Gökeyüp. Tarih Öncesi Çömlekçili in Halen Yaflad Bir Merkez: A Settlement Where Before Ancient Pottery is Still Alive: Gökeyüp.

Transkript

1 104 Sanat / Art Kas m - Aral k / November - December 2005 / No.12 Prof. Sevim Çizer Arafl. Gör. Yasemin Yarol Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Seramik Bölümü, zmir Prof. Sevim Çizer Research Asst. Yasemin Yarol Dokuz Eylül University, Faculty of Fine Arts, Ceramic Department, zmir Tarih Öncesi Çömlekçili in Halen Yaflad Bir Merkez: Gökeyüp A Settlement Where Before Ancient Pottery is Still Alive: Gökeyüp Resim 1 :Dönek Picture 1 :Rotating Platform nsano lunun üretimi, bu güne dek ihtiyaçlar do rultusunda gerçekleflmifltir. Önceleri a açtan, daha sonralar tafltan yap lan kapkacaklar n yerini Neolitik Ça da kilden yap lanlar alm flt r. Bu üretimin ateflin bulunmas na paralel oldu u yönünde çeflitli savlar bulunmaktad r y l nda Hac lar ve y llar nda Çatalhöyük te yap lan kaz larda ortaya ç kar lan buluntular, seramik üretiminin Neolitik Dönem de bafllad n gösteren ilk kan tlard r. Ancak dönem insan n n kilden kapkacak yap m nda kulland ilkel yöntemler hakk ndaki teknik bilgilerle ilgili olarak net veriler bulunmamaktad r. Ele geçen örneklerin tümü ilkel çömlekçilik yöntemi kullan larak yap lm flt r. fllerin yap l fl biçimlerinin incelenmesinde çark n kullan lmad anlafl lm flt r. lkel çömlekçilik, Anadolu da oldu u gibi halen dünyan n pek çok yerinde devam etmektedir. Ülkemizde ilkel üretim yöntemi kullanan çömlekçilik merkezleri, Prof. Güngör Güner in Anadolu da yaflamakta olan ilkel çömlekçilik adl kitab nda ayr nt l olarak gösterilmektedir. Bu çal flmada, ilkel üretim yöntemini bafllang c ndan beri herhangi bir de iflime u ratmam fl olan ve özellikle de yaflad m z ile yak nl nedeniyle Gökeyüp köyünü seçtik. Production of man has taken place in line with his needs up to now. In the Neolithic Age, pots previously made of wood and later stone were replaced by those made of clay. There are certain hypotheses that this production was in parallel with discovery of fire. The artifacts on earth in the excavations held in Hac lar in 1961 and in Çatalhöyük in are first evidence that ceramic production started in the Neolithic Era. However, there are not clear data on the technical knowledge on the primitive techniques employed by the people of the era in making clay pottery. All discovered artifacts have been made employing primitive pottery techniques. It has been established from the examination of the ways artifacts were made that no wheel was used. Primitive pottery has survived in many placed in the world as in Anatolia. The pottery settlements employing the primitive production technique in our country have been shown in detail in Prof. Güngör Güner s book titled Primitive Pottery Still Alive in Anatolia. In this study, we chose the village of Gökeyüp which has not changed its primitive production technique since the beginning and especially due to its proximity to our province.

