Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 50, Temmuz 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 50, Temmuz 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Nevim TÜZÜN Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Doktora Öğrencisi nevimtuzun@gmail.com Yrd. Doç. Dr. İbrahim ERDOĞDU Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü ierdogdu@ohu.edu.tr HARPUT SANCAĞI'NDA YAPILAN MÜLK SATIŞLARI ÜZERİNE BAZI DEĞERLENDİRMELER ( ) 1 Öz Osmanlı şehir tarihi çalışmalarının en önemli kaynaklarından olan şer iyye sicilleri, aynı zamanda Osmanlı tarihi ve kültürünün hukuki, içtimai, siyasi ve iktisadi kaynakları arasında da önemli bir yere sahiptirler. Ait oldukları döneme ilişkin pek çok bilgi ihtiva eden bu kaynaklardan, bir bölgeye ait idari, mali, demografik, tarımsal, askeri, sosyal, ailevi ve günlük yaşama dair çeşitli bilgiler elde edilebilmektedir. Bu çalışmada 350 Numaralı Harput Şer'iyye Sicili'nden elde edilen verilerden hareketle yılları arasında Harput Sancağı'nda yapılan mülk satışları üzerinde durulmaktadır. Söz konusu dönemde Harput Sancağı'nda gerçekleşen mülk satışları bu çalışmada çeşitli açılardan ele alınmış, satışlarda uygulanan prosedür, satışı gerçekleştiren taraflar, bu tarafların dini mensubiyetleri ve cinsiyet kimlikleri ile mülklerin satış bedelleri gibi özellikler somut örneklerle ortaya konulmuştur. Satışların geneli için bir değerlendirme yapılacak olursa, satış işlemlerinin bazen kişilerin borçlarına takas şeklinde, bazen ihtiyaçtan, bazen de çocukların resmi vâsileri tarafından yetimlerin ihtiyaçlarını gidermek için gerçekleştiği söylenebilir. Anahtar kelimeler: Harput, Şer'iyye Sicili, Mülk Satışı. 1 Bu çalışma, Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı'nda Yrd. Doç. Dr. İbrahim ERDOĞDU danışmanlığında Nevim TÜZÜN tarafından hazırlanan yüksek lisans tezinden üretilmiştir.

2 SOME EVALUATIONS ON THE PROPERTY SALES IN THE HARPUT SANJAK ( ) Abstract As one of the important sources for studies of Ottoman urban history, the records of sharia courts are among the legal, social, political and economic sources of the Ottoman history and culture. These sources contain much information about the time they belong to, hence one can obtain kinds of knowledge from them in regard to a particular region s administrative, financial, demographic, agricultural, military, social and familial characters, as well as aspects of daily life. This study is based on the records of the sharia court of Harput No. 350 and takes up the property sales that took place in In the study, property sales in Harput in the given period are examined in terms of conditions, parties of transaction, their religious groups and genders. An overall evaluation shows that the reasons of these sales were sometimes trading one s debts, sometimes need for capital, and sometimes meeting the needs of orphan children by their guardians. Giriş Keywords: Harput, Sharia Court Records, Property Sale. Harput ve çevresi Çaldıran Zaferi'nin ardından 1516 yılı baharında Osmanlı topraklarına katılmış, coğrafî olarak başkentten itibaren uzanan Amasya-Tokat-Sivas ve Malatya güzergâhını (orta kol), Bingöl üzerinden Van a; Diyarbekir üzerinden ise Basra ya bağlayan önemli bir askerî ve ticarî yol kavşağı üzerinde ve etrafını çevreleyen Yurtluk-Ocaklık-Hükümetlik gibi özel statülü sancakların arasında klasik bir Osmanlı Sancağı olarak Diyarbekir Eyâleti ne bağlanmıştır. Harput Sancağı zengin vergi kaynaklarına sahip 2 olmanın yanı sıra, ticaret kervanlarının uğrak ve konaklama yeri ve dolayısıyla canlı bir ticaret merkeziydi. 3 Bu sebeple Harput Sancağı birçok çalışmanın konusu olmuştur. Bu çalışmaya kaynaklık eden 350 Numaralı Harput Şer'iyye Sicili M tarihli olup 4, 17. Yüzyıl Harput Sancağı'na ait 14 defterden birisidir. Toplam 73 varaktan ibaret olan defter, 36 sayfa ve 225 belgeyi ihtiva etmektedir. Bu belgelerin 182 tanesi yerel-adlî kayıtları içermekte, 43 belge ise, başkent ve sancağın bağlı bulunduğu Diyarbekir Beylerbeyliği'nden gelen resmi emir suretlerini muhtevidir. Defterde mali nitelikli belgeler 117 sicil kaydıyla en fazla yekûnu teşkil etmektedir. Bu 117 belgenin 70 tanesi ise doğrudan mülk satışıyla ilgilidir Harput Sancağı gelirleri "Harput Mukataası" ismiyle 17. Yüzyılın ortalarından itibaren "Ocaklık" olarak Van Kalesi askerlerine maaş olarak tahsis edilmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Erdoğdu, İbrahim (2006) XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Toplumunda Değişim Eğilimleri (Harput Örneği), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara; Yılmazçelik, İbrahim(1999)," Yıllarında Harput", Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.52 (Şubat), s ; Aksın, Ahmet (1999),19 Yüzyıl'da Harput, Ceren Ofset ve Matbaacılık, Elazığ. 3 Orhan Cezmi Tuncer, Diyarbakır-Harput Kervan Yolu, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S.5, Erzurum, s ; Ünal, Mehmet Ali (1989), XVI. Yüzyıl'da Harput Sancağı ( ),Türk Tarih Kurumu Basımevi Ankara, s Sicil Defterinin kapağında H.1073 (M ) yazmasına rağmen belgelerin bilgisayar ortamına aktarılması sonrasında yapılan tarihlendirme sıralamasına göre defterin aslında M ait olduğu anlaşılmaktadır.

