Fen Bilgisi Öğretiminin Niteliği ve Amaçları

Transkript

1 Fen Bilgisi Öğretiminin Niteliği ve Amaçları Yazar Doç.Dr. Fitnat KAPTAN ÜNİTE 2 Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra; fen bilimlerinin niteliğini kavrayabilecek, fen bilgisi öğretiminde öğrencilerin zihinsel gelişim özelliklerinin önemini kavrayabilecek, fen bilgisi öğretmeninin genel niteliklerini sıralayabilecek, fen bilgisi öğretmeninin özel niteliklerini kavrayabilecek, eğitimdeki amaçların nasıl sınıflandırıldığını kavrayabilecek, eğitim amaçlarının ifade edilmesinde uyulması gereken kuralları kavrayabilecek, fen öğretiminin genel amaçlarını açıklayabilecek, fen öğretiminin özel amaçlarını açıklayabileceksiniz. İçindekiler Giriş 15 Fen Bilimlerinin Niteliği 15 Fen Öğretiminde Öğrencilerin Zihinsel Gelişim Özellikleri 16 Fen Bilgisi Öğretmeninin Nitelikleri 19 Eğitimde Amaçlar 20 Fen Öğretiminin Amaçları 24

2 Özet 27 Değerlendirme Soruları 28 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar 29 Çalışma Önerileri Bu üniteye başlamadan önce, bilim okur-yazarı olarak yetişen bireyin özelliklerini hatırlayınız. Çevrenizdeki fen bilgisi öğretmenlerini gözleyerek onların hangi niteliklere sahip olduklarını belirlemeye çalışınız. İlköğretim Kurumları Fen Bilgisi Dersi Öğretim Programı nın 6-8. sınıf ünitelerini inceleyerek bu ünitelerle öğrencilere kazandırılması amaçlanan davranışları belirlemeye çalışınız. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

3 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ N İ N Nİ TELİĞİ VE AMAÇLARI Giriş Fen bilimlerinin en önemli işlevi, bireylerin bilim okur-yazarı olarak yetişmelerine olanak sağlamasıdır. Bilim okur-yazarı olarak yetişen bireyler, günlük yaşamda karşılaştıkları sorunların çözümünde bilimsel yöntem ve teknikleri kullanırlar. Günlük yaşamda karşılaştıkları sorunlara yönelik somut ve akılcı çözüm yolları önerirler. Bilgiye daha hızlı ulaşabilir, yeni bilgiler üretebilir, çağdaş teknolojileri etkili ve verimli kullanabilir, yeni sistem ve teknolojiler geliştirebilirler. Bu nedenle fen bilimlerinin öğrencilere etkili ve verimli olarak öğretilmesi büyük önem taşır. Fen bilimlerinin etkili olarak öğretilmesi de, öğrencilerin zihinsel gelişim özelliklerinin, fen öğretmeninin niteliklerinin ve fen öğretiminin amaçlarının bilinmesini gerektirir. Bu amaçla bu ünitede, önce fen bilimlerinin niteliği üzerinde durulmuş, sonra fen öğretimi açısından öğrencilerin zihinsel gelişim özellikleri, fen bilgisi öğretmeninin niteliği, eğitimde amaçlar ve fen öğretiminin amaçları incelenmiştir. 2. Fen Bilimlerinin Niteliği Genelde bir alandaki varlıkları ve olayları inceleme, açıklama, onlarla ilgili genellemelere ulaşma, bu açıklama ve genellemeler yardımıyla gelecekteki olayları kestirme gayretleri bilim kapsamındadır. Fen bilimlerinde de doğadaki varlıklar ve olaylar aynı amaçlarla incelenir. Örneğin fen bilimleri kapsamındaki biyoloji, zooloji, botanik ve anatomi gibi bilim dallarında canlı doğa konuları; fizik, kimya, jeoloji ve astronomi gibi bilim dallarında da cansız doğa konuları incelenir. Ayrıca hem canlı hem cansız doğa konularının ele alınıp incelendiği Orman Bilimi ve Deniz Bilimi de fen bilimleri kapsamındadır. Fen bilimlerinin ortaya çıkışı nasıl olmuştur Fen bilimleri insanın, canlı olarak kendisini ve doğal çevresini keşfetmeye yönelik çalışmalarının ürünü olarak ortaya çıkmış ve gelişimini sürdürmüştür. Fen bilimleri incelendiğinde, içeriğin önemli bir boyutunu farklı yapıdaki bilimsel bilgilerin oluşturduğu görülür. Üçüncü ünitede ayrıntılı olarak ele alınıp incelenen bu bilgiler; olgular, kavramlar, genellemeler, denenceler, bilimsel yasalar ve kuramlar biçiminde sıralanır. Fen bilimleri büyük ölçüde gözlem ve deneylerle ulaşılan genellemelere dayanır. Bu nedenle fen bilimlerine deneysel bilimler de denilir. Deneysel çalışmalarda varlıkların ve olayların belirli nitelikleri uygun koşullarda gözlenip betimlenir ya da ölçülür. Elde edilen sonuçlarla genellemelere, genellemelerden de bilimsel yasalara ulaşılmaya çalışılır. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

