T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ PEYZAJ METRİKLERİ KULLANILARAK SARIYER BÖLGESİ ÖRNEK ALANINDAKİ PEYZAJ DEĞİŞİMLERİNİN BELİRLENMESİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ Yeliz EMECEN PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİMDALI PEYZAJ MİMARLIĞI PROGRAMI Danışman Prof. Dr. Yahya AYAŞLIGİL Aralık, 2015 İSTANBUL

2

3

4 ÖNSÖZ İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalında yüksek lisans tezi olarak yapılan bu çalışma peyzaj metriklerini kullanarak Sarıyer bölgesinde seçilen alanların (Zekeriyaköy, Uskumruköy, Gümüşdere ve Kilyos (Kumköy)) peyzaj değişimlerinin belirlenmesi ve değerlendirilmesi amacıyla yapılmıştır. Yüksek lisans tez konumun belirlenmesinde, araştırma aşamasında, bitki teşhisi ve kontrolü hususunda değerli yardımlarını esirgemeyen tez danışmanım Prof. Dr. Yahya AYAŞLIGİL e teşekkürlerimi sunarım. Çalışmam sürecinde arazi çalışmaları hususunda destek veren, bilgi ve deneyimlerini paylaşıp desteklerini esirgemeyen Anabilim Dalı öğretim üyelerinden Yrd. Doç. Dr. Aysel ULUS ve Yrd. Doç. Dr. Doğanay YENER e, öneri ve görüşlerinden yararlandığım çalışma arkadaşım Araş. Gör. Selim BAYRAKTAR a teşekkür ederim. Tezin yürütülmesi hususunda desteklerini esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Gül Aslı AKSU ya ve CBS (Coğrafi Bilgi Sistemleri) konusunda değerli bilgi ve düşüncelerini esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Hüseyin YURTSEVEN e teşekkürlerimi sunarım. Tezimin hazırlanması sırasında beni cesaretlendiren ve manevi desteğini esirgemeyen değerli arkadaşım Araş. Gör. Muhibe Aslı ALP e ve değerli çalışma arkadaşlarım Araş. Gör. Simay KIRCA, Araş. Gör. Dr. Alperen KAYMAKÇI ya, Araş. Gör. İnci ÇAĞLAYAN a teşekkür ederim. Ayrıca Orman Bölge Müdürlüğü Amenajman ve Marmara Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü çalışanlarına ve Bahçeköy Orman İşletme Müdürlüğü çalışanlarına yardımlarından dolayı teşekkür ederim. Her zaman karşılıksız sevgilerini ve desteklerini esirgemeyen canım anneme, babama ve kardeşime minnetlerimi sunarım. Aralık, 2015 Yeliz EMECEN i

5 İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... ii ŞEKİL LİSTESİ... v TABLO LİSTESİ... viii SİMGE VE KISALTMA LİSTESİ... x ÖZET... xi SUMMARY... xiv 1. GİRİŞ GENEL KISIMLAR PEYZAJ VE PEYZAJ EKOLOJISI KAVRAMLARI Peyzaj Strüktürü Leke Koridor Matriks Peyzaj Fonksiyonu PEYZAJ DEĞİŞİMİNE İLİŞKİN HUSUSLAR Peyzaj Değişimine Neden Olan Faktörler Peyzaj Değişiminin Peyzaj Strüktürü ve Tür Kompozisyonu Açısından Etkileri Kenar Etkisi Bağlantı ve İzolasyon Peyzaj Değişiminin Belirlenmesi İlişkin Kullanılan Yöntemler ve Yapılan Çalışmalar Sarıyer ilçesi ndeki peyzaj değişimini belirlemek amacıyla yapılan çalışmalar Türkiye genelinde peyzaj değişimini değerlendirmek amacıyla yapılan çalışmalar MALZEME VE YÖNTEM MALZEME Coğrafi Konumu ii

