şeyhülislâm çatalcalı ali efendi'nin "fetavâ-yi ali efendi" adlı fetvâ mecmuasına göre osmanlı toplumunda aile kurumunun oluşması ve dağılması

Transkript

1 şeyhülislâm çatalcalı ali efendi'nin "fetavâ-yi ali efendi" adlı fetvâ mecmuasına göre osmanlı toplumunda aile kurumunun oluşması ve dağılması Esra YAKUT* GİRİŞ İslâm dini Arap Yarımadası'nda yayılmadan önce bölgede aile hukuku ile ilgili bir takım uygulamalar, örf ve âdetler mevcuttur. İslâmiyet ile bu geleneklerin pek çoğu yürürlükten kaldırılmış ya da yeni düzenlemeler ile kabul edilmiştir 1. İslâm dini insanın, kendi irade ve çabasıyla amacına ulaşabilmesinin yanında, çevresindeki kişilerle da dayanışma ve yardımlaşmaya ihtiyacı olduğunu ortaya koymuştur. Bu dayanışma ve yardımlaşma islâm'a göre -merkezden uzağa doğru- aile, komşu, millet (kavim), ümmet (İslâm kaimleri, milletleri) ve insanlık daireleri içinde gerçekleşecektir 2. Yani İslâm'a göre aile toplumun en küçük birimini oluşturan dinî ve sosyal bir kurumdur. Eşler, cinsin korunması, neslin devamı ve insanın mutluluğu için nikâh akdiyle bir araya gelirler. Çocuğun uzun süre anne ve babasının bakımına muhtaç olup, küçük yaştan itibaren eğitilmesi gerekliliği aileyi zorunlu kılan en önemli unsurlardan biridir. İslâm dininde ailenin oluşumunda miras ve mülkiyet görüşlerinin özendirici bir rolü yok- * Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Tarihi Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi 1. Hamza Aktan, "İslam Aile Hukuku", Sosyo-kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, ankara, 1992, C.II, s Hayrettin Karaman, "İslâmm Getirdiği Aile Anlayışı", Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk ailesi, Ankara, 1992, C.II, s Hüseyin Öztürk, Kınalizâde Ali Çelebi'de Aile, Ankara, 1991, s

2 288 ESRA YAKUT tur. Bunun temel nedeni İslâm'ın, mülkiyeti çok küçültmeye eğilimli miras hukukudur 4. İslâm aile hukuku Osmanlı Devleti'nde oldukça geniş bir uygulama alanı bulmuştur. Bu konu Osmanlı Devleti'nde İslâm hukukunun yanı sıra örfî hukukun varlığını savunan araştırmacılar tarafından da kabul edilmiştir. Barkan, Osmanlı Devleti'nde örfî hukukun özellikle kamu hukuku alanlarında varlığını savunurken, özel hukuk alanı ve bu arada özellikle evlenme ve miras gibi şahsın hukukunu ilgilendiren medeni hukuk konularında "şeklen ve resmen" şeriat hükümlerine bağlı kalındığını belirtmiştir 5. İslâm aile hukuku Osmanlı Devleti'nde Hanefî mezhebinin içtihadlarına göre uygulanmıştır. Ancak Mekke, Medine, Kudüs, Halep gibi diğer mezhep mensuplarının da yoğun olarak bulunduğu bölgelere bir Hanefî başkadının yanısıra diğer mezheplerden de kadılar atanmıştır 6. Osmanlı aile hukukunun uygulanışı sırasında kadılar günümüz anlamında kanunlara sahip değillerdir. Önlerine gelen aile hukuku ile ilgili bir hukukî anlaşmazlığın çözülmesi sırasında kadılar İslâm aile hukukunun kaynaklarından yararlanmışlardır. Bu kaynakların başında İslâm hukukunun genel olarak ana kaynakları olan Kur'an, Sünnet, İcma ve Kıyas gelmektedir 7. Ayrıca kadılar medreselerde okutulan fıkıh kitapları ile bazı hukukî soru ve cevaplan içeren fetvâ mecmualarından da faydalanmışlardır 8. Osmanlı Devleti'nde fetvâ makamının başı şeyhülislâmdır. Şeyhülislâm çeşitli sorunlar karşısında verdiği fetvâlar ile uyulması gereken içtihatlan göstermiştir. Bununla beraber Hicrî III. yüzyıldan itibaren her türlü içtihatın yapılmış olduğu ileri sürelerek içtihat kapısı kapatılmış olduğundan verilen fetvâlarda genellikle benzer sorunlar karşısında benzer çözümler içermiştir. Yine de 4. Ahmet Tabakoğlu, "Osmanlı Toplumunda Aile", Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, Ankara, 1992, C.I, s Ömer Lütfı Barkan, "Türkiye'de Din ve Devlet llişkelerinin Tarihsel Gelişimi", Cumhuriyet'in 50.Yıldönümü Semineri, Seminere Sunulan Tebliğler, Ankara, 1975, s Mehmet Akif Aydın, İslam- Osmanlı Aile Hukuku, istanbul, 1985, s.71 vd.; Ebü'l'ulâ Mardin, "Kadı", İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1993, C.VI, s Coşkun Uçok-Ahmet Mumcu, Türk Hukuk Tarihi, Ankara, 1991, s.41 vd.; Aydın, Islâm-Osmanlı Aile Hukuku, s.5 vd. 8. Mehmet Akif Aydın, "Osmanlılarda Aile Hukukunun Tarihî Tekamülü", Sosyo- Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, Ankara, 1992, C.II, s.437.

3 ŞEYHÜLİSLÂM ÇATALCALI ALl EFENDİ'NİN "FETAVÂ-Yl 289 özellikle yaşadıkları dönemlere etki eden bazı şeyhülislâmların fetvâ mecmuaları, kadılara adeta yan resmi birer yürürlük kaynağı işlevini görmüşlerdir 9. Bu fetvâ mecmualanndan biri de Osmanlı Devleti'nin kırk üçüncü Şeyhülislâmı Çatalcalı Ali Efendi'nin fetvâlarının toplanmış olduğu "Fetavâ-yi Ali Efendi" adlı eserdir. H.1041 (M. 1631) yılında Çatalca'da doğan Ali Efendi; Selânik ve Mısır kadılıkları, Rumeli Kadıaskerliği görevlerinde bulunduktan sonra Şeyhülislâmlığa yükselmiştir. IV. Mehmet'in padişahlığı sırasındaki ilk Şeyhülislâmlık görevi 13 yıl 2 ay 15 gün sürmüştür. Osmanlı ordulannın Macaristan'daki başansızlıklan üzerine ulema, Şeyhülislâm Ali Efendi'yi Padişah IV.Mehmet'i uyarmadığı gerekçesi ile eleştirmiştir. Bu nedenle nüfuzu azalan Çatalcalı Ali efendi kısa bir süre sonra görevden alınmıştır. II.Ahmet'in padişahlığı sırasında tekrar Şeyhülislâmlığa getirilmişse de bu görevde ancak 2 aydan biraz daha fazla bir süre kalabilmiş, H.1103 (M.1692) yılında Edirne'de ölmüştür 10. Şeyhülislâm Ali Efendi'nin "Fetavâ-yi Ali Efendi" adlı eseri Osmanlı Fetvâhanesinin en değerli saydığı dört fetvâ kitabından biri olmuştur. Bu eser Kefevî Salih Efendi tarafından toplanmıştır". H.1324 (M. 1906) yılında basılan eser iki cildi bir arada olmak üzere toplam 398 sahifedir. Biz bu çalışmamızda eserin aile ile ilgili hükümler içeren kısımlannı dönemin şer'iye sicillerinden de yararlanarak değerlendirmeye çalışacağız. I- AİLENİN OLUŞUMU: NİKAHLANMA 12 A) Nikâh Akdinin Yapılması ve Kaydı Ailenin oluşumu temelde evlilik kurumuna dayanır. İslâm hukukunda evlenmeyi ifade etmek için "nikâh" terimi kullanılmıştır. 9. Üçok-Mumcu, s.46-47; Aydın. "Osmanlılarda Aile Hukukunun Tarihî Tekamülü", s.437; D.B. Macdonald, "Ictihâd", İslâm Ansiklopedisi, istanbul, 1993, C.V, Kısım: H, s Süleyman Sadeddin (Müstakîmzade), Devhatü'l-Meşayihü'l-Kibar, İstanbul, ty s.71-72; Şiyhi Mehmed Efendi, Şakâ'ik el-nu'mâniyye ve Zeyilleri Vekâ'i iil-fuzalâ, (Haz: abdülkadir Özcan), istanbul, 1989, C.IMII, s.67 vd.; İlmiye Salnamesi, İstanbul, 1334, s.485; Abdülkadir Altunsu, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ankara, 1972, s Altunsu, s islâm hukukunda ailenin kuruluşunda ilk aşama, kadın veya erkek tarafının evlenme niyet ve arzusunu bir teklif şeklinde karşı tarafa iletmesiyle başlar. Bu davranış nişanlılık sürecine giriştir. Nişanlanma, ailenin oluşumu için birinci basamağı oluşturmakla beraber araştırmamızın temelini oluşturan Şeyhülislâm Çatalcalı Ali Efendi'nin "Fetavâyı Ali Efendi" adlı fetvâ kitabında söz edilmemesi nedeni ile çalışmamızın kapsamı içine alınmamıştır.