4 16 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ N İ N Nİ TELİĞİ VE AMAÇLARI 3. Fen Öğretiminde Öğrencilerin Zihinsel Gelişim Özellikleri Bireyin eğitiminde gözönünde bulundurulması gereken en önemli öğe onun zihinsel gelişimidir. Eğitim sürecinde öğrencilere kazandırılacak davranışlar belirlenirken, söz konusu davranışların onların zihinsel gelişim düzeylerine uygun olup olmadığına bakılır. Bireye kazandırılacak davranışlar, bireyin yeteneklerinin üzerindeyse birey bu davranışları ya çok güç kazanmakta ya da hiç kazanamamaktadır. Zihinsel gelişim bireyin daha çok düşünme, kavrama ve öğrenme yetenekleriyle ilişkilidir. Birey öğrenme-öğretme sürecinde bu yeteneklerinden sürekli biçimde yararlanarak bilgileri özümlemeye, uygulamaya ve kendine maletmeye çalışır. Ayrıca birey akıl yürütme ve problem çözme etkinliklerinde de bulunur. Bu nedenle sınıfında etkili ve verimli bir fen öğretimi gerçekleştirmeyi amaçlayan öğretmenin öğrencilerin zihinsel gelişim özelliklerini bilmesi gerekir Zihinsel Gelişim Dönemleri Zihinsel gelişimle ilgili en geçerli açıklamalar J. Piaget tarafından yapılmıştır. Piaget zihinsel gelişimle ilgili görüşlerini öğrenme psikolojisindeki deneysel çalışmalarına dayandırmaktadır. Piaget e göre birey, zihinsel gelişimini doğuşundan itibaren dört dönemde tamamlar. Birbirini izyen bu dönemler şöyle sıralanır: Duyusal devinim dönemi (0-2 yaş arası dönem) İşlem öncesi dönem (2-7 yaş arası dönem) Somut işlemler dönemi (7-11 yaş arası dönem) Soyut işlemler dönemi (11- yaş ve sonrası dönem) Duyusal Devinim Dönemi Duyusal devinim dönemindeki birey hangi özelliklere sahiptir Bu dönem bireyin 0-2 yaş arasını kapsar. Bu dönemde birey yakın çevrede ulaşabileceği olgu, olay ve cisimleri algılar; onlara tepki göstererek onlarla ilgili somut yaşantılar geçirir ve kavram geliştirmeye başlar. Birey, dil gelişimi henüz tamamlanmadığı için eşya veya olayları temsil eden semboller kullanır İşlem Öncesi Dönem İşlem öncesi dönemdeki birey hangi özelliklere sahiptir Bu dönem 2-7 yaş arasını kapsar. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

5 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ N İ N Nİ TELİĞİ VE AMAÇLARI 17 Bu dönemde birey sözcük dağarcığını zenginleştirerek ana dilini öğrenir. Çevresindeki eşya ve kişileri kendisinden ayrı varlıklar olarak görmeye başlar ve yaşantı geçirdikçe ben-merkezli düşüncelerden vazgeçer. Bu dönemde birey tersinir olarak düşünebilir. Yani algıladığı bir olay zincirinin halkalarını sondan başa doğru ters sırayla düşünebilir. Cisimleri yalnız tek bir özelliğine göre sınıflandırabilir. Çevresindekileri kavramsal olarak algılar ve düşünme sürecinde kavramları kullanır. Birey bu dönemde ailesine ait olma duygusunu geliştirmeye başlar Somut İşlemler Dönemi Somut işlemler dönemindeki birey hangi özelliklere sahiptir Bu dönem 7-11 yaş arasındaki dönemi kapsar. Birey bu dönemde ilköğretimin birinci kademesinde bulunmaktadır. Birey 4. ve 5. sınıftaki fen konularını somut yaşantılar geçirerek öğrenmeye çalışır. Sınıflandırma yeteneği geliştiğinden elindeki cisimlerle farklı diziler oluşturabilir. Yönergesi verilen basit işlemler dizisini her basamağı açık bir biçimde anlatılmak koşuluyla yapabilir. Bire bir eşleme yapabilir. Örneğin elindeki 20 kalemi sınıfındaki arkadaşlarına birer tane düşecek biçimde eşleyebilir. Birey bu dönemde, cisimlerin madde miktarı, uzunluk ve ağırlıkla ilgili korunum ve dönüşlülük kavramlarını geliştirir. Bireyde korunum kavramının oluşmuş olması, bir cismin fiziksel özelliklerinin cismin şekil ya da konum değiştirmesiyle değişmeyeceğinin kavranmış olması demektir. Dönüşlülük kavramının oluşmuş olması da, şekil ya da konum değiştiren bir cismin özelliklerinin değişmediğinin, cismin eski konumuna dönmesiyle kanıtlanabileceği bilincine ulaşılması demektir. Örneğin ikisi de limonata dolu aynı büyüklükteki iki bardağı 6 yaşındaki bir çocuğa gösterip bardakların aynı miktar limonata bulundurduklarını onaylattıktan sonra, bardaklardan birindeki limonatayı, bu iki bardağa göre daha dar ve uzun olan başka bir bardağa dökerek, çocuğa hangi bardakta daha çok limonata bulunduğunu soralım. Çocuk dar ve uzun bardakta daha çok limonata bulunduğunu söyleyecektir. Çünkü bu çocukta madde miktarı ile korunum kavramı henüz gelişmemiştir. Ayrıca bu dönemdeki çocuk, dar ve uzun bardaktaki limonatanın önceki bardağa geri dökülerek her iki kaptaki limonata miktarının aynı olduğunun kanıtlanabileceğini de henüz düşünememektedir. Bununla birlikte somut işlemler dönemindeki birey aşağıdaki davranışları gerçekleştirmekte güçlük çeker: AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