6 Topografya, Eğim ve Bakı Durumu Jeolojik Özellikleri Toprak Yapısı İklim Özellikleri Bitki Örtüsü Fauna Sosyal Hayat ve Tarihsel Gelişim Nüfus Yapısı Özellikleri YÖNTEM Veri Kaynaklarının Toplanması ve İşlenmesi Peyzaj Strüktürünün Tanımlanmasına Yönelik Yapılan Çalışmalar Kategorik Harita Deseninin Oluşturulması Peyzaj Strüktürüne İlişkin Floristik Kompozisyonlarının Belirlenmesi Peyzaj Metrikleri Kullanılarak Strüktürdeki Değişimin Belirlenmesi BULGULAR PEYZAJ STRÜKTÜRÜNE İLİŞKİN BULGULAR PEYZAJ STRÜKTÜRÜNE BAĞLI OLARAK FLORİSTİK KOMPOZİSYONLARINA İLİŞKİN BULGULAR PEYZAJ STRÜKTÜRÜNDEKİ DEĞİŞİME İLİŞKİN BULGULAR Peyzaj Strüktüründeki Genel Değişime İlişkin Bulgular Peyzaj Strüktüründeki Değişimin Mahalle Düzeyinde Belirlenmesine İlişkin Bulgular Gümüşdere Mahallesi Peyzaj Strüktüründeki Değişimine İlişkin Bulgular Kilyos (Kumköy) Mahallesi Peyzaj Strüktüründeki Değişimine İlişkin Bulgular Uskumruköy Mahallesi Peyzaj Strüktüründeki Değişime İlişkin Bulgular Zekeriyaköy Mahallesi Peyzaj Strüktüründeki Değişimine İlişkin Bulgular TARTIŞMA VE SONUÇ KAYNAKLAR EKLER Ek 1. Arazi Kullanım Kabiliyet Sınıflandırılması Ek 2. Toprak Erozyon Dereceleri Haritası Ek Yılına İlişkin Rektifiye Edilmiş Ortofoto Görüntüsü iii

7 Ek Yılına İlişkin Rektifiye Edilmiş Ortofoto Görüntüsü Ek Yılına İlişkin Rektifiye Edilmiş Ortofoto Görüntüsü Ek 6. Çalışma Alanına Ait Peyzaj Metriklerine İlişkin Değerler Ek 7. Çalışma Alanındaki Herbir Alan Kullanımı/Arazi Örtüsüne Ait Peyzaj Metriklerine İlişkin Değerler Ek 8. Floristik Kompozisyonlarını Belirlemek Amacıyla Seçilen Örnek Alanlarda Tespit Edilen Bitkiler ÖZGEÇMİŞ iv

8 ŞEKİL LİSTESİ Sayfa No Şekil 1.1: Çevre koruma, planlama ve düzenleme ile ilgili çalışma sahaları (Ayaşlıgil, 2002) Şekil 1.2: Çalışma alanını oluşturan mahallelerin idari sınırları... 5 Şekil 2.1: Biyosistem düzeyi hiyerarşi basamakları (Barrett ve ark ye atfen Odum ve Barrett, 2005) Şekil 2.2: Leke Koridor - Matriks modeli Şekil 2. 3: İç - kenar habitatı ve tür ilişkisi (Dramstad ve diğ., 1996) Şekil 2.4: Peyzaj lekesinin şekline bağlı olarak oluşan iç ve kenar habitat büyüklükleri (Odum ve Barrett, 2005; Dramstad ve diğ., 1996) Şekil 2. 5: Leke-Koridor-Matriks mozaik modeli ilişkisi Şekil 2.6: Forman (1995) (sağ taraf) ve McIntyre ve Hobbs (1999) (sol taraf) tarafından ileri sürülen peyzaj değişim modeli (Lindenmayer ve Fischer, 2006) Şekil 2. 7: Mekansal dönüşüm süreci (Forman (1995) e atfen Aksu 2012) Şekil 2. 8: Peyzajdaki parçalanmanın iç ve kenar türlerine etkisi Şekil 2. 9: Piksel boyutuyla ilişkili olarak görüntü kalitesinin değişimi (Şenol, 2015) Şekil 3. 1: Çalışma alanı idari sınırı ve coğrafi konumu Şekil 3. 2: Çalışma alanına ilişkin topografik harita Şekil 3. 3: Çalışma alanına ilişkin eğim haritası Şekil 3.4: Çalışma alanına ilişkin bakı haritası Şekil 3.5: Garipçe ve Bozhane formasyonlarının dağılımı (Özgül, 2011) Şekil 3.6: Çalışma alanına ilişkin Jeoloji haritası Şekil 3.7: Büyük toprak grupları haritası Şekil 3.8: Walter Yöntemi ne göre Bahçeköy ve Kumköy (Kilyos) Meterololoji İstasyonu ait sıcaklık ve yağış ilişkisini gösteren iklim diyagramı (Bayraktar, 2013) Şekil 3. 9: yılları arası köy nüfusu verileri (Aksu, 2012) Şekil 3.10: Çalışma yöntemine ilişkin akış şeması v

