KUR ÂN IN OLUMSUZ NİTELENDİRDİĞİ İNSAN TİPLERİ

Transkript

1 Yard. Doç. Dr. Mehmet OKUYAN Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ġlâhîyat Fakültesi Öğretim Üyesi KUR ÂN IN OLUMSUZ NİTELENDİRDİĞİ İNSAN TİPLERİ Gerçekten bu Kur ân, en doğru yola iletir ve iyi iģler yapan mü minlere, kendileri için büyük bir ecir olduğunu müjdeler. 1 Kur ân, hidayet kaynağıdır, 2 muhatabı insandır ve ilâhî kaynaklıdır. Ġnsanı en iyi tanıyan Yüce Allah, onu mutlu kılmak ve kurtuluģunu sağlamak için Kur ân ı göndermiģtir. Yani Kur ân, önderdir, yol göstericidir; emirler ve yasaklar getirerek insan ın bazı yükümlülükler üstlenmesini istemiģtir. Adına emanet denilen bu yükümlülük görevini gökler, yer ve dağlar üstlenmekten kaçınmıģ, dolayısıyla sorumluluktan korkmuģ; bu emaneti yüklenenler insanlar olmuģlardır. 3 Kur ân ın muhatabı olan insan, sosyal hayatın değiģmez unsurlarından biridir. Bu nedenle insan, davranıģları itibarı ile sadece kendisiyle baģ baģa bir varlık değildir. Yani onun doğru ya da yanlıģ davranıģları hem kendini, hem de çevresini ilgilendirir. Ancak sadece kalbe sıkıģtırılmıģ, pratiği olmayan bir inanç, yeterli kabul edilemeyeceği için her inancın doğal olarak hayata yansıyan yönlerinin de bulunması kaçınılmazdır. ĠĢte din, hayata ait uygulamalarda insana yön veren kaynakların arasında yer alması nedeniyle bünyesinde pek çok emir ve yasak bulundurur ve inananlarından bu değerlere uymalarını ister. Bütün insanlar, her yönüyle eģit değillerdir. Hem inanabilme, hem de inançlarını davranıģa dökebilme itibariyle aynı düzeyde yaratılmamıģ oldukları için onlardan aynı davranıģları beklemek de doğru değildir. Bazı insanlar inançlı, bazıları inançsız olabilirler; dolayısıyla bazı insanlar güzel ahlaklı, bazıları da kötü ahlaklıdır. Güzel davranıģları teker teker sayıp belirlemek, kötüleri belirlemeye göre daha zor ve kapsamlı olduğu için konuya, 1 Ġsrâ (17), 9 2 Neml (27), 77 3 Ahzab (33), 72

2 2 çerçevesi kısmen daha dar olandan baģlamakta yarar vardır. Biz de bu çalıģmamızda Kur ân ın Olumsuz Nitelendirdiği Ġnsan Tipleri ni incelemeye çalıģacağız. I. ĠNANÇ AÇISINDAN OLUMSUZ ĠNSAN TĠPLERĠ Genelde insanların oluģturdukları inanç guruplarını ifade etmek gerekirse bu konuda Ģu basit bölümlemeyi yaparak konuya girmek gerekir: Ġnsanlar inanç açısından iki genel gurupta değerlendirilirler: a) Tevhîde inananlar b) Tevhîde inanmayanlar veya hiç inanmayanlar Bu sınıflama insanların nitelikleri için de basit olarak, olumlu ve olumsuz ahlâkî özellikler sınıfı diye de kendini gösterir. Kur ân, iyice incelendiğinde rahatlıkla görülecektir ki (insanlara ait inanç ve uygulamalarda) iki zıt temel kavram söz konusudur. Bunlar mü min ve kâfir kavramlarıdır. 4 Kur ân a göre insanın iman ve amel bakımından davranıģı, ahlaki niteliği iyi ve kötü, doğru ve yanlıģ diyebileceğimiz, birbirine zıt iki temel guruba bölünmektedir. Kur ân ın pek çok yerinde insanın inanç ve amel bakımından ahlaki değerlerine iliģkin bu ikilemi görmek mümkündür. 5 Kur ân ın konuları çifterli anlatma, bir meseleyi zıddıyla anlatma usulü (mesânî) gereği, bu ikilem kendini bazen mü min-kâfir olarak gösterir. Mesela: Sizi yaratan O dur. Kiminiz kâfirdir, kiminiz mü min.. 6 Bazen inanmayanlar-inanıp iyi iģler yapanlar; bazen de kâfir olup batıla uyanlar-inanıp Rab lerinden gelen hakka uyanlar olarak ifade edilir. 7 Ġnanç açısından farklılık bazen mü min-münafık (ki münafık, esasında inanmayan demektir) ikilemi olarak da kendini gösterebilir. Mesela: Allah, elbette inananları da bilir, münafıkları da. 8 Bu ikilem, bazen de hem inanç hem de uygulamalarda kendini gösterir ki biz buna Kur ân da genellikle mü min-fâsık; 9 itaatkar (Allah a ve Resulüne itaat eden)-asi (Allah a 4 Ġzutsu, Toshikiko, Kur ân da Dini ve Ahlaki Kavramlar, Ter: Selahattin Ayaz, Ġstanbul, ts., s Karagöz, Ġsmail, Kur ân ın Anlaşılmasında Kavramların Önemi, Diyanet Ġlmi Dergi, Sayı. 3, Temmuz-Ağustos-Eylül, 1995, c. XXXI, 45 6 Teğâbun (64), 2 7 Muhammed (47), Ankebût (29), 11 9 Âl-i Ġmrân (3), 110

