AN ESSAY OF DEATH SOCIOLOGY IN THE CONTEXT OF INSTUTITIONALIZED DEATH FROM COLLECTIVE CEREMONIES TO MUNICIPAL SERVICES

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ANKARA/TURKEY TOPLU MERASİMLERDEN BELEDİYE HİZMETLERİNE KURUMSALLAŞAN ÖLÜM BAĞLAMINDA BİR ÖLÜM SOSYOLOJİSİ DENEMESİ Adem SAĞIR * ÖZET Ölüm etrafında gelişen inançlar, ritüel, algılama ve merasimler farklı coğrafyalarda değişik şekillerde günümüze kadar varlığını devam ettirmiştir. Kültürel yapının da önemli birer taşıyıcıları ve yansıtıcıları olan bu tören ve ritüellerde, günümüzde belirgin değişimlerin olduğu gözlenmektedir. Hazırlanmış olan bu çalışma, temelde bu üç başlık etrafında kurgulanmıştır. İlk olarak ölüm sürecinde ve sonrasındaki ritüellerin ve kültürel davranışların kayboluşu noktasına dikkat çeken çalışma, bu kayboluşta etkisi olduğunu düşündüğü modern hayatın kurumsallaştırdığı ölümün sosyolojik çözümlemesini yapmıştır. Ayrıca geçmişten günümüze oluşmuş mezarlık kültürü de araştırmada son olarak ele alınmış başlıklardan birisini oluşturmuştur. Özellikle Türk kültüründe önemli bir yer tutan mezar taşları kullanımının günümüzde modern hayata göre şekillendiğini iddia eden çalışma, mezarlıkları tek tipleştirerek görselleştiren modern yapıya dikkat çekmiştir. Çalışma betimsel bir analizden hareketle ölüm öncesi ve sonrası kaybolan kültürel değerleri literatür taramasıyla çözümlemiş, belediyelerin kurumsallaştırdığı cenaze hizmetlerini ise hizmetlerin veriliş biçimlerine göre sınıflandırarak içerik çözümlemesine tabi tutmuş ve son olarak kaybedilen mezarlık kültürünü, eski mezarlıklar ile yeni mezarlıklar arasında fotoğraflama tekniğiyle karşılaştırarak farklılıkları ve değişen motifleri çözümlemiştir. Çalışmanın temel hipotezi ise modern hayatla gelen kurumsallaşmanın, toplulukların kültürel yapısından soyutlanmasını ve yönetmeliklerle kurumsallaşan donuk bir kültürü getirdiği iddiası üzerine kurulmuştur. Anahtar kelimeler: Ölüm, Toplumsal Dayanışma, Mezarlık Kültürü, Ölüm Sosyolojisi, Türk Halk Kültürü. AN ESSAY OF DEATH SOCIOLOGY IN THE CONTEXT OF INSTUTITIONALIZED DEATH FROM COLLECTIVE CEREMONIES TO MUNICIPAL SERVICES ABSTARCT Beliefs, rituals, ceremonies and detections developed around the death have survived their existence up to present in different geographies and in different ways. Currently, significant changes have been observed in the ceremonies and rituals which are one of the important carriers and * Yrd. Doç. Dr., Karabük Ü. Edebiyat Fak. Sosyoloji Böl. El-mek: ademsagir@karabuk.edu.tr

2 904 Adem SAĞIR reflectors of the cultural structure. Based on this context, this paper has been fictionalized around the following three topics. First the remarkable study at the point of disappearance of cultural behaviors and rituals during and after the process of death has done the sociological analysis of death institutionalized by modern life by correlating the municipal funeral services with the subject which is considered to have an effect at this disappearance. In addition, the culture of cemetery is also one of the topics taken in the study. Particularly, the study which claims that usage of grave stones, taking an important place in Turkish culture, take form according to modern life, has drawn attention the modern structure which is visualized by standardizating the cemeteries. From the aspect of a descriptive analysis, this study has analyzed missing cultural values before and after the death by reviewing the literature, has classified the institutionalized funeral services given by municipalities according to content analysis and finally has analyzed lost cemetery culture by contrasting the differences and changing themes with photography technique. The basic hypothesis of the study will be established on a claim that institutionalization coming with modern life brings isolation of communities from cultural structure and senseless culture institutionalized with regulations. Key Words: Death, Social solidarity, Culture of cemetery, Death sociology, Turkish folk Culture 1. HALK KÜLTÜRÜNDE BELĠRLEYĠCĠ BĠR ÖĞE OLARAK ÖLÜM Topluluklar, dünyanın ilk kuruluģundan bugüne ölümü ve ölümle iliģkili olarak ortaya çıkan dünyayı semboller ve kültürel motiflerle anlamlandırmaya çalıģmıģlardır. Irvin Yalom un (2001:70) ifadesiyle ölüm kaygısı her yerde ve yaģta var; insan hayat enerjisinin bir bölümünü bu kaygıyı kontrol etmeye harcar. Buna göre bir taraftan ölümsüzlük tutkusu içerisinde ölüme karģı duyulan korkular, ölümün inkarı Ģeklinde sosyo-psikolojik sonuçlarla ortaya çıkarken, diğer taraftan ise ölümün etrafında geliģen topluluk imajlarının, merasimlerinin ve çeģitli ritüellerinin karģımıza çıktığı görülür. Ölümün sosyolojik bakıģın ilgi alanına girmesi de bu bağlamlarıyla karģımıza çıkmaktadır. Yani ölüm, toplumsal yapı içerisinde ürettiği kültürel motiflerle sosyolojinin merkezine oturur. Ölümü öncesi ve sonrasıyla sosyolojik bakıģla incelenmesini mümkün kılan yaklaģım, aynı zamanda toplumlar ve coğrafyalararası farkları da dikkate alarak bu yargısını temellendirir. Toplumsal yapılarda ortaya çıkan ölüm etrafındaki inanç, ritüel, algılama ve merasimler, hatta ölüme dair korkular, farklı coğrafyalarda değiģik Ģekillerde günümüze kadar varlığını devam ettirmiģtir. Ölüm sonrası yapılan törenler bir matem havasını ve yas dönemini yansıtmakla birlikte ortak bir dayanıģmanın ve ölümün insanların belli bir sosyal etkileģim içerisine girdiği bir ortamın oluģmasına da kaynaklık ettiği anlaģılmaktadır. Bu bağlam, aynı zamanda bahse konu olan törenlerin ve inançların toplumsal iģlevi olarak yorumlanır. Bu aynı zamanda gündelik hayat içerisinde ölümle birlikte çekilen/giden bireylerin oluģturdukları ya da oluģturmaları muhtemel boģluğun doldurulmasını ve toplumsal yapının varlığını devam ettirmesini sağlar. Bu törenler bireylerin toplumsallaģmasına katkıda bulunmakla birlikte kültürün bir sonraki kuģaklara aktarılmasında da önemli bir görev üstlenmektedir. Ayrıca ölüm sonrası süreci yansıtan mekanlardan birisi olan mezarlıklar da geçmiģten bugüne taģınan bu kültürde meydana gelen

3 Toplu Merasimlerden Belediye Hizmetlerine Kurumsallaşan Ölüm 905 değiģmeleri yansıtması bakımından dikkate değerdir. Mezarlıkların kazılma biçimleri, ölünün gömülme biçimleri, mezarlıkların doğal çevreyle bütünleģmesi, mezar taģları, mezar biçimleri gibi pek çok unsur bahsi geçen bu yansımanın temel yapıtaģlarıdır. Bu bakımdan farklı coğrafyalarda farklı biçimlerde ortaya çıkan mezarlık kültürleri de sosyolojik ilginin odağına yerleģmektedir. Bu bağlamlarda düģünüldüğünde ölüm sosyolojik bir olgu olarak karģımıza çıkar. Birliktelik ve dayanıģma oluģturduğundan, mekan organizasyonundan kültürel organizasyonuna kadar toplumsal alanda etkili olduğundan, dinin dıģında bir alanda da araģtırılmayı zorunlu kılmaktadır. 1 Durkheim in ifade ettiği biçimde toplum, kuģkusuz bireylerin üstünde bir gerçekliktir (Tiryakian, 1997: ). Bu nedenle bireylerin kayıpları gündelik hayatın ve aktivitelerin aksamasına neden olsa da toplum, yapısal varlığını devam ettirir. Bireyler, ölüm olgusu ile gündelik hayatta yaģanan aksamaları-kopuģları kültürel ve dini ritüellerle telafi etmeye çalıģmaktadırlar. Gündelik alıģkanlıklar içerisinde bir kırılmaya sebep olan ölümle ilgili sözlerin ağırlığını hafifletmek için kullanılan sözler, uykuya daldı, cennete gitti, meleklerin yanında, ölüm karşısına kurulan çok ince engellerdir (Yalom, 1999:182). Bu durumu aģağıdaki döngüsellikle ifade etmek mümkündür: Bireyin Kaybı GerçekleĢir Ölüm Kültürel Unsular, Dini Ritüeller Toplumsal Yapının Devamı ġekilde görüleceği üzere ölüm, bireyin dünyasında merkezi bir konumdadır. Ölümün temel özelliği aynı zamanda evrensel bir niteliği olması bakımından, bireyin fiziki olarak kaybının gerçekleģmesidir. Fiziki kayıp, aynı zamanda insanlar arasında toplumsal kayıp olarak karģılık bulur. Bireyin kaybı, Ģekilde de görüleceği üzere kültürel unsurlar ve dini ritüellerin desteğiyle kapatılmaya çalıģılır. Ölüm, aynı zamanda dini ve kültürel alanda da doğrudan karģılık bulur ki Ģekilde bu açıkça görülmektedir. Bütün bu döngüselliğin temel amacı ise toplumsal yapının devamı olmaktadır. Burada dikkat edilmesi gereken temel nokta, ölümün toplumsal yapı ile doğrudan değil, kültürel semboller, dini törenler, merasimler ve diğer unsurlarla dolaylı yoldan temas ediģidir. Kültürel yapının önemli birer taģıyıcıları ve yansıtıcıları olan bu tören ve ritüellerde günümüzde belirgin değiģmelerin olduğu gözlenmektedir. Burada ölüm algısının değiģmesinin de belirgin bir etkisi vardır. DeğiĢimin temel niteliğini Ģu Ģekilde betimlemek mümkündür. Geleneksel toplumlarda ölüme ve ölüm olayına verilen tepkiler, toplumsal hayatla iç içe geçen pratikler üretmiģtir. Özellikle kapalı topluluk olma özellikleri, toplumsal iliģkilerin yüzyüze ve samimiyete dayanması ve statü/rollerin kesin sınırlarla tanımlanmıģ olması özelliklerinden dolayı ölümün yarattığı boģluğun hızlıca kapatılma ihtiyacı, bu pratiklerin oluģmasında önemli bir rol oynamıģtır. Ancak modern toplumlarda bireyselleģme ve farklılaģma üzerinden yürütülen tartıģmalar ölüm ve ölüm olayına verilen tepkilerin değiģmesine neden olmuģtur. Geleneksel toplumlarda özellikle din ve inançların ölüm sonrası hayat için sunduğu seçenekler, modern dönemin getirdiği sekülerlik ve pozitivist algılama biçimlerinin dıģladığı bir alana atılmıģtır. Artık aslolan, ölüm geciktirilmesi ve üstesinden gelinmesi gerekliliğidir. Modern tıp hizmetleri, 1 Ölüm konusu üzerinde yapılan çalıģmalar genelde felsefi sorgulamalarla paralel gitmekle birlikte daha çok din sosyolojisinin alanında dar kapsamlı ele alınmaktadır. Bu çalıģma özellikle ölümü, felsefe ve dinin alanından çıkartmayı amaçlamıģtır ki dinin ölüm öncesi ve sonrası alanda oluģan kültürel inançları batıl ya da hurafe olarak değerlendiriyor olması düģüncesinin reddi, çalıģmanın amacını beslemektedir.