9 Şekil 3.11: Floristik kompozisyonu belirlemek için seçilen örnek alım noktaları Şekil 3.12: Peyzaj kompozisyonu ve peyzaj konfigürasyon ilişkisi (Spearman, 2015) Şekil 3.13: Kompleks ve basit leke şekli (sol:kompleks, sağ:basit) (McGarigal, 2001a) Şekil 3.14: Leke şekil indeksi değeri (McGarigal, 2001a) Şekil 3.15: Çekirdek alan üzerinde şekil, alan ve kenar etkisi (McGarigal, 2001a) Şekil 3.16: Leke tiplerinin kümelenme eğilimi (McGarigal, 2001a) Şekil 4.1: Çalışma alanının 1996 yılına ait sınıflandırılmış görüntüsü Şekil 4.2: Çalışma alanının 2005 yılına ait sınıflandırılmış görüntüsü Şekil 4.3: Çalışma alanının 2014 yılına ait sınıflandırılmış görüntüsü Şekil 4.4: Çalışma alanı içerisinde Quercus sp. - Tilia sp. orman alanlarında görülen Orchis coriophora L. (solda yer alan), Fritillaria pontica Wahlemb. (ortada yer alan), ve Lilium martagon L. (sağda yer alan) türlerine ait fotoğraflar Şekil 4.5: Kumullar üzerindeki bozuk geniş yapraklı orman alanının görünümü Şekil 4.6: Pinus pinea iğne yapraklı orman alanın görünümü Şekil 4.7: Pinus nigra ssp. pallasiana iğne yapraklı orman alanın görünümü Şekil 4.8: Orman alanları içerisindeki doğal çayır alanlarının görünümü Şekil 4.9: Doğal çayır alanlarının floristik kompozisyonu görünümü Şekil 4.10: Yerleşim alanları içerisindeki çayır alanlarının görünümü Şekil 4.11: Çalışma alanında yer alan kumul alanların görünümü Şekil 4.12: Kilyos kumul alanında görülen koruma altındaki tür Pancratium maritimum L Şekil 4.13: Çalışma alanı içerisinde yer alan kent parkının görümü Şekil 4.14: Peyzaj yüzdesi metriği değerleri Şekil 4.15: Orman alanları için peyzaj yüzdesi metriği değerleri Şekil 4.16: Leke sayısı metriği değerleri Şekil 4.17: Sınıf alanı metriği değerleri Şekil 4.18: Orman alanlarına ilişkin leke sayısı metriği değerleri Şekil 4.19: Orman alanlarına ilişkin sınıf alanı metriği değerleri Şekil 4.20: Toplam kenar uzunluğu metriği değerleri Şekil 4.21: Kenar yoğunluğu metriği değerleri vi

10 Şekil 4.22: Orman alanlarına ilişkin kenar yoğunluğu değerleri Şekil 4.23: Ortalama en yakın komşunun mesafesi metriği değerleri Şekil 4.24: Orman alanlarına ilişkin ortalama en yakın komşunun mesafesi metriği değerleri 103 vii