3 3 ve Resulüne karģı gelen, Allah ın sınırlarını aģan); 10 muttaki-zâlim; 11 muttaki-kâfir; 12 muttaki-fâcir (yoldan çıkan) ; 13 muttaki-taği (azgın); 14 müslim-mücrim (yani teslim olansuçlu olan); 15 iyilik-zulüm; 16 mühted (doğru yolda ilerleyen)-dall (yolunu ĢaĢıran); 17 muhsin- zalim; 18 tayyib (iyi insan)-zalim; 19 tayyib-habis; 20 mühted (doğru yolda olan)- fâsık; 21 muslih (düzelten)-müfsid (bozan); 22 sa îd (mutlu olan)-ģakî (bahtsız); 23 ebrâr (iyiler)-füccâr (kötüler); 24 hayru l-beriyye (halkın en hayırlısı)- Ģerru l-beriyye (halkın en Ģerlisi); 25 ve cennetlikler-cehennemlikler; 26 ile ashâbu l-meymene (sağın adamları)- ashâbu l-meģ eme (solun adamları); 27 Ģeklinde rastlamaktayız. ġüphesiz Kur ân-ı Kerim de bu tür ifadeler bu kadarıyla sınırlı değildir. Bir kısmını ifade ettiğimiz bu düalizmin Ģer, yani olumsuz tarafları, bizim bu çalıģmamızın konusunu oluģturmaktadır. A. KÜFÜR KAVRAMI 1. KÜFÜR Kur ân daki olumsuz insan tiplerinin baģında mutlak inançsızlık anlamında kullanılan küfür kavramı gelmektedir. Küfür, sözlükte gizlemek, örtmek anlamını ifade etmektedir. KiĢileri ve nesneleri örtmesi itibariyle gece de kâfir=örten diye nitelendirilmiģtir. Bu temel anlamı ifadeyle kâfir, fıtratındaki Ġslam ı (tevhîdi) kabul etme yeteneğini gizleyen kiģinin adıdır. 28 Bu olumsuzluğa Kur ân, kefûr, 29 küfür, 30 keffâr, 31 mâ 10 Nisâ (4), Zümer (39), Hakka (69), 48-51; Râd (13), Sâd (38), Sâd (38), Kalem (68), Neml (27), Necm (53), Ahkâf (46), Nahl (16), 28, Âl-i Ġmrân (3), Hadîd (57), Bakara (2), Hûd (11), Ġnfitâr (82), Beyyine (98), HaĢr (59), Beled (90), Isfahânî, Râğıb, Müfredâtu Elfâzı l-kur ân, Beyrut, 1997, s Hûd (11), 9; Ġsrâ (17), 67; Hacc (22), 66; Zuhruf (43), 15; ġûrâ (42), 48; Ġnsan (76), 3 30 Ġsrâ (17), 99; Furkân (25), Ġbrahim (14), 34

4 4 ekfera 32 ve kenûd 33 kelimelerini kullanarak temas etmiģtir. Ġbn Manzûr, bu kelimenin anlamında yalanlama ve inkârın da bulunduğunu belirterek küfrün dört çeģit olduğunu ifadeyle Ģu bilgileri vermiģtir: Ġnkâr küfrü, cuhûd küfrü, inad küfrü ve nifâk küfrü. Her kim Rabbine bu tür küfürlerden biriyle ulaģırsa (bu halde ölürse) bağıģlanmaz, bunun dıģındaki günahları ise Yüce Allah dilediğine bağıģlayabilir. Ġnkâr küfrü, kiģinin hem kalbi hem de diliyle inkâr etmesi, tevhîde ait öğretileri reddetmesidir. ĠĢte Bakara sûresinin altıncı ayetindeki küfür bu türdendir (Kâfir olanları korkutsan da korkutmasan da onlar, inanmazlar). Yani bu ayetteki küfür, Allah ın birliğini (mutlak) inkârdır. Cuhûd küfrü, kiģinin kalbiyle hakîkatı bilmesine rağmen diliyle onu söyleme mesi demektir. Ġblis in, Ümeyye ibn Ebi s-salt ın küfrü bu türdendir. Bakara sûresinin 89. ayetindeki (... o bildikleri (Kur ân) kendilerine gelince onu inkâr ettiler...) Ģeklindeki küfür cuhûd küfrüdür. Mu ânede küfrü, kiģinin Yüce Allah ı kalben bilme ve O nu diliyle söylemesine rağmen hased ve azgınlıktan dolayı o dini kabul etmemek demektir. Ebû Cehil ve taraftarlarının küfrü de bu türdendir. Nifâk küfrü ise, kiģinin (Hakk ı) diliyle söylemesine rağmen kalben onu inkâr etmesi ve dolayısıyla ona inanmaması Ģeklindeki küfürdür Bünyesinde nankörlük manası bulunduran bu kelime, ilâhî adalette mü minin ibadetine karģı nankörlük yapılmayacağı manasıyla da tam bir örtüģme içindedir. Enbiya sûresinin 94. ayeti Ģöyledir: Kim inanmıģ olarak iyi iģler yaparsa onun çalıģmasına nankörlük yoktur. Biz onun (çalıģmasını) yazanlarız. Bu kelimedeki nankörlük manası Ġbrahim sûresinin 28. Ayetinde de Ģöyle belirlenmiģtir: Allah ın, nimetini nankörlüğe çevirip kavimlerini helak yurduna konduranları görmedin mi? Bu ayetteki nimete karģı takınılan tavır da bir çeģit nankörlük olarak görülmektedir Abese (80), Âdiyât (100), 6 34 Ġbn Manzur, Lisânu l-arab, Beyrut, ts., V, Nankörlük kullanımı için Bakara (2), 41, 152 ve ġu ara (26), 19. ayetleri de birer örnek durumundadır.

