (%) LSD 0.05 testi St.hata LSD 0.05 değeri Tekerrürlü (kontrol) çeģitlerin karģılaģtırılması Aynı blokta tekerrürsüz iki ortalamanın karģılaģtırılması Farklı bloklarda tekerrürsüz iki ortalamanın karģılaģtırılması Tekerrürlü ve tekerrürsüz ortalamaların karģılaģtırılması Genel karģılaģtırma 3.22 **: P<0.01 seviyesinde önemli

192 182 Çizelge 4.25 de de görüldüğü gibi denemede tekerrürlü kullanılan kontrollerin (Tarm 92, Karatay 94 ve Tokak 157/37) tane protein oranları arasındaki fark istatistiksel olarak %1 seviyesinde önemli olurken, değiģim katsayısı %16.22, ortalama tane protein oranı %10.69 olmuģtur. Tekerrürlü kontrollerin içerisinde en yüksek tane protein oranı (%13.12) Karatay 94 çeģidinden elde edilirken, en düģük tane protein oranı (%11.37) Tokak 157/37 çeģidinden elde edilmiģtir. Tarm 92 çeģidinin tane protein oranı ise %11.58 olmuģtur (Çizelge 4.24). Denemede kullanılan kontrollerin ortalama tane protein oranı %11.77 olarak tespit edilirken, iki sıralı kontroller ortalamasının kontrollerin protein oranı ortalamasından %10 daha yüksek, altı sıralı kontroller ortalamasının ise %22 daha düģük olduğu tespit edilmiģtir. En yüksek tane protein oranı %14.78 ile Anadolu 86 çeģidinden elde edlirken, en düģük tane protein oranı %7.89 ile altı sıralı olan Avcı 2002 çeģidinden elde edilmiģtir. (Çizelge 4.24). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait hatların ortalama tane protein oranı %10.83 olarak tespit edilirken, iki ve altı sıralı hatlar ortalamasının kontrollerin ortalamasından sırasıyla %10 ve %11 daha düģük, çıplak taneli hatlar ortalamasının ise %4 daha yüksek olduğu bulunmuģtur. En yüksek tane protein oranı %17.89 ile Konya orijinli T746-2 hattından elde edlirken, en düģük tane protein oranı %5.51 ile Sivas orjinli TR hattından elde edilmiģtir. Bu bölgede Konya orijinli T746-2 ile birlikte 13 adet hat denemede kullanılan 17 kontrol arpa çeģidinin tamamından daha yüksek tane protein oranına sahip olurken, 86 adet hatta tanede protein oranının %10.5 in altında olduğu tespit edilmiģtir (Çizelge 4.24). Akdeniz Bölgesi ne ait hatların tane protein oranı %10.03 olarak tespit edilirken, iki sıralı hatlar ortalamasının kontrollerin ortalamasından %17, altı sıralı hatlar ortalamasının ise %5 daha düģük olduğu bulunmuģtur. En yüksek tane protein oranı %13.08 ile Hatay orijinli TR hattından elde edlirken, en düģük tane protein oranı %7.77 ile Antalya orjinli TR hattından elde edilmiģtir. Bu bölgede 22 adet hatta tanede protein oranının %10.5 in altında olduğu tespit edilmiģtir (Çizelge 4.24). Ege Bölgesi ne ait hatların tane protein oranı %9.17 olarak tespit edilirken, en yüksek tane protein oranı %10.19 ile TR hattından, en düģük tane protein oranı ise %8.22 ile TR hattından elde edilmiģtir. Bu bölgede hatların hepsinde tane protein oranının %10.5 in altında olduğu tespit edilmiģtir (Çizelge 4.24). Tane protein oranı çeģitlerin genetik yapıları ile büyük ölçüde ilgili olan bir özelliktir. ÇeĢitlerin genetik yapıları da, iklim koģulları (Karadoğan ve ark., 1999),

193 183 uygulanan kültürel iģlemler (Arslan ve ark., 1996) ve ürünün kıģlık-yazlık, erkencigeçci olması, sarı olum döneminin kurak ya da nemli döneme gelmesi gibi faktörlerden etkilenmektedir (Kün, 1998). Arpada ham protein oranı konusunda yapılan çalıģmalarda bu oranın Isparta Ģartlarında % (Karadoğan ve ark., 1999), Ankara Ģartlarında % arasında (Tosun, 1993), Konya Ģartlarında % arasında (Topal, 1993) değiģtiği, Erzurum Ģartlarında ise % arasında değiģim gösterdiği tespit edilmiģtir (Öztürk ve ark., 2001). Yukarıda verilen sonuçlara göre, Konya orijinli 16 tane arpa hattının tane protein oranı yönünden kontrol arpa çeģitlerinin tamamından üstün ve çok sayıda (117 adet) hattın düģük (<%10.5) tane proteinli olması önemli bir özelliktir. Bu özellik tane protein oranı yönünden yürütülecek yemlik ve maltlık arpa ıslah çalıģmalarında değerlendirilebilecek potansiyeli taģımaktadır Bin tane ağırlığı yetiģtirme döneminde Augmented Deneme Deseni ne göre kurulan denemeden elde edilen bin tane ağırlığına ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.26 da verilmiģtir. Bölgelere göre tekerrürlü kontrol arpa çeģitleri, kontrol çeģitler ve hatların ayrı ayrı düzeltilmiģ bin tane ağırlığı ve sıra değerleri Çizelge 4.24 de verilmiģtir. Çizelge 4.26 da da görüldüğü gibi denemede tekerrürlü kullanılan kontrollerin (Tarm 92, Karatay 94 ve Tokak 157/37) bin tane ağırlığı arasındaki fark istatistiksel olarak önemsiz olurken, değiģim katsayısı %16.16 ve ortalama bin tane ağırlığı g olmuģtur. Tekerrürlü kontrollerin içerisinde en yüksek bin tane ağırlığı g ile Tokak 157/37 çeģidinden elde edilirken, en düģük bin tane ağırlığı ise g ile Karatay 94 çeģidinden elde edilmiģtir. Tarm 92 çeģidinin bin tane ağırlığı ise g olmuģtur (Çizelge 4.24). Çizelge Augmented deneme desenine göre bin tane ağırlığına ait varyans analizi sonuçları. Kaynak S.D. Kareler toplamı Kareler ortalaması F değeri Bloklar Kontrol çeģitler Hata Genel DeğiĢim katsayısı (%) DüzeltilmiĢ ortalama (g) 41.94