6 18 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ N İ N Nİ TELİĞİ VE AMAÇLARI Gözlemlediği durumlardan sonuç çıkartabilir, ancak gözlenmeyen önermelerle ilgili bir düşünme zinciri oluşturamaz. Bir probleme çözüm yolu uygulayabilir, ancak kendi başına doğru çözüm yolunu seçemez. Zihnindeki bilgileri işleyebilir, ancak kendi düşünme sürecinin bilincinde olmadığı için düşüncesini eleştiremez Soyut İşlemler Dönemi Soyut işlemler dönemindeki birey hangi özelliklere sahiptir Bu dönem bireyin 11 yaş sonrası yaşamını kapsar. Bu dönemde birey, biçimsel mantık kurallarına uygun çıkarsamalarda bulunur. Örneğin; Bütün metaller elektriği iletir. ve Bakır bir metaldir. önermelerine dayalı olarak birey, O halde, bakır elektriği iletir. biçiminde bir çıkarsamada bulunur. Birey, problem durumuyla ilgili değişkenleri belirleyip değişkenler arasındaki ilişkileri açıklayabilir. Birey belirlediği değişkenlerden yararlanarak ele aldığı problemin çözümüne yönelik denenceler kurabilir. Bireyin somut işlemler dönemindeki düşünme biçimi ile soyut işlemler dönemindeki düşünme biçimini şöyle karşılaştırmak olanaklıdır: Somut İşlemler Dönemi Bilinen eşya ve olayların gözlenebilen nitelikleri üzerinde akıl yürütür. Düşüncelerini ifade ederken dili kullanır. Düşünme süreci gözlemlerle başlar. Uzun bir düşünme sürecinde izlenecek yöntemin adım adım verilmesi gerekir. Kendi düşünme sürecinin farkında değildir. Kendi tutarsızlıklarını göremez. Dış gerçeklerle çelişen düşüncelerini nasıl değerlendireceğini bilemez. Soyut İşlemler Dönemi Hipotetik nitelikler, ikinci dereceden ilişkiler ve kuramlar üzerinde akıl yürütür. Düşüncelerini ifade ederken dille birlikte dil dışı işaretleri kullanır. Düşünme süreci, gözlemlerin yanısıra hayal edilen olası durumlarla da başlar. Uzun bir düşünce sürecini amaç ve araçlar verilmek koşuluyla kendisi planlar. Kendi düşünme sürecinin bilincindedir. Kendi düşüncelerini eleştirir. Bildiği gerçekleri ölçüt alarak kendi yargılarının doğruluğunu sınar. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

7 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ N İ N Nİ TELİĞİ VE AMAÇLARI Fen Bilgisi Öğretmeninin Nitelikleri Fen dersleriyle ilköğretim düzeyindeki çocuklara, içinde bulundukları doğal çevre, doğal olaylar ve bilimsel gelişmelerle ilgili temel kavram, ilke ve genellemelerin yanısıra bilimsel yöntem ve süreç becerilerine ilişkin davranışlar kazandırılmaya çalışılır. İlköğretimin birinci basamağındaki fen bilgisi dersleri sınıf öğretmenleri, ikinci basamağındaki fen bilgisi dersleri de dal öğretmenleri tarafından verilir. Hangi basamakta fen öğretimi yaparsa yapsın, öğretmenin birtakım genel ve özel niteliklere sahip olması gerekir Fen Bilgisi Öğretmeninin Genel Nitelikleri Fen bilgisi öğretmeninin genel nitelikleri neler olabilir Sınıfında etkili bir fen öğretimi gerçekleştirme çabası içinde olan iyi bir fen öğretmenin genel nitelikleri şöyle sıralanabilir: Öğrenmeyi teşvik eder ve sınıftaki bireyler arası ilişkileri geliştirmeye özen gösterir. Çocuklara birtakım sorumluluklar vererek onların öğrenme sürecine katılmalarını ve öğrenme sırasında etkin olmalarını sağlar. Öğrencilerin gelişim düzeylerine uygun proje çalışmaları planlar ve uygulamaya koyar. Öğrenme kuramlarını sınıf içinde düzenleyeceği öğrenme-öğretme durumlarına etkili olarak uygular. Öğretim sürecinde öğrencilerin bireysel farklılıklarını dikkate alan öğretim yöntem ve tekniklerinden yararlanır. Ders konularını ve öğretim etkinliklerini dikkatlice planlayıp, planlarını etkili bir biçimde uygulamaya koyabilir. Sınıf içi öğrenme-öğretme etkinliklerini bireylerin ve grupların ilgi ve gereksinmelerine uygun olarak düzenler. Doğal ve toplumsal çevreden öğretimde kaynak olarak yararlanabilir Fen Bilgisi Öğretmeninin Özel Nitelikleri Fen bilgisi öğretmeninin özel nitelikleri neler olabilir Öğrencilerine fene ilişkin bilgi, beceri, tutum ve alışkanlıklar kazardırma çabası içinde olan fen öğretmeninin sahip olması gereken birtakım özel nitelikler şöyle sıralanabilir: Öğrencileri sürekli olarak fen konularıyla ilgili araştırma ve incelemeye yönlendirir. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