4 906 Adem SAĞIR teknolojik imkanlar, bu durumu desteklediği gibi geleneksel hayat içerisinde ölüm ile iç içelikler, soyutlanmıģ ve dıģlaģtırılmıģtır. Günümüzde, modern hayatın kurguladığı/kurgulandığı kentlerde ve metropollerde cenaze törenlerinin ve ölümle ilgili inanç, değer ve algılamalar artık değiģmiģtir. Ölüme ait kültürel törenler, merasimler, ritüeller yerini basit, sade ve tekdüze bir kültürel alana bırakmıģtır. 2 Belediye anonsları, belediyelerin cenaze hizmetleri, çeģitli biçimlerde sunulan mezar bakım ve dua hizmetleri, gazeteye verilen ölüm ilanları ve mezarlıkların değiģmesi ya da standartlaģması gibi göstergeler, ölüm olayının kültürel ontolojik zeminine zarar verirken, kültürel bir metafor olarak ölüm imgesini de toplum dıģına itmekte ve ölümün sosyolojinin yapılmasını zorunlu kılmaktadır. HazırlanmıĢ olan bu çalıģma temelde bu bağlamdan hareketle üç baģlık etrafında kurgulanmıģtır. Ġlk baģlıkta ölüm sürecinde ve sonrasındaki ritüellerin ve kültürel davranışların kayboluşu noktasına ölüm sosyolojisi perspektifinden dikkat çekilmiģ; ikinci baģlıkta ise kültürel yapıda önemli bir alan kaplayan mezarlık kültürünü ölüm sosyolojisi bağlamıyla ilişkilendirilerek ele alınmıģtır. Bu baģlık altında, Türk kültüründe önemli bir yer tutan mezar taģları ve biçimlerinin, modern hayatla birlikte basit ve tekdüze Ģekillendirildiği iddiasını ileri sürerek, mezarlıkları tep tipleģtiren görselleģtiren modern yapıya dikkat çekilmiģtir. Son baģlıkta ise bütün bu kayboluģlarda görece etkisi olduğu düģünülen kurumsal cenaze ve mezarlık hizmetleri konuyla iliģkilendirilerek, modern hayatın kurumsallaģtırdığı ölümün sosyolojik çözümlemesi yapılmıģtır. ÇalıĢma betimsel bir çözümlemeden hareketle üç farklı yol haritası takip etmiģtir. Ölüm öncesi ve sonrası kaybolan kültürel unsurları literatür taramasıyla çözümleyen çalıģma, belediyeler baģta olmak üzere çeģitli firmaların kurumsallaģtırdığı cenaze ve mezarlık bakım hizmetlerini ise hizmetlerin veriliģ biçimlerine göre sınıflandırarak içerik çözümlemesine tabi tutmuģtur. Son olarak kaybedilen mezarlık kültürünü, eski mezarlıklar ile yeni mezarlıklar arasında fotoğraflama yöntemiyle karģılaģtırarak farklılıkları ve değiģen motifleri çözümlemiģtir. ÇalıĢmada temel problemin, modern hayatla gelen kurumsallaşmanın toplulukların kültürel yapılarından soyutlanmasını beraberinde getirdiği; ekonomik kaygıların ise bu süreci parasal bir değere ve belediyelerin yönetmelikleriyle de kurumsallaşan bir kültüre dönüştürüldüğü iddiası üzerine kurulması amaçlanmıģtır. 2. BĠR ÖLÜM SOSYOLOJĠSĠ DENEMESĠ Jung un dediği gibi insan güçsüzdür, çünkü ölümü erteleyebilir, fiziki ağrılarını yok edebilir onu rasyonalize edebilir, doğal varlığını yadsıyabilir fakat ondan kaçamaz (Jung, 1992:18). Ġlk dönemlerde felsefenin sonraki dönemlerde ise sosyoloji ve psikolojinin ilgi alanına giren ölüm olgusunun incelenmesinin temellerinde insanın varlığını sorgulaması yatar. Ölümün insan dünyasında oluģturmuģ olduğu etkiler, bu sorgulamanın temel kaynaklarını oluģturur. Bu bağlamda ölümün sorgulandığı nokta salt felsefi düģüncenin ilgisini çekmemiģ, 18.yüzyılda sosyolojik bakıģın da ilgi alanına girmiģtir. Özellikle Emile Durkheim in İntihar çalıģmalarında ölüm sosyolojisiyle iliģkili ilk çözümlemeleri görmek mümkündür. GeçmiĢten bugüne ölümle ilgili toplumlar, sayısız ritüeller oluģturmuģtur. Bu ritüeller sosyal çevre ve dini kurallar etrafında Ģekillendiğinden genelde ilahiyatçılar tarafından dinin alanına dahil edilir ve salt sosyolojik bir bakıģın dıģında bırakılır. Burada toplumsal birlikteliği temsil eden cenaze ve benzer törenler karģılıklı etkileģimlerden oluģması nedeniyle bireylerin sosyalleģmesine katkıda bulunur. Bu törenlerin aynı zamanda belli bir mekan organizasyonu sağladığı ve kültürel bir yapı oluģturduğu düģünüldüğünde, toplumsal yapının gelecek kuģaklara aktarılmasında da önemli iģlevler 2 Postmodernizm içerisinde ele alınan olgulardan birisi de ölüm ve onun etrafında geliģen modern yapının eleģtirisi olmuģtur. Özellikle Bauman ın modern tıp üzerinden baģlattığı bu tartıģma Baudrillard tarafından da ölümün gündelik hayat içerisinden atılmasının semboller ve simgelerle tartıģıldığı bir tartıģma literatürüne taģınmıģtır. Bu çalıģma için bkz. Jean Baudrillard, Simgesel DeğiĢ TokuĢ ve Ölüm, çev:oğuz Adanır, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, 2002.

5 Toplu Merasimlerden Belediye Hizmetlerine Kurumsallaşan Ölüm 907 üstleneceği görülecektir. Toplumsal değiģmelerin kaçınılmaz olduğu düģünüldüğünde ölümle iliģkili oluģan törenlerde, ritüellerde ve mekan organizasyonlarında da bu değiģimler, belirli göstergelere dönüģecektir. Nitekim günümüzde ölüm olgusu içerisinde eski kültürel motifleri görmekle birlikte, eski zamanlarda olan ve uygulama pratiklerini kaybetmiģ bazı geleneklere de rastlamak mümkündür. Burada modern dünyanın ölüm olgusu ile bilimsel ve teknik mücadelesinin varlığından da söz etmek gerekir. 3 Geleneksel toplumlarda, günümüzde basit olarak değerlendirilen hastalıklardan bile insanların öldükleri düģünüldüğünde, ölüm ün her yerde hazır ve her an beklenilen bir durumdur. Ancak modern dönemde ölüm ün bu niteliği toplumsal alandan uzaklaģtırılmıģ, görünürlük alanından dıģlanmıģtır. Bu bağlamda ölüm artık utanılan ve yasak bir şey haline gelmiģtir (Aries, 1991:85). Geleneksel dönemlerde mezarlıkların kentin tam göbeğinde sokak ve mahallelerle iç içe olması, modern dönemde yeni mezarlıkların ise Ģehrin dıģına doğru itildiği bir pratikte bu durum somut olarak karģılığını bulmaktadır. Geleneksel dönemlerde ölümün kaçınılmaz bir gerçek olduğuna (Bodur, 2004:93) inanan topluluklarda modern dönemin getirdiği değiģimlerle birlikte ölümün nasıl ertelenebileceği konuģulmakta ve modern tıp bu imkanları sunmaktadır. Modern dönemle birlikte ölüm, bir riske dönüģmüģtür ve risk toplumunun ortaya çıktığı küresel dönemde ölüme yüklenen anlam kitlesel korkularla birleģmiģtir. 4 Burada modern dünyanın seküler ve rasyonel pratiğinin ölüme yüklenen anlamlandırmalarda etkili olduğuna da dikkat çekmek gerekir. Özellikle Durkheim in bilimin tatmin etmeyen doğası (Seale, 1998:62) dediği, Weber in ise büyüsü bozulmuş bir dünya (Weber, 2000:214) görüntüsünden bahsettiği bir dönemde bireyin ontolojik güvenliğini (Seale, 1998:50) sarsacak her Ģeyden uzak durduğu görülmektedir. Modern dünya Weber in bahsettiği biçimde bireye ilke olarak esrarengiz, hesaplanamaz güçlerin karıģmadığını tersine ilke olarak insanın her Ģeyi hesaplayarak denetleyebileceği bir dünya sunmuģtur. Yakın dönemde ölümün sosyolojinin ilgi alanına girmesinde ölüm sonrası yas tutma törenleri (bkz. Aries, 1991:67; Onur, 1995:396; Jones, 2004:41) ve baģsağlığı ritüellerinde ortaya çıkan dayanıģma örüntülerinin (Bkz.Enginer, 2004:291; Örnek, 1979:226) önemli etkisi olmuģtur. Ayrıca cenazelerde ortaya çıkan toplumsal etkileģim ağları, geride kalan insanların ölümden duydukları acının üstesinden gelebilmelerine ve sonrasında toplum üyelerinin birliğinin tekrar sağlamasına yardımcı olurlar. Bu ağlar, aynı zamanda geniģ bir alanda paylaģım imkânı da oluģturmaktadır. KuĢkusuz bahsi geçen bu tür tören ve paylaģımlar, toplumdan topluma değiģmektedir (Jones, 2004:26-27). Bu törenler modern zamanda ise çeģitli kurumlar tarafından desteklenmektedir. 5 3 Bu konuda daha detaylı ve önemli tespitler için Bkz. Zygmunt Bauman, Ölümlülük, Ölümsüzlük ve Diğer Hayat Stratejileri, (çev:nurgül Demirdöven), Ayrıntı Yayınları, Ankara, Modern ve küreselleģmiģ toplumun bir risk toplumuna dönüģtüğü iddiası üzerine Ulrich Beck in hazırlamıģ olduğu Risk Toplumu çalıģması bu bağlamda dikkate değerdir. ÇalıĢma riskleri, toplumsal alandaki etkileri bakımından değerlendirmekte ve risklerin küreselleģmesinden bahsetmektedir. KuĢkusuz çalıģmada bahsedilen riskler özellikle çevresel etkileri de olan risklerdir. Daha ayrıntılı bilgi için bkz. Ulrich Beck, Risk Toplumu-BaĢka Bir Modernliğe Doğru, çev.kazım Özdoğan-Bülent Doğan, Ġthaki Yayınları, Ġstanbul, ġanlıurfa da bu kurumsallaģmaya örnek olması bakımından belli bir taziye kültürü bulunmaktadır. Özellikle kentleģme ve modern hayatla birlikte bu kültür kaybolmaya baģlamıģtır. Buna çözüm olarak 2000 li yıllarda ġanlıurfa Kültür ve AraĢtırma Vakfı nın Balıklıgöl civarındaki bir evi restore edip Taziye Evi olarak hizmet sunmaya baģladığı görülmüģtür. Bugün hemen hemen her semt ve mahallede hatta bazı camilerin avlusunda, çevresinde, Taziye Ev leri açılmıģ olup sayıları hızla artmaktadır. Taziye evleri, adresin kolaylıkla bulunması, mekanın geniģliği, kıģın ısıtma imkanının olması vb. açısından pratiklik sağlamaktadır. Ġlk zamanlar garipsenen taziye evi geleneği, daha sonra halk tarafından benimsenmiģtir. Daha detaylı bilgi için bkz. Yusuf Ziya Keskin, Şanlıurfa Halk Kültüründe Ölüm, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Temmuz-Aralık 2006, Şanlıurfa, ss Buralar Ģimdilerde yoğun talep nedeniyle ancak üç günlüğüne kiralanabilmekte olduğundan taziye üç günle sınırlandırılmıģ ve yatılı-yemekli misafir sayısı azalmıģtır. Bu üç gün içerisinde bütün eģ ve dostlar, varsa aģiret üyeleri beģ on dakika veya en fazla yarım saat