194 184 Kontrol arpa çeģitlerinin ortalama bin tane ağırlığı g olarak tespit edilirken, iki sıralı kontroller ortalamasının kontrollerin ortalamasından %3, altı sıralı kontroller ortalamasının ise %27 daha düģük olduğu bulunmuģtur. En yüksek bin tane ağırlığı g ile Çumra-2001 çeģidinden elde edilirken, en düģük bin tane ağırlığı g ile altı sıralı Kıral-97 çeģidinden elde edilmiģtir (Çizelge 4.24). Ġç Anadolu Bölgesi ne ait hatların ortalama bin tane ağırlığı g olarak tespit edilirken, iki ve altı sıralı hatlar ortalamalarının kontrollerin ortalamasından sırasıyla %7 ve %22 daha düģük, çıplak taneli hatlar ortalamasının ise %16 daha düģük olduğu bulunmuģtur. En yüksek bin tane ağırlığı g ile Konya orijinli T750-1 hattından elde edlirken, en düģük bin tane ağırlığı g ile Sivas orjinli TR hattından elde edilmiģtir. Bu bölgede Konya orijinli T750-1, T763-4, T758-1 ve Sivas orijinli TR hatları denemede kullanılan 17 kontrol arpa çeģidinin tamamından daha yüksek bin tane ağırlığı verirken, 50 adet hatta bin tane ağırlığının kontrollerin ortalamasından daha yüksek olduğu bulunmuģtur (Çizelge 4.24). Akdeniz Bölgesi ne ait hatların ortalama bin tane ağırlığı g olarak tespit edilirken, iki ve altı sıralı hatlar ortalamalarınnın kontrollerin ortalamasından sırasıyla %3 ve %12 daha düģük olduğu bulunmuģtur. En yüksek bin tane ağırlığı g ile Isparta orijinli T786-3 hattından elde edlirken, en düģük bin tane ağırlığı g ile Antalya orjinli TR hattından elde edilmiģtir. Bu bölgede 16 adet hatta bin tane ağırlığının kontrollerin ortalamasından daha yüksek olduğu bulunmuģtur (Çizelge 4.24). Ege Bölgesi ne ait hatların ortalama bin tane ağırlığı g olarak tespit edilirken, en yüksek bin tane ağırlığı g ile TR hattından, en düģük bin tane ağırlığı ise g ile TR hattından elde edilmiģtir. Bu bölgede 3 adet hatta bin tane ağırlığının kontrollerin ortalamasından daha yüksek olduğu bulunmuģtur (Çizelge 4.24). Kalite kriterlerinden olan bin tane ağırlığı bir çeģit özelliği olup ürünün yetiģtirme tekniklerine (Çakır, 1998) ve yetiģtirildiği ekolojik Ģartlara bağlı olarak farklılık göstermektedir (TaĢ ve ark., 2001). Bitkinin generatif devresinde karģılaģılan ekstrem iklim Ģartları (sıcak ve kurak), baģaklanma ve erme süresinin kısalmasına neden olmakta, buna bağlı olarak tanede besin maddesi birikimi olumsuz yönde etkilenmektedir (Hadjichristodoulou, 1982). Arpada bin tane ağırlığı ile ilgili ülkemizin değiģik yörelerinde yapılan araģtırmalarda, bin tane ağırlığının g ile g (Turgut ve ark., 1997), 53.5 ile 55.4 g (Topal, 1993), g ile g (Tosun, 1993), g ile g (Sadıç,