11 TABLO LİSTESİ Sayfa No Tablo 3.1: Çalışma alanının eğim ve bakı gruplarına ilişkin değerler Tablo 3.2: Tez çalışması kapsamında ihtiyaç duyulan veriler ve temin edildiği kurumlara ilişkin bilgiler Tablo 3.3: CORINE arazi kullanım tipleri (Bossard ve diğ. (2000) e atfen Çopur Kitiş (2009), Başyiğit (2004) e göre düzenlenmiştir) Tablo 3.4: Çalışma alanının peyzaj değişimini belirlemek amacı ile kullanılan metrikler (CORINE arazi kullanım tipleri ve Orman amenajman planları dikkate alınarak oluşturulmuştur) Tablo 3.5: Çalışma kapsamında Peyzaj değişimini belirlemek amacıyla kullanılan metrikler (McGarigal (2001a), Tağıl (2006), Aksu (2012), Oğuz ve Zengin (2011)) Tablo 4.1: Her bir yıla ilişkin sınıflandırma basamakları Tablo 4.2: Quercus sp. - Tilia sp. geniş yapraklı ormanın da tespit edilen diğer taksonları Tablo 4.3: Castanea sp. geniş yapraklı ormanın da tespit edilen diğer taksonlar Tablo 4.4: Orman içi Bozuk geniş yapraklı ormanın da tespit edilen diğer taksonlar Tablo 4.5: Kumul alanlardaki bozuk geniş yapraklı ormanın da tespit edilen diğer taksonlar Tablo 4.6: Pinus nigra ssp. pallasiana iğne yapraklı orman alanında tespit edilen diğer taksonlar Tablo 4.7: Pinus pinaster iğne yapraklı orman alanında tespit edilen diğer taksonlar Tablo 4.8: Pinus pinea iğne yapraklı orman alanında tespit edilen diğer taksonlar Tablo 4.9: Orman alanlarnda yer alan doğal çayırlarda tespit edilen diğer taksonlar Tablo 4.10: Yerleşim alanlarında yer alan doğal çayırlarda tespit edilen diğer taksonlar Tablo 4.11: Tarım alanlarınlarında tespit edilen taksonlar Tablo 4.12: Diğer bitki alanları ile kumul alanlarda ortak olarak görülen taksonlar Tablo 4.13: Kumul alanlarda tespit edilen diğer taksonlar Tablo 4.14: Yerleşim alanları içerisinde tespit edilen taksonlar Tablo 4.15: Çekirdek alan yüzdesi ve toplam çekirdek alanı metriklerine ilişkin değerler viii

12 Tablo 4.16: Alan ağırlıklı şekil indeksine ilişkin değerler Tablo 4.17: Peyzaj düzeyi metriklerine ilişkin değerler Tablo 4.18: Gümüşdere mahallesi peyzaj metriklerine ilişkin değerler Tablo 4.19: Kilyos (Kumköy) mahallesi peyzaj metriklerine ilişkin değerler Tablo 4.20: Uskumruköy mahallesi peyzaj metriklerine ilişkin değerler Tablo 4.21: Zekeriyaköy mahallesi peyzaj metriklerine ilişkin değerler Tablo 5.1: Birinci düzey sınıflandırma basamaklarının çalışma alanına ilişkin yüzdesel değerleri ix

13 SİMGE VE KISALTMA LİSTESİ Simgeler Açıklama : Derece ' : Dakika '' : Saniye Kısaltmalar Açıklama m : Metre m² : Metrekare km : Kilometre km 2 : Kilometrekare ha : Hektar ABD : Anabilim Dalı BTG : Büyük Toprak Grupları AKK : Arazi Kullanım Kabiliyeti ERZ : Erozyon OGM : Orman Genel Müdürlüğü ssp. : Alttür (subspecies) var. : Varyete Peyzaj Metriklerine İlişkin Kısaltmalar NP : Leke Sayısı/Number of Patch CA : Sınıf Alanı /Class Area AREA_MN : Ortalama Leke Alanı/Mean Patch Area LPI : En Büyük Leke İndeksi/ Largest Patch Index ED : Kenar Yoğunluğu Değerleri/Edge Density PLAND : Peyzaj Yüzdesi/Percentage of Landscape TE : Toplam Kenar Uzunluğu/Total Edge TCA : Toplam Çekirdek Alan/Total Core Area CPLAND : Çekirdek Alan Yüzdesi/ Core Area Percentage of Landscape SHAPE_AM : Alan Ağırlıklı Şekil İndeksi/Area Weight Shape İndex ENN_MN : Ortalama En Yakın Komşunun Mesafesi/Mean Euclidean Nearest- Neigbor Distance SPLIT : Parçalanma/Bölünme İndeksi/Splitting İndex x