6 908 Adem SAĞIR Çünkü modern yaģamın seküler tanımı ölüm ve ona dair ritüelleri tutumları gündelik hayat dıģına bırakmıģtır. Geleneksel toplumlarda varlıklarını uzun süre devam ettirmiģ kültürel ritüeller yerini yalnız, basit ve sade törenlere bırakmıģtır. Ölüm-kültür iliģkisi söz konusu olduğunda ölümün toplumsal yapılar üzerine olan etkisinden de bahsetmek gerekir (Vernon, 1970:7). Kültürel unsurlar kendi maddi öğelerini yaratırlar, mekânı organize ederler örgütler, aynı zamanda araçlarını yaratır (Bkz.Bozkurt, 2011;Turhan, 2010; Giddens, 2008). Bu bağlamdan hareketle düģünüldüğünde ölüm kendi maddi kültürünü tabut, kefen türleri, cenaze arabaları, mezarlar ve bunlara benzer maddi unsurlar yaratırken (Jones, 2004:209, 232, 247, 248, 252; Kearl, 1989:49,52,53; Örnek, 1979: ), gömme, defin etme, mumyalama, yakma vs gibi çeģitli ritüeller de ortaya çıkarmıģtır. Ayrıca ölüm olayının sosyal bütünleģmeye en önemli etkisi, cenazelerin toplumun bir araya gelmesi için bir fırsat yaratmasıdır. Örneğin ölüm sonrası sunulan yemekler bu bütünleģmeye önemli bir örnektir (Jones, 2004:28). Aynı Ģekilde cenaze veya anma törenlerini iģlevsel yönü ise insanlara yaģanan kayıptan ötürü duygularını ifade etme olanağı vermek ve duyguların biçimsel, resmi biçimde dıģarı vurulmasına aracı olmaktır. Birçok insan törenlere sevdiklerinin anısını yad edeceklerine ve kendilerini rahatlatacaklarına olan inançla sahip çıkarlar (Constance, 2004:370). Makro bağlamda düģünüldüğünde ölümle ilgili âdetleri üç grupta toplamak mümkündür. Ġlk grupta iki tür âdetler karģımıza çıkmaktadır. Bazı âdetlerin temelinde ölene canlı gözüyle bakmanın ve ondan korunmanın tipik belirtilerinin yattığı görülürken; diğerlerinde ise ölenin öte dünyaya gidişini kolaylaģtırmak, onun gerek geride bıraktıkların gözünde, gerekse öte dünyada saygın ve mutlu olmasını sağlama amacı yatmaktadır. Ġkinci grup âdetler ise ölen kiģinin geri dönüģünü önlemek temelli oluģmuģtur. Bunların temel nitelikleri ise ölen kiģinin yattığı yerde rahat olması ve arkasında bıraktıklarını düģünmemesidir. Üçüncü gruptaki âdetleri ise ölenin yakınlarının bozulan ruhsal durumlarını sağaltmak, sarsılan toplumsal iliģkilerini düzeltmek ve topluma yeniden katılımlarını sağlamak için uygulananlardır (Örnek, 1977: ). Geleneksel toplumlarda ölüm olayı ilk olarak ölü yakınlarının ağlamaları ve komģularına haber vermeleri ile duyurulur. Daha sonra bu duyuru için haberci çıkarılır ve haberci evleri tek tek dolaģarak bütün mahalle ya da köye ölüm haberini verir. Anadolu da ölüm olayı olduğunda bütün iģler bırakılır, televizyon açılmaz, eğlenilmez, gülünmez ve buna benzer hiçbir faaliyet yapılmaz. Modern dönemde ise ölümün duyurulmasında, belediye anonsları, gazete ilanları veya diğer iletiģim araçları kullanılmaya baģlanmıģtır. Bu sistemin mekânın büyüklüğüne göre değiģtiği görülmektedir. Örneğin büyük kentlerde ölüm, sadece küçük bir grup tarafından bilinir, genelde bu grupta ölenin birinci dereceden yakınları ve dostlarıdır. Modern tıp sisteminin sunduğu hizmetle adrese teslim hazırlanan cenazeler, cenaze namazının arkasından küçük bir toplulukla kent mezarlıklarına defnedilir. Tabiî ki bu defin iģlemi gerçekleģtirilirken gömülen mezarlığı, ölenin maddi gücü belirlemektedir. Eyüp mezarlığına gömülmek isteyen biri, TL arası bir miktarı gözden çıkarması gerekirken, kent dıģındaki mezarlıkların bu anlamda daha ucuz olduğu ve sosyo-ekonomik seviyesi daha düģük bir nüfusa hitap ettiği görülmektedir. 6 Özellikle Ġstanbul odaklı düģünüldüğünde bu durum daha somut anlaģılmaktadır. PaylaĢımların azaldığı, ritüellerin kadar oturup sonra baģģağlığı dileyip ayrılmaktadırlar. Bkz.Celil Abuzar, Şanlıurfa da Değişen Toplumsal Yapıda Taziye Geleneği- Bir Toplumsal Yapı Çözümlemesi-, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, Cilt 10, Sayı 2, 2010, s Bilindiği üzere Anadolu nun pek çok köyünde, cami yanında ya da evlere yakın bahçelerde olan mezarlıklarda mezar yeri aile kabristanlığı Ģeklinde düzenlenmiģtir. Mezar yeri herhangi bir maddi yükümlülük gerektirmez. Çünkü geleneksel toplumlarda ölüme ayrılmıģ mekanlar, ortak paylaģım alanları kabul edilir ve ölümün getirdiği hayır düģüncesine maddi değerlerin karıģması istenmez. Bu anlamda zengin olanı da fakir olanı da aynı mezarlığa gömülür ve sınıfsal farklar sadece yapılan mermerlerden ve baģayağı biçimlerinden anlaģılır. Bu fark kuģkusuz, modern öğelerin köylere ve kırsal alanlara girmesiyle yaygınlaģmaya baģlamıģtır. Bu konuda Almancı ailelerin bu farklılığın oluģmasında köylerde etkili olduğu örneği verilebilir.

7 Toplu Merasimlerden Belediye Hizmetlerine Kurumsallaşan Ölüm 909 sınırlandığı ve geçmiģle kıyaslandığında tek ortaklığın cenaze namazı birlikteliği olduğu düģünüldüğünde değiģimin boyutu kavranacaktır. Daha küçük yerleģim birimlerinde ise -özellikle ilçe merkezlerinde- belediyelerin yaptıkları anonslarla yapılan ölüm ilanı duyuruları ile toplumun bilgilendirildiği görülmektedir. Gazete ilanları da modern dönemin ölümlerin duyurulması konusunda önemli araçlardan birisi olmuģtur. 7 BüyükĢehirlerde ölüm olgusunun sosyolojik açıdan en dikkat çekenleri toplum hayatında önemli kiģilerin-siyasetçi, iģadamı, sanatçı, din adamı, entelektüel gibi- cenaze törenleri sırasında olmaktadır. Bu bağlam gene Ġstanbul odaklı düģünüldüğünde ölüm ve onun etrafında oluģan mekân organizasyonun bazı toplumsal pratik farklılıklarını da görselleģtirdiği görülmektedir. Bu bağlamda cenaze namazlarının kılındığı camiler, ölen kiģinin sosyal sınıfını, statüsünü ve dünya görüģünü de yansıtırken, sanatçılar, sağcılar, solcular, tarikatçılar, devlet erkanı ve Ģehitler hep ayrı ayrı camilerden son yolculuklarına uğurlanmaktadır. Burada özellikle mensup olduğu sosyal ve düģünsel çevrenin ölüm sonrası ritüelleri belirlemektedir. TeĢvikiye Camisi 8 ile Fatih Camisi 9 söz konusu olduğunda ortaya çıkan durum bu açıdan dikkate değerdir. TeĢvikiye camisi modern sonrası mimariyi temsil etmekle birlikte Ġstanbul un sosyo-ekonomik açıdan üst tabaka sayılabilecek insanların yaģadığı yerleģim yerinde yer almaktadır ve bu camide genelde elit, sosyetik ya da sanatla uğraģan tanınmıģ insanların cenaze namazlarının kılındığı görülür. Buradan kalkan cenazelerin de genelde Zincirli Kuyu Mezarlığı na gömüldüğü görülür. 10 Burada namazı kılınanlar arasında gazeteci-yazar Duygu Asena ve Cüneyt Koryürek; 12 Grammy Ödülü sahibi Arif Mardin; NTV Spor Yayınları Koordinatörü Kenan Onuk; yönetmenler Atıf Yılmaz, Zeki Ökten, Yılmaz Duru, Ömer Kavur; edebiyatçılar arasından Atilla Ġlhan; sinema ve tiyatro sanatçıları Kemal Sunal, Hadi Çaman, Selim NaĢit; yakın zamanda ölen Türkan Saylan; siyasetçi Erdal Ġnönü gibi isimler yer almaktadır. Bu camide yapılan cenaze törenlerin genelde kıyafetlerden davranıģlara kadar farklı konseptleri yansıttığı ve bir kokteyl havasında geçtiği konusunda yapılan yoğun eleģtiriler vardır. Özellikle güneģ gözlükleri, siyah elbiseler, cenazeye kahkahalarla eģlik, güncel dedikodular gibi bazı noktalarda Avrupa tarzı bir serenominin gerçekleģtiği görülür Bu konuda özellikle son dönemde önemli insanların ölümleri sonrası gazetelere verilen ölüm ilanlarıyla ve baģģağlığı mesajları ile ilgili yapılan bilgilendirmeler de dikkat çekmektedir. Son olarak BaĢbakan Erdoğan ın annesinin vefatı sonrası Erdoğan ın bizzat baģbakanlık aracılıyla basına duyurduğu, gazete ilanları verilmemesi, cenazeye çelenk gönderilmemesi, bunların paralarıyla bazı hayırsever kurumlara yardım edilmesi yönündeki telkinler ölümle ilgili oluģan bu ritüelin oluģturduğu etki alanlarını göstermesi bakımından dikkat çeken bir noktadır. 8 TeĢvikiye Camii Ġstanbul'un TeĢvikiye semtinde 1854 yılında Abdülmecit tarafından yaptırılmıģ olan camidir yıllarında III. Selim tarafından inģa ettirilmiģ olan mescidin yerine yapılmıģtır. 9 Fatih Camii ve Külliyesi, Ġstanbul'un Fatih ilçesinde Fatih Sultan Mehmed tarafından yaptırılmıģ olan cami ve külliyedir. Külliye 16 adet medrese, darüģģifa (hastane),tabhane (konukevi) imarethane (aģevi), kütüphane ve hamam bulunmaktadır. ġehrin yedi tepesinden birinde inģa edilmiģtir. Cami 1766 depreminde yıkıldıktan sonra onarılarak 1771'de bugünkü halini almıģtır. 10 Zincirlikuyu Mezarlığı, Ġstanbul'un ġiģli Ġlçesi'nde, Esentepe ile Levent arasında, bulunduğu Zincirlikuyu semtiyle aynı adı taģıyan mezarlık Ġstanbul'un modern biçimde düzenlenmiģ ilk asri mezarlığıdır. 1935'te kurulmasına karar verilen Zincirlikuyu Mezarlığı, çevresindeki yapılaģma sürecine paralel olarak 1960'lı yıllarda bugünkü sınırlarına ulaģmıģtır. Bugün 380,847 m²'lik mezarlık alanı aile kabirleri için ayrılmıģ olanlar dıģında bütünüyle dolmuģ durumdadır. Atatürk'ün emriyle Zincirlikuyu Mezarlığı'na inģa edilen Türkiye'nin tek ve ilk krematoryumu, kullanım için talep gelmediğinden yıktırılmıģ ve bugün yerinde mezarlığın garajı ve müdürlük binası bulunmaktadır. Din ayrımı yapılmadan, her cenazenin aynı mezarlıkta defnedilebilmesine olanak veren seküler mezarlık kavramının henüz oluģturulamadığı Türkiye'de Müslüman inancına sahip kiģilerin yanı sıra, ateist ya da gayrimüslim cemaatlerine üye olmayıp, Türk asıllı ancak herhangi bir dini inanca sahip olmayan kiģilerin de defin edilmeyi tercih ettiği bir mezarlıktır. 11 Bu konuda daha ayrıntılı bir çözümleme için 8 Kasım 2006 Tarihli Star Gazetesi nde yayınlanan Cenaze VIP se Cami Bebek baģlıklı Nevin Bilgin in yazısına bakılabilir. Star Gazetesi, 08 Kasım 2006.