195 ), 39.2 ile 51.8 g (Aydın ve Katkat, 1997) arasında değiģim gösterdiği, Suriye Ģartlarında ise 24.0 g ile 40.2 g arasında bulunduğu (Ceccarelli ve ark., 1991) bildirilmektedir. Yukarıda verilen sonuçlara göre Konya orijinli 28, Isparta orijinli 6 ve Afyonkarahisar orijinli 2 adet arpa hattının bin tane ağırlığı yönünden kontrol arpa çeģitlerinden üstün olması önemli bir özelliktir. Bu özellik bin tane ağırlığı yönünden kaliteye yönelik yürütülecek yemlik ve maltlık arpa ıslah çalıģmalarında değerlendirilebilecek potansiyeli taģımaktadır Hektolitre ağırlığı yetiģtirme döneminde Augmented Deneme Deseni ne göre kurulan denemeden elde edilen hektolitre ağırlığına ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.27 de verilmiģtir. Bölgelere göre tekerrürlü kontrol arpa çeģitleri, kontrol çeģitler ve hatların ayrı ayrı düzeltilmiģ hektolitre ağırlığı ve sıra değerleri Çizelge 4.24 de verilmiģtir. Tekerrürlü kullanılan kontrollerin (Tarm 92, Karatay 94 ve Tokak 157/37) hektolitre ağırlığı arasındaki fark istatistiksel olarak önemsiz olurken, değiģim katsayısı %12.98 ve ortalama hektolitre ağırlığı kg olmuģtur. Çizelge Augmented deneme desenine göre hektolitre ağırlığına ait varyans analizi sonuçları. Kaynak S.D. Kareler toplamı Kareler ortalaması F değeri Bloklar Kontrol çeģitler Hata Genel DeğiĢim katsayısı (%) DüzeltilmiĢ ortalama (kg) Tekerrürlü çeģitlerin içerisinde en yüksek hektolitre ağırlığı kg ile Tokak 157/37 çeģidinden elde edilirken, en düģük hektolitre ağırlığı kg ile Karatay 94 çeģidinden elde edilmiģtir. Tarm 92 çeģidinin hektolitre ağırlığı ise kg olmuģtur (Çizelge 4.24). Kontrol arpa çeģitlerinin ortalama hektolitre ağırlığı kg olarak tespit edilirken, iki sıralı kontrollerin ortalamasının kontrollerin ortalamasından %2 daha yüksek, altı sıralı kontrol arpa çeģitlerin ortalamasının ise %7 daha düģük olduğu bulunmuģtur. En yüksek hektolitre ağırlığı kg ile Çıplak arpa hattından elde edilirken, en düģük hektolitre ağırlığı kg ile Kıral-97 çeģidinden elde edilmiģtir.

196 186 Ġç Anadolu Bölgesi ne ait hatların ortalama hektolitre ağırlığı kg olarak tespit edilirken, iki ve altı sıralı hatlar ortalamasının kontrollerin ortalamasından sırasıyla %1 ve %13 daha düģük olduğu, çıplak taneli hatlar ortalamasının ise %16 daha yüksek olduğu bulunmuģtur. En yüksek hektolitre ağırlığı kg ile Konya orijinli A hattından elde edlirken, en düģük hektolitre ağırlığı kg ile Çankırı orjinli TR hattından elde edilmiģtir. Bu bölgede Konya orijinli A ile birlikte 7 hat daha denemede kullanılan 17 kontrol arpa çeģidinin tamamından daha yüksek hektolitre ağırlığı verirken, 94 adet hatta hektolitre ağırlığının kontrollerin ortalamasından daha yüksek olduğu bulunmuģtur (Çizelge 4.24). Akdeniz Bölgesi ne ait hatların ortalama hektolitre ağırlığı kg olarak tespit edilirken, iki ve altı sıralı hatlar ortalamasının kontrollerin ortalamasından sırasıyla %4 ve %6 daha düģük olduğu bulunmuģtur. En yüksek hektolitre ağırlığı kg ile Antalya orijinli TR hattından elde edlirken, en düģük hektolitre ağırlığı kg ile KahramanmaraĢ orjinli TR hattından elde edilmiģtir. Bu bölgede 12 adet hattın hektolitre ağırlığının kontrollerin ortalamasından daha yüksek olduğu bulunmuģtur (Çizelge 4.24). Ege Bölgesi ne ait hatların ortalama hektolitre ağırlığı kg olarak tespit edilirken, en yüksek hektolitre ağırlığı kg ile TR hattından, en düģük hektolitre ağırlığı ise kg ile TR hattından elde edilmiģtir. Bu bölgede 4 adet hatta hektolitre ağırlığının kontrollerin ortalamasından daha yüksek olduğu bulunmuģtur (Çizelge 4.24). Hektolitre ağırlığının çeģit özelliklerine, çevre faktörlerine, tane özelliklerine (tanede tekdüzelik, kavuz oranı, endosperm yapısı) bağlı olarak değiģtiği bazı araģtırıcılar tarafından bildirilmektedir (Kün ve ark., 1992). Karadoğan ve ark., (1999), yürüttükleri bir çalıģmada hektolitre ağırlığının çeģitlere göre farklılık gösterdiğini bildirmiģlerdir. Yukarıda verilen sonuçlara göre Konya orijinli 43, Antalya orijinli 2 ve Afyonkarahisar orijinli 2 adet arpa hattının hektolitre ağırlığı yönünden standart çeģitlerden üstün olması önemli bir özelliktir. Bu özellik hektolitre ağırlığı yönünden kaliteye yönelik yürütülecek yemlik ve maltlık arpa ıslah çalıģmalarında değerlendirilebilecek potansiyeli taģımaktadır.