8 20 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ N İ N Nİ TELİĞİ VE AMAÇLARI Fen konularını öğrencilerin ilgi ve deneyimleriyle ilişkilendirir. Öğrencilerin sorularını yanıtlarken, bir taraftan onların mevcut meraklarını gidermeye, öte yandan onlarda yeni meraklar oluşturmaya özen gösterir. Öğrencilerin doğal nitelikteki güncel olaylardan fene ilişkin sonuç çıkartabilmelerine yardımcı olur. Öğrencilerin yazılı ve sözlü iletişim kurmaları için çaba gösterir. Öğrencilerin etkinlikler yoluyla uyarılmasını sağlayarak onların bilimsel düşünme yeteneği kazanmaları için çaba gösterir. Öğrencilerin bağımsız düşünme ve muhakeme yeteneklerini geliştirmeye çalışır. Öğrencilerin, meraklılık, açık fikirlilik, doğruluk, zorluklar karşısında yılmama, sabırlı ve kuşkucu olma gibi bilimsel tutumları kazanmalarına yardımcı olur. Öğrencilerin çevrelerindeki olup bitenlere karşı daha duyarlı olmaları için çaba gösterir. Kalabalık sınıflarda küçük grup çalışmalarına yer vererek öğretimi bireyselleştirmeye çalışır. 5. Eğitimde Amaçlar Her toplum yeni yetişmekte olan bireylerine, bir yandan kendi kültürünü öğretip benimsetmeye, bir yandan da bu kültürü geliştirecek davranışlar kazandırmaya çalışır. Kuşkusuz bu, eğitim yoluyla gerçekleştirilir. Bu nedenle her toplum yurttaşlarına kazandırmak istediği davranışlarla ilgili amaçları belirler. Amaçlar, eğitim yoluyla bireylere kazandırılacak özellikler biçiminde tanımlanabilir. Amaçlar, niçin eğitim yapıyoruz sorusunu yanıtlar. Eğitim amaçları çeşitli biçimlerde sınıflandırılır Amaçların Sınıflandırılması Eğitim amaçları genelde iki türlü sınıflandırılır. Bu sınıflandırmalardan birincisi, eğitim sistemini oluşturan alt sistemlerin düzeyine göre yapılan sınıflandırma, diğeri de davranış alanlarına göre yapılan sınıflandırmadır Eğitim Sistemini Oluşturan Alt Sistemlerin Düzeyine Göre Amaçların Sınıflandırılması Eğitim sistemini oluşturan alt sistemlerin düzeyine göre amaçlar nasıl sınıflandırılır Eğitim sistemini oluşturan alt sistemlerin düzeyine göre amaçlar; uzak amaçlar, genel amaçlar, özel amaçlar ve davranışsal amaçlar olmak üzere dört türlü sınıflandırılır. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

9 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ N İ N Nİ TELİĞİ VE AMAÇLARI 21 Uzak amaçlar: Bunlar eğitimin ülke düzeyinde çok genel olarak ifade edilen amaçlarıdır. Örneğin, Türk Milli Eğitiminin uzak amacı, bu kapsamda olup Milli Eğitim Temel Kanunu nun 2. maddesinin son fıkrasında şöyle ifade edilmiştir: Bir yandan Türk vatandaşlarının ve Türk toplumunun refah ve mutluluğunu artırmak, öte yandan milli birlik ve bütünlük içinde iktisadi, sosyal ve kültürel kalkınmayı desteklemek ve hızlandırmak ve nihayet Türk milletini çağdaş uygarlığın yapıcı, yaratıcı ve seçkin bir ortağı yapmaktır. Genel amaçlar: Bu amaçlar da belli bir eğitim düzeyinin genel anlamda ya da belli bir konunun belli bir düzeydeki amaçlarıdır. Örneğin, fen eğitiminin ilköğretim düzeyindeki amaçları bu kapsamda olup, aşağıda bunlarla ilgili iki amaç ifadesine yer verilmiştir. Çevreyi tanıma, sevme koruma, iyileştirme ve değişen çevre koşullarına uyum sağlama bilinci kazanabilme. İnsanın çevreye olan etkilerini kavrayabilme. Fen bilimlerine ilgi duyabilme, yeni gelişmeleri izleyebilme, yeni gelişmelerin önemini kavrayabilme. Özel amaçlar: Bu amaçlar beli bir dersin veya onun belli bir konusunun belli bir düzeydeki amaçlarıdır. Örneğin, İlköğretim 6. Sınıf Fen Bilgisi Dersinin Özel Amaçları, İlköğretim 7. Sınıf Fen Bilgisi Dersinin Güneş Sistemi ve Uzay Konusunun Amaçları bu kapsamdadır. Aşağıdaki bu amaçla ilgili örnekler verilmiştir. Dünyamızın hareketlerini kavrayabilme. Güneş sistemindeki diğer gezegenler ve hareketlerini kavrayabilme. Davranışsal amaçlar: Bunlar belli bir özel amaca ulaşmış olan kişilerin göstermesi beklenen davranışlardır. Örneğin, yukarıda, Dünyamızın hareketlerini kavrayabilme biçiminde ifade edilmiş olan bir özel amaca ulaşmış bireyin göstereceği davranışlar bu kapsamdadır. Davranışsal amaçlarla ilgili şu örnekler verilmiştir. Dünyamızın Güneş etrafında bir elips yörüngede dolandığını söyleme/yazma. Dünyanın Güneş etrafında hareket ederken kendi etrafında da döndüğünü söyleme/yazma Davranış Alanlarına Göre Amaçların Sınıflandırılması Davranış alanlarına göre amaçlar nasıl sınıflandırılmaktadır Davranış alanlarına göre amaçlar, bilişsel alan amaçları, duyuşsal alan amaçları ve devimsel alan amaçları olmak üzere üç türlü sınıflandırılmaktadır. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