8 910 Adem SAĞIR KuĢkusuz bu ritüellerin karģısında farklı bir sosyolojik boyutta vardır ki bu da Fatih Camisi merkezli gerçekleģir. Cami, iģ adamları Vehbi Koç ve Sakıp Sabancı nın da cenazelerinin kaldırıldığı bir mekandır. Ayrıca ünlü cemaat liderlerinden Prof. Dr. Mahmud Esad Çoşan ın cenazesi de buradan kalkarken cenazeye yaklaģık kiģiye yakın insan katılmıģtır. Yine Ġsmailağa Camii imamlarından ve Ġsmail Ağa Cemaatinin önemli isimlerinden birisi Bayram Ali Öztürk ün cenazesi bu camide kılınmıģtır. Siyasi liderlerinden Turgut Özal ve Necmettin Erbakan ın cenazeleri de bu camiden kaldırılırken, aynı Ģekilde Necmettin Erbakan ın eģi Nermin Erbakan ve Recep Tayyip Erdoğan ın annesi Tenzile Erdoğan ın cenazesi de bu camiden kaldırılmıģtır. Burada dikkat çeken en önemli sosyolojik olgu, cemaat ve tarikat önderlerinin cenazelerinin yanı sıra muhafazakâr çevreye mensup insanların da burada ölüm etrafında bir birliktelik oluģturdukları gerçeğidir. 12 KuĢkusuz aynı birlikteliğin Eyüp Camii ve Eyüp Mezarlığı nın etrafında da gerçekleģtiği görülür. Eyüp, bu anlamda muhafazakar ve dindar çevrelerin defnedildiği mekanlardan birisidir. Eyüp ü farklı kılan temel özelliklerinden birisi de manevi kültürel semboller olarak nitelenebilecek türbeler ve tekkelerin yoğun bir Ģekilde burada toplanıyor olması ve Osmanlı döneminden itibaren burasının üstlendiği sosyo-dini iģlevdir. Eyüp te en yaygın anıt yapı türü türbelerdir. Eyüp Sultan ve Ġstanbul un fethi sırasında ölenlerin kabirlerine yakın olmak isteyen toplumun önde gelen kiģilerinin özenle yaptırdıkları türbeleri buradadır. Sultan, valide sultan, Ģehzade, sadrazam, Ģeyhülislam ve paģa türbeleri, ünlü Osmanlı devlet adamlarının, din adamlarının, sanatkârların kabirleri ile tüm bu kiģilere yakın gömülmek isteyenlerin mezarları Eyüp tedir. Mezarlıklardaki tarihi mezar taģlarının yazılı anıt olarak geçmiģe ıģık tutan yönleri bilimsel anlamda kabul edilmiģtir. Bu nedenle, günümüzde Eyüp hem ebedi bir sükunet mekanı olarak tanımlanmakta ve mezarlıklar kenti olarak adlandırılmakta hem de eşsiz içerikte yazılı anıtlara sahip bir açık hava müzesi olarak kabul edilmektedir. Gerçekten de Eyüp Sultan Camii nin arkasından Pierre Loti ye uzanan tarihi Eyüp Mezarlığı ile merkezin güneyindeki mezarlıklar mezar taģları ve servi ağaçlarıyla Eyüp ün genel görünümünde etkilidir. Eyüp Mezarlığında kabirleri bulunanlar arasından muhafazakar kesimlerin önemli isimlerinden Ahmet Kabaklı, Necip Fazıl Kısakürek, Mahmud Esad ÇoĢan, Erdem Beyazıt, Nusret Özcan ve Medine Ġmamı Muhammed Sıddık bulunmaktadır. Burada Ankara daki gelenekten de kısaca bahsetmek yerinde olur. Ankara daki geleneğe göre cenaze törenlerinin hangi camide yapıldığı bir ölçüde o kiģinin siyasi görüģünü de 12 Burada dikkat edilmesi gereken noktalardan birisi muhafazakarlık ve din konusunda yapılan farklılaģtırmadır. Avrupa da muhafazakarlık içerisinde tarih, gelenek, kültür baģta olmak üzere pek çok unsur bulunmakla birlikte din de bu unsurlardan sadece birisidir. Bu bağlamda her dindar, muhafazakar sayılmakla birlikte her muhafazakar dindar olmayabilir. Türkiye de de genel anlamda muhafazakarlık dendiğin din akla gelmekle birlikte, muhafazakarlığın aslına uygun biçimde dinin sadece bir alt unsur olduğu düģünülmelidir. Dolayısıyla burada çözümleme yapılırken dini anlamda ön planda olan kanaat önderlerinden ve ayrıca muhafazakar kesime mensup olan insanlardan özellikle bahsedilmiģtir. Bu konuda daha ayrıntılı okumalar için bkz. Özipek, 2004; Kara, 1986; Çakır, 1995, Türköene, 1994.

9 Toplu Merasimlerden Belediye Hizmetlerine Kurumsallaşan Ölüm 911 belirlemektedir. Sol kökenli insanların cenazeleri genellikle Maltepe Camii nden, sağ kökenlilerin cenazeleri ise önce Hacıbayram sonra da Kocatepe Camii nden kaldırılmaktadır. Ġsmet Ġnönü, Cevdet Sunay ve Gazeteci Uğur Mumcu nun cenaze namazları Maltepe Camii nde kılınmıģtı. 13 Ayrıca Ankara da Devlet Mezarlığı nın yapıldığı görülür. Devlet mezarlığı, Türkiye Cumhuriyeti cumhurbaģkanları ile KurtuluĢ SavaĢı sırasında en az tümen komutanlığı yapmıģ ve 1988 yılında Genelkurmay BaĢkanı'nın politik kriterlerine uyan (örnek: Sakallı Nurettin PaĢa politik kriterlere uygun bulunmamıģtır) 61 komutanın mezarlarının yer aldığı 1988 yılında hizmete açılmıģ "anıt-park" niteliğindeki mezarlıktır. Ankara da, Atatürk Orman Çiftliği arazisi içinde yer alır metrekarelik alanda yer alan ve metrekaresi yeģil alan olan park, halka açıktır. Milli Savunma Bakanlığı tarafından yönetilir. Devlet Mezarlığı yaptırılması için 6 Kasım 1981 Tarihli ve 2549 Sayılı Kanun 11 Kasım 1981'de Resmî Gazete'de yayımlandı. Mezarlık için Milli Savunma Bakanlığı nın 1982 yılında açtığı yarıģma sonucu 42 proje arasından seçilen Yüksek Mühendis Mimar Özgür Ecevit ile, Yüksek Ziraat Mühendisi Ekrem Gürenli nin projesi uygulanmıģtır. Bu projede Ġslam kültürüne uygun olarak gösteriģli mezarlardan kaçınılmıģ, iģlevsel olmayan anıtsal formlar kullanılmamıģ ve hüzünlü bir hava oluģmamasına dikkat edilmiģtir. 30 Ağustos 1988 günü devlet töreni ile hizmete açılmıģtır. 8 Kasım 2006 tarihinde TBMM'de yapılan yasal düzenleme ile baģbakanların yanı sıra TBMM baģkanlarının da ailelerinin talebi doğrultusunda Devlet Mezarlığı'na defnedilmesi sağlanmıģtır. Bu Ģekilde cumhurbaģkanı ve kurmay komutanların dıģında ilk defnedilen baģbakan (11 Kasım 2006) Mustafa Bülent Ecevit'tir. Hala Devlet Mezarlığ ında bulunan Ecevit için anıt mezar yapılması ve buradan taģınılması planlanmıģtır. 4. ARAġTIRMADA YÖNTEM Hazırlanan bu çalıģmada içerik analizi tekniği kullanılmıģtır. Ġçerik çözümlemesi, metinlere ve kullanıldıkları bağlamlara yönelik anlamlı ve geçerli çıkarımlar yapabilmek için kullanılan bilimsel bir araģtırma yöntemidir (Krippenderff, 2004: 18-21). Ġçerik çözümlemesi aynı zamanda, nitel verilerin nicel terimlere indirgendiği bir teknik (Stacey, 1970) olarak da tanımlanmaktadır. Ġçerik araģtırmalarında çeģitli bilim dallarına göre farklı araģtırma metot ve teknikleri kullanılabilmektedir. Genel olarak araģtırmacının yaptığı çalıģma ile ilgili olarak kullandığı teoriye bağlı bir objektif yorum ve çıkarsama amaçlanmaktadır (Birkök, 1998: 125). Objektif yorum yapabilme imkânı yukarıda da bahsedildiği gibi, nitel verilerin nicel çıkarımlara dönüģtürülebilir hale getirilmesiyle mümkün olabilmektedir. Ġçerik çözümlemesi, iletilerin açık, aģikar içeriğinin nesnel, ölçülebilir ve doğrulanabilir bir açıklamasını yapabilmek amacıyla kullanılmaktadır (Fiske, 2003: 176). Çözümlemede temel hareket biçimi, sosyal gerçekliğin yazılı/açık içeriklerinin özelliklerinden yazılı/açık olmayan içerik özellikleri hakkında çıkarımlar yapmak yoluyla sosyal gerçeği araģtırmaktır (Gökçe, 2001: 90-91). Özellikle medya ve iletiģim çalıģmalarında çeģitli sorunların medyada sunum biçimlerini ortaya koymaya yönelik araģtırmalarda kullanılan içerik çözümlemesi yöntemi, sosyolojik çalıģmalarda da kullanılmaya baģlanmıģtır (Irvan, 2000; Gökçe, 2001). Bu analizlerin en önemli amacı, araģtırma konusu olarak belirlenen sorunun baģında ya da günümüzdeki biçimiyle medyada nasıl sunulduğu ortaya koymaktır. Bu tür çözümlemelerde araģtırmacı, öncelikle inceleyeceği konunun belirli nitelik ve yönlerini belirlemek için öznel bir seçim (Hansen, 2003: 55) yapmaktadır. Bu çalıģmada temelde bir ölüm sosyolojisi yapmak mümkün müdür? sorusundan hareketle önce betimsel bir çözümlemeden hareketle geçmiģten bugüne çeģitli biçimleriyle ölüm incelemesi yapmıģtır. ÇalıĢmanın uygulama kısmında ise günümüzde ölümle ilgili internet aracılığıyla hizmet veren kurumsal hizmetlerin içeriklerinin çözümlemesini amaçlamıģtır. 13 Bu konuda daha ayrıntılı bir çözümleme için 8 Kasım 2006 Tarihli Star Gazetesi nde yayınlanan Cenaze VIP se Cami Bebek baģlıklı Nevin Bilgin in yazısına bakılabilir.