3 Harput Sancağı nda Mülk Satışları Osmanlı Devleti'nde mülk edinme, şer'i olarak mülk edinilmesinde engel bulunmayan alanlarda, hukuki statü olarak miri arazi ve vakıf mülkleri durumundaki topraklar ve mallar hariç serbest bırakılmıştır. 5 Nitekim köylü reâyâ ve şehirde yaşayanlar, gerekli durumlarda kendilerine ait olan evlerini, dükkânlarını veya bir nevi çiftlikleri statüsünde olan bağ ve bahçelerini ya doğrudan satmışlar, ya da borçlarına karşılık olarak takas etmişlerdir. Bu mülklerden tımar arazileri içerisinde kalanların satışı veya devri ise sahib-i arz ın iznine tâbi tutulmuştur. İncelediğimiz sicilde gerçekleştirilen mülk satışlarının tamamına yakını her hangi bir tımar arazisi üzerinde olmayıp şahısların kendi tasarruflarında olan ev, dükkân, bağ, bahçe v.b mülkler üzerinde cereyan etmektedir. Bu satışların hangi sebeplerle gerçekleştirildiğine dair belgelerde doğrudan bir bilgi yer almazken, 17. Yüzyılın ikinci yarısından sonra ülke genelinde halkın içinde bulunduğu sosyo-ekonomik şartların bu satışlarda etkili olduğu muhakkaktır. İncelediğimiz defterde kayıtlı mülk satışlarına konu olan belgelerde genellikle şöyle bir yazım formatı kullanılmıştır. İlk olarak alan ve satan tarafın karşılıklı kimlikleri belirtildikten sonra mülkün bulunduğu mahalle, mevki, mevzi, köy veya nahiye adı ile birlikte verilmektedir. Ardından satışa konu mülkün sınırları ayrı ayrı tarif edilmekte, sonra müştemilatı ve özellikleri belirtilmekte, onun ardından satış bedeli ifade edilerek, anlaşılan meblağın ödenmesinden sonra alıcı tarafın mülkü müşterası olduğu sicile kaydedilmektedir. Tarihlendirmenin ardından satış kaydının altına şuhûdü'l-hâl başlığı altında şahitlerin isimleri verilmektedir. Böylece mahkemede hazır bulunan şahitlerin isimlerinin yazılmasıyla satış işlemi gerçekleştirilmiş oluyordu. Satışın gerçekleştiğinin kesin hukuki ifadesi ise bey-i bât-ı sahih-i şer tamlaması ile tasdik edilmektedir M tarihli Harput sicilinde yer alan 70 mülk satışını kendi içinde tasnife tabi tuttuğumuzda ortaya aşağıdaki gibi bir tablo çıkmaktadır. Tablo:1- Satılan Mülklerin Türü ve Adedi Sıra No Türü Adedi 1 Bağ, tarla, bostan, bahçe 44 2 Ev 21 3 Dükkân 5 TOPLAM 70 Tabloda görüldüğü üzere satışı yapılan mülkler arasında bağ, tarla, bostan ve bahçe satışları 44 adet ile ilk sıradadır. İkinci sırada 21 adet ev satışı ve üçüncü sırada ise 5 adet ev satışı gelmek- 5 Hatta bazı durumlarda bu miri topraklar ve vakıf mülkleri de mülk haline getirilebilmekteydi. Ayrıntılı bilgi için bkz. Barkan, Lütfi Ömer, (1980) Türkiye'de Toprak Meselesi, Gözlem Yayınları, İstanbul; Faroqhi, Suraiya (2009),Orta Halli Osmanlılar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul. 6 Bey kelimesi sözlükte satma, satış, satılma ve satın alma anlamlarına gelmektedir. Bkz. Develioğlu, Ferit (2015), "Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Sözlük", Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara. Ayrıca mülk satışı işlemlerinin detayları hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz. Cin, Halil- Akgündüz, Ahmet (1996), Türk-Hukuk Tarihi II, İstanbul; Döndüren, Hamdi (1984)," İslam Hukukuna Göre Alım-Satımda Kâr Hadleri", Balıkesir; Günay, Ramazan (2010),"Şer'iye Sicillerinde Mülk Alışverişleri: Kullanılan Usul ve Dil", SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi; Emine Güldüoğlu, Şer iyye Sicillerine Göre Kayseri de Mülk Satışları Üzerine Bir Değerlendirme ( ), History Studies, S. 2/2, Ankara, s.71-84; Koçak, Zülfiye(2010), Şer iyye Sicillerine Göre XVII. Yüzyılda Ayntab ve Çevresinde Gayrimenkul Satışları ( ), History Studies, Ankara, S. 2/2, s

