Eşref Atabey Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır.

Transkript

1 Eşref Atabey Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır. MERSİN İLİ SU KAYNAKLARI-POTANSİYELİ VE KALİTESİ DR. EŞREF ATABEY Jeoloji Yüksek Mühendisi Tıbbi Jeoloji Uzmanı Mersin ili Türkiye akarsu havzalarına göre Doğu Akdeniz Havzası (17 nolu havza) içinde kalmaktadır. YER ÜSTÜ SUYU KAYNAKLARI Türkiye akarsu havzalarını gösteren harita Mersin ili yer üstü suyu potansiyeli 3500 hm 3 /yıl, akarsu yüzey alanları toplamı 1500 ha dır. Akarsular Mersin ili yer altı suyu potansiyeli 213 hm 3 /yıldır. Drenaj alanı 2,571 km² dir. Deniz seviyesinden yüksekliği 0-30 m arasındadır. Yıllık ortalama yağış 617,4 mm dir (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). Göksu Nehri, Berdan çayı, Anamur (Dragon) Çayı, Lamas Çayı, Efrenk Çayı önemli akarsuları oluşturmaktadır. Mersin de bulunan akarsuların su rejimleri dağlar ve platoların bazı bölümlerinin orman örtüsünden yoksun olması nedeniyle genellikle düzensizdir. Yüksek oranda mil taşımalarına karşın akarsular, iyi nitelikli sulama suyu özellikleri göstermektedir.

2 Ermenek Çayı Gülnar ile Ermenek sınırını çizen karstik kaynaklardan beslenen Erik Deresini alarak kuzeydoğuya doğru dar ve derin vadilerde akar. Bu alanda Gezende Baraj gölü oluşturulmuştur. Buradan sonra birçok küçük dereyi içine alarak Su Çatı Mevkii nde Hadım Göksu ile birleşerek Asıl Göksu yu oluşturur. Göksu Nehri de Kurbağa Dere, Gelembiç Çayı gibi akarsuları alarak güneybatıya doğru ilçe sınırlarını terk eder. Göksu Nehri ortalama 130 m 3 /s civarında su taşır. Eylül ayında debi en düşük seviyeye düşerken, Aralıktan itibaren Mart ayına kadar yükselir (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). Ana kaynakları karstik kaynaklar, düdenler ve pınarlar oluştur. Kış yağışlarıyla debi yükselir. Yaz kuraklığıyla debide düşme ortaya çıkar. Dar ve derin vadilerde akması tarımsal amaçlı yararlanmayı kısıtlar. Bunun yanında Sipahili Çayı nda ilçenin güney kesimlerinde m yüksekliklerden bir çok dereyi içine alarak Akdeniz e kavuşur. Sipahili Çayı na katılan dereler Pazar Dere, Kavakoluk Deresi, Papazlı, Kızılayak, karstik kaynaklarla beslenir. Taşoluk, İsaklar çevresinden Bozyazı Çayı ana kaynaklarını alır. Yine güney kesimlerde birçok akarsu kaynaklarını ilçe sınırlarından alır. Bunlar Hacıbahattin, Göksüzce gibi küçük çaylardır (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). Göksu: Göksu (Calycadnos) iki kol halinde Batı Toroslar dan çıkar. Güneyindeki kol Geyik Dağları ından çıkar. Uzun olan diğer kol ise, Haydar Dağları ndan çıkar. Bu iki kol Mut ilçesinin güneyinde birleştikten sonra Göksu adını alır. Göksu Silifke de geniş bir delta meydana getirir. Göksu nun en geniş yeri 70 m, en derin yeri 6-7 m, en dar yeri 40 m, uzunluğu 268 km olup, Taşeli Platosu nun sularını toplayarak Taşucu nda denize dökülmektedir. Debisi 3400 hm 3 /s dir (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). Tarsus Çayı/Berdan Çayı (Cylellnos): Tarsus Çayı, Bolkar Dağları nın güney eteklerinde yer alan Namrun Yaylası nın 30 km kuzeydoğusundan kaynaklanır. Kadıncık Deresi, Cehennem Deresi nden oluşan 150 km uzunluktaki Tarsus Çayı, Tarsus ta denize dökülür. Soğuk olması nedeniyle Berdan adı verilmiştir. Debisi 200 hm 3 /s dir (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). Anamur Çayı (Dragon): Çeşitli kaynak sularının birleşmesi ile suyu bollaşan Anamur Çayı, Büğüldek yöresinde bir şelaleden döküldükten sonra Anamur da bir kıyı ovası meydana getirerek denize dökülür. Uzunluğu 70 km dir. Debisi 760 hm 3 /s dir (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). Limonlu Çayı (Lamos): Limonlu Çayı, Karaydın yöresinin kuzeyindeki dağlardan kaynaklanır. Aksıfat Deresiyle birleşerek büyür ve Limonlu Beldesi nden denize dökülür. Uzunluğu 120 km dir. Debisi 760 hm 3 /s dir (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). Efrenk Çayı (Müftü Deresi): Efrenk Çayı, Bolkar Dağlarının güney yamaçlarından kaynaklanır. 100 km uzunluğundaki Efrenk Çayı Çağlarca yöresinde güneye dönerek Mersin de denize dökülür. Aslanköy Mevkii nde Aslanköy Deresi olarak adlandırılır, Mersin in kuzeyinde Müftü Deresi adını alır. Debisi 80 hm 3 /s dir (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013).