197 Hasat indeksi yetiģtirme döneminde Augmented Deneme Deseni ne göre kurulan denemeden elde edilen hasat indeksine ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.28 de verilmiģtir. Bölgelere göre tekerrürlü kontrol arpa çeģitleri, kontrol çeģitler ve hatların ayrı ayrı düzeltilmiģ hasat indeksi ve sıra değerleri Çizelge 4.24 de verilmiģtir. Çizelge 4.28 de de görüldüğü gibi denemede tekerrürlü kullanılan kontrollerin (Tarm 92, Karatay 94 ve Tokak 157/37) hasat indeksi arasındaki fark istatistiksel olarak %1 seviyesinde önemli olurken, değiģim katsayısı %18.85, ortalama hasat indeksi oranı %32.29 olmuģtur. Çizelge 4.24 de de görüldüğü gibi, tekerrürlü çeģitlerin içerisinde en yüksek hasat indeksi (%34.94) Tokak 157/37çeĢidinden elde edilirken, en düģük hasat indeksi (%29.98) Karatay 94 çeģidinden elde edilmiģtir. Tarm 92 çeģidinin tane hasat indeksi ise %30.23 olmuģtur. Kontrollerin ortalama hasat indeksi oranı %35.14 olarak tespit edilirken, iki sıralı kontroller ortalamasının kontrollerin ortalamasından %1 daha yüksek olduğu, altı sıralı kontrol ortalamasının ise %4 daha düģük olduğu bulunmuģtur. En yüksek hasat indeksi %51.72 ile Konevi 98 çeģidinden elde edlirken, en düģük hasat indeksi %22.50 ile Efes-98 çeģidinden elde edilmiģtir (Çizelge 4.24). Çizelge Augmented deneme desenine göre hasat indeksine ait varyans analizi ve LSD 0,05 testi sonuçları. Kaynak S.D K.T. K.O. F değeri Bloklar Kontrol çeģitler ** Hata Genel DeğiĢim katsayısı (%) DüzeltilmiĢ ortalama (%) LSD 0.05 testi St.hata LSD 0.05 değeri Tekerrürlü (kontrol) çeģitlerin karģılaģtırılması Aynı blokta tekerrürsüz iki ortalamanın karģılaģtırılması Farklı bloklarda tekerrürsüz iki ortalamanın karģılaģtırılması Tekerrürlü ve tekerrürsüz ortalamaların karģılaģtırılması Genel karģılaģtırma 9.88 **: P<0.01 seviyesinde önemli Ġç Anadolu Bölgesi ne ait hatların ortalama hasat indeksi oranı %32.42 olarak tespit edilirken, iki ve altı sıralı hatlar ortalamaların kontrollerin ortalamasından sırasıyla %8 ve %7 daha düģük olduğu, çıplak taneli hatlar ortalamasının ise %12 daha

198 188 düģük olduğu bulunmuģtur. En yüksek hasat indeksi %52.56 ile KırĢehir orijinli TR hattından elde edlirken, en düģük hasat indeksi %20.10 ile Sivas orjinli TR hattından elde edilmiģtir. Bu bölgede KırĢehir orijinli TR hattı denemede kullanılan 17 kontrol arpa çeģidinin tamamından daha yüksek hasat indeksi verirken, 50 adet hatta hasat indeksinin kontrol arpa çeģitlerinin ortalamasından daha yüksek olduğu bulunmuģtur (Çizelge 4.24). Akdeniz Bölgesi ne ait ortalama hasat indeksi oranı %37.44 olarak tespit edilirken, iki ve altı sıralı hatlar ortalamaların kontrollerin ortalamasından sırasıyla %5 ve %13 daha yüksek olduğu bulunmuģtur. En yüksek hasat indeksi %58.43 ile Isparta orijinli T789-2 hattından elde edilirken, en düģük hasat indeksi %28.08 ile Burdur orjinli TR hattından elde edilmiģtir. Bu bölgede Isparta orijinli T789-2 ve T742-4 hattı denemede kullanılan 17 kontrol arpa çeģidinin tamamından daha yüksek hasat indeksi verirken, 18 adet hatta hasat indeksinin kontrol arpa çeģitlerinin ortalamasından daha yüksek olduğu bulunmuģtur (Çizelge 4.24). Ege Bölgesi ne ait ortalama hasat indeksi oranı %32.08 olarak tespit edilirken, en yüksek hasat indeksi %44.87 ile TR hattından, en düģük hasat indeksi ise %20.79 ile TR hattından elde edilmiģtir. Bu bölgede 2 adet hatta hasat indeksinin kontrollerin ortalamasından daha yüksek olduğu bulunmuģtur (Çizelge 4.24). Hasat indeksi tane veriminin biyolojik verime oranlanması ile bulunan bir değer olup, hasat indeksinin artırılması için yoğun çalıģmalar yapılmıģtır. Tahıllarda yapılan çalıģmalarda arzu edilen noktaya gelinmek üzeredir (Hay ve Walker, 1989). Bunu sağlayabilmek için özellikle bir tohumdan tek baģak meydana getirebilen çeģitler üzerinde çalıģmalara devam edilmektedir (Öztürk ve ark., 2001). Bu konuda ülkemizin değiģik ekolojilerinde yapılan çalıģmalarda hasat indekslerinin % (Sencer ve ark., 1990), % (Topal, 1993), % (Öztürk ve ark., 2001) ve % (Sadıç, 1998) arasında değiģtiği tespit edilmiģtir. Yukarıda verilen sonuçlara göre, denemede yer alan 16 tane arpa hattının hasat indeksi yönünden kontrollerden üstün olması önemli bir özelliktir. Bu özellik hasat indeksi yönünden verime yönelik yürütülecek yemlik ve maltlık arpa ıslah çalıģmalarında değerlendirilebilecek potansiyeli taģımaktadır.