4 tedir. Bu satışların her birisinin sicilde geçtiği şekliyle ayrıntılı bir şekilde değerlendirilmesi, o dönemin sosyo-ekonomik hayatının daha iyi anlaşılmasına ışık tutacaktır. I.Bağ, Tarla, Bostan, Bahçe Satışları Harput'ta söz konusu tarihlerde gerçekleşen satışlar arasında bağ, tarla, bostan, bahçe v.b. satışları yekun olarak ilk sırada gelmektedir. Satışa konu olan mülklerin ayrıntıları sicilde her bir satış için ayrı ayrı belirtilmiştir. Söz konusu satışlarda standartlaşmış bir belge düzeneği görülmektedir. Buna göre belge ilk olarak satışın yapıldığı şehir adı (Medine-i Harput) ile başlayıp, ardından satan ve alan kişilerin kimlikleri hakkında bilgiler verilmektedir. Satış işlemi vekiller aracılığıyla gerçekleştiriliyorsa bu durum açıkça ifade edilmektedir. Daha sonra satılacak mülkün yeri ve çevresi ayrıntılı bir şekilde tarif edilmektedir. Ardından mülkün fiyatı açık bir şekilde belirtilmektedir. 7 Satışlarda fiyatları etkileyen unsurlar arasında toprağın sulanabilir olması, konumu, verimliliği, ağaç sayısı v.b. faktörler ilk sırada gelmektedir. Osmanlı şehir hayatının geneline bakıldığında, ticaretin dışında burada yerleşik olarak yaşayanların ikamet ettikleri alan, genellikle şehrin hemen yakınında ve düz bir tarla üzerinde oturulacak bir ev ve önündeki düzlükte yer alan bağlık bahçelik bir üniteden ibaretti. Evin geçimini sağlamak için yetiştirilecek ürünler ev binasının bulunduğu alanın çevresindeki küçük ve zirâi tarıma müsait alanlardaki tarımsal faaliyetlerden elde edilmekteydi. Satışa veya ticarete yönelik geniş çaplı üretim ise daha çok tarlalarda yapılmaktaydı. Dolayısıyla 44 adet olarak belirlediğimiz bağ, bahçe, tarla, bostan v.s. satışlarında bazen aynı anda bir şahsın birden fazla bağ, tarla, bahçe ve bostanının satışa çıkarılması, muhtemelen yukarıda belirtilen ünitenin karmaşıklığından kaynaklanmaktaydı. 422 Bu 44 satışların geneli içerisinde bağ ve tarla satışı çoğunluğu oluşturmaktadır. 8 Ardından bostan ve bahçe satışları gelmektedir. 9 Bazı belgelerde birden fazla mülk aynı anda satılırken 10, bazı belgelerde ise parça satışları söz konusudur. 11 Örneğin, Safer 1073 (Eylül / Ekim 1662) tarihli kayıtta; Harput muzâfatından Aşvan karyesi sakinlerinden olan Ömer ibn-i Hamza Beşe, babasından kalan evlerini, sulu ve susuz tarlaları ve çiftliğini Hasan Ağa ibn-i Cafer Ağa ya satmıştır. 12 Evail-i Rabiulevvel 1073 (Ekim 1662) tarihi kayıtta ise; Harput sakinlerinden sabık kaimmâkam olan Eseyyid Osman Efendi bağ, bahçe, ağaçlarını ve tarlasını altmış üç bütün riyali kuruşa Ömer Efendi ibn-i Monla Abdurrahman Efendi ye satmıştır. 13 Bu gruba giren satışlar arasında bazı örnekler vardır ki normal alışveriş işlemlerinin dışında bir görünüm arz etmektedir. Örneğin, bazı şahıslar borçlarına karşılık mülklerini takas etmekte, bazıları para yerine değerli bir kılıç veya ata karşılık sahip olduğu mülkü takas etmekte, bazıları ise günlük ihtiyaçları Numaralı HSŞ, 12/36 (Medine-i Harput muzafatından İğiki nam karye zımmilerinden Serkis veled-i İrik nam zımmi mahfil-i kazada iş bu bais-i haze l-kitab Sefer b. Hasan Beşe mahzarında bi l-tevai ve l-rıza ikrar-ı tam ve takrir-i kelam idüb karye-i mezbur akarında vaki bir tarafı Serkis toprağı ve bir tarafı Emir Han tarlası ve bir tarafı El-hac Mustafa tarlası ve bir tarafı tarik-i am yedinde mahdud bir kıta tarla hakk-ı tefrik sahib-i arz marifetiyle hurda hesabı sekiz adet guruşa bey mezbur Sefer e ve tevfiz idüb mukabelen tevfiz-i kayd olan meblağ-ı mezkur sekiz guruşu merkum Sefer yedinde alub kabül eyledim bade l-yevm salifü z-zikr olan tarla ve merkume mülkü müşterasıdır keyfe ma-yeşa ve mutasarrıf olsun dedik de mukırr-ı mezburun minval-i muharrer üzere vaki olan ikrarını el-mukırrun lehü l- mezbur Sefer dahi vicahen tasdik ve kabül idüb gıbbe-t taleb ketb olundu.. tahriren fi evail-i rabiulevvel ve Şuhudul Hal) Numaralı HSŞ. 3/9, 5/16, 9/28, 12/36, 14/43, 23/71, 25/79, 31/97, 34/107, 35/114, 21/65, 24 /74, 24/75, 30/92, 32/103, 39/126, 50/150, 50/152, 55/ Numaralı HŞS. 7/21, 13/39, 14/42, 27/ Numaralı HSŞ. 3/9, 5/16, 9/28, 12/36, 14/43, 23/71, 25/79, 31/97, 34/107, 35/114, 21/65, 24 /74, 24/75, 30/92, 32/103, 39/126, 50/150, 50/152, 55/ Numaralı HŞS.11/35, 14/42, 18/56, 21/65, 27/82, 28/87, 34/107, 50/152, 52/ Numaralı HŞS.7/20.