3 Alata Çayı (Sorgun): Küçük Sorgun ve Değirmenbaşı Pınarları nın birleşmesiyle Sorgun Çayı adında devam eder, daha sonra Alata Çayı ismini alarak Erdemli de denize dökülür. Uzunluğu 90 km dir. Bakır Çayı: Akçalı Dağları nın güney yamaçlarından kaynaklanır ve Anamur un doğusunda küçük bir ova meydana getirerek denize dökülür. Uzunluğu 60 km dir. Sipahi Deresi: Gülnar ilçesi güneyinden kaynaklanan ve 35 km uzunluğundaki Sipahi Deresi, denize döküldüğü yerde kıyı ovaları oluşturur. Deliçay Deresi: Deliçay, Değirmendere civarının sularını toplayarak orada Değirmendere adını alır. Deliçay adıyla Mersin in doğusunda Kazanlı ve Karaduvar arasında denize dökülür. Tece Deresi: Fındık Pınarı Yaylası nın suyunu toplayarak güneye iner. Tece Deresi adını alarak denize dökülür. Gilindires Deresi: Tepeköy civarının sularını toplayarak denize dökülür. Kargıcak Deresi: Torosların kotlarından doğar. Karahıdırlı Mevkii nden güneye doğru ilerler ve Kaplanca Deresi adını alır. Kargıcak Deresi olarak denize dökülür. Barajlar Berdan Barajı: Mersin Merkez ilçesinde Berdan Çayı üzerinde, sulama, taşkın önleme, enerji ve içme suyu amaçlı 1984 yılında hizmete girmiştir. Gövde hacmi 2,16 hm 3, normal su kotunda göl hacmi 87,50 hm 3, normal su kotunda göl alanı 6,55 km 2, sulama alanı ha, 10,20 MW gücündedir ( Göller Akgöl ve Paradeniz: İlin Silifke İlçesi sınırları içerisinde bulunan Akgöl ve Paradeniz denizle bağlantısı olan göllerdir. Göksu Irmağı nın denize döküldüğü yerin batısında denizle irtibatlı bulunan ve suyu tuzlu olan 400 ha büyüklüğündeki Paradeniz Lagün Gölü ile daha batıda 1,100 ha büyüklüğündeki Akgöl yer almaktadır. Paradeniz Lagünü bir kum seddesi ile denizden ayrılmıştır. Tuzluluk oranı g/l. arasında olan Paradeniz Lagünü acıgöl karakteri taşımakta ve sığ kısmının derinliği 1,5 m civarındadır. Akgöl ün suyunun tuz oranı tatlı su denilecek kadar düşük olup, 1,0 g/l civarındadır. Bunun sebebi ise, deltadaki drenaj kanallarından gelen tatlı su ile besleniyor olmasıdır (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). Keklik Gölü: Keklik Gölü denizle bağlantılı olup, suyu tuzlu ve durudur. Doğal göl yüzeyleri alanı 1,230 ha dır.