10 22 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ N İ N Nİ TELİĞİ VE AMAÇLARI Bilişsel alan amaçları: Bunlar, bilgi veya bilgiden doğan zihinsel yeterliklerle ilgili amaçlardır. Bilişsel alandaki amaçlar, bilgi, kavrama, uygulama, analiz, sentez ve değerlendirme alt basamaklarından oluşmaktadır BİLGİ 1.10 Bir alana özgü bilgiler 1.20 Bir alana özgü bilgilerle uğraşmanın araç ve yolları 1.30 Bir alandaki evrensel öğeler ve soyutlamalar 2.00 KAVRAMA 2.10 Çevirme 2.20 Yorumlama 2.30 Öteleme 3.00 UYGULAMA 4.00 ANALİZ 4.10 Öğelerin analizi 4.20 İlişkilerin analizi 4.30 Örgütleme ilkelerinin analizi 5.00 SENTEZ 5.10 Özgün bir iletişim oluşturma 5.20 Bir plan ya da işlemler takımı oluşturma 5.30 Soyut ilişkiler takımı geliştirme 6.00 DEĞERLENDİRME 6.10 İç ölçütlere göre değerlendirme 6.20 Dış ölçütlere göre değerlendirme Duyuşsal alan amaçları: Bunlar, sevgi, korku, nefret, ilgi, tutum ve güdülenmişlik gibi duygularla ilgili davranışlardan oluşan amaçlardır. Duyuşsal alan amaçları, alma, tepkide bulunma, değer verme, örgütleme ve kişilik haline getirme alt basamaklarından oluşmaktadır ALMA 1.10 Uyarıcıların farkında olma 1.20 Uyarıcıları almaya açık olma 1.30 Dikkati seçilen uyarıcılar üzerinde yoğunlaştırma 2.00 TEPKİDE BULUNMA 2.10 Uysal davranma 2.20 İstekli olarak tepkide bulunma 2.30 Tepkide bulunmaktan tatmin olma ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

11 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ N İ N Nİ TELİĞİ VE AMAÇLARI DEĞER VERME 3.10 Bir değeri kabullenme 3.20 Bir değere düşkünlük gösterme 3.30 Bir değere adanmışlık 4.00 ÖRGÜTLEME 4.10 Kendi değerleriyle uyumlu hale getirme 4.20 Bir değer sistemi örgütleme 5.00 KİŞİLİK HALİNE GETİRME 5.10 Davranış ölçütü haline getirme 5.20 Belli bir değer sistemine göre kişiliğini oluşturma Devimsel alan amaçları: Bu alandaki amaçlar, duyu, algı, hareket ve becerilerle ilgili davranışların oluşturduğu amaçlardır. Devimsel alandaki amaçlar algılama, kurulma, klavuzla yapma, mekanikleşme, beceri haline getirme, duruma uydurma ve yaratma alt basamaklarından oluşmaktadır ALGILAMA 1.10 Duyuşsal uyarılma 1.20 İşaret seçme 1.30 Çevirme 2.00 KURULMA 2.10 Zihinsel kurulma 2.20 Bedensel kurulma 2.30 Duygusal kurulma 3.00 KLAVUZLA YAPMA 3.10 Taklit etme 3.20 Deneme 4.00 MEKANİKLEŞME 5.00 BECERİ HALİNE GETİRME 5.10 İstenilen nitelikte yapma 5.20 İstenilen nitelik ve sürede yapma 5.30 İstenilen nitelik, süre ve yeterlikte yapma 6.00 DURUMA UYDURMA 7.00 YARATMA AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