10 912 Adem SAĞIR 3. ESTETĠZE EDĠLEN ÖLÜM OLGUSU: ÖLÜMÜN MEKAN ORGANĠZASYONUNDA MEZARLIK KÜLTÜRÜ ÇalıĢmanın bu bölümünde bir önceki bölümün devamı olarak oluģturulmakla birlikte temel amaç, kurumsallaģan ölüm olgusu dıģında somut olarak mevcut bir kültürel durumun varlığına dikkat çekmektir. Burada kısaca Osmanlı-Türk mezarlık kültürüne değinilmiģ ve Ġstanbul daki mezarlardan bazı örnekler sunulmuģtur. Ġstanbul un örnek seçilmesindeki temel sebep, Ġstanbul un Osmanlı Devleti nin uzun süre baģkenti olması, aynı zamanda kültürün, sanatın, edebiyatın da merkezi olmasına neden olmuģtur. ġairleri, hattatları, edebiyatçıları, taģ oymacıları da diğer bölgelere kıyasla daha ileri bir seviyedeydi. Bunun doğal bir sonucu olarak bir çok sanat dalında olduğu gibi mezar taģları formlarının oluģturulmasında ve belli bir mezarlık kültürünün oluģmasında Ġstanbul belirleyici olmuģtur (Sevim, 2010:64). Ziyaretgah, ziyaret edilen mezar anlamlarına gelen mezar, Türkçede eģanlamlı olarak makber, kabir, medfen ve merkad olarak da kullanılmaktadır. Mezarların bulunduğu yerlere ise hazire, mezarlık, mezaristan veya kabristan denilmektedir (Sevim, 2010:63). Mezarlıklar ölünün anısını yaģatmak ya da gömüldüğü yerin belli olmasını sağlamak amacıyla yapılmıģ olmakla birlikte zamanla mezar biçimleri, süslemeler ve mezartaģlarıyla birlikte bir kültürün oluģtuğu mekanları simgeler olmuģtur. Eski Türklerde mezar, ölünün ebedi evi olarak geçmektedir. Ölen kiģinin maddi durumuna ve sosyal rolüne bağlı olarak kimilerine anıt niteliğinde mezarlar yapmıģlardır. Bu tür mezarlara kurgan adı verilmektedir. Kurganlarda yer alan resimler ve yazılar ölen kiģinin kahramanlıklarının gelecek nesiller tarafından daha iyi algılanmasını sağlamaktadır. Mezar taģları diğer bütün sanat eserleri ve maddi kültür varlıkları gibi yapıldıkları çevrenin ve ait oldukları dönemin inançlarının adet sanat ve geleneklerinin tarihi bölgesel ve sosyal koģullarının ortak ürünüdür. Mezarın ait olduğu kiģinin kimliği mevkii ve hayat hikayesinin yanında, içinde yaģamıģ olduğu sosyal çevre dönemin estetik anlayıģı ve modası da mezar taģına yansıyabilmektedir (Bkz. Sevim, 2010; Eldem, 2005). Türk-Ġslam kültüründe mezar kültürü, tarihi geçmiģi yansıtan önemli kültürel miraslardan birisidir (Karaca, 2001:501). ġamanist Türkler de atalar kültü ile ön plana çıkan geçmiģe dönük saygı ve mezarlara-mezarlıklara verilen önem, Osmanlı ile birlikte gösteriģli biçimlerde ve mezartaģlarında kullanılan sembollerle birlikte önemini korumaya devam etmiģtir. MezartaĢı geleneğinin Türk topluluklarında farklı biçimlerde uygulandığı görülmüģtür (Sevim, 2010:64). Örneğin Uygurlarda kurgan Ģeklindeki mezarların üzerine bengütaģ adı verilen abidevi bir özellik taģıyan büyük bir taģ dikildiği, bu taģların etrafına mezarda yatan kiģinin hayatta iken öldürdüğü düģman sayısı kadar balbal adı verilen portre karakterinde baģları kopmuģ heykellerin daire biçimde sıralandığı Orhun yazıtlarından anlaģılmaktadır (Bkz. Karaca, 2001). Türklerin Ġslamiyeti kabul etmeleri ile birlikte balbal geleneğinin mezar taģlarına dönüģtüğü görülmektedir. Türkler böylece, bir taraftan eski mezar geleneklerini devam ettirirken bir taraftan da tabii ve tarihi faktörlerin tesiri ile bir takım mahalli tipler meydana getirmiģlerdir. Ġslamiyet te mezarların üzerine taģ dikmek, isim yazmak ağaç dikmek yasak değildir. Fakat süslü ve dikkat çekici mezarlar yapılması hoģ karģılanmamıģtır (Karamağaralı, 1972:2). Mezarlar diğer bütün sanat eserleri ve maddi kültür belgeleri gibi yapıldıkları çevrenin ve devrin inançlarının adetlerinin sanat geleneklerinin iktisadi ve sosyal Ģartlarının ortak ürünüdür. Mezar taģlarının yapımında çok çeģitli Ģekiller kullanılmaktadır. Bu Ģekiller ölen kiģinin ekonomik durumu, sosyal statüsü, inanç biçimi, kültürel kökeni gibi değiģkenlere bağlı olarak farklılık göstermektedir. Mezar yapımında genel olarak beyaz mermer kullanılmaktadır. TaĢlarda özellikle ölünün künyesi ve Fatiha istekleri belirtilmektedir. Mezar taģları bu bağlamda mezarda yatan kiģinin sosyal hayattaki konumu, ekonomik durumunu göstermeye baģlamıģtır. Buna göre ölen kiģinin ekonomik ve sosyal durumu iyi ise

11 Toplu Merasimlerden Belediye Hizmetlerine Kurumsallaşan Ölüm 913 mezar taģı kitabeleri dönemin en ünlü Ģairlerine sipariģ edilir, yazısı meģhur hattatlara yazdırılıp, usta hakkaklara 14 iģletilirdi. Mezar taģlarından kabirde yatan kiģinin kadın, erkek veya çocuk mezarı olduğu rahat anlaģılıyor, kadın mezarlarında süslemelerde kullanılan çiçek motifleri dikkat çekmektedir. Erkek mezar taģları da genelde baģlıklarından tanınır. Ayrıca baģlıklara bakıldığında mezarın bürokrat, paģa, vezir gibi makam sahibi olup olmadığı da anlaģılır (Bkz.Sevim, 2010). Mezar taģlarındaki tasvirlerde ġamanist Türklerde varlığı tespit edilmiģ bütün kutsal motifler ve damgalar, hayat ağacı, çeģitli kuģlar, hançer, kılıç, kalkan, tüfek, musiki aletleri, rozetler vb. maddi kültürel unsurlar yer almaktadır (Gülensoy, 1989:169). Burada Türk kültüründeki mezarlık kültürünün yansıttığı en önemli özelliğin insana ölümü hatırlatması ve toplumsal yapıyla iç içe olması bağlamında mezarlıkların, camilerin avlusuna, bilhassa kıble tarafına, mahallenin bitiģiğine veya Ģehrin havası ve manzarası en güzel olan yerlerinde yapılandırıldığının görülmesidir (KuĢoğlu, 1984:16). Batı da ise mezarlıkların Antikçağ da kent dıģında tutulmasına karģın, Ortaçağ la birlikte definlerin kent merkezlerine ve özellikle kilise içleri ve bahçelerine yönlendiği dikkat çekmektedir. Ayrıca Batı da uzun bir süre cesetlerin geliģigüzel atıldığı ve zamanla ortaya çıkan kemiklerin toplanarak bu amaçla kurulan kemikliklere taģındığı bir sistem uygulanmıģtır (Eldem, 2005:18). Görüldüğü üzere Osmanlı döneminde yaygın olarak görülen Cami ve Cami etrafında geliģen ya da doğal çevre ile bütünleģik mezarlıkların önemli öğeler olduğu görülmektedir. Nitekim kimi araģtırmacılarca mezarların manzarası güzel yerlere yapılmasının Türk insanının tabiat zevkini öldükten sonra da almak istediği şeklinde yorumlanmaktadır (Bkz. Karaca, 2001:505). AĢiyan mezarlığını burada örnek olarak vermek mümkündür. AĢiyan Mezarlığı, Ġstanbul da Bebek ile Rumelihisarı arasındaki sırtlarda bulunan ve Ġstanbul Boğazına bakan mezarlıktır. AĢiyan, günümüzdeki ismini Ģair Tevfik Fikret in burada bulunan ve Farsça da kuģ yuvası anlamına gelen AĢiyan isimli evinden almaktadır. Tevfik Fikret, yılları arasında yaģadığı ev olan AĢiyan; 1940 yılında eģi Nazime Hanım dan Ġstanbul Belediyesi tarafından satın alınıp, müze olarak kullanılmaya baģlanmıģtır. Daha önceleri Eyüp mezarlığından bulunan naaģı, 1961 yılında doğal görünümü ile çok beğendiği bu bahçeye nakledilmiģtir. Mezarlığın en önemli özelliği olarak çoğu kiģisel değerlendirmede insana ölümü özletebilecek güzellikte bir mekan olarak geçmektedir. Burada kabri bulunanlar arasında Orhan Veli Kanık, Tevfik Fikret, Yahya Kemal Beyatlı, Ahmet Hamdi Tanpınar, Edip Cansever, Münir Nurettin Selçuk, Attilâ Ġlhan, Özdemir Asaf, Tezer Özlü, Osman Yağmurdereli, Medine Müdafii Fahreddin PaĢa, DemirtaĢ Ceyhun, Sadi Irmak gibi birçok ünlü kiģi bulunmaktadır. AĢiyan mezarlığının geçmiģten bugüne kadar ki en önemli özelliklerinden birisi mezarlığa defnedilenlerin belli bir aristokrat sınıfa mensup olduğu ve modernist veya milli edebiyatçıların mezarlarının bulunduğu gerçeğidir. Ġstanbul daki mezarlık kültürünün Aşiyan Örneği nde görüldüğü üzere en belirgin niteliklerinden birisi boğaz manzaralı olmaları ve en yoğun yeģilliklerin bu mezarlıklarda bulunmasıdır. Daha önce de vurgulandığı üzere mezarlıklar Türk-Ġslam kültüründe toplumsal yaģamla iç içe bulunurlar. Cadde ve sokakların arasında, mahalle aralarında veya evlerle yan yana bulunurlar. Öyle ki; Osmanlı mezarlıklarını çevreleyen duvarların sistematik olarak pencereli inģa 14 Ağaç oyma sanatçısı

12 914 Adem SAĞIR edilmesi, kalın demir parmaklıklarla örülü bu pencerelerin iģlevi mezarlığa bakıģlara açık tutmaktır(eldem, 2005:24). Yahya Kemal ın Ġstanbul un nüfusunu soran Avrupalı ya Biz yerin altındakilerle beraber yaşarız demiģti. Boğaz boyunca bakıldığında Rumeli Kavağı ve Anadolu Kavağı ndaki mezarlıklar, Sarıyer, Gazi Yunus, tarihi Çakmak Dede ve PaĢabahçe mezarlıklarından sonra Mihribat Korusu nun altında Kanlıca Mezarlığı yer alır. 15 Boğazdaki bir diğer mezarlık Çengelköy mezarlığıdır. Boğaziçi köprüsünün hemen kenarında yer alır. Köprünün hemen devamında NakkaĢtepe mezarlığı vardır. Boğazın diğer yakasında Ortaköy mezarlığı vardır. Ayrıca Yıldız Parkı nın içerisinde Yahya Efendi Türbesi ve bu ahģap yapının bahçesinin bir mezarlık olduğu görülür. KuĢkusuz mezarlık kültürü, ölüm olgusunun etrafında geliģen bir mekansal Ģekillenme olmakla birlikte bir toplumun kültürünü, zihniyetini, toplumsal yaģamını, zaman içinde geçirdiği değiģimi anlamak için de önemli göstergelerdir. Bu bağlamda ölüm ve mezarlıkların toplumda üstlendiği iģlevler vardır. Daha önce AĢiyan ve diğer mezarlık örneklerinde de vurgulandığı gibi Ġstanbul mezarlıklarının önemli iģlevlerinden biri, kent kimliğine getirdikleri simgesel katkıdır. Örneğin Ġslami bir geçmiģi olmayan bir kente meģruiyet kazandırmak için 1453 ten itibaren mezarlar ve ölüler devreye sokulmuģtur. Özellikle süreç içerisinde Ak ġemseddin in Eba Eyüb Ensari nin kabrini keģfetmesi, Ġslami geçmiģe sahip olmayan kenti bir bakıma geriye dönük olarak dinen meģrulaģtırmanın aracı olmuģtur (Eldem, 2005:16; Necipoğlu, 1996:23-25). Bu bağlamda, Eyyub un varsayılan kabrinin bulunduğu yere 1458 de inģa edilen cami ve ardından Eyüp diye adlandırılan bölgenin bir tür kutsallık kazanıp kentin en önemli mezarlıklarından birinin oluģması, bu meģrulaģtırma sürecinin baģarılı sonuçlarından birisi olarak okunmaktadır (Bkz.Eldem, 2005:16; Sevim, 2010:23-34). 16 Burada önemli bir örnek olması bakımından, yabancılar tarafından Üsküdar mezarlığı olarak adlandırılan Karacaahmet mezarlığından da bahsetmek yerindedir. Karacaahmet Mezarlığı, Eyüp mezarlığıyla birlikte Ġstanbul un en büyük sur dıģı mezarlıklarından birisidir. Ġlk olarak Ġstanbul un Araplar tarafından kuģatılması sırasında Ģehit olan askerlerin buraya gömüldüğü sanılmaktadır. Mezarlık adını, Ġstanbul a Hacı BektaĢi Veli tarafından Ġslam dinini yaymak üzere gönderilen Karaca Ahmet ten alır. Karacaahmet Mezarlığı, 1917, 1940, 1956 ve 1974 tarihlerinde olmak üzere dört defa istimlâk edilmiģtir. Bu istimlâklerde, özellikle 1974 te Karayolları Genel Müdürlüğü nün istimlâki sırasında ciddi Ģekilde tahrip olmuģtur. Toplam defin sayısı, geçmiģte kayıt tutulmadığı için kesin olarak bilinmemekte ama milyonlarla ifade edilmektedir. Türk siyaset ve kültür hayatının önemli pek çok isminin mezarlarını barındırmaktadır. ġahideler ve lahitler değiģik türlerdeki baģlıklarıyla önemli bir sanat özelliği arz eder. ġahidelerin üzerindeki kitabeler eğer bir hattatın eliyle hazırlanmıģsa 15 Beykoz, yalnızca mesire yerleriyle, camileri, çeģmeleri ve sanayi bölgeleri ile değil, bambaģka bir ortak hafızayı yansıtan bir Ģeyle yani mezarlıklarıyla ün salmıģtır. Yalıköy mahallesinde ki mezarlıklar, buradaki yerleģim merkezlerinin tarihi ve özellikleri hususunda hangi tarihlere kadar geri gitmemiz konusunda bize önemli ipuçları vermektedir. Ġstanbul un fethinden önce Beykoz a gelen Çakmak Dede nin ismini alan Çakmak Dede mezarlığı; Beykoz un Yavuz Sultan Selim tarafından ele geçirilmesi sırasında önemli mücadeleler veren Cengaver Gazi Yunus un adını taģıyan Gazi Yunus mezarlığı; diğerlerinden daha yeni bir tarihte kurulan etrafı ıhlamur ağaçları ile çevrili ve bulunduğu sokağın adını alan ġahinkaya mezarlığı bu yöredeki mezarlıklardır. 16 Bu mezarlıkla iliģkili bilgiler ve çözümleme daha önceki bölümde verilmiģtir.