4 Göletler Arslanköy Göleti: Merkez ilçesi Arslanköy üzerinde, sulama amaçlı, 2005 yılında kurulmuştur. Depolama hacmi 1,330 hm 3, sulama alanı 178 ha dır ( YER ALTI SUYU KAYNAKLARI İlin jeoloji haritasında; Anamur, Bozyazı, Aydıncık ve Silifke arası Kambriyen- Ordovisiyen yaşlı şist ve fillit kayaları (kahverenkli gösterilenler), kuzeybatı ucunda Triyas-Jura yaşlı mermerler (kahverengi dikine sürsajlı gösterilenler), yeşil alanlar ofiyolitik kayaları, mavi alanlar karbonat kayaları (bu kısma haritada hatalı olarak gösterilmiş Erdemli; Mut, Çamlıyayla arasındaki gri renkli alan dahildir), sarı renkli alanlar Miyosen yaşlı karbonat ve kırıntlı kayaçları göstermektedir. Haritadaki gri alanlar (sadece Mersin-Tarsus ve Silifke Ovaları) alüvyon kaya birimidir. Kaya birimleri içindeki kırıntılı kısımlar ile alüvyon birimi geçirgen, taneli ortam akifer özelliği gösterir. Ofiyolit kayaları erimesiz, kaya akiferdir. Tüm karbonatlı kaya birimleri (kireçtaşı, mermer, killi kireçtaşı) erimeli, karstik, kaya ortam akiferlerdir. Mersin ili toplam su potansiyeli 3,713 hm 3 /yıldır. Bölgede tortul ve metamorfik kayaçlar mevcuttur. Tortul kayaçlar ovanın kuzeyinde bütün sahayı kaplar. Bunlar Miyosen in Tortoniyen yaşlı kireçtaşı, marn, kil ve kumtaşı birimlerinden oluşur. Metamorfik kayaçlar ise, kuzeyde Ziyaret Dağı doğusunda Tarsus-Namrun asfaltı civarında mostra verir. Ova genel karakteri itibariyle çökmüş ve akarsular tarafından alüvyon malzemeyle dolmuş bir delta ovasıdır (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). Bölgede su veren formasyon yalnız Kuvaterner in kumlu çakıllı seviyeleridir. Bu formasyon Berdan kesiminde kalınlığı 200 m civarında olup, Tarsus un güneyindeki orman sahası alt sınırından kuzeye doğru olan kısım serbest, güneyinde kalan kısım ise, sahile doğru birkaç seviyede basınçlı akifer durumundadır. Deliçay düzlüğünde su veren formasyon 100 m kalınlığında olup, serbest karakterdedir. Efrenk düzlüğünde ise, m kalınlıkta olup, daha ziyade sol sahilde yaygındır. Ovayı sınırlayan kaliçilerden de keson kuyu ile bir miktar su alınmaktadır (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). Ovalarda yer altı suyu beslenmesi yağıştan ve yüzeysel akıştan süzülme ile olmaktadır. Yalnız Berdan kesiminde, regülatör ile karayolu köprüsü arasında kalan sahada Berdan Nehri nden de beslenme olmaktadır.

5 Mersin ili jeoloji haritası (MTA, 2009). Yer altı suyu seviyeleri Yer altı suyu seviyeleri bakımından Mersin Ovası Berdan, Deliçay, Efrenk, Mezitli olarak 4 gruba ayrılmaktadır. Berdan Düzlüğü: Su alınan formasyonlar ova dolgusunda çakıltaşı, kil ve çakıl karışımı ve killi kum seviyeleridir. Kuzeyden güneye doğru gidildikçe tane boyları incelmekte ve akifer kalınlıkları azalmaktadır. Karabucak ve Aliefendiğlu köyleri civarından Tarsus istikametine doğru su veren çakıllı seviyelerin ortalama kalınlığı m civarındadır. Bu çakılların arasında bulunan kiltaşı seviyeleri yine Tarsus a doğru incelir (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). Deliçay Düzlüğü: Su alınan formasyonlar delta dolgusundaki çakıltaşı seviyeleridir. Güneye doğru akiferin kalınlığı ve su taşıma özelliği artar. Ovanın kuzey kısımlarında Güdübez Tepe Kuyusu civarında litoloji yüzeyden 65 m ye kadar kil ve çakıl karışımı ve çakıltaşı seviyeleri halindedir. Sahile doğru Deliçay kenarlarında Karaduvar ve Kazanlı civarlarında açılmış sanayi kuyularında litoloji ince kiltaşı bantlı çakıltaşıdır. Bu istif m ye kadar devam eder. Kil bantları arasındaki çakıltaşı kalınlığı ortalama m arasıdır (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). Efrenk Düzlüğü: Efrenk Deresi civarında su alınan formasyonlar Efrenk delta dolgusundaki taraça çakıltaşları seviyeleridir. Yayılım alanı doğuda Deniz Birliği, kuzeyde belediye su filtresi, batıda Efrenk Deresi nin m batısına kadar devam eder. Kalınlıkları m arasında değişir. Mezitli Düzlüğü: Su alınan alüvyonun çakıllı, siltli seviyeleridir. Kalınlığı m arasında değişir ve güneye doğru gelişmiştir. Pliyo-Kuvaterner dolgulardan başka kaliçilerden 5