4 290 ESRA YAKUT "Nikâh"ın kelime anlamı, cinsî münasebet demektir. Hukukî anlamı ise bu cinsî münasebeti meşru kılan akiddir 1 '. Nikâh, esas olarak tarafların ve şahitlerin katılımıyla gerçekleştirilen medeni bir akiddir 14. Nikâhın geçerli olabilmesi için iradelerin açıklanması sırasında bir kişinin şahitliği yeterli görülmemiştir 15. Geçerliliğinin sağlanması için kadı'nın veya onun izniyle bir din adamının katılımı hukuken zorunlu değildir. Bu nokta fetvâ mecmualarında; "Zeyd sağır e kızı Hind'i kadı izinsiz Amr'a tezvîc eylese akd-i mezbûr sahih olur mu? El-cevab: Olur.", "Hind-i bâliğa nefsini Amr'a tezvic itdikde izn-i kadı bulunmasa akd-i mezbûr sahih olur mu? El-cevab: Olur." gibi hükümlerle ele alınmıştır 16. Bu nedenle Osmanlı Devleti'nde nikâhların ne ölçüde mahkemede bizzat kadı tarafından ya da kadı izniyle bir din adamı tarafından kıyıldığı konusunda kesin bir oran vermek oldukça güçtür 17. Osmanlı Devleti'nde Tanzimat dönemine kadar çeşitli idarîkazaî düzenlemelerle kadıdan izin alınmaksızın nikâh kıyılması engellenmeye çalışılmıştır 18. Kadıdan izin alınarak kıyılan nikâhlarda, kadının vermiş olduğu izinnâmeler tarafların evlenmelerine izin verildiğini belirten bir nitelikte olup, mahalle ya da köy imamlarına hitaben yazılmıştır. İleride meydanagelebilecek karışıklıkları önlemek amacıyla bu belgenin düzenlenmesi büyük önem taşımıştır. Kadı huzurunda gerçekleştirilen nikâh akidleri sicillere kaydedilmiştir. Bu kayıtlarda, tarafların isimleri, mahalle ya da köyleri, çocuk, bülûğa ermiş ya da dul olma durumları, saptanan mehr-i muaccel ve müeccele miktarları ve şahitlerin isimleri ve nikâh akdi tarihleri bulunmaktadır 19. Üsküdar Şer'iye Sicilleri arasında rastlanan H.1302 (M. 1623) tarihli bir kayıt konuya iyi bir örnek teşkil etmesi nedeniyle dikkat çekmektedir: "Karye-i Naile 'de sâkine Aynî 13. Halil Cin, İslâm ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Ankara, 1974, s Aydın, İslâm-osmanh Aile Hukuku, s Çatalcalı, Ali Efendi, Fetavâ-yı Ali Efendi, Dersaadet, 1324, C.I, s A.g.e., s Aydın, tslâm-osmanlı Aile Hukuku, s.92. İslâm hukukunda nikâh işlemlerinin gerçekleşmesi sırasında "kadı"nın katılımı hukuken zorunlu olmamakla birlikte. Klasik islâm Ortaçağı ile ilgili bilgilerin çok canlı örneklerinin görüldüğü Binbir Gece Masallarında karşılaşılan nikâh akidlerinde evlenme sözleşmesi şahitlerin huzurunda kadı tarafından düzenlenmiştir. Konuyla ilgili örnekler için bkz.: Binbir Gece Masalları, (Çev: Alim Şerif Onaran), istanbul, 1992, C.II, s.49, 285; C.XI, s A.g.e., s.92 vd. 19. Saim Savaş, "Fetvâ ve Şer'iye Sicillerine Göre ailenin Teşekkülü ve Dağılması", Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk ailesi, Ankara, 1992, C.II, s

5 ŞEYHÜLİSLÂM ÇATALCALI AL EFENDİ'NİN "FETAVÂ-Y 291 nâm hatun tarafından husûs-ı âti'l-beyana vekîl olub vekâleti nehci şer'î üzere sâbite olan Receb bin Bâlî Halîfe nâm kimesne mahfeli kazâda Mehmed bin Mustafâ mahzarında takrîr-i kelâm idüb müvekkilem mezbûre Aynî'yi Allah-ı Teâla'nın buyuruğu üzere Hazret-i Muhammed Mustafâ'nın Sallallahu Teâla aleyhi vesselem Hazretleri'nin şer-i mutahharı üzere iki yüz elli akçe kıymetli bir ince kaftan ile mehr-i muaccel ve iki yüz akçe mehr-i müeccel üzere akd-i nikâh murâd itmeğin vekâletim hasebiyle mezbûre Aynî'yi meclis-i şer'de akd-i nikâh etdim mezbûr Mehmed dahi kabul ider mi didik.de ol dahi kabul itmeğin minvâl-i muharrer üzere kayd-ı sicil olundı 20." Osmanlı Devleti'nde sicile kaydedilmeyen nikâh akidleri çeşitli anlaşmazlık hallerinde mahkeme tarafından geçerli sayılmadığı halde, yapılan her nikâhın sicile kadedildiğini söylemek de mümkün değildir 21. B- Nikâhta Vekâlet Nikâhta vekâlet, bizzat nikâh akdedilmek yetkisine sahip olan kimselerin, bu yetkilerini bir vekil yolu ile kullanabilmeleridir". Vekil yoluyla evlenecek kimselerin hür, mümeyyiz ve reşit olması gerekir. Nikâhta vekâletin geçerli olabilmesi için, vekil atayacak kişinin bizzat nikâh akdetmeye yetkisine sahip olması zorunludur. Bu yetkiye sahip olmayan kimseler velileri tarafından temsil edilirler 23. Evlenmede vekil olabilmek için mümeyyiz olmak yeterlidir. Vekâlet yazılı veya sözlü olarak verilebilir. Bu işlem sırasında şahide sadece vekâletin ispat edilmesi gerektiğinde ihtiyaç duyulmuştur 24. Nikâh işleminin geçerli olabilmesi için nikâhlanacak kimselerin vekillerinin dışında en az iki tane şahide ihtiyaç duyulmuştur. 20. Ahmet Akgündüz, Şer'iye Sicilleri, Mahiyeti Toplu Katalogu ve Seçme Hükümler, /stanbul, 1988, C.I, s 'den naklen, Üsküdar Şer'iye Sicili, 6-147/ Konuyla ilgili kıyaslamalar için bkz.: Savaş, s Cin, Evlenme, s Ahmet Akgündüz, Mukayeseli İslâm ve Osmanlı Hukuku Külliyatı, Diyarbakır, 1986, s Cin. Evlenme, s.91.

6 292 ESRA YAKUT Ali efendi konuyla ilgili fetvâsında: "Zeyd Hind'i kendüye tezvîce Mar'ı tevkîl idüb Hind dahi babası Bekr'i tevkîl itmekle Mar ve Bekr Zeyd ve Hind'in gıyablarında vekâleten akd-i nikâh itdiklerinde mezbûrlardan mâ-adâ ancak Beşer hazır olup, ahir kimesne olmazsa akd-i mezbûr sahih olur mu? El-cevab: olmaz" şeklinde hükmünü belirtmiştir 25. Nikahlanacak kişi ile onun adına işlerini yürütecek vekili arasında önceden yapılan anlaşmaya vekil uymazsa nikâhlanacak kişinin isteği üzerine yapılan nikâh akdi geçersiz sayılabilir 26. Kendisine vekil atayan kimse bu vekili istediği zaman azl etme yetkisine de sahiptir 27. C- Nikâhta Velâyet Velâyet, ehliyeti olmayan veya eksik bulunan şahısların haklarını korumak amacıyla kabul edilmiş bir müessesedir 28. İslâm hukuku, nikâhta velâyeti kabul etmiştir. Velâyetin hangi durumlarda kabul edilebileceği Ali Efendi'nin fetvâlannda şöyle açıklanmıştır: "Hind'i sağîre-yi mümeyyyize velisi izinsiz nefsini Zeyd'e tezvîc eylese akd-i mezbûr nâfiz olur mu? El-cevab: olmaz. 29 " "Cünûn mutbık ile mecnûn olan Zeyd Hind'i tezevvüc eylese akd-i mezbûr sahih olur mu? El-cevab: Olmaz. " "Hind-i bâliğa nefsini mehr-i misli küfvî Amr'a tezvîc eylese Hind'in babası Bekr benim iznim bulunmadı deyü ahd-i mezbûru feshe kadir olur mu? El-cevab: Olmaz. 3 "' "Dokuz yaşını tekmîl idüb cüssesinin bulûğa tahmili olan Hind hayz görüb bülûğ oldum deyü ikrar itdikten sonra nefsini mehr-i misli küfvî Amr'a tezvic eylese veliyy-i akrebi ceddesi Zeyneb 25. Ali Efendi, s Konu ile ilgili bir fetvâ şöyledir: "Zeyd Hind'i iki bin akçe mehr ile kendüye tezvîce Amr'ı tevkîl itdikten sonra Amr Zeyd'den izinsiz Hind'i sekiz bin akçe mehr ile Zeyd'e tezvîc eylese akd-i mezbûr bâtıl olur mu? El-cevab: Olur." Ali Efendi, s Cin, Evlenme, s Hayreddin Karaman, Mukayeseli İslâm Hukuku, /stabul, 1991, C.I, s Ali Efendi, s A.g.e., s.38. 2,1. A.g.e., s.38.