5 nı karşılamak için mülkünün bir kısmının satmaktadır. Evahir-i Safer 1073 (Ekim 1662) tarihli kayıtta; Harput sakinlerinden olan vefat eden Mehmed oğlu Abdurrahman vefat eden babasının on yedi kuruşluk borcuna karşılık sulu ve susuz topraklarını Cerciş ibn-i Mehmed Ağa'ya takas etmiştir. 14 Başka bir belgede Harput sakinlerinden Molla Mustafa Efendi ibn-i İbrahim, yüz altmış kuruş borcunun bir kısmına karşılık olarak, bağ ve tarlalarını Ömer Efendi'ye takas etmiştir. 15 Yine Evahir-i Cemaziyelahir 1073 (Şubat 1663) tarihli kayıtta; Harput muzafatından Holvenk karyesi sakinlerinden olan Ali Beşe ibn-i Abdullah, taht-ı tasarrufunda olan bağ yerini, harman yerini, sulu ve susuz topraklarını yirmi kuruş kıymetinde olan bir sim kılıca karşılık Piri Bey ibn-i Ali ye satmıştır. 16 Evahir-i Safer 1073 (Ekim 1662) tarihli kayıtta ise Harput sakinlerinden iken vefat eden Eseyyid Mehmed Han ibn-i Molla Ali nin çocuklarının vasisi olan Ali Emir, çocukların ihtiyaçlarını gidermek için bazı çiftlik arazi ve emlaklarını dört bin akçeye satmıştır. 17 Evail-i Cemaziyelahir 1073 (Ocak 1663) tarihli kayıtta Mornik karyesi zımmilerinden iken mürd olan Kirkos, çocuklarının vasisi olan Kirkos veled-i Davut, bağ yerini ve tarlaları borçlarına karşılık Maridos'a takas etmiştir. 18 Bu gruptaki 44 belge arasında tüm satışlar sadece mülkiyetin el değiştirmesi ile ilgili olmayıp, bazen de satışa konu olan mülkün üzerinde yer alan değirmen ya da sulama suyunun kullanım hakkının devri de söz konusu olabilmekteydi. Örneğin, Evail-i Cemaziyelevvel 1073 (Aralık 1662) tarihli kayıtta; Harput sakinlerin olan Ömer bey ibn-i El-hac Hoğu karyesinde bulunan sulama suyunun kullanım hakkını beş gün beş gece olmak üzere Zekeriya Efendi'ye altı bin akçe karşılığında devretmiştir. 19 Yine başka bir kayıtta; Harput sakinlerinden ve Harput Kale dizdarı olan Hüseyin Ağa ibn-i Süleyman, Sinabut Mahallesi'nde bulunan değirmenin kullanım hakkını yirmi buçuk kuruş ile altı aylığına Ömer ibn-i Kasım'a devretmiştir Bağ, tarla, bostan, bahçe v.b. satışları içeren 44 belgeyi dini gruplar ve cinsiyet açısından değerlendirdiğimizde, Müslümanların kendi aralarında toplam 31 satış gerçekleştirdikleri, ayrıca Müslümanlar ile Gayrimüslimlerin ya da Gayrimüslimlerin kendi aralarında bu satışları gerçekleştirdiklerine şahit olunmaktadır. Müslümanların kendi aralarında olan satışlarında örneğin, Evail-i Safer1073 (Eylül 1662) tarihli kayıtta; Harput sakinlerinden olan Ömer Çelebi ibn-i Kaplan sulu ve susuz topraklarını elli beş kuruşa El-hac Hüseyin'e satmıştır. 21 Evasıt-ı R.E (Kasım 1662) tarihli kayıtta; Harput sakinlerinden olan Ömer Bey, Şintil'de bulunan sulu ve susuz toprak ve bahçesini kırık kuruşa Selman Bey'e satmıştır. Satıcı tarafın Müslüman alıcı tarafın Gayrimüslim olduğu satışları incelediğimizde ise örneğin, Harput sakinlerinden olan Selman Bey, Şintil karyesinde bulunan bahçe, bostan ve av yerini kırk kuruşa Evanis'e satmıştır. 22 Satıcının Gayrimüslim alıcının Müslüman olduğu satışları incelediğimizde ise, örneğin İğiki karyesi sakinlerinden olan Kirkor un tarlasını yirmi kuruşa El-hac Mustafa'ya sattığını görmekteyiz. Safer 1073 (Eylül/Ekim1662) tarihli kayıtta da; Kesrik karyesi sakinlerinden olan zımmi Erkanik, bostanını altı kuruşa Mustafa Ağa'ya satmıştır Numaralı HŞS.27/ Numaralı HŞS. 9/ Numaralı HSŞ. 26/80, Benzer satış için bkz. 27/ Numaralı HSŞ. 52/ Numaralı HSŞ. 11/ Numaralı HŞS. 44/ Numaralı HŞS.38/124. Benzer satışlar için bkz. 39/125, 55/ Numaralı HŞS. 36/ Numaralı HŞS. 9/ Numaralı HŞS. 18/ Numaralı HŞS. 7/21.