12 24 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ N İ N Nİ TELİĞİ VE AMAÇLARI 5.2. Amaçların İfade Edilmesi Gerek özel amaçların, gerekse davranışsal amaçların ifade edilmesinde, birliğin sağlanabilmesi için bazı kurallara uyulması gerekir. Özel amaçların ifade edilmesinde hangi kurallara uyulur Her özel amaç, öğrenci davranışı bakımından ifade edilmelidir. Yani amaç cümlesi, eğitim sürecinden geçen öğrencinin ne yapabilir duruma geleceğini ya da nasıl bir özellik kazanacağını belirtmelidir. Her özel amaç bir davranışlar grubunun temsilcisi olan sadece bir tek özelliği belirtmeli ve açık seçik olarak ifade edilmelidir. Amaç ifadeleri... bilgisi,... becerisi,... gücü,... yeteneği,... bilme (yapabilme, kavrayabilme, gösterebilme, uygulayabilme) gibi yetenek ifade eden bir sözcük ya da ekle bitmelidir. Amaçların hangi konu içeriğiyle ilgili olarak gerçekleştirileceği belirtilmelidir. Amaçlar hangi alanla ilgili olarak ifade ediliyorsa, o alanın niteliklerine ve basamaklarına uygun olmalıdır. Yani bilişsel özellikleri ağır basan davranışlar bilişsel alanda, duyuşsal özellikleri ağır basan davranışlar duyuşsal alanda, devimsel özellikleri ağır basan davranışlar da devimsel alanda ifade edilmelidir. Örneğin aşağıdaki amaçlar bu kurallara uygun olarak ifade edilmiştir. Hücreyle ilgili terim ve kavramların anlam bilgisi. Çiçekli bitkileri birbirinden ayırt etme yeteneği. Suyun canlılar içini önemini kavrayabilme. Davranışsal amaçların ifade edilmesinde hangi kurallara uyulur Bir özel amacın davranışsal amaçları bir araya geldiği zaman o amacı oluşturmalıdır. Davranışsal amaçların sınırları belli olmalı, aralarında binişiklik bulunmamalıdır. Davranışsal amaçlar özel amacın dışına taşmamalıdır. Davranışsal amaçlar doğrudan doğruya veya dolaylı olarak gözlenebilir ve ölçülebilir olmalıdır. Her davranışsal amaç, öğrencinin neyi, hangi durumda ve hangi nitelikte yapacağını açıkça belirtmelidir. 6. Fen Öğretiminin Amaçları Günümüz eğitim sisteminde öğrencilere mevcut bilgileri aktarmaktan çok, bilgiye ulaşma yollarının kazandırılması amaçlanmalıdır. Başka bir deyişle, öğrencilerin zihinsel yetenekleri ve problem çözme becerileri geliştirilmelidir. Söz konusu yetenek ve becerilerin geliştirilmesine olanak sağlayan derslerin başında da fen bilgisi dersi gelir. Bu derste öğrencilerin, içinde yaşadıkları doğal çevreyi ve evreni bilimsel yöntemlerle ele alıp incelemeleri amaçlanır. Çocukların yaşama kolay uyum sağ- ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

13 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ N İ N Nİ TELİĞİ VE AMAÇLARI 25 layabilmeleri, içinde yaşadıkları çevreyle ilgili gözlem yapma ve olaylar arasında neden-sonuç ilişkilerini kurma becerilerini kazanmış olmalarını gerektirir. Bu becerilere sahip olan öğrenciler, çeşitli olaylar ve durumlar karşısında nesnel ve doğru karar verme alışkanlığı kazanmış olurlar. Çocuklar bir yandan içinde yaşadıkları çevreyi anlayıp yorumlamaya, bir yandan da çevredeki karmaşık duruma düzenlilik getirmeye çalışırlar. Ayrıca fen bilgisi dersi, araştıran, tartışan, deneyen, gözlem yapan, sürekli olarak bilgilerini artıran ve beraberinde bilimsel tutumlar geliştiren bireylerin yetiştirilmesinde önemli bir işlevi yerine getirir. Bu bölümde eğitim sistemi açısından önemli bir işlevi üstlenen fen öğretiminin genel ve özel amaçlarına yer verilmiştir Fen Öğretiminin Genel Amaçları Fen öğretiminin genel amaçları nelerdir Fen öğretiminin genel amaçları İlköğretim Kurumları Fen Bilgisi Dersi Öğretim Programı nda şöyle sıralanmıştır: Çevreyi tanıma, sevme, koruma, iyileştirme ve değişen çevre koşullarına uyum sağlama bilinci kazanabilme. İnsanın çevreye olan etkilerini kavrayabilme. Öğrenciye kendi aklını kullanabilme yollarını gösterebilme. Canlılığı ve canlılık olaylarını kavrayabilme. Yapıcı, yaratıcı, eleştirici düşünme yeteneği kazanabilme ve geliştirebilme. Bilimsel sonuçlara ulaşmada ve bilimsel yasaları anlamada gözlem, inceleme, deney ve araştırma yöntemlerinden yararlanabilme. Araştırma, inceleme, gözlem ve deney sonuçlarını söz, yazı, resim, şekil ve grafiklerle gösterebilme, yorumlayabilme ve genelleyebilme. Araç ve gereç kullanmanın önemini kavrayabilme, bunları kullanma ve geliştirme yeteneği kazanabilme. Edinilen bilgi ve becerileri günlük yaşamda kullanabilme. Planlı çalışmanın önemini kavrayabilme, çalışmaları planlayabilme. Bilim ve teknoloji arasındaki ilişkiyi kurabilme. Bilim ve teknolojinin toplumun ilerlemesindeki etki ve önemini kavrayabilme. Fen bilimlerine ilgi duyabilme, yeni gelişmeleri izleyebilme, yeni gelişmelerin önemini kavrayabilme. Sağlıklı yaşamın gerektirdiği bilgi, beceri ve alışkanlıkları kazanabilme. Doğal kaynakları tanıma, koruma ve geliştirebilme. Canlıların çeşitliliğini, özelliklerini, canlılık olaylarını, birbirleriyle olan ilişkilerini, ekonomik yararlarını, onları korumayı, geliştirmeyi ve gerektiğinde onlardan korunmayı kavrayabilme. Maddenin yapısını, özelliklerini, çeşitlerini, enerji ile olan ilişkilerini, kullanım alanlarını kavrayabilme. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