7 ŞEYHÜLİSLÂM ÇATALCALI AL EFENDİ'NİN "FETAVÂ-Y 293 iznim bulunmadı deyü akd-i mezbûn feshe kadir olur mu? Elcevab: Olmaz. 32 " Nikâhta velâyeti uygulayabilecek olan akrabalar üç grupta incelenmiştir: Birinci derecede: Babalar, babaların babaları ve dedeler, İkinci derecede: ana-baba bir erkek kardeşler, baba bir erkek kardeşler ve bunların oğullan, Üçüncü derecede: Ana-baba bir amcalar, baba bir amcalar ve bunlann oğullan. Kişiye veli tayin edileceği zaman erkek yanından erkek akrabalannın bulunmaması durumunda; ana, ananın anası ve onun anası; kızlar, oğlun kızlan, kızın kızlan, oğlun oğlunun kızlan, kızın kızının kızlan, öz kız kardeşler, baba bir kız kardeşler, ana bir erkek ve kız kardeşler, bunlann çocukları; amcalar, dayılar, teyzeler, halalar; amca ve hala kızlan velâyet görevini üstlenebilirler 33. Velâyetin uygulanması sırasında önceki dereceden velisi olan bir kimseye sonraki derecedeki bir kimse veli olarak atanamamıştır 34. Bu uygulamalann tersi ancak önceki derecedeki velisi "müddet-i sefer baid" diye isimlendirilen uzak bir yerde bulnduğu zamanlarda görülmüştür. Bu gibi durumlarda bir sonraki derecedeki veli velâyet hakkına sahip olmuştur 35. Velisi olabilecek kimsesi bulunmayan kişiler üzerindeki velâyet hakkı devlet başkanı veya onun seçtiği kadı tarafından kullanılmıştır 36. D- Veli Veya Vasi Tarafından Evlendirilen Küçüklerin Seçim Hakkı (Hıyâr'ül-Bülûğ) Velileri tarafından evlendirilen çocuklar erginleşince kadıya baş vurarak evlenmenin feshini isteyebilirler. Buna "Hıyâr ül 32.A.g.e., s Cin, Evlenme, s A.g.e., s.72. Ali Efendi'nin aşağıdaki iki fetvâsı konuya açıklık getirmektedir: "Hind'i sağîrenin velâyet tezvîci anası Zeyneb ile lâ-ebeveyn kızkanndaşı Hadice'den kangısınındır? El-cevab: Zeyneb'indir.", "Cünûn-ı mutbık ile mecnûn olan Zeyd'in velâyet tezvîci lâ-ebeveyn amm-ı oğlu Amr ile anası Hind'den kansınındır? El-cevab: Amr'ındır." Ali Efendi, s Ali Efendi, s Cin, Evlenme, s.72; Ali Efendi, s.43

8 296 ESRA YAKUT 3. Ana-babanın fürû ve bunlann çocuklan, çocuklarının çocuklan; ana-baba bir kardeşler, yeğenler. 4. Büyük baba ve analann fürûu, yani amcalar, halalar, dayılar ve teyzeler 49. Sıhrî hısımlık, evlenme ile kurulan hısımlıkdır 50. Bir erkek ile aralarında sıhrî hısımlık bulunan kadınlann evlenmesi ebediyen yasaktır. Bu kadınlar dört sınıftır: 1. Gelinler yani erkeğin çocuklarının torunlannın eşleri Kayınvalideler yani kannın annesi ve ninileri. 3. Üvey valideler yani kannın babasının ve dedelerinin eşleri. 4. Üvey kızlar yani kızlan, çocuklan ve torunlannın kızlan 52. Süt hısımlığı, kendisinden olmayan bir çocuğu emziren kadın ve o kadının kan hısımlan ile emzirilen çocuk arasında doğan hısımlıktır. Bir erkek ile arasında süt hısımlığı bulunan kadının evlenmesi aynı kan hısımlığında olduğu gibi yasaktır. Süt hısımlığının bazı şartları vardır. Örneğin; süt anası sayılacak kadın dokuz yaşından küçük olmamalıdır 53. Emzirilen çocuk belli bir yaşı geçmemelidir ki Ali Efendi bir fetvâsında süt anne atarfından emzirilen üç yaşındaki çocuk için "hükm-i rezâ"nın sabit olamayacağını belirtmiştir 54. Süt hısımlığında, süt annaye çocuğun sadece kendisi yasaktır. Emen çocuğun kan hısımlan ile emzirilen kadın arasında süt hısımlığı sözkonusu olamaz Nisbî Evlenme Engelleri Belirli hal ve şartlarda ortadan kalkabilen evlenme engellerine nisbî evlenme engelleri adı verilir Bilmen, s.77. Kan hısımlığı nedeni ile evlenme yasağı Ali Efendi'nin bir fetvâsında şöyle belirtilmiştir: "Zeyd'in lâ-ebeveny kız karındaşının oğlunun kızı Hind Zeyd'e mahrem midir? El-cevab: Mahremdir." Ali Efendi, s Zevkliler, s Ali Efendi konuyla ilgili bir fetvâsında: "Zeyd oğlu Amr-ı müteveffanın zevcesi Hind'i tezevvüc itmek caiz olur mu? El-cevab: olmaz." demiştir. Ali Efendi, s Cin-Akgündüz, s Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.: Bilmen, s.78 vd. 54. Ali Efendi, s Aktan, s.403, Ali Efendi'nin konuyla ilgili bir fetvası şöyledir: "Hind Zeyneb'in oğlu Zeyd'i müddet-i rezâ'da irzâ eylese Zeyneb'in ahir oğlu Amr Hind'i tezevvüc itmek câiz olur mu? El-cevab: Olur." Ali Efendi, s Cin-Akgündüz, s.83.