6 İki belgede ise Müslüman kadınların eşlerinden veya babalarından intikal eden mülkleri, vekilleri aracılığıyla mahkeme huzurunda sattıkları görülmektedir. Yine Sarpulu karyesinde iken vefat eden Hüseyin Bey'in eşi Sulbiye kızı Kerime Hatun eşinden kalan bahçe ve tarlalarını vekili Ömer ibn. Bekir vasıtasıyla sekiz yüz akçeye El-hac Haşim'e satmıştır. 24 Diğer benzer bir kayıtta da Harput sakinlerinden olan Rahime ve Kerime Hatunlar, babalarından kendilerine kalan bağı yine vekilleri vasıtası ile yirmi iki kuruşa satmışlardır. Söz konusu satışlarda tarafları kadın-erkek olarak incelediğimizde, yukarıda belirtilen iki satış dışında, satışların hepsinin erkekler arasında yapıldığını görmekteyiz. Yukarıda verilen örneklerdeki karşılıklı bu alışveriş ilişkilerini dini gruplar açısından karşılaştırdığımızda aşağıdaki tabloyu elde etmekteyiz. Tablo 2: Bağ, Tarla, Bostan, Bahçe Satışlarında Taraflar Sıra No Satıcı Alıcı Belge Numarası Toplam Müslüman Müslüman 9, 14, 16, 20, 26, 28, 29, 35, 39, 56, 71, 1 74, 79, 80, 82, 83, 87, 103, 107, 114, 117,124, 125, 126, 134, 146, 150, 151, , 159, Gayrimüslim Müslüman 21, 36, 75, 78, 92, 97, Gayrimüslim Gayrimüslim 42, 65, 137, Müslüman Gayrimüslim 43,57 2 TOPLAM Tabloda da görüldüğü üzere Harput ta Müslüman ve Hristiyan ahali bir arada yaşamakta ve birlikte yaşamanın bir gereği olarak karşılıklı parasal ilişkilerde bulunmaktaydılar. Ayrıca söz konusu tarihlerde Müslüman ve Gayrimüslimlerin kadı mahkemesinde bir araya gelmeleri o tarihlerde Harput ta birlikte yaşama kültürünün geliştiği, ayrıca Gayrimüslimlerin kendi cemaat mahkemelerine gitme hakları varken Osmanlı mahkemelerine müracaat etmeleri ise karşılıklı güvenin siyasetten uzak ve günün şartlarına göre olgunlaştığı şeklinde değerlendirilebilir. II. Ev Satışları 350 numaralı sicil defterinde 21 adet ev satış kaydı bulunmaktadır. Bu satışlarda da diğer satışlarda olduğu gibi belge ilk olarak yine satışın yapıldığı şehir adı (Medine-i Harput) ile başlayıp ardından satan ve alan kişilerin kimlikleri hakkında bilgiler verilmiştir. Satış işlemi vekiller aracılığıyla gerçekleştiriliyorsa bu durum açıkça ifade edilmiştir. Daha sonra satılacak evin yeri tarif edilmekte ve çevresindeki mülklerin kimlere ait olduğu hakkında özellikle durulmaktadır. Son olarak genellikle evin kısımlarından bahsedilip, maddi değeri yazıldıktan sonra bu meblağ üzerinde tarafların anlaştıkları ve birbirlerinden alacaklı- verecekli olmadıkları sicile kaydedilerek şahitlerin huzurunda satış işlemi tamamlanmaktadır Numaralı HSŞ. 50/ Numaralı HŞS.39/127 (Medine-i Harput sakinlerinden Süleyman ibn-i Maksud nam kimesne mahfil-i şer i enverde kendü tarafından asaleten ve validesi Rahime bint-i Kasım ve hemşiresi Fatıma taraflarından bi-ma-hüve nehcü s-sübut vekili olub vekaleten ve hemşiresi Kerime tarafından mensub vasisi olub vesayeten iş bu rafi ül-küttab Mehmed Çelebi ibn-i Mevlüd Bey mahzarında bi l asaleten ve bi l-vekaleten ve bi l-vesaye ikrar-ı tam ve takrir-i kelam idub Zahiriyye Medresesi mahallesinde vaki bir tarafı Rahime Hatun mülküne ve bir tarafı Es-Seyyid Mustafa mülküne ve bir tarafı Mahmud Çelebi mülküne ve bir tarafı tarik-i am ile mahdud bir bab Sofa bir bab kış evi ve bir

7 Ev satışları ile ilgili incelenen sicilde yer alan belgelerden bir Harput evinin kısımları satışın kimler arasında gerçekleştiği, tarafların ekonomik durumu ve statüleri 26 ve şehrin semtlerine göre (zengin-fakir) ev fiyatları 27 hakkında çeşitli ipuçları elde edilebilmektedir. Ev satışlarının bir kısmı diğer mülk satışlarında olduğu gibi borca karşılık takas şeklinde gerçekleştirilmiştir. Örneğin, Evail-i Cemaziyelahir 1073 (Ocak 1663) tarihli kayıtta; Harput sakinlerinden Küçük Sipahi Mustafa b. İbrahim Çelebi Meydan Mahallesi'nde bulunan bir bab kış evi, bir bab kiler, iki bab anbar, bir kenefi ve iki bab avlusu olan evlerini hurda hesabı yüz elli kuruş borcuna karşılık Ali Çavuş'a satmıştır. 28 Yine Evail-i Rabiulevvel 1073 (Ekim 1662) tarihli kayıtta; Harput sakinlerinden olan Bekir b. Veli, bir bab sofa, bir bab tabhane ve envail-i ahvali (?) bulunan evini dört bin akçelik borcuna karşılık Çelebi Mustafa'ya takas etmiştir. 