2 105 Gökeyüp teki kapkacaklar sak zl toprak ad verilen normal k rm z kilin, mengele dedikleri mika K(Mg,Fe)3 ((OH.F)_ (Al_Si_) O_º) görünümünde bir toprakla 2/1 oran nda kar flt r lmas yla yap lmaktad r. Bu kar fl m, çok kendine özgü nitelikler tafl maktad r; öyle ki, dünyan n neresine giderse gitsin Gökeyüp topra ay rt edilebilir. 1 Do adan ald klar Mengele (kaya görünümlü) büyükçe bir tahtadan tokmak veya un de irmeni ile ufalan p toz halde di er toprakla harmanlanmaktad r. Topra n tafl n p, ö ütülüp çamur haline getirilme ifllemleri erkekler taraf ndan yap lmaktad r. 2 Resim 2 :Dönek Picture 2 :Rotating Platform Manisa n n Salihli ilçesine 40 km uzakl ktaki Karatafl Buca na ba l Gökeyüp köyü, yüzy llard r ilkel üretim yöntemi özelli ini kaybetmeden yaflamaktad r. Yaklafl k iki yüzy l önce Sivas dolaylar ndan göç eden Gökeyüp halk n n yöreye kapkacak yap m n bilerek geldikleri san lmaktad r. Üretimin tamam n n kad nlar taraf ndan yap ld çömlekçilik, ço unlukla ilkbahar ve sonbahar aylar nda yap lmaktad r. K fl aylar nda ise iklim koflullar n n a rl nedeniyle kapkacak üretimine bir süreli ine ara verilmektedir. Baflta tütüncülük olmak üzere çeflitli tar m alanlar ndaki u rafl çömlekçilik ile birlikte yap lmaktad r. 2. tip tezgah ad verilen tezgahta kil, kilden yap lm fl alt d flbükey, döndürülebilir bir taba n içine oturtulmufl, yine kilden yap lm fl bir altl n üzerinde, elle bant usülü biçimlendirilir. Bu tip tezgah türü, Gökeyüp d fl nda, Elaz Palu ilçesi Burgudere köyü, Eskiflehir Mihal çç k ilçesi Gökçeayva ve Sorkun köyleri ile Elaz Sivrice ilçesi Uslu köyünde de kullan lmaktad r. The village of Gökeyüp governed by Karatafl Settlement 40 km from District of Salihli in Manisa, has been maintaining the technique of primitive production over the centuries. It is believed that the people of Gökeyüp, who migrated from Sivas approximately two centuries ago, came to the area knowing how to make pottery. Pot making conducted almost all by women is mostly performed in spring and fall months. In winter, pot production is suspended due to severe climate conditions. Efforts in various fields of agriculture mainly led by tobacco growing Resim 3 :fiekillendirme-taban Picture 3 :Shaping-Base is carried out together with pottery. In the workbench called workbench type 2, clay is shaped by band technique by hand on a base made of clay seated in a rotate-able clay bowl with a convex bottom. This type of workbench is also used in the village of Burgudere in Palu district of Elaz, the villages of Gökçeayva and Sorkun in Mihal çç k district of Eskiflehir and the village of Uslu in Sivrice district of Elaz in addition to Gökeyüp. The pots in Gökeyüp are made by mixing a normal red clay called gummy earth with an earth called mengele with mica K(Mg,Fe)3 ((OH.F)_ (Al_Si_) O_º) appearance. This mixture has quite original qualities; in fact, Gökeyüp earth may be identified anywhere in the world. 1 The Mengele (rocky look) taken from nature is ground by a large wooden mallet or flower mill and is mixed with other earth in powder form. The processes of hauling and grinding of the earth, and the process of bringing it into slurry form are carried out by men GÜNER, Güngör; Anadolu da Yaflamakta Olan lkel Çömlekçilik, Ak Yay nlar Kültür Serisi: 16-5, stanbul S SUNUCU, Deniz; Anadolu da Yaflayan lkel Çömlekçilik, (Karasu, Menemen, Gökeyüp) DEÜ, GSF, USB, Seramik-Cam Anasanat Dal, (Yay mlanmam fl Bitirme Ödevi) zmir-1991 s: 46