9 ŞEYHÜLİSLÂM ÇATALCALI AL EFENDİ'NİN "FETAVÂ-Y 297 Din ayrılığı nedeni ile ortaya çıkan evlenme engelleri kadınlar yönünden bağlayıcı bir rol oynamaktadır. Müslüman kadınlar putperest ve gayr-i müslim erkeklerle evlenemezler. Müslüman erkekler ise gayr-i müslim kadınlarla evlenebilir ancak putperest kadınlarla evlenemezler. Müslüman kan-kocadan biri dinden çıktığı zaman aralarındaki nikâh akdi feshedilir 57. Gayr-i müslim olan karı-koca birlikte müslüman olmuşlarsa nikâh akdini yenilemeye gerek duyulmadan evlilikleri geçerliliğini sürdürür 58. Müslüman bir erkek ile evli olan gayr-i müslim bir kadın, kocasının ölümünden sonra iddet süresini tamamlayarak gayr-i müslim bir erkek ile evlenebilir 59. Nisbî evlenme engellerinden bir diğeri üçlü boşanmadır. Karısını üç kere boşayan erkek, onunla tekrar evlenemez. Kadının doğal koşullar altında bu üç boşanmadan sonra başka bir erkekle evlenmesi ve evlendiği bu erkekten ayrılması ya da kocasının ölümü durumunda, iddet süresini tamamlaması ile birlikte yeniden ilk eşi ile evlenme hakkı vardır. Bu işleme "hülle" veya "tahlil" adı verilir 60. Yapılan nikâh akdini geçersiz kılan koşullardan biri de iddetin tamamlanması beklenmeden gerçekleştirilen evlenmelerde ortaya çıkar. İddet; talâk, fesih, ölüm gibi nedenlerden biri ile evlenmenin sonuçlanması durumunda kadının başka biri ile evlenmeden önce beklemesi gereken süredir 61. Bu süre, eşi ölen bir kadın eğer hamile değilse dört ay on gündür. Evlilik, boşanma ile sona erdiğinde kadın hamile ise iddeti hamileliğinin sonuna kadardır. Hamile değil ise bu zaman üç hayz (âdet) süresidir. Boşanma sırasında hamile olan ve iddetinin sona ermesi için hamileliğinin bitimini bekleyen kadın ölü bir çocuk dünyaya getirse de iddeti tamamlanmış sayılır. Gayr-i müslim kadınlar da müslüman kocaları öldüğünde ya da boşanma sonucunda ayrıldıklarında yeniden evlenebilmek için iddet- 57. Cin, Evlenme, s.lll vd. 58. Konuyla ilgili fetvâ: "Hind-i nasrânîye şeref-i islâmla müşerrefe oldukda zevci Zeyd-i nasrânî dahi şeref-i islâmla müşerref olsa Zeyd tecdid-i nikâh itmeden Hind ile izdivaç muamelesine kadir olur mu? El-cevab: Olur." şeklindedir. Ali Efendi, s "Hind-i nasrâniyenin zevci Zeyd-İ müslim fevt oldukda Hind ba'dehû inkızâ' ül iddet nefsini Amr-ı zimmîye tezvîce kadire olur mu? El-cevab: Olur." biçimindeki fetvâ konuya açıklık getirmektedir. Ali Efendi, s Bilmen, s. 107 vd. 61. Cin-Akgündüz, s.116.

10 298 ESRA YAKUT lerinin sona ermesini beklemek zorundadırlar. Çocuğu olmayan cariye azat edildikten sonra evlenmek istediğinde kendisine iddet tayin edilmemiş olduğundan bu süreyi geçirmek durumunda değildir 62. Kan-kocanın birbirinden uzak yerlerde bulundukları durumlarda ortaya çıkan çeşitli sorunlar da, iddetin ne zaman uygulanacağı Ali Efendi'nin fetvalarında şöyle belirtilmiştir: "Hind'in zevci Zeyd ahir diyarda iken Zeyd'in fevti şayî olmağla ba'dehû inkızâ' ül iddet nefsini amr'a tezvîc idüb Amr dahi Hind'i vat' itdikten sonra Zeyd hayâ' gelüb Hind54i Amr'dan tefrîk itdirse Hind'in iddeti münkaziyye olmadan Zeyd Hindi vat' itmek câiz olur mu? Elcevab: olmaz 63." "Hind'n zevci Zeyd ahir diyarda iken Amr Hind'in zevci olduğunu bilmemekle Hind'i tezevvüc ve vat' itdikten sonra Zeyd gelüp Hind'i Amr'dan tefrîk itdirse Hind'e Amr'dan iddet lâzime olur mu? El-cevab: Olur. 64 " "Hind'in zevci 'Zeydahir diyarda iken Amr Hind'in zevcu olduğunu bilürken Hind'i tezevvüc ve vat' itdikten sonra Zeyd gelüb Hind'i Amr'dan tefrîk itdirse Hind'e Amr'dan iddet lâzime olur mu? El-cevab: Olmaz 65." Nisbî evlenme engeli oluşturan bir diğer durum da çok kanlılığa bağlı evlenme engelidir, islâm'da evlendiği kadınlar arasında tam adaleti sağlayabilecek erkeklere dörde kadar evlenme izni verilmiştir. Dört kadınla evli olan bir erkek beşinci kadınla asla evle- 66 nemez. 62. Ali Efendi, s A.g.e., s A.g.e., s A.g.e., s Cin, evlenme, s. 125 vd. Osmanlı Devleti üzerinde genel olarak yapılan araştırmalar aile içerisinde birden fazla kadınla evlilik oranlarının ortalama olarak % 10 civarında olduğu sonuçlarını vermiştir. Bu oran incelenen bölgeye ve zamana göre farklılık gösterebilmektedir. Örneğin; Ömer Lütfı Barkan, Edirne şehrinde XVI-XVII. yüzyıllar için yapmış olduğu bir araştırmada birden fazla kadınla evlilik oranını %7 olarak belirlemiştir. XV-XVII.yüzyıllarda Bursa şehri üzerinde incelemelerde bulunan Hüseyin Özdeğer bu oranı %5 olarak saptamıştır. Aynı çalışmada Bursa köylerinde birden fazla eşle evlilik oranının çok daha düşük olduğu ortaya koyulmuştur. Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi ve tablolar için bkz.: Ömer D emirel,adnan Gürbüz-Muhiddin Tuş, "Osmanlılarda Ailenin Demografik Yapısı", Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, Ankara, 1992, C.ı. s. 102 vd.

11 ŞEYHÜLİSLÂM ÇATALCALI AL EFENDİ'NİN "FETAVÂ-Y 299 İslâm hukukunda kadınlara birden fazla evlenme hakkı tanınmamıştır. Başkası ile evli olan kadınlarla evlenmek kesinlikle yasaktır 67. Bununla birlikte kıyılan nikâhların hepsi resmî kayıtlara geçirilmediğinden zaman zaman nikâhlı kadının yeniden nikâhlanması da söz konusu olabilmiştir. Bu tür nikâhlanmalar çoğunlukla kadının onayı olmaksızın gerçekleşebilmekte ya da ikinci kez nikâhlanılan erkeğin verdiği mehir miktarının çekiciliğinden kaynaklanabilmektedir. Sonuçta sözü edilen kadınla daha önce evlendiği iki şahitle kanıtlayan tarafın nikâhı geçerli sayılmıştır 68. Evlenme engellerinden biri de sıhrî civar hısımlığıdır. Bu durumda göz önünde bulundurulması gereken nokta şudur: Evlenmek istenilen kadınlardan herhangi biri erkek farz edildiği takdirde diğeri ile evlenmesi yasaksa o kadınlarla aynı zamanda nikâh akdetmek mümkün değildir 69. Örneğin, iki kız kardeş ile aynı anda evlenilemez. Ancak bunlardan biri ile olan evlilik sona erdiğinde gerekli iddet süresi beklenmek koşulu ile bu sürenin sonunda nikâh akdi yapılabilir 70. II- AİLENİN MALİ CEPHESİ A) Mehr Mehr, evlenirken erkek tarafından kadına verilen ya da taahhüt edilen para veya maldır 71. Nikâh akdi sırasında mehrin miktarı belirtilmişse buna "Mehr-i Müsemma" denir 72. Eğer nikâh mahkemede kıyılmışsa mehr-i müsemmanın miktarı şer'iye sicil defterine de kaydedilmiştir 73. Evlilik sırasında mehrin miktarı belirtilmemişse, boşanma veya vefat halinde, kadına aynı sosyal durumdaki başka kadınlara verilmekte olan miktarda bir mehr verilmiştir ki buna da "Mehr-i Misi" adı verilmiştir 74. Erkeğin nikâh akdi sırasında veya 67 Cin-Akgündüz, s Savaş, s Cin, evlenme, s Ali Efendi, s Cin-akgündüz, s Üçok-Mumcu, s Aydın, Islâm-Osmanlı Aile Hukuku, s Karaman, İslâm Hukuku, s.284. Ali Efendi, "Mehr-i Misl"in hangi durumlarda uygulanabileceği konusuna şu fetvaları ile açıklık getirmiştir: "Zeyd Hind'i şühûd mahzarlarında tezevüc edüb lâkin mehr tesmiye olunmasa ba'dehû Zeyd Hind'e dâhil olduktan sonra bir nesne üzerine terazi bulunmadan Hind'i tatlîk eylese Hind Zeyd'den ne mikdar mehr alır? El-cevab: Mehr-i misi alır.", "Zeyd Hind'i şühûd mahzarlarında tezevvüc itdikten sonra mehr tesmiye olunmayub ba'dehû bir nesne üzerine terazi bulunmadan Zeyd fevt olsa Hind tereke-yi Zeyd'den ne mikdar mehr alır? El-cevab: Mehr-i misi alır." Ali Efendi, s.46.