29 Meydan Mahallesi sakinlerinden olan Ebubekir ibn-i Mahmud ise, bir bab ahır, iki avlusu ve bir bab kenefi bulunan evini, hurda hesabı yüz on beş kuruş borcu olduğu Murad Beşe ibn-i Abdurrahman'a olan borcuna karşılık takas etmiştir. 30 Evlerin bir kısmı ise küçük yaşta babalarını kaybeden çocukların nafakalarını temin eden vasileri tarafından satılmıştır. Örneğin, Evahir-i Rabiulevvel 1073 (Kasım 1662) tarihli kayıtta; Harput sakinlerinden iken vefat eden İbrahim oğlu Musa'nın yetimlerine ait olan Huriye Hatun Mahallesi'ndeki bir bab avlu, ve iki bab odadan oluşan evi vasileri olan Ayşe Hatun tarafından Hüseyin Murtaza vekilliği ile hurda hesabı seksen kuruşa Bekir'e satılmıştır. 31 Başka bir örnekte de; Huh karyesi sakinlerinden iken vefat eden Selman b. Ali'nin yetimlerine ait olan ev, vasileri olan Abdullah tarafından Süleyman b.munzur'a hurda hesabı sekiz kuruşa satılmıştır. 32 Evlerin bir kısmı da babalarından intikal eden ve kullanılmadığı için gerçekleştirilen satışlardır. Örneğin, Harput un Bizmişen karyesi sakinlerinden olan bir zımmi babasından kendisine kalan arsa ve bir bab avlusu olan evini hurda hesabı otuz iki kuruşa Deponus (?) isimli bir keşişe satmıştır. 33 Geriye kalan ev satışları ise normal yol ile gerçekleştirilen satışlardan oluşmaktadır. Örneğin, Harput sakinlerinden olan Muallim b. Abdullah, bir bab oda, iki eyvan ve bir bab avludan oluşan evini, hurda hesabı on iki kuruşa İsmail b. Mehmed'e satmıştır. 34 Yine başka bir ev satışı örneğinde ise; Harput sakinlerinden Ahmed Beşe ibn-i Çelebi Arslaniye Mahallesi'nde olan evini iki yüz seksen kuruşa Mehmed Efendi'ye satmıştır. 35 Meydan Mahallesi sakini olan 425 bab ahur ve örtmesiyle ve helasıyla ve avlusuyla ile ve cem -i tevabi ile mülk-ü menzil evlerimi yedi bin iki yüz akçe ile bir kabz adedi na-malum merkum Mehmed bey-i bat-ı sahih ile bey idub kabz-ı semen ve teslim eyledüm salifü zzikr olunan evler merkumun mülk-ü müşterasıdır. Keyfe-ma-yeşa ve yehtar mutasarrıf olsun dedikde mukırr-ı mezburun minval-i muharrer üzere vaki olan asaleten ve vekaleten ve vesayeten ikrarını merkum Mehmed Çelebi dahi tasdik-i kabul idub gıbbet taleb ketb ve terkim olundu. Tahriren fi eva il-i şehr-i cemaziye l-evvel, sene selase ve sebin ve elf. Şuhudul hal) Numaralı HSŞ.13/ Örneğin, 32/100 numaralı belgede Müderris Mahallesi nde bulunan bir ev 170 kuruşa satılırken, Huriye Hatun Mahallesi nde bulunan bir evin ise 80 kuruşa satıldığını görmekteyiz.43/136 numaralı sicil kaydında ise Meydan Mahallesi'nde bulunan bir evin 150 kuruşa satıldığını tespit etmekteyiz. 65/192 numaralı kayıtta ise Zahiriye Cami Mahallesi'nde bulunan bir ev 30 kuruşa satılmıştır Numaralı HŞS.43/ Numaralı HŞS. 13/ Numaralı HŞS. 19/ Numaralı HSŞ.27/ Numaralı HŞS. 31/ Numaralı HSŞ. 4/ Numaralı HŞS. 21/ Numaralı HŞS. 29/89.

8 Davud Beşe ibn-i Timur Han da bir bab oda ve bir bab avludan oluşan evini hurda hesabı otuz beş kuruşa Süleyman ibn-i Yusuf'a satmıştır. 36 Evlerin satışlarını gerçekleştirenleri incelediğimizde ise ev satışlarından 9 tanesinin kadınlar tarafından gerçekleştirildiğini ve bunların bir kısmının kendilerine miras taksimi ile intikal ettiğini görmekteyiz. Kadınlar, sahibi oldukları evleri vekilleri vasıtasıyla satmışlardır. Örneğin, Evasıt-ı Rabiulevvel 1073 (Aralık 1662) tarihli kayıtta; Harput sakinlerinden Habibe ve Rahime hatunlar Hacı ibn-i Veli yi vekil tayin ederek, Zahiriye Cami Mahallesi nde bulunan, bir bab sofa, bir bab oda, bir bab ahır ve avludan oluşan evlerini hurda hesabı otuz kuruşa Receb b. Mustafa ya satmışlardır. 37 Evail-i Cemaziyelevvel 1073 (Aralık 1662) tarihli kayıtta; Harput sakinlerinden olan Rahime ve Fatıma kardeşler Zahiriye Mahallesi'nde bulunan bir bab sofa, bir bab kış evi, bir bab ahır, bir bab hela ve bir bab avludan oluşan evlerini Mevlüd Bey'i vekil tayin ederek yedi bin iki yüz akçeye Mehmed Çelebi'ye satmışlardır. 