14 26 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ N İ N Nİ TELİĞİ VE AMAÇLARI Hareket, enerji, iş ve güç arasındaki ilişkileri, kullanım alanlarını kavrayabilme. Işığın yayılmasını, kırılmasını, ışık enerjisini ve optik araçlardan yararlanmayı kavrayabilme. Ses ve yayılmasını, kullanım alanlarını ve algılanmasını kavrayabilme. Elektrik yükü, elektrik akımı ve kullanım alanlarını kavrayabilme. Evrendeki yerimizi kavrayabilme. Genetik ve evrim bilgisine sahip olabilme Fen Öğretiminin Özel Amaçları Öğrencilerin yukarıda belirtilen genel amaçlara ulaşabilmeleri için, kendi yaş ve gelişim düzeylerine uygun bazı davranışsal özellikleri kazanmaları gerekir. Bu davranışsal özellikler üç grupta toplanır. Bilimsel bilgilerle ilgili özellikler (bilişsel amaçlar) Bilişsel süreç becerileriyle ilgili özellikler (devimsel amaçlar) Bilimsel tutumlarla ilgili özellikler (duyuşsal amaçlar) Bu özellikler belli bir düzeyde okutulacak fen konusu ile birlikte ifade edildiğinde, fen bilgisinin o düzeydeki özel amaçları ortaya konulmuş olur. Fen öğretiminde bilimsel bilgilerle ilgili özel amaçlardan bazıları şöyle sıralanabilir: Konu ile ilgili kavram ve terimler bilgisi. Konu ile ilgili bilimsel bilgileri kavrayabilme. Konu ile ilgili bilimsel bilgileri ve yöntemleri yeni durumlara uygulayabilme. Bu amaçlarla ilgili örnekler: 1. Hücreyle ilgili kavram ve terimlerin anlam bilgisi. 2. Dünyamızın hareketlerini kavrayabilme. 3. Sürtünme kuvvetini ve harekete etkilerini gösterebilme. Fen öğretiminde bilişsel süreç becerileriyle ilgili özel amaçlardan bazıları şöyle sıralanabilir: Konu ile ilgili varlık, olgu ve olayları gözleyebilme, ölçebilme ve sınıflayabilme. Konu ile ilgili gözlem sonuçlarına dayalı genellemler yapabilme. Konu ile ile ilgili varlık, olgu ve olaylara ilişkin gözlemleri sayı, zaman, yer ve miktar ilişkilerini kullanarak açıklayabilme. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

15 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ N İ N Nİ TELİĞİ VE AMAÇLARI 27 Bu amaçlarla ilgili örnekler: 1. Sınıfta gözlemlediği çimlenme olayını kaydederek açıklayabilme. 2. Mikroskopta gördüğü hücrenin şeklini kâğıda çizebilme. 3. Fotosentez ile ilgili deneyi laboratuvar ortamında kendi başına gerçekleştirebilme. Fen öğretiminde bilimsel tutumlarla ilgili özel amaçlardan bazıları şöyle sıralanabilir: Konu ile ilgili bilimsel olaylara karşı merak duyabilme. Konu ile ilgili bilimsel bilgileri öğrenme etkinliklerinden zevk alabilme. Konu ile ilgili yeniliklere açık olabilme. Bu amaçlarla ilgili örnekler: 1. Uzay araştırmalarına ilgi duyabilme. 2. Boş zamanlarında laboratuvardaki mikroskopta hücre yapısını incelemekten zevk alabilme. 3. Hücrenin yapısıyla ilgili gazete ya da dergi yazılarını kesip dosyalayabilme Özet Genelde bir alandaki varlıkları ve olayları inceleme, açıklama, onlarla ilgili genellemelere ulaşma, bu açıklama ve genellemeler yardımıyla gelecekteki olayları kestirme gayretleri bilim kapsamındadır. Fen bilimlerinde de doğadaki varlıklar ve olaylar bu amaçlarla incelenir. Fen bilimleri insanın, canlı olarak kendisini ve doğal çevresini keşfetmeye yönelik çalışmalarının ürünü olarak ortaya çıkmıştır ve gelişimini sürdürmektedir. İlköğretim 6-8. sınıf öğrencileri zihinsel gelişim bakımından somut işlemler dönemi ile soyut işlemler döneminde bulunmaktadırlar. Etkili bir fen öğretimi gerçekleştirme çabası içinde olan öğretmenin, özellikle bu dönemdeki öğrencilerin zihinsel gelişim özelliklerini bilmesi ve öğrenme-öğretme etkinliklerini bu özelliklere uygun olarak düzenlemesi gerekir. Ayrıca fen öğretiminde öğretmenin nitelikleri de önemlidir. Çünkü öğrencileri sürekli olarak fen konularıyla ilgili araştırma ve incelemelere yöneltecek, öğrenme sürecinde onları etkin kılacak kişi öğretmendir. Her toplum yeni yetişmekte olan bireylerine, bir yandan kendi kültürünü benimsetirken bir yandan da bu kültürü geliştirecek davranışlar kazandırmaya çalışır. Kuşkusuz bu iş eğitim yoluyla gerçekleştirilir. Bu nedenle bireylere kazandırılacak davranışlarla ilgili amaçlar özenli olarak belirlenir. Kısaca eğitim yoluyla bireylere kazandırılacak özellikler biçiminde tanımlanabilecek amaçlar iki türlü sınıflandırılır. Bunlardan birisi eğitim sistemini oluşturan alt sistemlerin düzeyine göre yapılan sınıflandırma, diğeri de davranış alanlarına göre AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