199 Elek üstü yetiģtirme döneminde Augmented Deneme Deseni ne göre kurulan denemeden elde edilen elek üstüne ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.29 da verilmiģtir. Bölgelere göre tekerrürlü kontrol arpa çeģitleri, kontrol çeģitler ve hatların ayrı ayrı düzeltilmiģ elek üstü oranları ve sıra değerleri Çizelge 4.24 de verilmiģtir. Çizelge 4.29 da de görüldüğü gibi denemede tekerrürlü kullanılan kontrollerin (Tarm 92, Karatay 94 ve Tokak 157/37) elek üstü arasındaki fark istatistiksel olarak önemsiz olurken, değiģim katsayısı %38,56, ortalama elek üstü oranı %65.51 olmuģtur. Tekerrürlü çeģitlerin içerisinde en yüksek elek üstü (%69.39) Karatay 94, en düģük elek üstü (%66.44) Tokak 157/37 çeģidinden elde edilmiģtir. Tarm 92 çeģidinin elek üstü ise %67.34 olmuģtur. Kontrollerin ortalama elek üstü oranı %65.43 olarak tespit edilirken, iki sıralı kontroller ortalamasının kontrollerin ortalamasından %12 daha yüksek olduğu, altı sıralı kontrol ortalamasının ise %39 daha düģük olduğu bulunmuģtur. En yüksek elek üstü %85.03 ile Çumra-2001 çeģidinden elde edlirken, en düģük elek üstü %30.39 ile Kıral- 97 çeģidinden elde edilmiģtir. Ġç Anadolu Bölgesi ne ait hatların ortalama elek üstü oranı %65.43 olarak tespit edilirken, iki sıralı hatlar ortalamasının kontrollerin ortalamasından %9 daha yüksek olduğu, altı sıralı hatlar ortalamasının kontrollerin ortalamasından %23, çıplak taneli hatlar ortalamasının ise %27 daha düģük olduğu bulunmuģtur. En yüksek elek üstü %98.32 ile Konya orijinli T762-2 hattından elde edlirken, en düģük elek üstü %7.65 ile Konya orjinli T717-1 hattından elde edilmiģtir. Çizelge Augmented deneme desenine göre elek üstüne ait varyans analizi sonuçları. Kaynak S.D. Kareler toplamı Kareler ortalaması F değeri Bloklar Kontrol çeģitler Hata Genel DeğiĢim katsayısı (%) DüzeltilmiĢ ortalama (%) Bu bölgede Konya orijinli T762-2 hattı ile birlikte 41 adet hat daha denemede kullanılan 17 kontrol arpa çeģidinin tamamından daha yüksek elek üstü oranı vermiģtir (Çizelge 4.24).

200 190 Akdeniz Bölgesi ne ait hatların ortalama elek üstü oranı %67.28 olarak tespit edilirken, iki sıralı hatlar ortalamasının kontrollerin ortalamasından sırasıyla %5 daha yüksek olduğu, altı sıralı hatlar ortalamasının ise %8 daha düģük olduğu bulunmuģtur. En yüksek elek üstü %89.99 ile Isparta orijinli TR hattından elde edlirken, en düģük elek üstü %10.19 ile Isparta orjinli T759-2 hattından elde edilmiģtir. Bu bölgede Isparta orijinli TR ve T740-5 ile Antalya orijinli TR hattı denemede kullanılan 17 kontrol arpa çeģidinin tamamından daha yüksek elek üstü oranı verirken, 24 adet hatta elek üstü oranının kontrol arpa çeģitlerinin ortalamasından daha yüksek olduğu bulunmuģtur (Çizelge 4.24). Ege Bölgesi ne ait ortalama elek üstü oranı %74.57 olarak tespit edilirken, en yüksek elek üstü oranı %96.37 ile TR hattından, en düģük elek üstü ise %33.81 ile TR hattından elde edilmiģtir. Bu bölgede TR ve TR hattı denemede kullanılan 17 kontrol arpa çeģidinin tamamından daha yüksek elek üstü verirken, TR hattında elek üstü oranının kontrol arpa çeģitlerinin ortalamasından daha yüksek olduğu bulunmuģtur (Çizelge 4.24). Arpada elek analizleri tanenin dolgun ve zayıf olması ile ilgili fikir verirken, aynı zamanda tanenin homojen olup olmadığı konusunada açıklık getirmektedir. Arpa ürününün %85 den fazlasının elek üstü (>2.5 mm) olması gerektiği Kün (1998) tarafından bildirilmektedir. Maltlık arpa kalitesi üzerine çevrenin etkisinin çeģitten daha fazla olduğu bazı araģtırıcılar tarafından bildirilmektedir (Atlı ve ark., 1989; Karababa, 1990; Wrigley, 1994). Bin tane ağırlığı yüksek olan çeģitlerin elek üstü değerleri de yüksek bulunmuģtur. Taneler ne kadar iri ve dolgun olursa elek üstü oranı da artmaktadır. Yukarıda verilen sonuçlara göre Konya orijinli 43, Antalya orijinli 2 ve Afyonkarahisar orijinli 2 adet arpa hattının elek üstü yönünden standart çeģitlerden üstün olması önemli bir özelliktir. Bu özellik elek üstü yönünden verime yönelik yürütülecek yemlik ve maltlık arpa ıslah çalıģmalarında değerlendirilebilecek potansiyeli taģımaktadır.