38 Ev satışlarını kadın erkek taraflar açısından incelediğimizde ise aşağıdaki tablo ortaya çıkmaktadır. Tablo 3: Ev Satışlarında Taraflar Açısından Kadın-Erkek Dağılımı Sıra No Satıcı Alıcı Belge Numarası Toplam 1 Kadın Erkek 72,77, 84, 98,100,102, 120,127, Erkek Erkek 12, 41, 60, 64,,89, 105, 109, 129, 136, 147, 165, 11 3 Erkek Kadın 11 1 TOPLAM Alım-satım işlemlerinde hukuki olarak Müslümanlarla Gayrimüslimler arasında her hangi bir fark yoktu. Satış işlemleri karşılıklı olabildiği gibi, kendi aralarında da olabilirdi. Örneğin, alıcı ve satıcının da Müslüman olduğu bir satışta; Harput sakinlerinden olan Hüseyin Can Ağa Müderris Mahallesi'nde bir tabhane, bir arsa ve bir bab ahırı ile avlusu bulunan evini hurda hesabı yüz yetmiş kuruşa Mustafa Ağa'ya satmıştır. Evail-i Cemaziyelahir 1073 (Ocak 1663) tarihli kayıtta da; Harput sakinlerinden olan Mustafa Çelebi ibn-i Mehmed Çelebi, eyvan, ahır ve avludan oluşan evini hurda hesabı yüz elli kuruşa Ali Çavuş'a satmıştır. Ev satışlarını dini taraflar açısından incelediğimizde ise satıcılardan 18 nin Müslüman, 2 sinin de Gayrimüslim olduğunu görmekteyiz. İlgili belgeler aşağıdaki şekilde tasnif edilebilir. Tablo 4: Ev Satışlarında Müslüman ve Gayrimüslim Taraflar Sıra No Satıcı Alıcı Belge Numarası Toplam 1 Gayrimüslim Müslüman 12, Müslüman Müslüman 11, 41, 60, 64,77, 84, 89, 98, 100,102, 105, 109, 120, 127, 129, 136, 147, 165, TOPLAM Numaralı HŞS. 34/ Numaralı HŞS.65/ Numaralı HŞS. 39/ Bu satışı gerçekleştiren kadınların bazılarının yetimlerin vasisi olduğunu görmekteyiz. Örneğin, 84 numaralı vesikada Ayşe Hatun un yetimlerin vasisi olduğunu ve Hüseyin b. Murtaza yı vekil tayin ederek Huriye Hatun Mahallesi nde bulunan evleri sattığını görmekteyiz.

9 III. Dükkân Satışları Son olarak incelediğimiz belgeler arasında beş adet dükkân satışına rastlanılmaktadır. Ev satışlarında olduğu gibi dükkân satışlarında da satılacak dükkânın özellikleri, (kaç bab, sehim ve kısımdan meydana geldiği) ayrıntılı olarak belirtilmektedir. 40 Satışlar gerçekleştirilirken kimi zaman dükkânın tamamı kimi zaman da o dükkâna ait hisse ve mülkiyet ortaklığının satışı söz konusudur. Örneğin, Evail-i Safer 1073 (Ekim 1662) tarihli kayıtta; Harput sakinlerinden Eseyyid Mahmut ibn-i Eseyyid Yusuf, elli sekiz sehim olan dükkânın kendisine ait olan yedi sehimlik attarlar çarşısında bulunan dükkânını, Osman Ağa ya yüz seksen kuruşa satmıştır. 41 Dükkânın mahalle arasında veya daha işlek bir mevkide bulunması, fiyatların belirlenmesinde önemli bir etkendi. Örneğin, Harput sakinlerinden Timur un Harput un önemli merkezlerinden olan Meydan yüzünde bulunan bakkal dükkânını iki bin akçeye Bekir Beşe ye sattığını görmekteyiz. 42 Attar dükkânı, ekmek dükkânı (fırın) ve bakkal dükkânı, satışı yapılan diğer dükkanlardan bazılarıdır. Sonuç Mülk satışları kapsamında yer alan bağ, bahçe, bostan, ev, tarla ve dükkân satışları, su hakkının devri, borca karşılık takas, dükkân ve değirmen hissesinin devri gibi pek çok konuyu ihtiva eden tarihli Harput Şer iyye Sicili nde tespit ettiğimiz 70 belge, söz konusu tarihlerde Harput Sancağı nda özelikle taşınmazlar üzerindeki ticari ilişkilerin boyutları ile ilgili bizleri bilgilendirmektedir. Mülk satışlarının geneline bakıldığında, satış işlemi bazen kişilerin borçlarına takas şeklinde, bazen ihtiyaçtan, bazen de yetim çocukların vasileri tarafından yetimlerin ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla gerçekleştirilmiştir. Yine söz konusu satışlar incelendiğinde Harput'ta kadınların da kendilerine ait mülklerinin olduğu, bu mülklerin daha çok babadan veya eşten miras yoluyla geçtiği ve ihtiyaç halinde kadınların kendilerine intikal eden bu mülkleri vekilleri vasıtası ile sattıkları görülmektedir. Toprak satışları ile ilgili göze çarpan hususlar ise, özelikle tarla, bağ ve bahçelerin satışında taraflardan bazılarının ağa ve bey unvanlı kişiler olmasıdır. Tımar sisteminin bozulmasıyla el değiştirmeye başlayan köylünün toprağı, taşrada ortaya çıkan ve çoğu asker kökenli olan bu bey, ağa ve beşe unvanlı kişilerin eline geçmiştir. Bu kişilerin söz konusu tarihlerde Harput ta da belli bir yer edindikleri satışlarda tarafların unvanlarından anlaşılmaktadır. Örneğin ismi sık geçen Cercis Ağa bu kişilerden birisi olsa gerektir. Mülk satışları çoğunlukla Müslüman