6 de bir miktar yer altı suyu elde edilir. Bu kaliçilerin kalınlıkları 3-30 m arasında değişir (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). Formasyon; genelde killi çakıl, kumlu çakıldan oluşan birimlerden meydana gelmiştir. SU KALİTESİ Mersin ilinde; Erdemli, Gülnar, Mut, Silifke, Tarsus ilçeleri içme suları analiz değerleri ile Mersin şehir merkezi, Anamur, Atayurt (Silifke), Aydıncık, Bozyazı, Taşucu ilçeleri içme suları yerinde ölçüm değerleri verilmiştir. Mersin ili ve ilçeleri içme suyu yerinde ölçüm değerleri (parametre değerleri mg/l dir) (değerler 18 Ağustos 2009 tarihine aittir). Mersi n ph Eİ o C NaCl Toplam sertlik Kalıcı sertlik K Na Ca Mg SiO 2 Merkez 7, ,125 Erdemli 7, ,3 0,275 17,4 1,1 10,2 90,3 15,4 13,3 Gülnar 7, ,217 15,2 0,9 3,95 85,4 14,3 11 Mut 7, ,129 9,0 0,7 1,27 55,5 5,38 5,0 Silifke 7, ,220 14,8 1,8 1,0 9,0 77,2 17,4 11,7 Tarsus 7, ,8 0,127 8,3 0,8 3,21 47,3 7,40 Anamur 7, ,6 0,174 Atayurt 7, ,6 0,420 (Silifke) Aydıncık 7, ,225 Bozyazı 7, ,6 0,170 Taşucu 7, ,234 HCO 3 Cl SO 4 NO 3 İ Zn F Sr Ba Pb Merkez 3,24 Erdemli ,6 15,3 23,9 1,80 0,24 Gülnar 311 7,74 16,3 8,2 2,41 3,47 0,05 Mut 181 2,51 2,70 7,9 0,41 0,16 Silifke 283 8,34 28,2 5,5 0,65 0,13 0,1 0,57 0,05 Tarsus 164 6,00 9,80 3,4 1,85 0,05 Anamur 1,43 Atayurt 1,14 (Silifke) Aydıncık 2,45 Bozyazı 0,42 Taşucu 3,09 ph: Asitlik, Eİ: Elektrik iletkenlik (µs/cm), NaCl: Tuzluluk, 0 C: Sıcaklık. Toplam ve kalıcı sertlik parametre değeri 0 A. Analiz değerlerine göre, Erdemli, Gülnar, Mut, Silifke, Tarsus ilçeleri içme suları kalsiyum magnezyum bikarbonatlı sulardır. Jeoloji haritasında sarı ve açık sarı ile gösterilen alanlar Miyosen-Pliyosen yaşındaki göl istifleridir. Bu kaya birimleri bünyelerinde yer yer kömür oluşumlarını barındırmaktadır. Tarsus ilçesi Namrun da, Mut ilçesi Kargıcık ve Aleksiköy de linyit kömürü sahaları bulunmaktadır (MTA, 2010). Bazı linyit kömürleri bünyesinde arsenik içermektedir. Örneğin; Çamlıyayla sahasındaki linyit kömüründe 190 ppm arsenik saptanmıştır (Tuncalı ve diğerleri, 2002). Kömür içinde bulunan arsenik yer altı sularına karışmakta ve içme-kullanma suları arsenikçe zenginleşmektedir. Şekil de haritada sarı renkli alanlarda açılacak içme suyu amaçlı kuyu suları Balkan Endemik Nefropatisi yönüyle dikkat edilmeli ve gerekli önlemler alınmalıdır. 6