201 SONUÇLAR VE ÖNERĠLER Bu araģtırmanın birinci yılında ( ) Türkiye nin değiģik illerinden toplanan 238 yerel arpa populasyonunda incelenen özelliklere ait gözlem değerlerinin dağılım oranları Çizelge 5.1 de ve bu özelliklerde varyasyonun en yüksek olduğu bölge ve iller Çizelge 5.2 de verilmiģtir. Ġncelenen bazı özelliklerde belirlenen gözlem değerlerinin dağılımına baktığımızda, en yüksek değerler bitki büyüme Ģekli için yatık geliģenlerde, soğuk zararı için orta düzeyde olanlarda, yatma özelliği için dik geliģen bitkilerde, tek bitki tane verimi için düģük tek bitki tane veriminde ve bin tane ağırlığı için orta (iki sıralılarda) ve düģük (altı sıralılarda) bin tane ağırlığında tespit edilmiģtir (Çizelge 5.1). Bu araģtırma yılında incelenen özelliklerde varyasyonun en yüksek olduğu bölge ve iller; baģaklanma süresinde Ġç Anadolu Bölgesi ve Yozgat ili, baģaklanma-erme süresinde Ġç Anadolu Bölgesi ve Ankara ili, vejetasyon süresinde Ġç Anadolu Bölgesi ve Yozgat ili, bayrak yaprak ayası eninde Akdeniz Bölgesi ve Antalya ili, bayrak yaprak ayası boyunda Ġç Anadolu Bölgesi ve Yozgat ili, fertil kardeģ sayısında Ġç Anadolu Bölgesi ve Yozgat ili, bitki boyunda Ġç Anadolu Bölgesi ve KahramanmaraĢ ili, en üst boğumarası boyunda Akdeniz Bölgesi ve Yozgat ili, baģak uzunluğunda Ġç Anadolu Bölgesi ve Yozgat ili, baģakta baģakçık sayısında Akdeniz Bölgesi ve Burdur ili, baģakta tane sayısında Akdeniz Bölgesi ve Burdur ili, baģakta tane ağırlığında Akdeniz Bölgesi ve KahramanmaraĢ ili, tek bitki tane veriminde Ġç Anadolu Bölgesi ve Antalya ili ve bin tane ağırlığında Ġç Anadolu Bölgesi ve KahramanmaraĢ ili nin olduğu belirlenmiģtir (Çizelge 5.2). Elde edilen bu sonuçlara göre, kuru Ģartlarda yetiģtirilen yerel populasyonların %50 sinde tek bitki tane verimi kontrollerin tane verimiyle aynı (düģük) olurken, %18 inde kontrollerden daha yüksek bulunmuģtur. Ayrıca, populasyonlarda tane verimini doğrudan ve dolaylı olarak etkileyen özellikler bakımından da yüksek frekanslar gözlenmiģtir. Denemenin yürütüldüğü birinci yetiģtirme ( ) dönemi uzun yıllar ortalamalarına göre oldukça kurak (toplam yağıģ mm) geçmiģ olup, böyle yıllar kurağa ve soğuğa dayanıklı genotip seçimi için önemlidir. Bu durum, kurak Ģartlarda yetiģtiricilik açısından yerel populasyonların göz ardı edilmemesi gereken bir kaynak olduğunu göstermektedir.

202 192 Çizelge 5.1. Arpa populasyonlarında incelenen özelliklere ait gözlem notları dağılım oranları (%). Bitki büyüme Ģekli Soğuk zararı Yatma Gözlem notları* 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları** 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları** 2 Sıralı 6 Sıralı 1.Dik 13-1.Yok Dik Yarı dik 9-3.Çok az 37-3.Yarı dik Orta Orta Orta Yarı yatık Yüksek Yarı yatık 6-9.Yatık Çok yüksek 5-9.Yatık - - BaĢağın duruģu BaĢaklanma süresi BaĢaklanma-erme süresi Gözlem notları** 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları ** 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları ** 2 Sıralı 6 Sıralı 1.Dik Çok kısa Çok kısa Yarı dik Kısa Kısa Yatay Orta Orta 39-7.Yarı eğik Uzun 16-7.Uzun 4-9.Eğik Çok uzun Çok uzun 1 10 Vejetasyon süresi Tane kavuz rengi Çıplak tane rengi Gözlem notları ** 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları 2 Sıralı 6 Sıralı 1.Çok kısa Sarı Sarı 34-3.Kısa Beyaz YeĢil 5-5.Orta 35-3.Siyah 6-3.Kahverengi 61-7.Uzun Çakır Çok uzun 3 10 Kılçık rengi Bayrak yaprağın duruģu Bayrak yaprak kulakçığında antosyanin rengi Gözlem notları 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları** 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları* 2 Sıralı 6 Sıralı 1.Sarı Dik Var Beyaz Yarı dik Yok Gri 10-5.Yatık Siyah 1-7.Yarı eğik Eğik 7 40 Bayrak yaprak ayası kıvrılması Bayrak yaprak kını mumsuluğu En alt yapraklarda yaprak kını tüylülüğü Gözlem notları * 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları * 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları * 2 Sıralı 6 Sıralı 1.Yok Yok 2-1.Var DüĢük Zayıf Yok Orta Orta Yüksek Kuvvetli Çok yüksek Çok kuvvetli - - BaĢakta mumsuluk Bayrak yaprak ayası eni Bayrak yaprak ayası boyu Gözlem notları * 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları** 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları ** 2 Sıralı 6 Sıralı 1.Yok Çok kısa Çok kısa Zayıf Kısa Kısa Orta Orta Orta Kuvvetli Uzun Uzun Çok kuvvetli Çok uzun Çok uzun 6 10 Fertil kardeģ sayısı Bitki boyu Üst boğumarası uzunluğu Gözlem notları ** 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları * 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları ** 2 Sıralı 6 Sıralı 1.Çok düģük Çok kısa Çok kısa DüĢük Kısa Kısa 14-5.Orta Orta Orta Yüksek 2-7.Uzun Uzun Çok yüksek Çok uzun Çok uzun 2 40 BaĢak uzunluğu BaĢakta baģakçık sayısı BaĢakta tane sayısı Gözlem notları * 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları ** 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları ** 2 Sıralı 6 Sıralı 1.Çok kısa Çok düģük Çok düģük Kısa 51-3.DüĢük DüĢük Orta Orta Orta Uzun 5-7.Yüksek Yüksek Çok uzun Çok yüksek Çok yüksek 2 20 BaĢakta tane ağırlığı Tek bitki tane verimi Bin tane ağırlığı Gözlem notları ** 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları ** 2 Sıralı 6 Sıralı Gözlem notları ** 2 Sıralı 6 Sıralı 1.Çok düģük Çok düģük Çok düģük DüĢük DüĢük DüĢük Orta Orta Orta Yüksek Yüksek Yüksek Çok yüksek Çok yüksek Çok yüksek *: Anonymous (2008) a göre yapılan gözlemler; **: Anonymous (1998) a göre yapılan gözlemler.