3 106 Sanat / Art Kas m - Aral k / November - December 2005 / No.12 lkel çömlekçili in söz konusu oldu u tüm köylerde oldu u gibi, kullan lacak kilin eve getirilmesi ve buralarda depolanmas erkeklerin iflidir. Ancak biçimlendirme bütünüyle kad nlara aittir. Biçimlendirme, dönek denen ve mil olmamas na karfl n alt d flbükey oldu undan döndürülebilen, kilden bir tabak üzerine oturtulmufl ve gene kilden yap lm fl kal p denen bir altl k üzerinde k y ad verilen bantlarla, bant usulü yap lmaktad r. K y lar n haz rlanmas na k y yuvarlama, haz rlanan k y lar n üst üste konarak pekifltirilmesi ifllemine de süvmek denir.3 Resim 4 :fiekillendirme-gövde Picture 4 :Shaping Body Biçimlendirme s ras nda kullan lan alet say s neredeyse yok denecek kadar azd r. K sa, bir ok görünümünde, ahflaptan yap lm fl el aletinden yararlan lmaktad r. Küçük bir bez parças da yüzey düzeltme ifllemi için kullan lmaktad r. As in all villages where primitive pottery is employed, the job of bringing the clay to be used to home and storing belongs to men. But shaping is totally women s job. Shaping is done by band technique with bands called k y on a base called kal p made of clay seated on a clay bowl called dönek which may be rotated since it has a convex bottom, although there is no axle. Preparation of k y s is called rounding of k y and the process of compaction of prepared k y s, putting them on top of each other is called süvmek. 3 Tools used in shaping are almost nonexisting. A hand tool made of tool which looks like a short arrow is used. A small piece of cloth is used for smoothing the surfaces. Resim 5 :fiekillendirme Yükseltme Picture 5 :Shaping Raising Bu topra n kimyasal içeri i ile ilgili bilgi, afla da verilmektedir.* Data on the chemical composition of this earth is given below:* Sak zl Toprak(%) Gummy Earth (%) A.Z. (atefl zaiyat ) AZ (fire waste) SiO Al2O Fe2O TiO CaO MgO K2O. Na2O * Güner in verdi i tablodan al nm flt r. Resim 6 :fiekillendirme Kulp Picture 6 :Shaping Handle Mengele(%) 3 - GÜNER, G., a.g.e., S: 34

4 107 Gövdelerin biçimlendirilmesi bitince güveçler güneflte biraz çektirilir, sonra gene elden geçirilerek kar nlama ve kulplama ifllemleri yap l r. Kal b kendili inden b rak ncaya dek kuruduktan sonra güveçlerin fazlal klar kaz yacak ad verilen bir teneke parças yla kaz n r. Bu iflleme k rkaz mak denir. Güneflte iyice kuruyan, onlar n deyimiyle tepinen kaplar, kap piflirece i yeri ad verilen evin bahçesinin ya da avlusunun belirli bir yerinde, aç kta çal ç rp ve odunla, güveçlerin üst üste dizilmesiyle rüzgarl bir havada yak lan ateflte bir saat süreyle piflirilir. Rüzgars z havaya rastlayan piflirime tonuk denir ve bu kaplar çabuk afl n r (ü ünür). Rüzgar n fliddetli esti i zamanlarda yap lan piflirimde, kümenin d fl nda, rüzgarla daha fazla temas eden kaplar, parlar; bu olaya fl lak ad verilir. Piflirimden sonra kaplar, s cakken kümeden al narak gübreyle kar flt r lm fl samana at l r. Bu arada kab n yüzeyinde meydana gelen indirgenme olay nedeniyle kaplar n rengi koyulafl r ve p r lt l bir görünüm al r. 4 Resim 7 :fiekillendirme-kay k Tabak Picture 7 :Shaping Ellipsoid Bowl Resim 8 :Piflirim- stifleme Picture 8 :Piflirim-Piling When shaping of the bodies is over, the pots are kept in the sun for contraction and then bellying and handling processes are carried out. After they are dry enough to release the mold by themselves, any extra masses are scraped off by a piece of tin called kaz yacak (scraper). This process is called k rkaz mak. The pots which are thoroughly dried in their words tepinen are fired for one hour in a fire started in windy weather by piling the pots on top of each other in the open with pieces of sticks and wood at a certain place in the garden or the yard of the home called kap piflirece i yeri. Firing on unwindy weather is called tonuk and these pots are worn out (ü ünür) quickly. In firings carried out under strong winds, the pots which come into contact with the wind outside the pile shine. This phenomenon is called fl lak. After firing, the pots are taken from the pile when hot and are thrown into hay mixed with manure. In the meantime, the color of the pots becomes darker due to the reduction occurring on the surface of the pots and the pots take on a glittering appearance. 4 Resim 9 :Piflirim- lk Aflama Picture 9 :Piflirim-First Stage 4 - GÜNER, G., a.g.e., S: 35