13 Toplu Merasimlerden Belediye Hizmetlerine Kurumsallaşan Ölüm 915 sanat değeri taģımaktadır. BaĢlıklar mezarda yatan kiģinin cinsiyeti, mesleği, rütbesi, sosyal mevkii, ailesi, felsefi ve dünya görüģü, ölüm Ģekli ( ecel, idam, kaza, hastalık) ve yaģadığı dönemle ilgili bilgiler verir. Bu özelliği ile Ģahideler birinci dereceden belge niteliği taģımaktadır. Ayrıca Ģahide ve lahitlerin üzerinde bulunan değiģik motifler taģ iģçiliğinin Ģaheserleri kabul edilmektedir. Çiçek ve meyve motifleri, değiģik bitki betimlemeleri en sık kullanılan motifler olmuģtur. Mezarlık büyük tahribata uğramıģ ve paha biçilemez pek çok değerli Ģahide imha edilmiģtir. Özellikle yeni gömü alanı elde etmek için yapılan tahribatlarda sayısız kıymetli Ģahide ve lahit yok edilmiģtir. Mezarlıkta birçok ünlü yatmaktadır. Ancak büyük kısmının mezarları günümüze ulaģmamıģtır (Bkz.Laqueur, 2010:9-18). Karacaahmet Mezarlığı yakın zamanda BaĢbakan Erdoğan ın annesinin buraya defnedilmesi sonrası dikkat çekmiģtir. Burada mezarlığın Üsküdar a yakın olması tercih sebebi kabul edilmekle birlikte birçok Ģeyh ve evliyanın bu mezarlıkta yatıyor olmasının da bu tercihte etkili olduğu ifade edilmiģtir. Süleymancılar olarak bilinen cemaatin kurucusu Süleyman Hilmi Tunahan'ın yanı sıra, ġeyh Hamdullah Efendi, Hattat Hamid Aytaç, Mazhar PaĢa, Abdurrahmân-ı Harpûtî Efendi, Ehl-i Cennet Mehmed Efendi, ġair Nabi de Karacaahmet Mezarlığı'nda kabri bulunan isimler arasında yer alıyor. 17 Burada yatan diğer ünlülerse Cem Karaca, Cemil Meriç, Ali Fuat BaĢgil, Hulusi Kentmen, Nabizade Nazım, Tarık Buğra, ReĢat Nuri Güntekin, ġeyh Hamdullah, Ġsmail Hakkı Dümbüllü dür. 4. TOPLU MERASĠMELERDEN BELEDĠYE HĠZMETLERĠNE : KURUMSALLAġAN BĠR ÖLÜM OLGUSU HazırlanmıĢ olan bu çalıģmanın temel kaygılarından birisi ölüm olgusunu değiģen dünya ve toplumsal koģullar arasında hangi bağlamda incelenmesi gerektiği olmuģtur. ÇalıĢmayı tetikleyen temel nokta ölümün modern dünyada değiģen çehresi ve ekonomik kaygıların ölüm sonrası süreci belirlemesi olmuģtur. Bu durum kuģkusuz ölümle ilgili ritüelleri ve toplumsal davranıģ biçimlerinin değiģmesini hızlandırmıģtır. Bu bağlamda ilk olarak dua-al.com, antalyakabirbakimi.com, mezarhizmetleri.com ve kabristan.net internet sitelerinde sunumları yapılan ölüm ve ölüm sonrası hizmetler çözümlenmiģtir Dua-al : Abone Ol Ruhun ve Ruhaniyetin Huzur Bulsun (!) Bunlardan dua-al.com sitesinde kurumsal olarak sunulunan hizmetler girişimcilik ruhu ile atıldığımız hizmet sektöründe emin adımlarla ilerlerken, bugün sadece mezarlık bakım hizmetleri ile değil mezarlık yapımı, onarımı, mermer beyazlatma, mezar taşı çeşitleri, her kesime ve her bütçeye uygun mezar çeşitlerimiz ile hizmetindeyiz Ģeklinde tanıtılmıģtır. 18 Ayrıca kurumsal hizmetlerin sunumunda kullandığı temel slogan Abone ol, ruhun ve ruhaniyetin huzur bulsun Ģeklinde görselleģtirilmiģtir. Ġlk dikkat çeken noktalardan birisi ölümün ruhaniyetinin ve huzurunun aslında abonelik sistemiyle farklı bir odağa oturtulduğudur. Sitede abonelik fiyatlarıyla ilgili bilgiler olmamakla birlikte uygun ödeme seçenekleri sunduklarını belirtilen sitede, uygun fiyatlarla yakınlarınızın mezarlarını sürekli bakımlı tutma garantisi sunduğu belirtmektedir. Fiyat politikası ve abonelik sistemiyle ilgili kullanılan tanıtıcı son bilgi ise dua-al mezarlık hizmetleri ile yakınlarınız artık sandığınız kadar size uzak değil Ģeklinde verilmiģtir. 17 Bu konuda detaylı bilgi için bkz Daha ayrıntılı bilgi için bkz.

14 916 Adem SAĞIR Kurumsal hizmetin misyon ve vizyonunu tanıtırken verdiği bilgilerde ise Ģu noktalar karģımıza çıkmaktadır. Site misyonunu; kaybettiğimiz yakınlarımıza son görevlerimizi tam anlamı ile yerine getirebilmek amacıyla mezarlıkların layık olduğu bakım ve temizliğe kavuşmasını sağlamak Ģeklinde tanıtmıģtır. Vizyonunu ise; dünya çapında mezarlıklara verilen önemi, hassasiyeti ve titizliği Türkiye halkı ile buluşturmak Ģeklinde tanımlamıģtır. Hizmetlerini sunarken kullandığı sunum biçimi ise; şimdi bir düşünün belki aylarca yakınınızın mezarına uğrayamadığınız, aylar sonra mezarlıkta sizi rengarenk çiçeklerle süslü, temiz bir kabir karşılıyor. Kıyamete kadar mezarlar yakınlarımızın evi, onları terk edilmiş görüntüsü veren bir ortamda bırakmayı mı? Yoksa gördüğünüzde içinizi açacak tertemiz bir ortamda mı bırakmayı tercih ediyorsunuz? Ģeklinde betimlenmiģtir. Sitenin kurumsal olarak sunduğu hizmetler; mezarlık bakım ve onarımı, mezarlık yapımı, mezar baģtaģı çeģitleri, mermer sebil çeģitleri, tüm mermer iģleri, mermer beyazlatma, ferforje 19 mezar kaplama olarak sıralanmıģtır. Firma sahibi Mehmet Emin Yıkım, abonelerimizin bize gösterdiği, kendi yakınlarının mezarlarına, her gün bakım yapıyoruz. Temizliği gerçekleştirip, yeşillendiriyoruz. Sürekli bir şekilde hizmet veriyoruz. Bu sayede abonelerimizin gözü arkada kalmıyor. Eğer siz de bu hizmetlerden yararlanmak istiyorsanız, Dua-al mezarlık hizmetlerini aramanız yeterli 20 Ģeklinde firmasını tanıtmaktadır. Sitenin hizmetleriyle ilgili ilk haber 24 Haziran 2005 tarihinde yerel bir gazetede çıkmıģtır. Haberin içeriğinde Ģu detaylar verilmiģtir. Daha önce Ankara, İstanbul ve İzmir de kurulan mezarlık hizmetleri şimdi de Denizlilerin hizmetinde Ģeklinde baģlayan haberde özellikle uzakta yaģayan abonelerine yakınları için dua bile okunabileceği bilgisi verilmektedir. Duaların alanında uzman hocalar tarafından okutulacağı bilgisi özellikle verilmekte, uygun fiyatlarla günlük, haftalık veya aylık Ģeklinde hizmetlerden yararlanabilecekleri belirtilmektedir. Görsel basına da yansıyan haberlerde aynı konuların iģlendiği, iģin çıkıģ fikrinin ise Mehmet Emin Yıkım ın-firma sahibi-yaģadığı ekonomik problemler ve iflas etmesi sonrası ortaya çıktığı, yavaģ yavaģ baģlayan hizmetlerin sonradan abonelerle büyümeye baģladığı, sitede mezarların öncesi ve sonrasını kapsayan görüntü ve fotoğrafların siteye yüklenmesiyle de abonelerine görsel anlamda da hizmet sunarken, online dua sistemine de yakında geçileceği bilgisi verilmektedir Mezar-hizmetleri : Mezarlarınıza Mühendis Eli Değsin ÇalıĢmada incelenen bir baģka kurumsal hizmet sitesinde sunulmuģtur. Bu sitede sunulan hizmetin de aynı bağlama yerleģtirildiği görülmektedir. Buna göre sunulan hizmet; herkes gibi sizde ulaşım nedeniyle ya da işlerinizin yoğunluğundan dolayı, yakınlarınızın ve sevdiklerinizi kabirlerine çok istekli olmanıza rağmen, yeteri kadar ilgiliyi ve itinayı gösterememiş veya varsa verilen hizmetten memnun olmayabilirsiniz. Bu amaçla memnuniyetinizi ve hizmet ihtiyacınızı karşılamak üzere, kurmuş olduğumuz özel şirketimiz 19 Ferforje Fransızca bir sözcük. Sözlük karģılığı; "ocakta çalıģılan ve dövülerek iģlenilen demir" olan ferforje sözcüğü, bugün günlük hayatta demir iģçiliğiyle yapılan bir sanatın adı. 20 Bkz.

15 Toplu Merasimlerden Belediye Hizmetlerine Kurumsallaşan Ölüm 917 Edirnekapı Şehitlik Mezarlığı, Zincirli Kuyu Mezarlığı, Karaca Ahmet Mezarlığı ve Eyüp Mezarlığı gibi mezarlıklarda mezar özel bakım hizmetleri vermeye başlamıştır Ģeklinde tanıtılmaktadır. 21 Sitenin kurumsal olarak sunduğu hizmetler; mezarlarınıza mühendis eli değsin Ģeklinde sloganlaģtırılmıģtır. Özellikle mühendislerin mezar özel bakım konusunda tecrübeli iki Ziraat Mühendisi 22 tarafından profesyonelce yaklaģımla ve itinayla yapılacağı konusu ön plana çıkartılmıģtır. Bu sitede sunulan kurumsal hizmetin de belli bir ücret karģılığında olduğu ve karģılıklı sözleģme ile belirlenecek bu hizmet bedelinin yıllık olarak yürütüleceği belirtilmiģtir. Sitede sunulan hizmetler ise Ģu Ģekilde sıralanmıģtır: Yıl boyunca her hafta periyodik bakımının yapılması Mevcut çiçeklerin korunması ve ilaçlanması ya da mühendislerimizle size uygun göreceğiniz yeni çiçeklerle mezarın süslenmesi ve korunması Mermerlerin silinip parlatılması taģların tamiratı ve yazıların yenilenmesi Toprağın kabartılarak havalandırılması ve gerekirse yeni toprak eklenmesi Mezarlardan yabancı otların temizlenmesi Mezarların çevresinin temiz tutulması YurtdıĢında veya il dıģında olan ve bu hizmeti almak isteyenler için mezarın bakım öncesi ve bakım sonrası görüntüleri fotoğraf ve kamera sistemleri kullanılarak kendilerine her ay bakımlı mezarın son görüntülerinin sunulması YaĢlılık nedeniyle kabir ziyareti imkanı olmayan müģterilerin istemeleri halinde kendilerin kabir ziyaretine götürülmesi ĠĢlerinin yoğunluğundan dolayı bizimle görüģemeyen yada bize gelemeyen ancak mezarlarına özel bakım hizmeti satın almak isteyen kabir sahibi müģterilerinin görüģmek için çağrılmaları durumunda kendilerini Ģirket tarafından ulaģılması Mezarlarla ilgili resimleri iki grupta sunan Ģirket, birinci grupta bakımsız mezarları sunarken, ikinci grupta bakım sonrası biçimlerini sunmaktadır. Ayrıca görsel bölümde mühendislerin çalıģma anlarından çekilmiģ fotoğrafların da siteye konulduğu ve abonelerin hizmetleri yakından takip edebildiği görülmektedir. ġirket misyonunu sunarken uzmanlaģtıkları alanlar olan mezar üstü özel bakım ve mezar çevre düzenleme, inģaat hizmetlerinde çağdaģ güvenilir çevreye duyarlı mezar sahibi haklarına saygılı kaliteli hizmet veren mezar peyzajı çalıģanlarının eğitim ihtiyacına katkıda bulunan yenilikçi ve sürekli kendini geliģtiren öncü kuruluģ olarak tanımlamaktadır. Burada belirtilen en önemli noktalardan birisi bahsi geçen kurumsal hizmetlerin Avrupa da da uzun yıllardır verildiği noktasını öne çıkartmaktır. Ġngiltere, Fransa, Almanya gibi AB üyesi ülkelerde yıllardır uygulanan bu 21 Daha ayrıntılı bilgi için bkz Tarım Bakanlığı tarafından Mayıs 2007 tarihleri arasında Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu ve bu kanına bağlı olarak 15 Aralık 2005 tarih ve sayı ile çıkarılan Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu Uygulama Yönetmeliği kapsamında öngörülen toprak koruma projelerinin hazırlamasına yönelik Ziraat Mühendisleri için düzenlenen Toprak Koruma Projesi Hazırlama Eğitimi Personel ve Makine Eğitim Merkezi Müdürlüğünde yapıldı. Eğitim sonunda yapılan sınav sonucu baģarılı olan ve aralarında bulunan kurumda çalıģan iki mühendis de sertifikalarını törenle aldı.