12 300 ESRA YAKUT düğünden önce verdiği mehr kısmına "Mehr-i Muaccel" denir. Bu genellikle mehrin yansını ya da üçte birini kapsar. Geri kalan mehr ise düğünden sonra daha çok da evlilik sona erdiğinde ödenmiştir. Bu kısma da "Mehr-i Müeccel" adı verilmiştir 75. İslâm hukukunda mehrin üst sınırı ile ilgili bir belirleme sözkonusu değildir 76. Osmanlı Devleti'nde sadece Yeniçeriler için 1000 ve 6700 akçelik iki üst sınır getirilmiştir 77. Bunun dışında mehr miktarlannın yüzyıllar boyu fazla bir değişiklik göstermeksizin devam ettiği dikkat çekmektedir. Mehr miktarlanndaki farklılıklar genellikle evlenen kadının bekar, dul, köylü ya da şehirli olma durumundan kaynaklanmıştır. Aynca kadının fizikî güzelliğinin, sosyal ve ekonomik durumunun da mehrin belirlenmesinde önemli bir rol oynadığı sanılmaktadır 78. Örneğin, İstanbul Şer'iye Sicilleri arasında rastlanan H.1021 (M.1612) tarihli bir kayıtta kocası tarafından evden kovularak, boşanan Satılmış kızı Emine'nin kocasının zimmetinde bulunduğunu iddia ettiği mehr-i müeccel miktan 3000 akçedir 79. Aynı şer'iye sicilleri arasında H.1040 (M.1630) tarihli bir belgede ise kocası tarafından bâin talâk ile boşanan Abdullah kızı Peymane'nin ondan zimmetinde bulunan 1500 akçelik mehr-i müeccelini istediği belirtilmiştir 80. Aynı bölgede ve birbirine çok yakın tarihlere ait bulunuan, bu iki belgede belirtilmiş olan mehr-i müeccel miktarlan arasındaki farklılığın tamamen kadınlann özelliklerinden kaynaklandığı sanılmaktadır. Satışı veya kullanılması yasak olmayan her mal mehrin konusunu teşkil edebilir. Fetvâlarda bu malların arasında ev, bahçe, giysi, altından yapılmış ziynet eşyalan ve cariyelerin isimleri geçmektedir 81. Para üzerinden belirlenen mehr miktannda nikâh akdi geçerliliğini sürdürürken koca tarafından bir artış yapılabilir. Bu artış kadın tarafından da kabul edildikten soma eğer koca ölür ise kadın eşinin terekesinden artış değerinde mehrini alma hakkına sahiptir Üçok-Mumcu, s Abdulvahhâb Hallâf, İslâm Hukuk Felsefesi (İlmu Usûli'l-Fıkh), (Çev: Hüseyin Atay), Ankara, 1973, s Aydın, İslâm-Osmanlı Aile Hukuku, s Savaş, s Akgündüz, Şer'iye Sicilleri, s.271'den naklen, İstanbul Şer'iye Sicili, 1/65, 454 numaralı hüküm. 80. A.g.e., s.270'den naklen, İstanbul Şer'iye Sicili, 1/21, 133 numaralı hüküm. 81. Konuyla ilgili fetvâlar için bkz.: Ali Efendi, s A.g.e., s.47

13 ŞEYHÜLİSLÂM ÇATALCALI AL EFENDİ'NİN "FETAVÂ-Y 301 Nikâh akdinin yapılmasından sonra mehr verilmeden kadın ölürse, değeri miras yolu ile kadının vereselerine geçer 83. Mehr sadece evlenen kadının hakkıdır. Ana, baba ve koca bundan hiç bir zaman hak talep edemezler 84. Fakat kadın henüz küçükse mehri babası veya diğer velileri teslim alabilir. Eğer evlenecek erkek daha küçük ise mehrin verileceğine velisi kefil olmaktadır. Bu gibi durumlarda erkek evlendikten sonra bülûğa ermeden ölürse karısı mehrini kefil olan kişiden isteyebilir 85. Küçük yaşta velileri aracılığı ile evlendirilen kimseler bulûğa ermelerinden sonra nikâh akdini feshetmek istediklerinde mehr-i müsemmanın ödenmesi konusunda çeşitli sorunlarla karşılaşırlar. Bu sorunların bazılan Ali Efendi'nin fetvâlannda şöyle açıklığa kavuşturulmuştur: "Zeyd-i sağirin amm-ı veliyy-i akrebi Amr Zeyd'e Hind'i şu kadar akçe mehr tesmiyesiyle tezvîc itdikten sonra kabl el dühûl Zeyd bâliğ olub akd-i mezbûru hıyâr'ül-bülûğla hakime fesh itdirse Hind mehr-i müsemmânın nısfını Zeyd'den almağa kadire olur mu? El-cevab: olmaz* 6." "Hind'i sağirenin veliyy-i akrebi anası Zeyneb Hind'i şu kadar akçe mehr tesmiyesiyle Zeyd'e tezvîc itdikten sonra Hind kabl el dühûl bâliğa olub hıyâr-ı bülûğla akd-i mezbûru hakime fesh itdirse Hind Zeyd'den mehr namına nesne almağa kedire olur mu? Elcevab: Olmaz* 1." "Hind-i sağirenin veliyy-i akrebi anası Zeyneb Hind'i küfvî olan Zeyd'e mehr-i misli olan şu kadar akçe mehr-i muaccel tesmiyesiyle tezvîc idüb Zeyd dahi Hind'i vat' itdikten sonra Hind bâliğa olub akd-i mezbûru hıyâr'ül-bülûğla hakime fesh itdirse Hind mehr-i müsemmâyı Zeyd'den şer'an almağa kâdire olur mu? Elcevab: Olur." Akıl hastalığı nedeniyle velisi tarafından evlendirilen kimsenin ölümünden sonra kansı terekeden mehr-i müsemmâyı alma hakkına sahiptir A.g.e., s Hallâf, s Ali Efendi, s A.g.e., s A.g.e s A.g.e., s A.g.e., s.52.

14 302 ESRA YAKUT Velisinden izinsez evlenen küçüğün, velisi izin vermeden kocası ölür ve daha sonra kendisi bülûğa ererse yine de kocasının terekesinden mehrini alamaz. Bununla birlikte velisinden habersiz başka biri tarafından evlendirilen küçük, velisi haberdar olduktan sonra kocasndan boşandınlıp daha sonra bulûğa ererse mehrini ala hakkına sahiptir 90. Kocanın kendi fiiliyle zifaftan ve "halvet-i sahiha" 91 dan önce evliliğe son verdiği hallerde, kadın mehrin ancak yarısını alabilir 92. Halvet-i sahiha'nin gerçekleşmesinden sonra kocanın kurusu nedeniyle evlilik sona ererse kadın mehr-i müsemmanın tamamını alabilir 93. Evlenme, zifaf öncesinde kadının kusuru ile sona ererse, örneğin, kadın müslümanken din değiştirirse, mehrin tamamını kaybeder 94. Evlenme zifaf sonrasında yine kadının kusuru ile biterse mehrin yansı kadına verilir 95. Erkek kadınla evlenmek için namzet olup, mehr-i muaccelini ödedikten sonra nikâh akdinden vaz geçerse ödediği mehri kadından geri alabilir 96. Erkeğin kendisi ile mutlak veya nisbî evlenme engeli olan bir kadınla bilmeden evlenmesi, durumun öğrenilmesinden sonra ayrılmaları sonucunda, kadın, mehr-i misi ya da mehr-i müsemmadan "ekall"ini (en azını) alabilir 97. Mehr konusunda en fazla anlaşmazlığın görüldüğü nokta, ölüm sonucunda belirlenen mehr-i müeccel miktannın kararlaştınlması sırasında ortaya çıkmıştır. Bu konudaki anlaşmazlıklar şer'iye mahkemelerinde çözümlenmiştir 98. Mahkemede hangi taraf, kadının 90. A.g.e., s Halvet-i sahiha'nin gerçekleşmesi için geçerli bir evliliğin varlığı, kan-kocanın izinsiz kimsenin giremeyeceği bir yerde bulunmaları ve halvete mani bir özrün bulunmaması şarttır. 92. Cin-Akgündüz, s Ali Efendi, s Cin-Akgündüz, s Ali Efendi, s A.g.e., s A.g.e., s Peter Benedict, "Hukuk Reformu açısından Başlık Parası ve Mehr", Türk Hukuku ve Toplumu üzerine incelemeler, (Editörler: Adnan Güriz,Peter Benedict), Ankara, 1974, s. 11.