halkın kendi arasında gerçekleşmiştir. Sayıca az olmasına rağmen Gayrımüslimler ile Müslüman halkın karşılıklı ticari ilişkileri belgelere yansımıştır. Bu ilişkiler siyasetten ve çekişmelerden uzak ve günlük hayatın gerçekleri doğrultusunda bir seyir takip etmiştir Numaralı HŞS.52/156 (Medine-i Harput sakinlerinden olub müteveffiye olan Rahime bint-i Ahmed Bey nam müteveffiyenin amcası olan Abdüllatif Bey ibn-i Hasan Çelebi mahfil-i kazada iş bu rafi ül-kitab El-hac Mustafa Beşe ibn-i Ahmed Çelebi tarafından tasdik vekili olan oğlu Ahmed Çelebi mahzarında ikrar-ı tam ve takrir-i kelam idub medine-i mezburede Meydan Çeşmesi kurbunda vaki malumu l-hudud itmekçi dükkanının dört sehiminde bir sehm müteveffiye-i mersume Rahime den bana intikal iden mülk-i mevrus rub hisse dükkanımı merkum Mustafa Ağa ya elli bütün kamilü l-vezn ve l-ayar riyal-i guruşa bey-i bat-ı sahih-i şer i ile bey idüb kabz-ı semen ve teslim-i mebi-i mahdud eyledim bade l-yevm salifü z-zikr olan rub hisse dükkan merkumun mülk-i müşterasıdır keyfe mayeşa ve yehtar mutasarrıf olsun dedikde mukırr-ı mezburun minval-i muharrer üzere olan ikrarını el-mukırr-ı lehü lmezbur Ahmed Çelebi dahi vekaleten tasdik ve kabul idüb gıbbe-t taleb ketb olundu. Tahriren fi, evahir-i şehr-i Cemaziye l-ahir, sene selase ve sebin ve elf. Ve Şuhudul hal) Numaralı HSŞ.2/ Numaralı HSŞ.19/58.

10 Ev satışlarını içeren belgelerdeki ayrıntılar, Osmanlı insanın ve dolayısıyla Harput halkının günlük yaşantısını geçirdiği bir mekânın fiziki özellikleri hakkında değerli bilgiler sunmaktadır. Satışı yapılan evler ise, şahısların bizzat içerisinde ikamet ettiği evler olmayıp, çoğunlukla miras yoluyla intikal eden veya hisse devri şeklinde satışa konu olmuştur. Evlerin satış değerleri ise şehrin merkezine olan mesafe, dini, ticari, sosyal ve kale gibi mekânlara olan yakınlığı veya uzaklığına göre farklılık göstermektedir. 350 Numaralı Harput Şer'iyye Sicili KAYNAKLAR Akgündüz, Ahmet,(1988)" Şer iyye Sicilleri (I)", Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Cemiyeti, Toplu Kataloğu ve Seçme Hükümler, İstanbul , Ahmet, (2002) " İslam Hukuku nun Osmanlı Devleti ne Tatbiki: Şer i Mahkeme ve Şer iyye Sicilleri", Türkler (C. X), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara Aksın, Ahmet, (1999), 19 Yüzyıl da Harput, Ceren Ofset ve Matbaacılık, Elazığ. Barkan, Ömer Lütfü, (1980), Türkiye de Toprak Meselesi, Gözlem Yayınları, İstanbul. Cin, Halil; Akgündüz, Ahmet, (1996), Türk Hukuk Tarihi II, İstanbul. Develioğlu, Ferit,(2015) Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara. Döndüren, Hamdi, (1984), İslam Hukukuna Göre Alım-Satımda Kâr Hadleri, Balıkesir. Erdoğdu, İbrahim, (2006), XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Toplumunda Değişim Eğilimleri (Harput Örneği), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara. Faroqhi, Suraiya,(2009),Orta Halli Osmanlılar, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul. Gedikli, Fethi, (2005)," Osmanlı Hukuk Tarihi Kaynağı Olarak Şer iyye Sicilleri", Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. III, S.5, İstanbul, s Güldüoğlu, Emine,(2010) "Şer iyye Sicillerine Göre Kayseri de Mülk Satışları Üzerine Bir Değerlendirme ( )", History Studies, Ankara, S.2/2, s Günay, Ramazan,(2010) "Şer'iye Sicillerinde Mülk Alışverişleri: Kullanılan Usul ve Dil", SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Isparta. Koçak, Zülfiye, (2010), "Şer'iyye Sicillerine Göre XVII. Yüzyılda Ayıntab ve Çevresinde Gayri Menkul Satışları ( )", History Studies, Ankara 2010, S.2/2, S Ongan, Halit, (1958), Ankara'nın I Numaralı Şer'iyye Sicili, Ankara. Tuncer, Orhan Cezmi,(1999)" Diyarbakır-Harput Kervan Yolu", Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S.5, Erzurum, s Ünal, Mehmet Ali, (1989), XVI. Yüzyıl'da Harput Sancağı ( ),Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Yılmazçelik, İbrahim, (1999) " Yıllarında Harput", Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.52 (ŞUBAT), s

11 Ek 1: Bağ (Tarla,bostan,bahçe v.b) Satışı Örneği 429

12 Ek 2: Dükkân Satışı Örneği 430

13 Ek 3: Ev Satışı Örneği 431