14 ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ PEYZAJ METRİKLERİ KULLANILARAK SARIYER BÖLGESİ ÖRNEK ALANINDAKİ PEYZAJ DEĞİŞİMLERİNİN BELİRLENMESİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ Yeliz EMECEN İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Yahya AYAŞLIGİL Peyzajın gelişimi veya oluşumu peyzaj sınırları içinde etkin olan üç mekanizmadan kaynaklanmaktadır. Birincisi çok uzun bir zaman süreci içinde meydana gelen jeomorfolojik olaylar ve oluşumlardır. İkincisi organizmaların kolonizasyonu yani yerleşmeleri ve işgal etmeleridir. Üçüncüsü de tek tek ekosistemlerin lokal düzeyde bozulmalarıdır. Bu durumda peyzaj, birbiriyle etkileşim halinde bulunan ekosistem kümelerinin, jeomorfolojinin ve bozulma rejimlerinin mekânsal olarak tekrarlandığı, kolayca ayırt edilebilir ve ölçülebilir bir mekân birimidir. Peyzaj ekolojisi; peyzajı strüktür, fonksiyon ve değişim yönünden ele alır. Peyzaj ekolojisi hem peyzajın strüktürü, işleyişi ve değişimi ile ilgili temel esasları hem de bu temel prensiplerin uygulanmasını yani sorunun formüle edilmesini ve çözümünü araştırmaktadır. Peyzajlar dinamik yapıdadırlar. İnsan aktiviteleri ve doğal felaketlerle sürekli olarak değişim göstermektedir. Bu değişimler peyzaj mozaiği içindeki peyzaj elemanlarının şeklini ve büyüklüğünü değiştirmekte, bazen tamamen yok etmekte veya yeni elemanların oluşumuna neden olmaktadır. Bunun sonucu olarak da parçalanma ve xi