16 28 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ N İ N Nİ TELİĞİ VE AMAÇLARI yapılan sınıflandırmadır. Birinci tür sınıflandırmaya göre amaçlar, uzak amaçlar, genel amaçlar, özel amaçlar, davranışsal amaçlar olmak üzere dört türlü sınıflandırılır. İkinci tür, yani davranış alanlarına göre yapılan sınıflandırmada da amaçlar, bilişsel, duyuşsal ve devimsel olmak üzere üç başlık altında toplanır. Bilişsel alan amaçları, bilgi, kavrama, uygulama, analiz, sentez ve değerlendirme alt basamaklarından; duyuşsal alan amaçları, alma, tepkide bulunma, değer verme, örgütleme ve kişilik haline getirme alt basamaklarından; devimsel alan amaçları da algılama, kurulma, kılavuzla yapma, mekanikleşme, beceri haline getirme, duruma uydurma ve yaratma alt basamaklarından oluşur. Öte yandan amaçlarının ifade edilmesi de birliğin sağlanabilmesi bakımından önemlidir. Bu nedenle amaçların ifade edilmesindeki kurallara titizlikle uyulması gerekir. Değerlendirme Soruları Aşağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler arasından bulunuz. 1. Birey hangi zihinsel gelişim döneminde mantık kurallarına uygun çıkarsamalarda bulunur A. Duyusal devinim dönemi B. İşlem öncesi dönem C. Somut işlemler dönemi D. Soyut işlemler dönemi E. Hiçbiri 2. Aşağıdakilerden hangisi, somut işlemler döneminde bulunan bireyin göstereceği davranışlar arasında yer almaz A. Eldeki cisimleri farlı biçimde sınıflandırabilme. B. Basit işlemlerden oluşan bir dizinin basamaklarına uygun davranışlar gösterebilme. C. Bire bir eşleme yapabilme. D. Fen konularını somut yaşantılar geçirerek öğrenmeye çalışma. E. Üzerinde çalıştığı problemin çözümüne yönelik denenceler kurabilme. 3. Belli bir özel amaca ulaşmış olan bireyin göstermesi beklenen davranışlara ne ad verilir A. Özel amaç B. Davranışsal amaç C. Genel amaç D. Uzak amaç E. Duyuşsal amaç 4. Dünyamızı kavrayabilme hangi tür amaçtır A. Özel amaç B. Davranışsal amaç C. Devimsel amaç D. Uzak amaç E. Genel amaç ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

17 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ N İ N Nİ TELİĞİ VE AMAÇLARI 29 Aşağıdaki cümlelerin DOĞRU ya da YANLIŞ olduklarını belirleyiniz. 5. Fen bilgisi dersinin en önemli işlevi, öğrencilerin bilim okur-yazarı olarak yetişmelerine olanak sağlamasıdır. 6. Somut işlemler dönemindeki bir çocuk, bilinen eşya ve olayların gözlenebilen nitelikleri üzerinde akıl yürütebilir. 7. Sınıfında etkili bir fen bilgisi öğretimi gerçekleştirmeyi amaçlayan öğretmenin, öğrencilerin zihinsel gelişim özelliklerini bilmesi gerekmez. 8. Duyuşsal alandaki amaçlar, bilgi, kavrama, uygulama, analiz, sentez ve değerlendirme alt basamaklarından oluşur. Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Cunningham, R. T. ve F. Turgut. İlköğretim Fen Bilgisi Öğretimi. Ankara: YÖK/ Dünya Bankası Milli Eğitimi Geliştirme Projesi Hizmetöncesi Öğretmen Eğitimi, Çilenti, K. Fen Eğitimi Teknolojisi. Ankara: Gül Yayınevi, Çilenti, K. Fen Bilgisi Öğretimi. (Editör: Bekir Özer), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, Çilenti, K ve D. A. Özçelik. Biyoloji Öğretimi. (Editör: Cevat Alkan), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Biyoloji Lisans Tamamlama Programı, Demirel, Ö. Genel Öğretim Yöntemleri. Ankara: USEM Yayınları, Kaptan, F. Fen Bilgisi Öğretimi. Ankara: Anı Yayıncılık, M.E.B. İlköğretim Okulu Programı. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Sönmez, V. Program Geliştirmede Öğretmen El Kitabı. (Genişletilmiş Dördüncü Baskı), Ankara: Adım Yayıncılık, Yaşar, Ş. Okulöncesi Eğitim Öğrencilerinde Fene Yönelik Duyuşsal Özelliklerin Geliştirilmesi, YA-PA 9. Okulöncesi Eğitimi ve Yaygınlaştırılması Semineri (Ankara/1993). İstanbul: YA-PA Yayın Pazarlama Ltd. Şti., 1993, ss AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

18 30 FEN Bİ LGİ S İ ÖĞ RETİ M İ N İ N Nİ TELİĞİ VE AMAÇLARI Yaşar, Ş. ve K. Selvi. Ortaöğretim Fen eğitimi Programlarının Değerlendirilmesi, IV. Ulusal Eğitim Bilimleri kongresi (10-12 Eylül 1997). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Yaşar, Ş. Çağdaş Bilim Anlayışı, Çağdaş Yaşam Çağdaş İnsan. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Lisans Tamamlama Programı, 1998, ss Değerlendirme Sorularının Yanıtları 1. D 2. E 3. B 4. A 5. D 6. D 7. Y 8. Y ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