15 ŞEYHÜLİSLÂM ÇATALCALI ALl EFENDİ'NİN "FETAVÂ-Yl 303 tayin edilen mehr-i misi miktarına uygun tutar belirlemişse ya da bu miktara uygun tutar belirlemedikleri halde haklılıklarını şahitlerle ispat edebilmişlerse, açılan davayı o taraf kazanmıştır. Tüm bu delillerin olmadığı durumlarda son çare yemindir". Evlenme öncesinde kadın için belirlenen mehr miktarındaki başka, evlenecek kadının babasının kendisi için istediği belli bir miktar para da sözkonusu olabilir. Günümüze kadar "başlık" adı altında süregelen bu adetle evlenecek erkek, kadının babasına ya da erkek akrabalarına kararlaştırılan bir miktar da para vermektedir. Kızın ailesine yapılan ödemenin asıl amacı, evlenme töreni giderlerinin ya da babası tarafından kızına verilen çeyizin bir bölümünü karşılayabilmektir. Mehr de olduğu gibi başlığın da konusu evlenen kadındır. Fakat kadın başlığı alan kimse değildir 100. Fetvâlarda geçen kayıtlar, nikâh öncesinde kızın babasına verilen her şeyin nikâh kıyıldıktan sonra geri istenebileceğini göstermektedir 101. Bu tür uygulamalar bile zaman içerisinde başlığın bir evlenme anlaşması olarak özellikle belirli bölgelerde yaygınlaşmasına engel olamamıştır. Evlenecek kadın kendisine verilecek mehrden başka ergenliği için de belli bir miktar para isteyebilir. Fakat nikâh akdinden sonra -mehrden farklı olmak üzere- koca bu parayı karısından alabilir 102. İslâm hukukunda evlenecek kadının "cihâz" veya "çeyiz" adıyla bazı eşyalar getirme mecburiyeti yoktur. Ancak babanın bu tür eşyaları vermesi tavsiye edilmiştir. Çeyiz, kadının mal varlığı sayılır 103. Ancak bunun için baba tarafından fiilen teslim edilmiş olması gerekir Ali Efendi, s Benedict, s Ali Efendi'nin konuyla ilgili fetvaları şöyledir: "Zeyd Hind-i bâliğayı tezevvüc murad tidikte Amr ve kadı bana şu kadar akçe vermeyince nikâha mâni' olub Hind'i nikâh itdirmem demekle Zeyd Amr'a ol kadar akçe verüb ba'dehû Hind'i tezevvüc eylese Zeyd meblâğ-ı mezbûru Amr'dan istirdada kadir olur mu? El-cevab: Olur.", "Zeyd Amr'ın kızı Hind'i tezevvüc murad itdikde Amr ve bana nefsim içün şu kadar akçe vermeyince nikâh itdirmem demekle Zeyd Amr'a ol kadar akçe verüb Hind'i tezevvüc itdikten sonra Zeyd meblâğ-ı mezbûru Amr'dan almadan Amr fevt olsa Zeyd meblâğ-ı mezbûru Amr'ın terekesinden almağa kadir olur mu? El-cevab: Olur." Ali Efendi, s A..g.e., s Ronald C.Jennings, "Women in early 17th Century Ottoman Judicial Records- The Sharia Court of Anatolian Kayseri", Jesho, Leiden, 1975, Vol.XVIII, Part: 1, p Cin, Evlenme, s.257

16 304 ESRA YAKUT B) Nafaka Dar anlamda nafaka, hak sahibinin yiyeceklerini karşdamak; geniş anlamda ise giyecek, mesken ve hizmetçi masraflarını temin etmek anlamını içine alır. Evlilikte koca, karısının normal bir şekilde hayatını devam ettiribilmesi için bütün yiyecek, giyecek ve gerekli ev eşyalarını karşılamak ile yükümlüdür. Ayrıca koca maddi durumuna göre karısına müstakil bir ev sağlamalıdır 105. Nafaka yükümlülüğünün başlaması için geçerli bir nikâh akdinin yapılmasından başka, kadının belli bir fiziki olgunluğa erişmiş olması gerekir. Bu konuda fetvâlarda 3-6 yaş gibi küçük yaşlarda evlendirilen çocukların kocalarından nafaka talep etme haklarının olmadığı belirtilmiştir 106. Nafaka miktarının belirlenmesinde kocanın mali durumu esas alınmıştır. Kadın ne kadar zengin olursa olsun, koca karısının nafakasını sağlamakla yükümlüdür 107. Nafaka borcunu ödemeyen koca, karısı tarafından mahkemeye verilerek bu borcu ödemeye zorlanabilir. Kocanın nafaka ödememesi kasten olabileceği gibi, uzun bir yolculuğa çıkmadan önce karısına nafakasını bırıkmaması şeklinde de görülebilir. Böyle bir durumla karşılaşan kadın, kadıya başvurarak nafaka tespiti yaptırır ve miktarı saptanan parayı birinden ödünç alırsa, yolculuk dönüşünde kocasından bu miktardaki parayı talep etme hakkına sahip olur 108. Erkek uzun bir yolculuğa çıkarken karısına bu süre için gerekli nafakayı bıraktıktan sonra kısa bir zaman içinde ölürse, mirasçıları kadının harcadığı nafaka miktarından arta kalanını isteyemezler 109. Kocasının izni olmadan evi terkeden ve "nâşize" (itaatsiz) durumuna düşen kadınlar nafaka talep edemezler 110. C) Evlilikte Mal Rejimi İslâm-Osmanlı hukukunda evlenme ile kan-koca arasında mal birliği veya ortaklığı doğmaz, karı ve kocanın mallan birbirinden 105. A.g.e., s. 196 vd Konuyla ilgili fetvâlar için bkz.: Ali Efendi, s.l Aktan, s Ali Efendi, s A.g.e., s.l A.g.e., s. 116.

17 ŞEYHÜLİSLÂM ÇATALCALI AL EFENDİ'NİN "FETAVÂ-Y 305 ayn kalır. Evlenme ile kadının tasarruf hakkı da sınırlandırılamaz 111. H.1022 (M.1633) tarihli İstanbul Şer'iye Sicilleri arasında bulunan bir kayıt konuya güzel bir örnektir: Bu kayıtta; Abdullah kızı Hadice, kocası Veli oğlu Yahya'ya bohça, yorgan, yastık, sahan, sandık vb. eşyalarını değerlerini de ayrı ayrı göstererek sattığını belirtmiş ve yine kocasını kastederek, "... Bedelleri olan toplam altı bin dörtyüz akçeden beş bin akçesini zimmetimde hukuken mu 'teber borcu ile takas eyledi ve geriye kalan bin dörtyüz akçeyi tamamıyla elinden teslim aldım." demiştir 112. Örnekte, kan-koca arasında mal alım-satım akdinin yapıldığı, boçlu-alacaklı ilişkilerinin mevcut olduğu görülmektedir. Yani evlenme akdi sonucunda kan-koca arasında bir mal ortaklığının ortaya çıkmadığı açıktır. Evlilikte kan-koca arasındaki mal aynlığına rağmen, özellikle boşanma sırasında ev eşyası konusunda bazı anlaşmazlıklann ortaya çıktığı görülmüştür. Bu gibi durumlarda eşlerden hangisi iddiasını şahitler ile kanıtlarsa, eşyanın birine ya da her ikisine de elverişli olmasına bakılmaksızın eşya ona verilir 113. Eşlerden her ikisi de iddialannı kanıtlayamazlarsa ve eşya hem kadınlann, hem de erkeklerin kullanabileceği nitelikde ise kocaya yemin teklif edilir 114. İki eşde iddialannı kanıtlayamazlarsa, eşyanın özelliği hangi tarafa uygunsa o tarafa yemin teklif edilir. Kişi yemin ederse lehinde, etmezse aleyhinde karar verilir 115. III- AİLENİN DAĞILMASI: BOŞANMA (TALÂK) 116 Boşanma İslâmiyet öncesinde yalnız erkeklere tanınmış olan bir haktır. İslâm boşanma konusunda kadının iyiliğine değişiklikler 111. Üçok-Mumcu, s Akgündüz, Şer'iye Sicilleri, s 'den naklen, istanbul Şer'iye Sicili, 1/77, 552 numaralı hüküm Hamdi Döndüren, Delilleriyle İslâm Hukuku, Şahıs, Aile ve Çözümlü Miras, Konya, 1977, s.236. Ali Efendi'nin konuyla ilgili fetvâsı şöyledir: "Zeyd zevcesi Hind'i tatlît itdikten sonra Zeyd ile Hind sâkin oldukları menzilde bulunub ricâl ve nisâya sâliha olan eşya içün Zeyd benimdür deyüb Hind dahi benemdür deyüb tarafeynin beyyineleri olmasa kavi kangısınındır? El-cevab: Zeydindir." Ali Efendi, s Döndüren, s A.g.e., s İslâm-Osmanlı hukukunda ailenin dağılması ile sonuçlanan ölüm, fesih ve ilan konularında Çatalcalı Ali Efendi'nin "Fetavâ-yi Ali Efendi" adlı eserinde herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bu nedenle "Ailenin Dağılması" başlığı altında sadece "Boşanma" konusu incelenecektir.