5 5 Küfür kelimesindeki nankörlük manasını veren bir diğer kelime de el -Kenûd ifadesidir. ġüphesiz ki insan, Rabbine karģı çok nankördür. 36 Elmalılı bu kelimeyi izah ederken; nimetleri çok inkâr eden, üzerindeki hakkını tanımayan, Ģükrünü eda etmeyen kiģi ifadesini kullanırken; 37 Prof. Dr. Süleyman AteĢ ise, hakkı ve hayrı men eden, kendinde bulunanı vermeyen kiģi izahını yapmıģtır. 38 Küfür bazen Ģükrün zıddı olarak da ifade edilir. Bakara sûresinin 152. ayeti bu kullanımın bir örneğidir: Beni anın ki Ben de sizi anayım; Bana Ģükredin, nankörlük etmeyin. 2- ġġrk Temelinde inançsızlık manası bulunan küfür kavramını iģlerken bir çeģit küfür demek olan Ģirke de kısaca temas etmekte yarar vardır. ġirk, ortaklık, ortak koģmak demektir; çoğulu Ģürekadır. Dinde insanın Ģirki iki türlüdür. Birincisi, Allah a ortak koģmak demek olan büyük Ģirktir ki bu, küfrün en büyüğüdür. Yüce Allah kendisine ortak koģulmasını bağıģlamayacağını Kur ân da açıkça belirtmiģtir. Nisâ (4), 48 ve 116. ayetlerinde Yüce Allah ın, Ģirki bağıģlamayacağı belirtilirken Mâide (5), 72. ayetinde Allah a Ģirk koģan kiģiye Yüce Allah ın cenneti haram kıldığı ifade edilmektedir. ġirkin ikinci türü ise bazı iģlerde Allah tan baģkasının yardımını kabul etme anlamına gelen küçük Ģirktir. Riya ve nifak iģte bunun örneğini teģkil etmektedir. A râf (7),190 ile Yusuf (12),106. ayetler bu konuya ıģık tutmaktadırlar. 39 Yüce Allah a ortak koģmak nasıl küfürse, 40 ibadeti Allah a ulaģtırmada aracılar edinmek de küfürdür. Bu bağlamda küfür genel inançsızlık, Ģirk ise bir çeģit inançsızlıktır. Ġnanılması gereken esasların tamamını inkâr küfür olduğu gibi 41 bir kısmını inkâr da küfürdür. 42 Aynı Ģekilde inançta ortaklar koģmak, Peygamberleri Allah ın oğlu saymak, onları veya baģka varlıkları aracılar edinmek de küfür sayılmıģtır. Gerek Yahudilerin Hz. Üzeyir i Allah ın oğlu sayması, 43 gerek Hıristiyanların teslisi 44 ve gerekse Mekkeli müģriklerin melekleri Allah ın kızları sanıp 45 ibadetlerini 36 Âdiyât (100), 6 37 Yazır, M. Hamdi, Hak Dini Kur ân Dili, Azim NeĢr., Ġst., IX, AteĢ, Süleyman, Yüce Kur ân ın Çağdaş Tefsiri, Ġst., 1991., XI, Isfahânî, age., s Ġbn Manzur, age., II, Bakara (2), 6 42 Nisâ (4), Tevbe (9), 30

6 6 melekler aracılığı ile Allah a sunma çabaları 46 davranıģ Kur ân da küfür kapsamında değerlendirilmiģtir. Kur ân da kınanmıģtır. Dolayısıyla bu Bu arada Ģunu da belirtmek gerekir ki bazı ehl-i kitabın, kapsamına alındığı küfür kavramı ile Mekkeli müģriklerin nitelendirildiği Ģirk kavramları, mahiyet ve sonuçları itibariyle birbirinden farklıdır. Bu farklılıktan dolayıdır ki kitab ehlinin yemeğinden yemek ve kadınlarıyla evlenmek müslümanlara helal kılındığı halde, 47 müģrik bir kadın veya erkekle evlenmek kesinlikle haram kılınmıģtır. 48 ġirk hakkındaki bu değerlendirme ile yetinip konuyu kâfirlik özelliklerine getirmek istiyoruz. B. KÂFĠRLERĠN ÖZELLĠKLERĠ Kur ân da kâfirlerin özellikleri genel olarak Ģu Ģekilde ifade edilmiģtir: 1. Kalbleri katıdır: Kâfir hakkı görme hususunda taģ gibi, hatta daha katı olmakla nitelendirilmiģtir. Sonra kalbleriniz katılaģtı; Ģimdi o (kalp)ler taģ gibi, hatta daha da katıdır Kalbleri mühürlenmiģtir: Kalbleri mühürlenenler ve bu mühürlenmenin sonucunda gerçeği göremeyenler genelde Ģu Ģekilde belirlenmiģtir: a) Kalblerin mühürlenmesini Bakara (2), 7. ayeti ifade etmektedir. Allah onların kalblerini mühürlemiģtir Mâide (5), 17, 72, Nahl (16), 57; Zuhruf (43), Zümer (39), 3 47 Mâide (5), 5 48 Bakara (2), Bakara (2), 74; Benzer ayetler için bkz.: Mâide (5), 13; Zümer (39), Benzer ayetler için bkz: Tevbe (9), 87, 93; Nisâ (4), 155

7 7 Bu konuda ehl-i kitabın kalblerinin mühürlendiğini ifade eden Nisâ (4), 155. ayeti de Ģu bilgiyi vermektedir:... Hayır (kalbleri kılıflı değil), fakat inkârlarından ötürü Allah o kalblerin üzerini mühürlemiģtir. Artık pek az inanırlar. Bu ve benzeri ayetlerdeki Allah ın mühürlemesi, insanların kendi hak ediģlerinin ve tercihlerinin sonucudur. Yani Allah durup dururken kimsenin kalbini haksız yere mühürlemez. Ġnsanlar, küfre karar verir, Allah da onların kalblerini mühürler. Bu ayette de gayet açıktır ki mühürlenme nedeni, ehl-i kitabın nankörlük vs. olumsuz tutum ve davranıģlarıdır. Bu gerçek, Ra d (13), 11. ayetinde ise Ģu Ģekilde ifade edilmiģtir: Bir millet, kendi tutumlarını değiģtirmedikçe, Allah onların durumlarını değiģtirmez.. 51 Kur ân da Yüce Allah a nisbet edilen kalblerin mühürlenmesi iģleminin hemen hepsinde öncelikle insanların kendi iradelerini Ģerden veya küfürden yana kullanma nedeni söz konusudur. Ġnanca veya fiile karar verip yapmak isteyen insandır, o inanç veya uygulamanın gerçekleģmesine izin veren ise Allah tır. b) Bir tür mühür demek olan kalblerdeki kilit ifadesi için Ģu ayet bir örnektir: Kur ân ı düģünmüyorlar mı? Yoksa kalblerde kilitleri mi var?. 52 Bu ayette de sanki Yüce Allah, iradesini küfürden yana kullanmıģ olanların daha önceden kalblerinde kilit bulunmadığına iģaret etmektedir. c) Kur ân okunduğunda inananlarla inanmayanlar arasına örtü çekilmesi de bir çeģit mühür anlamı taģır: Bizi çağırdığın Ģeye karģı kalblerimiz örtüler içinde, kulaklarımızda bir ağırlık ve seninle bizim aramızda bir perde var. 53 Bu ayette de kalblerinde örtü, kulaklarında ağırlık ve Peygamberle aralarında perde bulunanlar, bir önceki 54 ayette kendileri yüz çevirip hakkı dinlemek istemeyenler olarak ifade edilmiģtir. d) Kalbleri akletmez, duyu organları, hakkı anlamada iģ görmez durumdadır. Onların kalbleri var, onlarla anlayamazlar; gözleri var, onlarla göremezler; kulakları var, onlarla iģitemezler. 55 Burada da sözü edilenler, fıtrat gereği inanabilecek durumda olmalarına ve hakkı kolayca kavrayabilecek durumda yaratılmalarına rağmen kalblerini hakkı anlamaya, gözlerini hakkı görmeye ve kulaklarını hakkı iģitmeye yönlendirmeyenlerdir. 51 Benzer bir ayet için bkz: Enfâl (8), Muhammed (47), Fussılet (41), 5; Ġsrâ (17), 46; En am (6), Fussilet (41), 4 55 A râf (7), 179; Ayrıca bkz: Hacc (22), 46