16 918 Adem SAĞIR hizmetlerin Türkiye ye getirilmesiyle önemli bir hizmet sunulduğu imajı pekiģtirilmekte, farklı Ģehir veya ülkede yaģadığı, zamanı olmadığı ya da yaģlı olduğu için sevdiklerinin mezarına gereken ilgiyi gösteremediklerini düģünenlerin birinci hizmet sınıfında olduğu belirtilmektedir. YaĢlı müģterilere sunulan hizmetlerin bayram ve arefe günlerinde alarak kabir ziyaretlerine götürülmektedir. Ayrıca bakımı yapılan mezarlığa; bu mezarın periyodik bakımı yapılmaktadır Ģeklinde tabela da asılmaktadır. ġirket yöneticilerinden birisi sunduğu hizmeti; Ölülerine en az onlar kadar saygı duyduğumuzu göstermek için işimizi en iyi biçimde yapmaya çalışıyoruz. Bu nedenle bu hizmeti verirken profesyonelce yaklaşıyoruz. Kazma, kürek ve bir bez alıp mezarlığa girmiyoruz 23 Ģeklinde konuģmuģtur. ġirket yöneticilerin tek isteklerinin müģterilerinin Allah razı olsun demelerinin yettiği noktasında ön plana çıkmaktadır Kabristan.net : Sizlerden Uzak Ama Gönülleri Sizinle Olan Sevdiklerinize Hizmet Etmek Ġçin Buradayız (!) Keşke aramızdan hiç ayrılamasalardı; keşke onlarla birlikte olduğumuz o günleri yeniden yaşayabilseydik. Ama tüm canlılar gibi insanoğlu için de en kaçınılmaz gerçeklerden biride ölümdür( ) Bizler, onlara hayatta iken gösterdiğimiz sevgiyi saygıyı bağlılığı ölümlerinden sonrada göstermek için elimizden geleni yaparız. Onlara verebileceğimiz en güzel hediye dualarımız ve saygımızdır. Ve bu sevgiyi saygıyı bağlılığı onların hatıralarına ve kabirlerine sahip çıkarak göstermekteyiz Ģeklinde tanıtımı yapan bu Ģirket de temelde diğer kurumsal Ģirketleri gibi aynı hizmetleri sunmakla birlikte diğer Ģirketlerden farklı olduğu imajına da vurgu yapmaktadır. Özelikle Ģirketin amacını aktarırken ziyaretler sırasında çoğunlukla kabirlerde hoģ olmayan görüntülerle karģılaģıldığı, ekonomik ve sosyal nedenlerle bozulan toplum yapısının olumsuz etkilerinin mezarlıklara da yansıdığı üzerinden Ģekillenmektedir. 24 Sitenin sunduğu hizmetlere bakıldığında; yakınlarının mezarlarını yaptırmak, periyodik bakımını, düzenlenmesi ve çiçeklendirilmesini isteyenlerin yükünü hafifletmek, kabirlerin istenilen özellik ve bakımda yapımı, hasarlı olanların onarımı ve yenilenmesi, periyodik olarak bakımı, çiçeklendirilmesi, eskiyen mermerlerin beyazlatılması olarak sıralanmıģtır. Aynı zamanda hitap edilen kitleden bahsedilirken yakınlarının mezarları ile iģ zaman yoğunluğu, sağlık sorunları veya farklı nedenlerle sürekli ilgilenemeyen veya farklı Ģehir veya ülkelerde yaģayan müģterilerin site aracılığıyla yapım ve bakım hizmetlerini periyodik olarak çekilen dijital fotoğraflarla kendilerine ayrılan özel sayfalardan takip etmek imkanına sahiplerdir. Site temel amacını ise bizler, sizlerden uzak ama gönülleri sizinle olan sevdiklerinize hizmet etmek için buradayız Ģeklinde sloganlaģtırmıģtır. Ġnternet aracılığıyla sanal ziyaret aboneliği kapsamında önce sanal ziyaret abonesi olunması gerekmektedir. Siteye abonelikten sonra kullanıcı adı ve Ģifre alımından sonra kabir sahipleri ile ilgili yapılan çalıģmaları online olarak fotoğraflarla görmek mümkündür. Bu fotoğrafların uzakta olunsa da sevdiklerinizi yakından takip edip dua etmek imkanı sunduğundan söz edilmektedir. Ayrıca sunulan abonelik hizmetinde bakımdan önce ve bakımdan sonra adı altında resimleri inceleyeme ve tüm iģlemleri yakından takip etme imkanı sunmaktadır. Sitenin temelde sunduğu 23 Bkz Bkz.

17 Toplu Merasimlerden Belediye Hizmetlerine Kurumsallaşan Ölüm 919 hizmetler yanında ek olarak istenildiğinde; yer örtücü çok yıllık veya mevsimlik bitkilerin dikilmesi veya periyodik bakımı, (yediveren gül, mercan, arapsaçı, çim, ĢimĢir, menekģe, begonya, karanfil, zambak, lale, vb); mezar çevresinde servi, köknar, ladin, çam, mazı, defne gibi ağaçlar dikilmesi ve bakımının yapılması; bitkilerin mevsim ve hava Ģartlarına uygun olarak periyodik olarak sunulması; mevsimlik çiçekli bitkilerin periyodik olarak yenilenmesi; boģ mezarlarda yabani ot çıkmasını engellemek amacı ile kabrin üzerine ince bir beton tabakası yapılması ve üzerine istediğiniz renk mozaik serilmesi Ģeklinde betimlenmekte ve görüleceği üzere bütün detayların düģünülmektedir. Ayrıca sitede modellerimiz linki altında lahit çeģitleri, baģtaģı modeli, çeģme modeli, baba kafes modeli ve mezar çeģitleri alt baģlıklarında görsel olarak müģterilerin beğenilerine sunulmaktadır. Mezar çeģitleri altbaģlığının altında da granit mezar çeşitlerinden örnekler, mermer/granit model çeşitlerinden örnekler ve mermer model çeşitlerinden örnekler baģlığında görsel olarak yapılmıģ mezar örnekleri verilmiģ ve müģterilerin taleplerine sunulmuģtur. ġirketin en dikkat çekici yönlerinden birisi de referanslarımız linkinde sunduğu hizmet verdiği kiģi ya da kurumların isimleridir. Burada Sabancı ailesi Kabristanı en dikkat çekici olanıdır. Listenin devamında ise 1998 yılından itibaren 2006 yılı da dahil Ġstanbul da Avrupa ve Anadolu yakasında belediyelere sunulan kazı gömü, cenaze hizmetleri, kuruyan otların temizlenmesi, mezarlıkların temizlenmesi, lahit inģası gibi hizmetlerin sıralaması yapılmıģtır. Sitede son olarak hazanyeli bağlantısı altında mezar taģlarına yazılan yazılardan seçmeler verilmiģtir Antalyakabirbakimi.com : Kredi Kartına Taksit Ġmkanı Sağlayan Antalya nın Ġlk ve Tek Firması ÇalıĢmada incelenen son site olan isimli sitede ise ilk dikkat çeken noktalardan birisi ödeme kolaylığı vurgusundan hareketle verilen hizmetlerin tanıtılmasıdır. Özellikle kredi kartına taksit imkanı sağladıklarını belirten firma, böylece her cep ve bütçeye uygun mezar modelleri ve mezar bakım paketlerinden faydalanılacağını belirtmiģtir. Mezar bakım hizmetleri olarak sunulan hizmetlerde ise bitkilerin budanması, ilaçlanması ve genel durumu ile ilgili Ziraat mühendisleri danıģmanlığında, aile mezarlıklarının çiçeklendirilmesi, ağaçlandırılması, çimlendirilmesi ve projelendirilmesi peyzaj mimarının danıģmanlığında yapılmakla beraber, Antalya BüyükĢehir Belediyesi ne bağlı mezarlıklarda ve Antalya genelinde bulunan bütün mezarlıklarda tek seferlik çiçeklendirme, bakım ya da düzenli aralıklarla mezar bakım hizmetleri yer almaktadır. 25 Firmanın kendisini ön plana çıkarttığı noktalardan en belirgin noktalardan bir diğeri, kurumsallık ve güvenilirlik açısından müģterilerine sunduğu hizmetlerdir. Bu bağlamda; öncelikle müģterilerimizin isteklerini ve memnuniyetini ön planda tutan ve profesyonelce çalıģan firmamız Ģeklinde söze baģlayan firma devamında Ulusal ve Yerel Görsel Yayın, Ulusal ve Yerel Basın, Yabancı Basında ve internetteki 200 e yakın haber sitesi ve portal da çok geniş bir yer bulmuş ve sektöründe Türkiye nin en çok haberi yapılan firma Ģeklinde sunmaktadır. Firmanın Türkiye deki benzer firmalara sektörde yön verdiği iddiası da önemli argümanlardan birisi olarak göze çarpmaktadır. Firma diğer sitelerden farklı olarak abonesi olanlara bakım öncesi ve sonrası çektiği resimleri e-posta ile mail adreslerine göndermekte ve takip sürecini bu Ģekilde yaģatmaktadır. 25 Daha ayrıntılı bilgi için bkz.