18 306 ESRA YAKUT yapmışsa da temelde erkeğin istediği zaman evliliğe son verebileceğini kabul etmiştir 117. İslâm hukukuna göre, kadın nikâh akdinin yapılması sırasında boşanma hakkını isteyebilir. Kadının bu hakkını kullanmaması boşama yetkisinin tamamen erkeğe ait olduğunu kabullenmesi anlamına gelir 118. Talâkda karşı tarafın onayını almak zorunluluğu olmadığı gibi hakimin kararına da gerek duyulmamıştır 119. A) Boşanmanın Geçerli olabilmesi İçin Gerekli Şartlar Kocanın boşanma hakkını kullanabilmesi için aklı başında ve bulûğa ermiş olması gerekir. Yaşı küçük kimselerin, akıl hastalarının uykuda iken boşanmak için gerekli sözleri böyleyenlerin vb. boşanma istekleri geçerli sayılamaz. Bununla birlikte aklı başında bülûğa ermiş kimselerin boşanma niyeti olmadan gerçekleştirdikleri talâk geçerlidir 120. Kadınlar açısından ise; evli olmayan kadınlar, nikâh akdi geçerli olmayan kadınlar, kesin ayırıcı boşanmayı izleyen iddet bulunan kadınlar ve iddetini tamamlamış olan kadınlar boşanmaya elverişli değildir 121. Boşanma isteği sözlü, yazılı ve işaretle olmak üzere üç şekilde açıklanabilir. Sözlü açıklamalarda, boşanma isteği açıkça anlaşılan, örfde boşanma için kullanılan sözlerle yapılabilir. Bir de hem boşama, hem de başka bir anlama gelebilen sözlerle fakat boşama niyeti bulunması şartı ile gerçekleştirilebilir 122. Ali Efendi'nin aşağıdaki fetvâlan konuya iyi birer örnektir: "Zeyd zevce-i medhûletün bihâsı Hind'i tatlîk itdikten sonra iddeti içinde Hind'e üç talâk boş ol dese Hind üç talâk boş olur mu? El-cevab: Olur. " Üçok-Mumcu, s Bilmen, s Aydın, İslâm-Osmanlı Aile Hukuku, s Ali Efendi, s Cin-akgündüz, s Halil Cin, Eski Hukukumuzda Boşanma, Konya, 1988, s Ali Efendi, s.72.

19 ŞEYHÜLİSLÂM ÇATALCALI AL EFENDİ'NİN "FETAVÂ-Y 307 "Zeyd zevcesi Hind ile çekişdikde Hind'e var yıkıl git deyüb lâkin talâk niyet etmese Hind mübâne olur mu? El-cevab: Olmaz. " 124. "Zeyd zevcesi Hind'e mehr-i müeccelini verüb lâkin talâk zikr eylemese mücerred mehrini vermekle Hind boş olur mu? El-cevab: Olmaz. " ns. "Zeyd zevcesi Hind'e seni istemem kime istersen var dese Zeyd talâk niyet edecek Hind mübâne olur mu? El-cevab: Olur. " l26. "Zeyd zevcesi Hind için Hind ile beyinemizde nikâh yokdur deyüb talâk nivet eylese Hind Zeyd'den mübâne lur mu? El-cevab: Olur." 111. Boşanma yazılı olarak da yapılabilir. Bunun için kan-kocanın birbirinden ayn yerlerde bulunması, kannın gaib olması gibi sözlü beyanın imkânsızlığını doğuracak şartlar da zorunlu değildir' 28. İsteklerini sözlü olarak ifade edemeyen sağır ve dilsizler boşanma taleplerini işaretlerle anlatabilirler 129. B) Boşanmanın Çeşitleri 1- Talâk-ı Ric'îveya Cayılabilir Boşanma Evliliği tümü ile ortadan kaldırmayan boşanmadır. Ancak iddetin bitiminde karı-koca birbirlerinden ayrılırlar. İddet içerisinde erkek boşanmadan cayabilir ve evlilik geçerliliğini sürdürür. Bu durumda nikâh akdinin yenilenmesine gerek yoktur. İddetin bitiminde tamamen aynlmış sayılan eşler başka kimselerle evlenebilirler Talâk-ı Bâyin veya Ayırıcı Boşanma Ayıncı boşanmanın gerçekleşmesi iki şekilde olabilir. Bunlardan birincisi, talâk-ı ric'î ile boşanmış eşlerin iddetin bitiminden soma birbirlerinden kesin olarak aynlmış sayılmalarıdır. İkincisi, 124. A.g.e., s A.g.e., s A.g.e,. s A.g.e., s Cin, Boşanma, s Cin-Akgündüz, s Üçok-Mumcu, s. 77. Konuyla ilgili fetvâlar için bkz.: Ali Efendi, s

20 308 ESRA YAKUT erkeğin karısını boşarken boşanmanın ayırıcı olduğunu gösteren bir söz veya işaret kullanmasıdır 131. Ayırıcı boşanmaya karar veren eşler ya bizzat kendileri ya da vekilleri yolu ile mahkemeye başvurarak bu kararlarını kadıya bildirebilirler. Böylece mehr ve iddet nafakası konusu kadı huzurunda bir karara bağlanmış olur. Ancak kadınların, zaman zaman ayrıldıkları eşleri aleyhine açtıkları mehr ve iddet nafakası davaları boşanmaların her zaman kadı huzurunda gerçekleşmediğinin bir göstergesi sayılabilir 132. Örneğin; İstanbul Şer'iye Sicilleri arasında bulunan H.1021 (M.1612) tarihli bir belgede; İstanbul'da Mustafa Reşit Paşa mahallesinden Memi kızı Gülli adlı Kıbtî bir kadının, vekili olan Mustafa oğlu Hızır Bâli aracılığı ile eski kocası Hasan oğlu Feryafdi'yi kendinisi bâin talâk ile boşadığı halde zimmetinde olan 1000 akçe mehr-i müeccel ve 300 akçe iddet nafakasını vermediği gerekçesi ile dava ettiği görülmektedir. Araya giren uzlaştırıcılar, her iki tarafın 600 akçe üzerinde anlaşmaya varmalarını sağlamışlardır. Sonuçta taraflar "her hususda birbirlerini her çeşit hak ve davalardan ibra" eylemişlerdir 133. Ayırıcı boşanmada erkek, karısını bekleme zamanı içinde bile ancak usulüne uygunu bir nikâhla geri alabilir Talâk-ı Selâse veya Üçlü Boşanma İster cayılabiliır boşama ile ister ayırıcı boşama ile olsun erkek aynı kadını üç kez boşadı mı, evlilik kesin olarak sona erer. Erkek üç kez ayrı ayrı boşamak yerine, boşanmayı gerçekleştiren sözü üç kez arka arkaya söyleyerek de aynı sonucu elde edebilir 1 ". Talâk-ı selâse ile kocasından ayrılan kadının, diğer boşanma şekillerinde olduğu gibi mehr ve iddet nafakasını alma hakkı vardır. Örneğin; H.1041 (M.1631) tarihli Harput Şer'iye Sicillerine ait bir kayıtta, Piran Köyü halkından Haydar oğlu Hamza şer'î meclisde karısı Zeynel kızı Sultan'ın da bulunduğu bir ortamda söz alarak şöyle demiştir: "İş bu karım Sultan Hatun ile karı-koca olarak yaşamamız imkânı kalmadığından kendisini üç talâk ile boşadım. Mehri 131. Üçok. Mumcu, s Savaş, s Akgündüz, Şer'iye Sicilleri, s.287'den naklen, İstanbul Şer'iye Sicili, 1/59, 407 numaralı hüküm Üçok-Mumcu, s A.g.e., s.78.