8 8 e) Kur ân ı duymamaları noktasında kör, sağır ve dilsizdirler. (Onlar) sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler, (Hakk a) dönmezler.. 56 f) Kur ân ı iģitmeme noktasında ölüye benzetilmiģlerdir. Sen ölülere duyuramazsın, arkalarını dönmüģ kaçarken sağırlara da çağrıyı iģittiremezsin. 57 g) Kendileri anlamak istemedikleri Kur ân ı dinlemedikleri gibi, baģkalarının da dinlemelerini engellemeye çalıģmıģlardır. Ġnkâr edenler dediler ki: Bu Kur ân ı din lemeyin, (okunurken) onun hakkında gürültü edin, belki ona galip gelirsiniz Kibirli insanlardır: Kendini büyük görme, baģkalarını hor ve hakir görme hastalığı yani istikbâr, küfrün en büyük göstergeleridir. Peygamberler tarihi incelendiğinde iman-küfür mücadelesinde peygamberlerin karģısına dikilen en büyük engelin, kibrine esir olan insanların olduğu rahatlıkla görülür. Ġblis i huzurdan kovduran, 59 Firavun a ilahlık iddiasında bulunmayı telkin eden, 60 Hz. Nuh un karģısındaki toplumun ileri gelenlerini, ona düģman yapan, 61 Ebu Cehil e cehaletin babası nitelemesini verdiren hep kibirdir Alay edicidirler: Mutlak inkâr ve kibrin doğal sonucu olarak kâfirlerin bir özelliği de alay edici olmalarıdır. Çünkü onlara göre inananlar basit görüģlü, ayak takımı insanlardır. 63 Hem peygamberlerle, 64 hem de getirdikleri değerlerle alay etmiģlerdir. 65 Kur ân-ı Kerim, dinlerini eğlence ve oyun aracı edinenleri, dünya hayatının aldattığını ve dolayısıyla kurtarıcılarının bulunmadığını ifadeyle bu özellikleri taģıyanların 56 Bakara (2), 18, 171; Ayrıca bkz: Yunus (10), 42,43 57 Neml (27), Fussilet (41), A raf (7), Nazi ât (79), Hûd (11), Kibirliler için bkz: Ġblis in kibri hakkında: Bakara (2), 34; A raf (7), 11; Hicr (15), 31; Sâd (38), 74; Nuh kavminin ileri gelenlerinin kibri hakkında: Hûd (11), 27; ġu ara (26), 111; Nûh (71), 7; Ad kavminin kibri hakkında: Fussilet (41), 15; Semud kavminin kibri hakkınd a: A râf (7), 75, 76; Firavn ın kibri hakkında: A râf (7), 146; Mü minûn (23), 45; Kasas (28), 38, 39; Nazi ât (79), 24; genel kibir hakkında ise: Lokman (31), 18-19; Saffât (37), 35; Zümer (39), 59-60, 72; Mü min (40), 27, 35, 56; Ahkâf (46), 20; Câsiye (45), 8; Müddessir (74), Hûd (11), Furkan (25), Enbiya (21), 2; Mü minûn (23), 110; ġu ara (26), 5

9 9 kâfir olduğunu açıkça belirtmiģtir. 66 Ayrıca peygamberi gördüklerinde onunla alay edip; Allah, bunu mu elçi olarak gönderdi? 67 Ģeklindeki sözleri söyleyenler de aynı alaycı tavrı sergileyenlerdir. Bir baģka alay çeģidi de inananlara gülme Ģeklindedir: Suçlular inananların üstüne gülerlerdi. 68 Hümeze sûresinin ilk ayetinde kınanan insanları çekiģtiren, (kaģ ve gözüyle iģaretler yapıp) alay eden her fesat kiģi tipi de bu alaycılardan biri olarak Kur ân da yer almıģtır. 5. Dini parçalayanlardır: Bazı insanlar, dinin bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr ederler ki Kur ân bu tür insanlar için gerçek=tam kâfir ifadesini kullanmıģtır: Onlar ki Allah ı ve elçilerini inkâr ederler, Allah ile elçilerinin arasını ayırmak isterler, kimine inanırız, kimini inkâr ede riz derler; bu ikisinin arasında bir yol tutmak isterler. ĠĢte onlar gerçek kâfirlerdir Dinlerini parçalayanlar ve gurup gurup olanlar için Yüce Allah Hz. Peygambere hitaben: Senin onlarla bir iliģkin yoktur 70 buyurmuģtur. Yani dinde bölünmeler, ihtilaflara düģerek birbirini karalamalar, tefrika nedeniyle haktan sapmalar hep küfrün alt yapısını hazırlayan nedenler arasında yer alır. Bir insan sadece ben kâfirim demeyle değil, bu tür anlayıģ ve davranıģlarla da küfre girebilir. 6. Mücadelecidirler: Ġnkârcılar, bilgisizce, rehberleri olmadan Allah hakkında tartıģır dururlar 71 : Kalbleri örtülü olanlar Hz. Peygambere geldiklerinde O nunla tartıģmıģlar ve kâfirler: Bu, eskilerin masallarından baģka bir Ģey değildir demiģlerdir. 72 Kendi yaratılıģını unutup tekrar dirilmeyi inkâr edip kendince, çürümüģ kemiklerin kim tarafından diriltileceğini sorarak tartıģmaya çalıģan Ubeyy Ġbn Halef de bu mücadelecilerden biri olmuģtur. 73 Ayrıca Ġran yöresine gidip Ġsfendiyâr ve Kisra nın 66 En am (6), 70; A râf (7), Furkan (25), Mutaffifun (83), Nisâ (4), ; Ayrıca bkz: Bakara (2), En am (6), Lokman (31), En am (6), Sabuni, M. Ali, Safvetu t-tefâsîr, Mekke, 1980, III, 24