18 920 Adem SAĞIR Firmanın verdiği hizmetler arasında dikkat çekici olanlar ise; mevsimsel bitki budamasının yapılması, sulukların 26 doldurulması, taģ yüzeyinde oluģan yosunlaģma, çam reçinesi, kuģ pisliği ve çamur gibi lekelerin gerekli kimyasallarla temizlenmesi; ek hizmet olarak talep edildiğinde yağmurda veya çökmelerden dolayı eksilmiģ toprağı taģsız toprakla tamamlanır, bulunduğu ortama göre kıģlık veya yazlık uzun süreli bitkiler dikilir, yabani otların bitmesini engellemek için kabrin üstüne istenildiği Ģekilde renkte mozaik dökülür. Ayrıca sitenin verdiği hizmetler arasında en dikkat çekici olanlardan bir diğeri özel, resmi ve dini günler için hazırlanmıģ bakım paketidir. Bu günlerden bazıları; mevlid kandili, sevgililer günü, dünya kadınlar günü, kadir gecesi, aģure günü, vefat yıldönümlerinde vs vs gibi. Ayrıca firmanın evlere ücretsiz hizmet verdiği, iģ yoğunluğu veya diğer sebeplerden ötürü gelemeyenlerin ayağına kataloglarla birlikte gidildiği ve bakım paketleri ile mezar taģları seçimleri yapılmasının istendiği görülmektedir. Sitede mezar taģlarına yazılması için alternatif yazılarda sunulmuģtur. Bunlardan bazılarını Ģu Ģekilde sıralamak mümkündür: 27 Dünyanın en iyi babasını, hep kalbimizde yaģatacağız, eģin ve çocukların. Ġyi bir baba, iyi bir dedeydin, seni hiç unutmayacağız ailen. Ne acı bakarsın bana, bugün yabancı mı geldim sana, bugün bana yarın sana, bir Fatiha okusana. Bir koca çınar daha gitti, bir tarih daha bitti, toprağın bol mekânın cennet olsun. Ölüm beni erken aldı, kalanları yasa saldı, kendim burada olamasam da, gözlerim yolda kaldı, okursunuz taģımda, söndüm genç yaģımda, beni rahmetle anın ağlamayın baģımda. Dünya bir değirmendir, daima döner, insan bir fenerdir, ansızın söner. Ayrıca sitede gazete ilanları için verilmiģ örnek taziye mesajları da yer almaktadır. Vefat eden değerli merhumun ailesine dualarımızı, acılı kederli ailesine baģsağlığı diliyoruz. Ölüm geldi aldı sevenlerimizi, Allah ın takdiri uygun gördü aldı ahirete, dualarımız sevdiklerimizle, baģınız sağ olsun, iyi dileklerim sizlerle. Güzel günde nasıl yanınızdaysak kötü gününüzde de her zaman yanınızdayız, baģınız sağ olsun. Ġnsan doğar büyür yaģar ve ölür, önemli olan yaģadığı süre içindeki görevleri dualarımız muhteremle olsun baģımız sağ olsun. Hayatın acı gerçekleri gelir bir gün vurur ummadığımız bir anda, paylaģıyoruz ruhuna dua ediyoruz, baģınız sağ olsun. acınızı içten Bir gün gelir biter bu canda, bir gün gelir gülen gözlerimiz ağlar bir anda, her zaman dua edelim kalbimizi temizleyelim ölümü hayatımızda hissedelim baģınız sağ olsun. 26 Türk-Ġslam kültüründe suluk olgusu önemli bir mekan organizasyonu olarak göze çarpmaktadır. Ayrıca suluğun diğer inançlara mensup (Hıristiyanlarda) insanların mezarlarında da aynı olguya rastlamak mümkündür. Muhtemelen yağmur suyundan yararlanarak kuģların su içmesi için tasarlanmıģtır. 27 Ölüm kendisiyle birlikte bir edebi türün de ortaya çıkmasına kaynaklık etmiģtir. 18. Yüzyılda Batı dünyasında ölüm temasını iģleyen ve ölenin ardından duyulan üzüntüyü dile getiren mezarlık Ģiiri adında bir edebiyat akımı ortaya çıkmıģtır. Türk-Ġslam edebiyatında da zengin örneklerine rastlanan bu tür Ģiirler ağıt edebiyatını oluģturmuģtur. Özellikle bugün modern bir görünüm Ģeklini alan bu gelenek, eski dönemlerde genellikle mezar taģlarına yazılan kitabelerin temel öğeleri yakarıģ, dua, kimlik, dua isteme ve tarihten oluģmaktadır (Bkz. Karaca, 2001). Bugün ise mezar taģlarında benzer bağlamlarda modern görünümlerin yerleģtiği görülmektedir.

19 Toplu Merasimlerden Belediye Hizmetlerine Kurumsallaşan Ölüm 921 Firmayla ilgili bahsi geçen konular ulusal ve yerel basında geniģ bir alanda yansımasını bulmuģtur. Örneğin basında çıkan haberlerden birisi dirilerden değil ölülerden kazanıyor baģlığıyla çıkmıģtır. Haberde Antalya da genç bir giriģimcinin küresel kriz sebebiyle iģleri iyi gitmeyince faaliyetini askıya alarak kabir bakım hizmetleri veren bir Ģirket kurduğundan bahsedilmiģtir. Ayrıca Ģirketi kuran Mehmet Çetin in dedesinin mezarını ziyaret ettiğinde mezarlığın bakımsız olmasının dikkatini çektiği, kendisi gibi pek çok insanın çok sık ziyaret edemedikleri mezarlıkların bakımsız olduğu sonucuna ulaģmıģ ve Ģirketini kurmuģtur. Çetin, özellikle Türkiye de mezarlık bakım hizmetlerinin belediyelere ait olduğunu belirtirken, ancak belediyelerin kiģisel bakım yapmadıkları ve çoğu mezarın sahipsiz olduğunu aktarmıģtır. Batıdaki mezarları örnek gösteren Çetin, Türkiye deki mezarların da neden böyle olmasın sorusunun kendisini Ģirketi kurmaya ittiğini belirtmiģtir (Sabah Gazetesi, ĠĢte Ġnsan Eki, ). 5. SONUÇ YERĠNE: ÖLÜMÜ ESTETĠZE ETMENĠN DAYANILMAZ HAFĠFLĠĞĠ Bir toplumun kültürünü, zihniyetini, toplumsal yaģamını zaman içinde geçirdiği değiģimleri anlamak için ölüm ve onun etrafında geliģen ritüeller, mekan organizasyonları, törenler vb. önemli unsurlardır. Türklerin girdikleri medeniyet daireleri düģünüldüğünde bu unsurların ne kadar değiģken ve farklı biçimlerde olduğu/olacağı anlaģılacaktır. ÇalıĢmada ölümün ve ölüme ait kültürün kaybolmadan önceki durumuna dair tespitler, bugüne kıyasla yapılmıģtır. Ayrıca mezarlara ve mezarlıklara gösterilen özenin, modern dönemle birlikte farklı bir biçime büründüğü çalıģmanın uygulama kısmında farklı bir örnekle açıklanmaya çalıģıldı. ÇalıĢmada mezar bakım hizmetleri sunan ve örneklem olarak incelenen sitelerde ortaklıklar ve farklılıklar değiģik biçimlerde sıralanabilir. Türkiye de büyük illerde özellikle farklı isimlerle hizmet veren bu tür Ģirketlerin oldukça yaygınlaģmaya baģladığı görülmektedir. Örneğin Ankara da hizmet veren bir firmanın sloganı; mezar bakımının önemini çok iyi biliyoruz Ģeklinde iken; Van da hizmet sunan bir firmanın iki farklı sloganı ise sizin sevdikleriniz bizim emanetimizdir ve gözünüz arkada kalmasın Ģeklinde; Aksaray da hizmet veren bir firmanın sloganı ise sevdiklerinizin kabri gülistan olsun Ģeklindedir. Görüleceği üzere bütün firmaların en önemli ortaklıklarından birisi her birisinin kendilerine bir reklam sloganı seçmiģ olmalarıdır. Burada krizi fırsata dönüģtürerek yeni bir iģ kolunun ortaya çıkmıģ olması ekonomi-toplum iliģkisinde ortaya çıkan önemli bir sonuçtur. Ayrıca sunulan hizmetlerin büyük bir çoğunluğunun iş yoğunluğu, zaman kısıtlaması gibi modern hayata ait kavramlardan yola çıkarak yaptıkları iģleri meģrulaģtırıyor olmaları, modernizmin getirdiği toplumsal değiģmelerin ölüm üzerinde de görece bir değiģiklik oluģturduğunun önemli bir göstergesi olarak durmaktadır. Burada özellikle modern tıbbın ölümü geciktirmek ve modern insanın hayatından çıkartmak için kullandığı üstün baģarının, kent merkezlerinde olan mezarların Ģehir dıģlarına taģınmasıyla da sonuçlanan sürecin farklı bir boyutunu göstermesi bakımından dikkate değerdir. Burada kuģkusuz çalıģmayı asıl ilgilendiren bağlam, ölüm sonrası ortaya çıkan ritüel ve sosyalliklerin bu kurumsal hizmetlerle birlikte görece kaybolmasıdır. Özellikle Anadolu da bayram önceleri ve özel günlerde yakınlarının mezarlıkları ziyaretleri ve gönüllü olarak yaptıkları ritüellerin mezar temizleme, mezarları bayrama hazırlama, ziyaretler gibi olguları dıģarıda bırakmasıdır. Özellikle online ziyaretlerle ölüm karģısındaki bireysel ontolojik duruģun ve sosyal duruģun da zamanla yıpranacağı görülmektedir. Firmalarda ortaya çıkan belirgin ortaklıklardan birisi de daha önce vurgulandığı üzere bir ekonomik değer olarak ön plana çıkmasıdır. Bu ölüme

20 922 Adem SAĞIR yüklenen anlamın basına da yansıdığı Ģekilde dirilerden değil ölülerden para kazanılması sürecini yansıtmaktadır. KüreselleĢmenin getirdiği ekonomik değiģimlerin toplumlarda oluģturduğu etkiler, ölüm konusunda da kendini hissettirmiģtir. Burada kuģkusuz sadece olumsuz bir değerlendirme yapmanın da doğru olmayacağı, bu firmaların olumlu yönlerinin de farklı bir perspektiften değerlendirilmeleri gerektiğine vurgu yapmak gerekir. Türk kültüründe temiz, bakımlı ve civarının çevrili olmasına özen gösterilen kabristanların uygun yerlerine meyvesiz ağaçlar-orman ağaçları, serviler, genelde yaprağı dökülmeyen ağaçlar-, mezarların üzerine ise gül, zambak, bahar dalı ve benzeri çiçeklerin dikilmesi tercih edilmektedir. Bu bağlamda mezar taģlarının üstlerinde genellikle çiçek dikmeye mahsus toprağa kadar giden bir delikle, kuģların toplanan yağmur sularını içebilmeleri için yuvarlak veya yürek biçiminde suluklar bırakılmaktadır. Bu durum Türklerin ölümle bile iyilik yapmak istemesinin ve tabiata olan ilgisinin bir göstergesi olarak değerlendirilebilir (Dağlıoğlu, 1988:121). Buradan da anlaģılacağı üzere mezarlıkların özellikle yeģil alanlardan oluģması önemli göstergelerden birisidir. Ayrıca Ġstanbul odaklı düģünüldüğünde doğayla içiçe olan ve yeģil alanların büyük bir çoğunluğunun mezarlık alanlarında olması, ölüm ve ölüm kültürünün önemini daha iyi göstermiģtir. Ġstanbul odaklı ölüm kültürü odağında çalıģmanın dikkat çektiği noktalardan birisi, ölüm etrafında gerçekleģen sembolik farklılaģmalardır. Mezarlıklar ve camiler arası farklılıklara özellikle değinilmesindeki amaç bu olmuģtur. Sonuç olarak çalıģmada ölüm sosyolojisi bağlamında farklı baģlıklardan değiģik biçimler sorgulanmıģtır. Törenlerden yemeklere, mezar taģlarından mezarlık kültürüne, merasimlerden inançlara kadar pek çok alanda ölümün mekan ve kültür organizasyonunu görmek mümkün olduğu gibi ölümün Türk kültüründeki anlamı da önemlidir. KAYNAKÇA ABUZAR, Celil (2010). ġanlıurfa da DeğiĢen Toplumsal Yapıda Taziye Geleneği- Bir Toplumsal Yapı Çözümlemesi-, Dinbilimleri Akademik AraĢtırma Dergisi, Cilt 10, Sayı 2, ss AKMAN, Eyüp (2003). Türk Kültüründe ve Azerbaycan Destanlarında At, Kastamonu Eğitim Dergisi, Cilt 11, No 1, Mart, ss ARIES, Philippe (1991). Batılının Ölüm KarĢısındaki Tavırları, Gece Yayınları, Ankara. BAUDRILLARD, Jean. (2002). Simgesel DeğiĢ TokuĢ ve Ölüm. Çev. Oğuz Adanır. Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul. BAUMAN, Zygmunt (2000). Ölümlülük, Ölümsüzlük ve Diğer Hayat Stratejileri, çev.nurgül Demirdöven, Ayrıntı Yayınları, Ankara. BODUR, Selim (2004). Ölüm Üzerine Tıbbi ÇeĢitlemeler, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul. BORATAV, P. Naili (1999). 100 Soruda Türk Folkloru, Gerçek Yayınevi, Ġstanbul. BOZKURT, Veysel (2011). DeğiĢen Dünyada Sosyoloji, Ekin Yayınevi, Bursa. DAĞLIOĞLU, Hikmet Turan (1988). Sanat Bakımından Mezarlar ve Mezar TaĢları ve Karaca Ahmed Mezarlığı, (iç) Ġ. Hakkı UzunçarĢılı'ya Armağan içinde,türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, ss DANĠġMEND, Ġsmail Hami (1983). Türklük Meseleleri, Ġstanbul Kitabevi, Ġstanbul.