21 ŞEYHÜLİSLÂM ÇATALCALI AL EFENDİ'NİN "FETAVÂ-Y 309 karşılığında kendisine üç keçi ve bir dana ve bir kilim ve bir huruç ile bir palas ve bir deve dağarcık verdim. İddet nafakası için dahi ayda bir kuruş vermek üzere kardeşi ile sözleştim. Bugünden sonra karı-kocalığa ait ne benim onda, ne de onun bende bir alakası kalmadı." Bu sözler Sultan Hatun tarafından da kabul edilmiş ve onaylanmıştır' 36. Üçlü boşanma sonucunda erkekle kadın yeniden evlenmek isterlerse, kadının iddetini tamamladıktan sonra başka bir erkekle evlenmesi, ondan da boşandığı takdirde iddetini tamamlayarak eski kocası ile nikâh akdini yenilemesi gerekir. "Hülle" adı verilen bu işlem üçlü boşanma ile birbirlerinden arılmış karı-kocanın yeniden evlenmeleri için şarttır. Uygulamada, anlaşmalı ve kiralık kimselerin hüllenin gerçekleştirilmesi sırasında kullanılmaya başlanmaları asıl amacın farklılaşmasına neden olmuştur. İslâm hukuku ailenin sağlam temellere oturması, erkeğin boşanma hakkını kötüye kullanmasının engellenmesi gibi nedenlerle boşayıp tekrar evlenme sayısı üzerinde bir sınırlama getirmiştir. Hüllede ise asıl amaç, usulüne uygun olarak üç defa evlenip ayrılarak başka bir erkekle ikinci bir evlilik denemesi geçiren kadının sonuçta yeniden ilk kocası ile birleştiği takdirde mutlu olacağına karar verirse onunla evlenebilmesidir 137. C) Boşanmanın Şarta ve Süreye Bağlanması (Ta'lîk-ı Talâk) Boşanma erkek tarafından sözlü veya yazılı olarak belli bir şartın gerçekleşmesine yada belli bir sürenin tamamlanmasına bağlanabilir. Bu tür boşanmalara "Ta'lîk-i Talâk" adı verilir 138. Bu tür boşanmalarda bazen niyetten çok, şekle önem verildiği görülmüştür. Öfkeli iken boşanmayı gerektiren sözlerin söylendiği durumlarda, şekil itibariyle söylenen söz yerine getirilirse nikâhın devamı sağlanmış. olur. Böyle durumlar özellikle erkek ve kadının, nikâhın devamı konusunda istekli oldukları anlarda yaşanmıştır. Ali Efendi'nin şu fetvâlan konu için iyi birer örnek oluşturmaktadır: "Zeyd eğer şu iskeleden sefineye binüb deryaya sefer idersem avratım üç talâk boş ulsun dedikten sonra Zeyd ol iskeleden sefineye binmeyüb 136. Akgündüz, Şer'iye Sicilleri, s 'dan naklen, Harput Şer'iye Sicili, 181/ 27, 3 numaralı hüküm Cin-Akgündüz, s ; Karaman, İslâm Hukuku, s.325 vd Akgündüz, Mukayaseli islâm ve Osmanlı Kuhuku Külliyatı, s.203.

22 310 ESRA YAKUT âhir iskeleden sefineye binüb deryaya sefer eylese avratı üç talâk boş olur mu? El-cevab: Olmaz. " 139. "Zeyd kayınatam Amr'ın menziline girersem avratım Hind üç talâk boş olsun dedikden sonra Zeyd ol menzile girmeden Amr fevt olub kızı Hind'i terk etmekle Amr'ın menzili Hind'e intikal ediib ba'dehû Zeyd ol menzile girse avratı şart-ı mezbûre binaen üç talâk boş olur mu? El cevab: olmaz. '" 40. "Zeyd kariye ahalisine incindikde bugün kariyeden çıkmazsam avratım üç talâk boş olsun dedikden sonra Zeyd ol gün ol kariyeden çıkub bir iki günden sonra yine gelse Zeyd mahz-ı hurûc murad edecek şart-ı mezbûre binâen avratı üç talâk boş olur mu? Elcevab: Olmaz. " 141. Şartın gerçekleşmesinden sonra yapılan boşanma yemininin hükmü kalmaz. Şartın tamamı, kadın gerçekten evli veya boşanmadan dolayı iddet içinde iken meydana gelirse ta'lîk-i talâk gerçekleşir. Evlilik bağının kopmasından sonra gerçekleşen şartların hükmü yoktur 142. "Zeyd fülân fiili işlersem zevcem Hind üç talâk boş olsun dedikten sonra Zeyd olfiiliişlemeden Hind'i bir talâk ile tatlîk idüb iddeti münkaziyye olduktan sonra Zeyd ol fiili işleyüb ba'dehû Hind'i tezevvüc eylese şart-ı mezbûre binâen Hind üç talâk boş olur mu? El-cevab: Olmaz. m " şeklindeki fetvâ konu ile ilgili olması açısından önemlidir. D) Kadına Boşanma Yetkisinin Verilmesi (Tefvîz-ı Talâk) Boşanma hakkı ilk olarak kocaya ait olan bir haktır. Bununla birlikte bu hakkın yalnız erkeğe ait olmasını kendi düşüncelerine uygun görmeyen bir kadın nikâh akdinin yapılması sırasında hakkın kullanımını isteyebilir. Ve eğer "talâk emri" kurallar çerçevesinde kendisine verilmezse nikâh akdine uymayı reddedebilir. Kadın böyle bir talepte bulunmadığı takdirde boşanma hakkının sadece erkeğe ait olduğunu kabul etmiş sayılır Ali Efendi, b A.g.e.. b A.g.e., s Akgündüz, Mukayeseli islâm ve Osmanlı Hukuku Külliyatı, s Ali Efendi, s.79. ' 144. Bilmen, s.220.

23 ŞEYHÜLİSLÂM ÇATALCALI AL EFENDİ'NİN "FETAVÂ-Y 311 Bununla birlikte koca, evlilik süresi içerisinde boşanma yetkisini "nefsini ihtiyar et", "işin kendi elinde", "dilersen kendini boşa", "kaderin kendi ellerinde" gibi sözlerle karısına devredebilir. Kadın, bu yetkiyi bulunduğu mecliste kullanmak zorundadır. Boşanmayı reddetmek, bulunduğu topluluğu terk etmek veya boşanma ile ilgili olmayan bir işle uğraşmak yetkisini kaybetmesi anlamına gelir 145. Bazı durumlarda boşanma hakkının kullanılması belli bir şarta veya süreye bağlanabilir. Örneğin; koca karısından uzuk bir yere gidip, uzunca bir süre kalacağı zamanlarda bu tür uygulamalara rastlanmıştır. Koca böyle durumlarda belli bir süre tayin ederek, bu süre içinde gelmediği takdirde "irâdatın elinde olsun" deyip karısına boşanma yetkisini verebilmiştir 146. Boşanma yetkisinin evlilik içerisinde kadına verilmesinin örneklerine, Osmanlı Şer'iye Sicilleri'nde az da olsa rastlanmaktadır. Bu yetkinin nikâh akdi sırasında kadına verilmesinin tek istisnası ise Osmanlı padişah kızlarının evlilikleri sırasında görülmüştür. Fakat evliliklerle ilgili nikâh kayıtlarının bulunmaması nedeni ile, bu uygulamaların tam olarak ne zaman başladığı da bilinmemektedir 147. E) Karşılıklı Anlaşma İle Boşanma (HulV, Mubaraa) Kadın veya kadının yerine üçüncü bir kişinin kocaya bir bedel vererek boşanmayı elde etmesine "Hul" adı verilir Cin, Boşanma,s "Zeyd müzakere-yi talâk esnasında zevcesi Hind'e irâtın elinde olsun deyüb Hind dahi ol meclisde nefsini tatlîk eylese Hind mübâne olur mu? Elcevab: Olur.", "Zeyd zevcesi Hind'e irâdatın elinde olsun istersen üç talâk boş ol deyüb lâkin Hind ol meclisde nesne söylemeyüb sükût eylese mücerred böyle demekle Hind boş olur mu? El-cevab: Olmaz." Ali Efendi, s Konuyla ilgili açıklayıcı nitelikte ki bir kaç fetvâ şöyledir: "Zeyd ahir diyara gitmek üzere iken zevcesi Hind Zeyd'e beni tatlîk eyle dedikde Zeyd bir sene tamamına dek gelmezsem irâdatın elinde olsun deyüb gitdikten sonra bir seneye dek Zeyd gelmese Hind bir sene tamam olduğu meclisde nefsini tatlîk edecek Hind mübâne olur mu? Elcevab: Olur.", "Zeyd ahir diyara gider oldukda zevcesi Hind'e kırk güne dek gelmezsem irâdatın elinde olsun deyüb gitdikden sonra kırk gün mürûr edüb Zeyd gelmeyüb lâkin Hind kırk gün tamam olduğu meclisde nesne söylemese Zeyd-i mücerred böyle demekle Hind boş olur mu? El-cevab: Olmaz." Ali Efendi, s Osmanlı tarihinde, padişah kızlarına, ilk olarak hangi dönemde evlenme akdi sırasında boşanma yetkisi verildiği konusunda değişik görüşler vardır. Mehmet Akif Aydın, bu uygulamaların XVI. yüzyıldan sonra başlamış olabileceğini ileri sürmüştür. Bkz.: Aydın, Islâm-Osmanlı Aile Hukuku, s Coşkun Üçok'un ifadelerinden ise Osmanlı Devleti'nin başlangıcından itibaren hanedan üyesi olan kızlara bu yetkinin verildiği anlamı çıkmaktadır. Bkz.: Coşkun Üçok, "Talâk", İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1993, C.XI,s Üçok-Mumcu, s.79.