10 10 hikayelerini öğrenip onlarla Peygamberin çevresindeki insanları saptırmaya çalıģan Nadr Ġbn Hâris de bu mücadelecilerden sayılmaktadır. 74 Hakkı araģtırmada tartıģmak, güzelce fikir alıģ-veriģinde bulunmak, gerçeği ortaya koymada ısrarcı olmak elbette küfrün özellikleri arasında düģünüleme z. 7. Saldırgandırlar: Hacc sûresinin 72. Ayetinde kâfirlerin yüzlerinde hoģnutsuzluk bulunduğu ve neredeyse kendilerine ayetlerimizi okuyanların üzerine saldıracaklar Ģeklinde bir saldırganlık bulunduğu, ayrıca Bakara sûresinin 217. Ayetinde de mü minl eri dinlerinden döndürmek için onlarla savaģmaya devam edecekleri ifade edilmektedir. Ġnsana ait bu olumsuz tip, kâfir ve müģrikler için zirve bir olumsuzluktur. Müslümanları Mekke den hicrete zorlayan esas etken de kâfirlerin saldırganlıklarıdır. 75 DüĢüncesi, bilgisi, hayatı ve sahip olduğu değerlerden korkusu olmayanlar, kaba kuvvete baģvurmazlar. Masumca yerinde duranlara saldırganlığı Kur ân Ģiddetle reddetmekte ve Yüce Allah ın bu tür saldırganları sevmediği bildirilmektedir Hakkı yalanlayıcıdırlar: Kâfirler, Allah ın gönderdiği tüm gerçeklerden yüz çevirmiģ ve onları yalanlamıģlardır. Özellikle Hz. Peygamberin getirdiği gerçekleri, öncekilerin masalları, 77 veya apaçık sihir 78 veya yalan söz 79 veya Ģair sözü 80 olarak nitelendirip yalanlamıģlardır. Ayrıca böyle bir nitelendirmeye gerek duymadan da ayetleri ve her türlü mucizeyi yalanlayıp onlardan yüz çevirenler de olmuģtur. 81 Bu olumsuz niteleme, bütün peygamberleri yalanlayanlar için de Kur ân da yer almıģtır. 82 Buraya kadar saydığımız olumsuzluklar Ģüphesiz küfre ait olumsuzlukların tamamı değildir. Bunlara ilaveten birer cümle ile kâfirlerin diğer bazı özelliklerine de Ģu Ģekilde iģaret edilebilir: Kâfirler, hevâsını ilah edinenler, 83 ahireti inkâr edenler, 84 Allah ın 74 Zuhayli, Vehbe, et-tefsîru l-münîr, ġam, 1991, XXI, Saldırganlık hakkında bkz: Kâf (50), 25; Kalem (68), 12; Mutaffifun (83), Bakara (2), En am (6), 25; Enfâl (8), 31; Nahl (16), 24; Furkan (25), 5; Kalem (68), En am (6), 7 79 Ahkâf (46), Hakka (69), En am (6), 4-5; ġu ara (26), 5 82 Hacc (22), 42-44; Kaf (50), Câsiye (45), 23; Rum (30), 29

11 11 ayetlerini eğlence yapanlar, 85 dünya hayatı kendilerini aldatanlar, 86 Ģeytanın dostu olanlar, 87 büyük günah iģlemede ısrar edenler, 88 Allah ın yolunu eğriltenler ve insanları Allah yolundan saptıranlar, 89 yağcılık yapanlar 90 gibi sıfatlarla da Kur ân da nitelendirilmiģlerdir. C. KÜFRÜ ÇAĞRIġTIRAN DĠĞER BAZI KAVRAMLAR Esasında küfür kavramı, yalnızca Kur ân da olumsuz diye kabul edilen dini -ahlaki kavramların en geniģ kelime karģılığı olmakla kalmamakta, tüm olumsuzlukların merkezi olma görevini de yerine getirmektedir. Bu itibarla küfrü daha iyi kavramak için onu oluģturan bazı öğeleri de hatırlamak gerekir Fısk: Bu çerçevede göze çarpan öğelerden biri fısk (yoldan çıkmak)dır. Fâsık, Kur ân da bazen mü minin zıddı, 92 bazen münafıkların sıfatı, 93 bazen Peygambere inanmayanların adı, 94 bazen ayetleri inkâr edenler, 95 bazen de küfre girenler yerine kullanılmıģtır. Bütün bu ve benzeri kullanımlarında fısk, imanın karģıtı bir anlam taģıyan olumsuzluklardan, yani küfrü çağrıģtıran öğelerden biri olarak görülmektedir. 2. Fücûr: Bir diğer küfür öğesi fücur (yoldan çıkma)dır. Kur ân da bu kelime de bazen iyilerin zıddı, 97 bazen takvanın karģıtı, 98 bazen de küfrün-kâfirin sıfatı olarak 99 ifade edilmiģtir. 3. Zulüm: 84 Câsiye (45), Câsiye (45), Lokman (31), 33; Fâtır (35), 5; Câsiye (45), A râf (7), 30; Nahl (16), Vâkı â (56), A râf (7), 45; Ġbrahim (14), 3 90 Kalem (68), Ġzutsu, age., s Âl-i Ġmrân (3), Tevbe (9), Mâide (5), Bakara (2), A râf (7), Ġnfitâr (82), 13-14; Mutaffifun (83), 7, ġems (91), 8 99 Nuh (71), 27; Abese (80), 42