203 193 Çizelge 5.2. AraĢtırmanın 1. ve 2. yılında incelenen özelliklerde varyasyonun en yüksek olduğu bölge ve iller (iki sıralı arpalar). 1.Yıl 2. Yıl Özellikler Bölge Ġl Bölge Ġl BaĢaklanma Süresi Ġç Anadolu Yozgat BaĢakl.-erme Süresi Ġç Anadolu Ankara Vejetasyon Süresi Ġç Anadolu Yozgat B.Yaprak Ayası Eni Akdeniz Antalya B.Yaprak Ayası Boyu Ġç Anadolu Yozgat Fertil KardeĢ Sayısı Ġç Anadolu Yozgat Bitki Boyu Ġç Anadolu KahramanmaraĢ Ġç Anadolu Çankırı Üst Boğum arası Boyu Akdeniz Yozgat BaĢak Uzunluğu Ġç Anadolu Yozgat Ġç Anadolu Çankırı BaĢakta BaĢakçık Sayısı Akdeniz Burdur Akdeniz Antalya BaĢakta Tane Sayısı Akdeniz Burdur Ġç Anadolu Çankırı BaĢakta Tane Ağırlığı Akdeniz KahramanmaraĢ Ġç Anadolu Çankırı Tane Verimi/Bitki Ġç Anadolu Antalya Bin Tane Ağırlığı Ġç Anadolu KahramanmaraĢ Ġç Anadolu Çankırı Tane Verimi/Parsel Akdeniz Antalya Tane Protein Oranı Ġç Anadolu KahramanmaraĢ AraĢtırmanın ikinci yılında ( ) incelenen özelliklerde varyasyonun en yüksek olduğu bölge ve iller; bitki boyunda Ġç Anadolu Bölgesi ve Çankırı ili, baģak uzunluğunda Ġç Anadolu Bölgesi ve Çankırı ili, baģakta baģakçık sayısında Akdeniz Bölgesi ve Antalya ili, baģakta tane sayısında Ġç Anadolu Bölgesi ve Çankırı ili, baģakta tane ağırlığında Ġç Anadolu Bölgesi ve Çankırı ili, bin tane ağırlığında Ġç Anadolu Bölgesi ve Çankırı ili, tane veriminde Akdeniz Bölgesi ve Antalya ili ve tane protein oranında Ġç Anadolu Bölgesi ve KahramanmaraĢ ili'nin olduğu tespit edilmiģtir (Çizelge 5.2). AraĢtırmanın üçüncü yılında 11 i Ġç Anadolu Bölgesi ve 5 i Akdeniz Bölgesi ne ait olmak üzere toplam 16 adet kavuzlu iki sıralı hattın en yüksek tane verimine sahip iki sıralı arpa çeģidinden daha verimli oldukları, kontrollerin ortalamasını geçenlerin ise 49 adet olduğu bulunmuģtur (Çizelge 5.3). Yemlik arpada aranan en önemli özellikler, baģta tane verimi olmak üzere, yüksek protein ve düģük kavuz oranıdır. Tane verimi ve protein oranı yönüyle öne çıkan 9 adet iki sıralı beyaz kavuzlu hat, yemlik arpa tüketicilerinin aradığı ölçütlere sahip çeģit adayları olarak değerlendirilebilir. Maltlık yönünden ise iyi bir arpada istenen özelliklerin yine yüksek verim yanında kavuz renginin beyaz, protein oranının %8-10,5 arasında ve 2,5 mm nin üstünde kalanlar oranının %85 in üzerinde olması istenmektedir (Kün, 1996). DüĢük protein oranı ve elek üstü oranı yönüyle öne çıkan 6 adet iki sıralı beyaz kavuzlu hat, maltlık arpada aranan özelliklere sahip çeģit adayları olarak değerlendirilebilir (Çizelge 5.3).

204 194 Çizelge 5.3. AraĢtırmanın 3. yılında iki sıralı kavuzlu genotipler arasında verim ve kalite değerleri yönünden üstünlük gösteren hatlar ve bazı özellikleri. Ġl Hat No Tane verimi Tane protein oranı Ġncelenen karakterler Bin tane Hektolitre ağırlığı ağırlığı Hasat indeksi Elek üstü Kavuz rengi Özellikler Kalite özellikleri Konya T Konya T Konya T Konya T * beyaz maltlık Konya T * beyaz Konya TR Konya T * ++ + beyaz yemlik Konya T * ++ Konya T Konya T beyaz yemlik Konya T Konya TR * ++ beyaz Konya T beyaz Konya T beyaz yemlik Konya T * ++ Konya A * Konya T Konya T beyaz yemlik Konya T * ++ + beyaz ++ * ++ + Konya T769-2 maltlık Konya T780-1 Konya T * beyaz maltlık Konya T Konya TR beyaz yemlik Konya A * Konya T * beyaz Konya T * maltlık Konya TR * beyaz Konya A Konya T Konya T beyaz yemlik Konya T * beyaz Konya T * ++ +* + Konya T beyaz yemlik Karaman T * + + beyaz maltlık Karaman T beyaz yemlik Karaman T beyaz yemlik Sivas TR * beyaz Sivas TR * ++ + beyaz Sivas TR * beyaz maltlık Sivas TR * ++ beyaz Sivas TR beyaz Sivas TR * beyaz Sivas TR * ++ beyaz EskiĢehir TR * ++ beyaz Ġsparta TR Isparta T Isparta T Isparta T * ++ Isparta T * ++