7 Volkanik türü kayaçlardan beslenen kaynak ve kuyu suları arsenik bakımından zengin olmaktadır. Ayrıca evaporitik sedimanter havzalardaki yer altı suları; sülfat, klorür, tuzluluk, elektrik iletkenliği yüksek olabilmektedir. Tarsus ilçesi Güneyyolu nda sıcak su (jeotermal) kaynakları bulunmaktadır (MTA, 2009). Sıcak suların bünyesinde sınırı aştığında, sağlık için istenmeyen arsenik, bor ve florürün yer altı suları ve içme sularını kirletmemesi için, alıcı nehir, çay, derelere karışmaları önlenmelidir. Mersin ili Miyosen-Pliyosen yaşında gölsel kaya birimleri ile kömür sahaları ve sıcak su kaynakları haritası (MTA, 2009). İçme ve kullanma suyu: İçme ve kullanma suyu il toplamı 313,54 hm 3 /yıldır. İlde Belediyeler ve köyler tarafından tüketilen içme ve kullanma suyu şebekesi ile dağıtılmak üzere temin edilen su miktarının kaynaklara göre dağılımı Şekil de verilmiştir. İlde ortalama nüfus olduğu varsayılırsa bu nüfusun yaklaşık % 65 lik kısmı Berdan Barajı ndan içme ve kullanma suyunu temin etmektedir. Berdan Barajı ndan suyunu temin eden ilçeler Tarsus, Akdeniz, Mezitli, Yenişehir ilçe merkezleridir. İçme ve kullanma suyu; % 65 i barajlardan, % 26 sı kaynaklardan ve % 9 u kuyulardan sağlanmaktadır. 7

8 Yer altı su kaynaklarından temin edilen su miktarı ve içme suyu arıtım tesisi mevcudiyeti: Gülnar ilçesinde; yer altı su kaynaklarından temin edilen suyun toplam merkezde m 3 tür. Bunun m 3 ü mesken, m 3 ü iş yerleri, m 3 ü resmi kurumlarda, m 3 ü şantiyelerde kullanılmaktadır. İçme suyu arıtım tesisinde gerekli kontrollerden geçtikten sonra verilmektedir. Çamlıyayla ilçesinde yer altı su kaynaklarından temin edilen suyun tamamına yakını konutlarda içme ve kullanma suyu olarak değerlendirilmekte ve kaynaktan doğrudan arıtmasız olarak alınmaktadır (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). İçme suyu temin edilen kaynağın adı, mevcut durumu, potansiyeli: Ham olarak alınan suyun % 25 i Tarsus Belediyesi % 75 i Mersin Belediyesinin ortaklığı bulunduğu MESKİ Berdan İçme Su Arıtma Tesisleri nde arıtıldıktan sonra Tarsus un içme suyunun tamamı (% 100 ü) temin edilmektedir. Yenice Beldesi ve ovadaki köyler Sulama Birliği aracılığı ile 16 adet köye içme suyu verilmektedir (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). Bozyazı ilçesinde; Karamanastır su kaynağı maksimum 1,180 l/s, minimum 550 l/s kullanılmaktadır. Mersin Su ve Kanalizasyon İdaresindeki Arıtma Tesisinin günlük kapasitesi m 3 /gündür. Yüzde 25 payı bulunan Tarsus Belediyesi nin, günlük ihtiyacı kadar olan kısmı yine bu tesisten karşılamaktadır (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). MESKİ Genel Müdürlüğü faaliyet alanında bulunan ve atıksularını kanalizasyona deşarj eden her endüstriyel atık su kaynağı MESKİ Atıksuların Kanalizasyon Şebekesine Deşarj Yönetmeliği uyarınca Bağlantı Kalite Kontrol Ruhsatı almak zorundadır yılında söz konusu şartları sağlayan 225 Adet işyerine Bağlantı Kalite Kontrol Ruhsatı (BKKR ) verilmiştir. Endüstriyel alan olarak Mersin-Tarsus OSB ve Silifke OSB başlıca sanayi alanlarıdır. Mersin-Tarsus OSB sınırları dahilinde arıtılan atıksular için atıksu artıma tesisi mevcuttur (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). TÜİK verilerine göre 55 belediyede içme-kullanma suyu şebekesi mevcut olduğu ile 12 belediyede atıksu artıma tesisinin olduğu m 3 /yıl atıksuyun deşarj edildiği ile m 3 /yıl denize deşarj edildiği 2012 yılı raporunda yer verilmiştir (Mersin Çevre Durum Raporu, 2013). Değinilen Belgeler Atabey, E (bas.) Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi Mersin İl Çevre Durum Raporu T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Mersin Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü. ÇED, İzin ve Denetim Şube Müdürlüğü. MTA Türkiye Yer Altı kaynakları (illere göre). Yerbilimleri ve Kültür Serisi-5, ISBN: Ankara. MTA Türkiye Linyit Envanteri. Envanter Serisi-202, ISBN: Ankara. Tuncalı, E., Çiftçi, B., Yavuz, N., Toprak, S., Köker, A., Gencer, Z., Ayçık, H. ve Şahin, N., Türkiye Tersiyer kömürlerinin kimyasal ve teknolojik özellikleri, MTA yayınları, 401s. Ankara. 8