12 12 Haksızlık demek olan bu kavram, bazen inançta hakkın zıddı, bazen uygulamada adaletin zıddı olarak bilinir. Bu itibarla zulüm kavramı da küfür yerine kullanılmıģ, 100 küfre ait bir öğe olarak Kur ân da yer almıģtır. Zulüm, imanı bulanıklaģtıran, bozan bir olumsuzluktur. Hidayete erdirilmeyecek insanlar arasında sıkça ifade edilen zalimler, genel ifadeyle hakkın düģmanı olanlardır. 4. Nifak: Küfür kavramı ve özellikleriyle ilgili bu bilgileri verdikten sonra ele almak istediğimiz olumsuz insan tiplerinden biri de, genel küfür ve inançsızlık kategorisinde kabul edilmesi gereken nifak ve özellikleri konusudur. Ġnanmadığı halde inanmıģ gibi görünmek, kalbinde batıl olduğu halde hakkı ortaya çıkarmak, iman belirtileri gösterip içinde küfrü yaģatmak, dıģtan mü min görünüp esasta kâfir olmak diye ifade edilen nifak, 101 inanç açısından kesinlikle küfürdür. Kur ân-ı Kerim, cehennemin en derin tabakasına münafıkların gideceğini 102 ifade ettiği için bu insanlar, özellikleri ve davranıģları itibariyle tanınması gereken inançta ve uygulamada olumsuz insanlardırlar. Çünkü: a) Münafıklar, davranıģ olarak görünüģte mü min gibi davranır, dolayısıyla muhataplarını aldatmaya çalıģırlar. 103 b) Hak ile batıl guruplar arasında gidip-gelirler. 104 c) Kalblerinde hastalık bulunan insanlar olarak nitelendirilirler). 105 d) Münafıklar alay ederler, ancak hem aldatmaları hem de alay etmeleri Allah tarafından boģa çıkarılır. Hidayet karģılığında sapıklığı satın alır, ancak bu ticaretleri de karlı olmadığı için doğru yolu bulamazlar. 106 e) Münafıklar yalancıdırlar, Allah yolunda insanlara engel olurlar. 107 f) Kötülüğü emreder, iyilikten alı koyar, ellerini sıkı tutup cimrilik yapar ve Allah ı unuturlar Bakara (2), Sağıroğlu, Ekrem, Kur ân da Ġnsan ve Toplum, Ġst., 1993, s Nisâ (4), Bakara (2), 9; Nisâ (4), Nisâ (4), Bakara (2), Bakara (2), Münafikun (63), Tevbe (9), 67

13 13 g) Münafıklar, ehl-i kitaptan olan kâfirlerin kardeģidirler. 109 h) DıĢardan birlikte görünmelerine rağmen kalbleri bölük pörçüktür. 110 i) Aldatmacılıkta Ģeytana benzerler. 111 j) Münafıklar kâfirlerin dostudurlar; Ģerefi onların yanında ararlar. Allah ın ayetlerini inkâr ve onlarla alay ederler. 112 k) Korktukları için fedakarlık yapamaz, ancak baģkalarının fedakarlıklarının sonucuna herkesten önce koģar, maddi çıkar elde etmeye gayret ederler. 113 l) Münafıklar toplumun huzurunu bozmak için yeryüzünde fesat çıkarırlar. 114 m) Sonuçta onlar korkaktırlar, her türlü gürültüyü kendi aleyhlerine sanarlar. 115 Buraya kadar bazı özelliklerini ayetlerden tespit edip aktarmaya çalıģtığımız münafıklar, bazı inanç bölümlemelerinde farklı inanç türü olarak gösterilirlerse de esasında bu olumsuz insan tipinin bir kâfir özelliği taģıdığı rahatlıkla görülmektedir. Bu nedenle biz de nifakı, küfür bağlamında değerlendirmeye çalıģtık. II-MÎZAÇ VE KARAKTER AÇISINDAN OLUMSUZ ĠNSAN TĠPLERĠ ÇalıĢmamızın bu son bölümünde ise mizaç ve karakter açısından Kur ân daki olumsuz insan tiplerine de kısaca temas etmek istiyoruz. A. MÎZAÇ AÇISINDAN OLUMSUZLUKLAR: Mizaç, insanın heyecanlı, sakin, neģeli, üzüntülü oluģu gibi kiģinin heyecansal ve duygusal yönüdür. 116 Kur ân-ı Kerim, mizaç açısından insana ait bazı olumsuz özelliklerden söz etmektedir. ġimdi bu niteliklerle ilgili bilgi verelim. 109 HaĢr (59), HaĢr (59), HaĢr (59), Nisâ (4), Ahzâb(33), Bakara (2), 11; Muhammed (47), Münâfikûn (63), Taner, A. Haydar, Psikoloji, Ġst., 1938, s. 221; Baymur, Feriha, Genel Psikoloji, Ġst., 1993, s. 254; Peker, Hüseyin, Din Psikolojisi, Samsun, 1993, s. 85

14 14 1) Nankör insan: Bu tip, iyiliklerin kıymetini bilmeyen tiptir. Ellerinin öne sürdüğü iģlerden dolayı baģına bir kötülük gelirse hemen insan nankör (olur). 117 ĠĢte bu tutum insanın mizacına iģaret eder. Ġnsan nimet görünce sevinir ama yaptığı hatalar yüzünden baģına bir kötülük, kıtlık, sıkıntı gelince nankörlük eder, umutsuzluğa düģer. Bu tür ayetler genelde insan miz acını ifade ederler ama ayetlerin ilk muhatapları Mekkeli müģriklerdir. Demek ki mü minler bu tür bozukluklardan uzak durmalıdırlar ) Aceleci insan: Acelecilik, sonradan olacak Ģeyin vaktinden önce hemen olmasını, yani sabır ve tahammül göstermeden, kendi aleyhine olacak Ģeyleri önceden istemektir. 119 Enbiya sûresinin 37. ayetinde; Ġnsan aceleci olarak yaratılmıģtır denilerek bu özelliğin yaratılıģtan getirildiği ifade edilmektedir. Bu özelliğin bir sonucu olarak Kur ân da Yüce Allah hem Hz. Muhammed i 120 hem de diğer peygamberleri acelecilik noktasında uyarmıģtır. 121 Özellikle azabı, kötülüğü istemede acele davranmak Kur ân da hoģ karģılanmayan davranıģ olarak ifade edilmiģtir. Bu konuda; Yunus (10), 11; Ra d (13), 6; Nahl (16), 1; Ġsrâ (17), 11; 18; Hacc (22), 47; Neml (27), 46. ayetler konuya ıģık tutmaktadırlar. ġüphesiz insanın hayırda acele davranması, burada sözü edilen aceleciliğin kapsamı dıģındadır. 3) Zayıf insan Zayıflık, kuvvetin zıddıdır yani güçsüzlük demektir. Isfahânî, zayıflığın nefis, b eden ve halde olmak üzere üç çeģit olduğunu ifade etmiģtir. 122 Nisâ (4), 28; 75; 97; Enfâl (8), 66; Tevbe (9), 91; Rum (30), 54; Sebe (34), 33. ayetleri insandaki bu özelliğe temas etmektedir. Burada insana ait olumsuzluk, iradesini hayırdan yana kullanmad aki zayıflıktır; yoksa fiziksel anlamda zayıflık değildir. 4) Kıskanç insan 117 ġûrâ (42), AteĢ, age., VIII, ; Bu konuda benzer ayetler için ayrıca bkz: Hud (11), 9; Ġbrahim (14), 34; Ġsrâ (17), 67; Hacc (22), 66; Lokman (31), 12; Zuhruf (43), 15; Ġnsan (76), 3; Me âric (70), 19-21; Abese (80), 17; Fecr (89), 16; Adiyât (100), Isfahani, age., s Tâhâ (20), 114