205 195 Ġl Hat No Tane verimi Çizelge 5.3. (Devamı) Ġncelenen karakterler Bin Protein tane Hektolitre oranı ağırlığı ağırlığı Hasat indeksi Elek üstü Kavuz rengi Özellikler Kalite özellikleri Isparta T Isparta T * ++ Isparta T * Isparta T * Isparta TR * Isparta T Isparta T Burdur TR * ++ beyaz Burdur TR * beyaz K.MaraĢ TR * ++ beyaz K.MaraĢ TR * beyaz Antalya TR Antalya TR * ++ beyaz Afyon TR * Afyon TR * : En yüksek iki sıralı kontrol arpa çeģidini geçen hat; ++: Ġki sıralı kontrol arpa çeģitlerinin ortalamasını geçen hat; *: Tanede protein oranı %10,5 in altında kalan hat. AraĢtırmada yer alan 16 adet altı sıralı arpa hattından 8 inde tane veriminin altı sıralı kontrol arpa çeģitlerinin ortalamasından daha yüksek olduğu bulunmuģtur. Tane verimi ve protein oranı yönüyle öne çıkan beyaz kavuzlu T717-1 (Konya), T753-1 (Konya) ve TR (Hatay) hatları, yemlik arpada aranan özelliklere sahip çeģit adayları olarak değerlendirilebilir (Çizelge 5.4). Çizelge 5.4. AraĢtırmanın 3. yılında altı sıralı genotipler arasında verim ve kalite değerleri yönünden üstünlük gösteren hatlar ve bazı özellikleri. Ġncelenen karakterler Özellikler Ġl Hat No Tane verimi Protein oranı Bin tane ağırlığı Hektolitre ağırlığı Hasat indeksi Elek üstü Kavuz rengi Kalite özellikleri Konya TR * + + Konya TR Konya T * ++ + beyaz Konya T beyaz yemlik Konya T beyaz yemlik Isparta T Antalya TR Hatay TR beyaz yemlik +: En yüksek kontrol çeģidi geçen hatlar; ++: Altı sıralı kontrol çeģitlerin ortalamasını geçen hatlar;; *: Tane protein oranı %10,5 in altında kalan hatlar. Denemede yer alan 27 adet çıplak arpa hattından 19 unun kontrol Çıplak arpa hattından daha verimli oldukları bulunmuģtur (Çizelge 5.5). Çıplak taneli arpanın insan

206 196 beslenmesinde kullanıldığı yerlerde tanenin geniģ yüzeyli, aleuron tabakasının beyaz, endospermin büyük ve amilopektin içeriğinin yüksek olması ve yoğun bir öz içermesi istenmektedir. Tanesi sarı renkte olan 4 tane hat (A72-1, A535-4, A537-3 ve A520-1) tane protein oranı bakımından da kontrol çıplak arpa hattından üstün olup, yapılacak seleksiyon çalıģmalarında hat adayları olarak gösterilebilir. AraĢtırmanın 3. yılında incelenen özellikler açısından dikkati çeken bazı hatların baģaklanma dönemindeki görüntüleri ġekil 5.1, 5.2, 5.3 ve 5.4 de verilmiģtir. Çizelge 5.5. AraĢtırmanın 3. yılında çıplak taneli genotipler arasında verim ve kalite değerleri yönünden üstünlük gösteren hatlar. Tane protein oranı Bin tane ağırlığı Hekto litre ağırlığı Tane protein oranı Bin tane ağırlığı Hekto litre ağırlığı Hat No Tane verimi Hasat indeksi Elek üstü Hat No Tane verimi Hasat Elek indeksi üstü A A5-H A A A A A A A A A A A A A A A A A : Kontrol çıplak hattını geçen hatlar. Bu sonuçlar, ülkemiz yerel arpa populasyonlarının kuru koģullarda yürütülecek arpa ıslah çalıģmalarında tane verimi ve kalite özelliklerini geliģtirmek amacıyla genetik kaynak olarak kullanılabileceğini, yüksek verimli ve aynı zamanda yüksek kalite değerlerine sahip olan saf hatlarında çeģit tescili için potansiyel taģıdığını göstermektedir. Bu nedenle ülkemizin ulusal gen bankasında bulunan yerel arpa populasyonlarında karakterizasyon çalıģmalarına farklı bölgeler dikkate alınarak devam edilmesi gerekmektedir. Böylece hem yeni çeģitler geliģtirilmiģ olacak, hem de arpa ıslahçılarına istenen özelliklere sahip saf hatların teminiyle, ülkemiz arpa ıslah programlarına katkı sağlanacak ve ayrıca uluslararası bilimsel çalıģmalarda iģ birliği imkanlarını da arttıracaktır.

207 197 ġekil 5.1. Üstünlük gösteren bazı iki sıralı arpa hatlarının parsel görünümleri. T714-Konya T723-Karaman T746-Konya T733-Konya ġekil 5.2. Üstünlük gösteren bazı iki sıralı arpa hatlarının parsel görünümleri.

208 198 ġekil 5.3. Üstünlük gösteren bazı altı sıralı arpa hatlarının parsel görünümleri. ġekil 5.4. Üstünlük gösteren bazı çıplak taneli arpa hatlarının parsel görünümleri.