5 108 Sanat / Art Kas m - Aral k / November - December 2005 / No.12 Resim 10 :Piflirim- kinci Aflama Picture 10 :Piflirim-Second Stage Each produced new pot has to stay together with the mold underneath it until the drying stage is over. Therefore, each family has a large quantity of molds. Here, the niflan (sign) of each family which indicates brandization in a sense, is engraved on the molds and this sign is embossed on the pot. Thus, each product is offered to the market showing the trace by which family it was made. These are usually sold as Menemen pots, not by the name of their own regions in the marketplace. Naturally, these wares are pots only known by those interested. Resim 11 :Piflirim- Son Aflama Picture 11 :Piflirim- Final Stage Kuruma aflamas tamamlan ncaya kadar, üretilen her yeni kab n hemen alt nda bulunan kal p parças yla birlikte kalmas gerekmektedir. Bu nedenle, her ailenin çok say da kal b bulunur. Burada bir anlamda markalaflmay gösteren, her ailenin kendine ait niflan kal plar üzerine kaz n r; yap lan kaplar üzerinde de bu niflan kabartma olarak ç kar. Böylece her ürün, hangi aile taraf ndan yap ld n gösteren izi ile birlikte pazara ç kar. Genellikle sat fl yerlerinde kendi yöresinin ad ile de il Menemen kaplar olarak sat fla sunulurlar. Do al olarak bu ürünler sadece ilgilisi taraf ndan bilinen kaplar olmaktad r. Bu çal flmada as l göstermeye çal flt m z noktalar n ilki, Gökeyüp çömleklerinin ilk seramik buluntular n n ç kar ld Hac lar ve Çatalhöyük teki ilk örneklerle benzerli ine dikkat çekmektir. kincisi ise; Manisa n n bir da köyünde, halen tarih öncesi dönem seramiklerinde görülen üretim özelliklerinin herhangi bir bozulmaya u ramadan devam etti ini göstermektir. Ayr ca; son y llarda sürekli globalleflmekten söz edilen yeni dünyada, uluslar n ve toplumlar n kendi kimliklerini korumalar yolundaki çabalar n bafl nda, kan m zca kültürel miras m z n parças olan bu gibi geleneksel üretimlerin sürdürülebilmesinin belgelenmesi ve korunmaya al nmas, devletçe desteklenmesi gerekmektedir. one of the points we want to prove in this study is drawing attention to the similarity of Gökeyüp pots to the first artifacts in Hac lar and Çatalhöyük where first ceramic findings were made. The second point is that in a mountain village in Manisa, production characteristics seen in before ancient Age ceramicware has still survived without any distortion. As an effort to allow nations and societies to preserve their own identities in the new world where globalization is so popular, we believe that the survival of such traditional production methods that are parts of our cultural heritage must be documented, preserved and supported by the state.

6 109 Resim 12 :Piflmifl Ürünler Picture 12 :Fired Wares Resim 13 :Tafl ma Picture 13 :Carrying Kaynakça / Bibliography GÜNER, Güngör; Anadolu da Yaflamakta Olan lkel Çömlekçilik, Ak Yay nlar Kültür Serisi: 16-5, stanbul S.33 SUNUCU, Deniz; Anadolu da Yaflayan lkel Çömlekçilik, (Karasu, Menemen, Gökeyüp) DEÜ, GSF, USB, Seramik-Cam Anasanat Dal, (Yay mlanmam fl Bitirme Ödevi) zmir-1991 s: Uluslararas Eskiflehir Piflmifl Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitab, Eskiflehir Tepebafl Belediyesi yay n, Eskiflehir Uluslararas Eskiflehir Piflmifl Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitab, Eskiflehir Tepebafl Belediyesi yay n, Eskiflehir-2002