15 15 Kıskançlık, bir nimetin, kendisine layık olandan gitmesini isteme anlamında hasetle birlikte yaklaģık manaya gelen ve insanda bulunan olumsuz bir özelliktir. Bakara (2), 109. ayetinde kıskançlık, çoğu kitab ehlinin, mü minleri imandan sonra küfre döndürme isteklerinin itici gücü, müsebbibi olarak ifade edilmektedir. Nisâ (4), 54; 128; Fetih (48), 15; Felak (113), 5. ayetlerinde de kıskançlık, olumsuz bir özellik olarak ifade edilm ektedir. 5) Kaba insan Kur ân, kabalık etmeyi, risâletin insanlığa ulaģtırılmasının engeli olacak nedene bağlamıģtır. Bu konuda Âl-i Ġmrân (3), 159. ayetinde Yüce Allah:...Eğer sen kaba, katı yürekli olsaydın, çevrenden dağılırlardı... diyerek kabalık etmeme gereğini vurgulamıģtır. 6) Azgın insan: Azgınlık, haddi aģmak demektir. Tağa kelimesiyle ifade edilen bu davranıģ bozukluğu Kur ân da pek çok sûrede kullanılmıģ, 123 hatta bazı toplumların helak sebebi olmuģtur. 124 Ġlâhî sistem karģısında kendini yeterli görüp peygamberlerin tebliğ ettikleri hakikatlara kulak tıkayanlar için de Kur ân; Ġnsan kendini ihtiyaçsız görerek azgınlık eder 125 ayetinde uyarıda bulunmuģ, onları kınamıģtır. 7) TartıĢmacı insan: Bu olumsuz özellik, insanın bilgisizce ve Ģuursuzca tartıģmasıdır. Kur ân, insanların tartıģmalarını yasaklamamıģ,...onlarla en güzel Ģekilde tartıģ diyerek tartıģmanın Ģeklini belirlemiģtir. Ġnsanın en çok yaptığı iģ tartıģmaktır, 127 Ġnsanlardan bazıları ilimsiz, hidayet kaynağı olmadan ve aydınlatıcı bir kitap bulunmadan Allah hakkında tartıģırlar 128 ve benzeri ayetlerde kınanan tartıģmacılık ise, herhangi bir delilden yoksun olarak, sırf inatçılıktan kaynaklanarak gerçekleģtirilendir. Bu özellikler, daha çok insanın mizacına yönelik olumsuzluklardır. Ya ni, yaratılıģtan getirilmiģlerdir. ĠĢte Kur ân-ı Kerim tüm bu olumsuz özelliklerin düzeltilmesini insandan istemektedir. Ġnsanoğlunun bu rahatsızlıklardan kurtulabileceği ve kurtuluģa erenlerin de 121 Tâhâ (20), Isfahani, age., s Nazi ât (79), 17; Alak (96), 6; Tâhâ (20), 45; 81; Bakara (2), 15; Ġsrâ (17), 60; Sâd(38), Hakka (69), Alak (96), Nahl (16), Kehf (18), 54

16 16 bulunduğu Asr sûresinde Ģu Ģekilde belirtilmektedir: Asra yemin olsun ki insan ziyandadır; ancak iman edip salih amel iģleyenler, birbirlerine hakkı ve sabrı tavsiye edenler müstesna. 129 Bu sûredeki el-husr kelimesi için helâk, ceza, azap, Ģer ve noksanlık manaları da verilmiģtir. 130 Özellikle eksiklik manası, yaratılıģtan getirilen olumsuzluklara iģaret ediyor olmalıdır. Ancak sâlih amel iģleyenlerin bu olumsuzluklardan, bu ziyandan kurtulmasının da mümkün olduğu, ayetteki istisnadan anlaģılmaktadır. 131 Ayrıca Me âric sûresinde de insanın hırslı, hemen feryad eden ve hayrı meneden 132 olarak nitelendirilmesinin hemen ardından bir istisnanın getirilmesi de bu olumsuzluklardan kurtulmanın mümkün olduğunu açıkça ifade etmektedir. Âlûsî de bu manayı belirterek diyor ki; ayetteki el-helu (=aceleci, hırslı) sıfatı eğer insandan ayrılmayacak bir olumsuzluk olsaydı, namaz kılanlar,... istisnasına gerek kalmazdı. 133 Ebussuud, bu ayetlerdeki insanın hırslı oluģu, feryadı, hakkı menetmesi özelliklerinin, insanın varlığının gereği olduğunu, ancak Hakk a itaat vs. güzel niteliklerle varlığını süsleyebileceğini ve dolayısıyla bu olumsuzluklardan kurtarabileceğini ifade etmiģtir. 134 Meraği de aynı konuda ayetteki istisnanın izahında diyor ki; insan, tabiatındaki bu kötü niteliklere sahip olmasına rağmen, Allah ın koruduğu, hayra ulaģtırdığı vs. kimseler bu genellemenin dıģındadırlar B. KARAKTER AÇISINDAN OLUMSUZLUKLAR Karakter açısından olumsuz insan tipleri için de Ģunlar söylenebilir: Öncelikle karakter, kiģinin, ahlak ve değer ölçülerine göre değerlendirilen ve devamlılık gö steren yönüdür. Yani karakterde ahlaki ve iradi yön söz konusudur. 136 Karakterlere ait olumsuzluklardan bazıları Ģunlardır: 1) Riyakarlık: Riyakarlık, karaktere ait bir olumsuzluktur ve gösteriģ demektir. Dinde riyakar davranmak, herhangi bir davranıģı Allah ın rızasını kazanmak için değil de baģka niyetler ve 128 Lokman (31), 20; Hacc (22), Asr (103), Kurtubi, Muhammed ibn Ahmed, el-cami li Ahkâmi l-kur ân, Beyrut, 1988, XX, Razi, Fahreddin, Mefâtihu l-ğayb, Beyrut, ts., XXXII, Me âric (70), Alusi, ġihabuddin Mahmud, Rûhu l-me ânî, Beyrut, 1985, XXIX, Ġmadi, Muhammed ibn Muhammed (Ebussuud), Ġrşâdu l- Aklı s-selîm ilâ Mezâye l-kur âni l- Kerim, Beyrut, 1990, IX, Merâğî, Ahmed Mustafa, Tefsîru l-merâğî, Beyrut, 1974, X, Öztabağ, Lütfi, Psikolojide Ġlk Adım, Ġst., 1983, s. 177; Adasal, Rasim, Yeni Medikal Psikoloji, Ġst., 1977, s. 897

17 17 hedefler gözeterek yapmaktır. Onlar, gösteriģ (riya) yaparlar 137 ayetinde riyakarlık, dini yalanlayan, yetimi iten, yoksulu doyurmaya önayak olmayan, kıldığı namazdan gafil olan insanların özellikleri arasında sayılmaktadır. Ayrıca Bakara (2), 264. ayetinde, sadakaları iptal olanlar, malını insanlara gösteriģ için veren riyakarlara ve Allah a da ahirete de inanmayanlara benzetilmiģtir. Ayrıca Nisâ (4), 38. ayette de mallarını insanlara gösteriģ için verenler yani riyakarlık yapanlar, Ģeytana yakın kimseler olarak ifade edilmektedirler. Bir de Enfâl (8), 47. ayetteki mü minlere yönelik Ģu uyarı dikkat çekicidir: Yurtlarından çalım satarak, insanlara gösteriģ yaparak çıkan ve Allah yolundan menedenler gib i olmayın... 2) Cimrilik: Cimrilik de Kur ân ın, üzerinde en çok durduğu, insanın karakterinde bulunan kötü davranıģlardan biridir. Nisâ (4), 37. ayette cimrilik yapanlar, insanlara cimriliği emredenler ve Allah ın kendilerine olan ihsanını gizleyenler, Allah ın sevmediği insanlar olarak belirlenmiģlerdir. En ufak bir yardımı esirgerler 138 mealindeki ayette de bu özellik, namazından habersizler ve gösteriģ yapanların bir sıfatı olarak ifade edilmiģtir. Ayrıca Âl -i Ġmrân (3), 180. ayette cimrilik yapanların, kıyamet günü yaptıkları cimriliklerin boyunlarına dolanacağı bildirilmektedir. Cimrilik konusunda Tevbe (9), 34-35; Ġsrâ (17), 29, 100; Furkan (25), 67; Muhammed (47), 37-38; Hadîd (57), 23-24; Me âric (70), 15, 18...ayetlerinde de çeģitli bilgiler vardır. 3) Kibir: Kibir, tekebbür,ve istikbâr birbirlerine yakın kelimelerdir. Kibir, üstünlük taslama, yani insanın kendisini baģkalarından üstün görme hastalığıdır. Tekebbür, iki tür kullanıma sahiptir. Bunlardan ilki; güzel davranıģların, baģkasının güzelliklerinden gerçekte fazla oluģu halidir ki bu anlamda tekebbür ancak Allah ın bir sıfatı olabilir. HaĢr (59), 23. ayette bu kullanım söz konusudur. Diğeri ise, insanların bu özelliği haksız yere üstlenmeleridir ki iģte kınanan anlayıģ budur. Zümer (39), 72 ve Mü min (40), 35. ayetlerdeki ifadeler de bu kullanımın delilidir. 137 Mâ ûn (107), Mâ ûn (107), 7

18 18 Kibriya, boyun eğmemektir ki bu özelliğe layık olan tek varlık Yüce Allah tır. 139 Ġstikbâr kelimesinin de iki anlamı vardır. Ġlki; insanın düģünmesi, büyük olmayı istemesidir ki gerektiği yer ve zamanda övülen bir davranıģtır. Diğeri ise, kiģinin kendinde olmayanı ortaya çıkarmasıdır ki Kur ân da geldiği üzere kınanan istikbar budur. 140 Ġstikbar ile ilgili kullanımlar için Bakara (2), 34; 87; Nuh (71), 7; Fâtır (35), 43; Fussılet (41), 15; Ahkâf (46), 20; A râf (7), 40; 48; 133; Ğafir (40), 47; Nahl (16), 22; 23,... ayetleri konuya ıģık tutucu mahiyettedir. Sonuç olarak, komple ve karmaģık bir yaratık olan insanın olumsuz yönlerini Kur ân çerçevesinde ele aldığımızda gördük ki, bu olumsuzluklar, hep küfrü çağrıģtırmakta, inananlardan bu hastalıkları terk etmeleri istenmektedir. Esasında bu iģi baģarmanın yolu da Kur ân a sarılma, onun emirlerini yerine getirip, yasaklarından kaçınma olarak çizilmiģtir. ÇalıĢmamızda söz konusu ettiğimiz bu olumsuzluklar Ģüphesiz insana ait olumsuzlukların tamamını oluģturmamaktadır. Biz her bir olumsuzluğun bile bir çalıģma konusu olabilecek boyutta olduğu kanısındayız. Genel sayılabilecek bir ele alıģ biçimiyle Kur ân daki olumsuz insan tiplerini bu Ģekilde ifade etmeye çalıģmakla, ilim dünyasına ve Kur ân okuruna küçük bir katkıda bulunmayı hedefledik. 139 Casiye (45), Isfahânî, age., s Ayrıca Mizaç ve Karakter Açısından Olumsuz Ġnsan Tipleri için bkz: Kırca, Celal, Kur ân-ı Kerim de Fen Bilimleri, Ġst., 1989, s