15 bozulma meydana gelmektedir. Bu ise canlıların yaşam alanları daraldığı ve biyolojik zenginliğin azaldığı anlamına gelmektedir. Böylece fauna ve yaban hayatı doğrudan etkilenmektedir. Forman ve Godron (1986) peyzajdaki lekeleri, bitki ve hayvan toplumlarının yeryüzünde kapladığı alanlar olarak tanımlamıştır. Bu nedenle peyzaj mimarlığının en önemli çalışma alanlarından biri olan doğa koruma ve Hackett (1972) tarafından yaratıcı doğa koruma diye adlandırılan peyzaj planlama çalışmalarının yapılabilmesi için vejetasyon bilgisi ya da jeobotanik araştırmaları büyük önem taşımaktadır. Bu çalışmanın amacı Sarıyer Bölgesi içerisinde yer alan yılları arasında oldukça büyük oranda nüfus artışının yaşandığı Zekeriyaköy, Uskumruköy ile Gümüşdere ve Kilyos (Kumköy) mahallelerinin peyzaj değişimi ve floristik kompozisyonunu belirlemektir. Bu amaç doğrultusunda üç aşamada tez çalışması yürütülmüştür. İlk aşamada peyzaj strüktürü tanımlanmaya çalışılmıştır. Bunun için alan kullanımı/arazi örtüsü dikkate alınarak çalışma alanı için kategorik harita deseni oluşturulmuştur. Çalışma alanını tanımlarken CORINE ve orman amenajman planları incelenerek en uygun sınıflandırma basamakları belirlenmeye çalışılmıştır. Bu doğrultuda 1996, 2005 ve 2014 yıllarına ait hava fotoğrafları ArcGIS ortamında sınıflandırılmıştır. İkinci aşamada ise peyzaj strüktürüne bağlı olarak floristik kompozisyonları belirlenmiştir. Sınıflandırılmış harita üzerinde her bir arazi örtüsüne/alan kullanımlarına ilişkin örnek alım noktası seçilmiştir. Seçilen noktaların her birine gidilerek arazi çalışması yapılmıştır. Bunun sonucunda toplam olarak 451 takson toplanmış ve kurutulmuştur. Toplanan bitkiler teşhis edilerek çalışma alanının floristik kompozisyonu ortaya konulmuştur. Üçüncü aşamada; peyzaj strüktür ve fonksiyonlarının anlaşılabilmesi, peyzaj değişimi üzerinde yorumlar yapılabilmesi ve farklı peyzajların peyzaj ekolojisi prensiplerine göre karşılaştırılabilmesi için bazı peyzaj metriklerinin (ölçümlerinin) yapılması ve araziye uygulanması gerekmektedir. Bu aşamada her bir yıla ait peyzaj strüktürünü belirlemek amacıyla peyzaj metrikleri kullanarak Fragstats programında analizler yapılmıştır. Elde edilen sayısal veriler doğrultusunda çalışma alanının ve her bir mahallenin ve yılları arasındaki peyzaj strüktüründe meydana gelen değişimi ortaya konmuştur. Yapılan çalışmalar sonucunda yılları arasında genel olarak çalışma alanının hâkim örtüsünü oluşturan orman alanlarının azaldığı görülmüştür. Azalmada, nufüs artışıyla birlikte yerleşim alanlarının genişlemesi ve arazi üzerinde görülen inşaat çalışmaları büyük etken olmuştur. Yerleşim alanlarındaki artış orman alanlarının yanı sıra tarım alanları ve yarı doğal alanları da etkilemiştir. Doğal çayır alanlarda azalma görülürken, kumul alanlarda parçalar oluşmaya başlamıştır. Buna ek olarak orman alanlarında en büyük değişim karışık baltalık ve Quercus sp. baltalık orman alanlarında olmuştur. Çünkü bu alanların koruya tahvil çalışmalarıyla orman formu tamamen değişmiştir. Ayrıca sazlık baltalık ve kumul alanlarda yapılan ağaçlandırma çalışmalarıyla orman alanlarında yılları arasında artış görülürken, yılları arasında yapılan inşaat çalışmaları nedeniyle azalmıştır. Orman alanlardaki azalma esas olarak bu yıllar arasında görülmüştür. xii

16 Çalışma alanının floristik kompozisyonlarına ilişkin çalışmalarda ise 64 familyaya ait 218 farklı takson bulunmuştur. En fazla türe sahip olan familya Poaceae familyasıdır. Çalışma alanı içerisinde endemik türlerde bulunmuştur. Bunlar Fritillaria pontica Wahlemb., Lilium martagon L., Orchis coriophora L., Pancratium maritimum L. ve Ballota nigra L. ssp. anatolica P. H. Davis taksonlarıdır. Sonuç olarak peyzajın strüktür olarak değişimini belirlemede en önemli araç peyzaj metrikleridir. Metrikler; daha güvenilir sonuçlar sağlaması nedeniyle önemli bir yöntemdir. Peyzaj değişimini değerlendirirken alansal değişimlerinin yanı sıra kenar ve çekirdek alanlarındaki değişimin de göz önünde buludurulması gerekir. Çünkü kenar ve çekirdek alandaki değişim direk canlı habitatı üzerinde belirleyici rol oynayacaktır. Ayrıca geleceğe yönelik ekolojik tabanlı bir planlama çalışmasında alana ilişkin floristik kompozisyonları da göz önünde bulundurulmalıdır. Bu amaç doğrultusunda alana ilişkin vejetasyon bilgisini sağlayacak altlıklar oluşturulmalıdır. Çalışma alanında etkili olan 3. köprü çalışmasının gelecekte bu alanda meydana getireceği değişimler dikkate alınarak önemli bitki koruma alanları, yaşam ortamları ve özellikle alan içerisinde yer alan Belgrad Ormanı nın korunmasına yönelik tedbirler alınmalıdır. Aralık, 2015, 167 syf. Anahtar kelimeler: Sarıyer Bölgesi, Peyzaj Ekolojisi, Peyzaj Değişimi, Peyzaj Metrikleri, Floristik Kompozisyonunun Belirlenmesi xiii

17 SUMMARY M. Sc. THESIS IDENTIFICATION AND EVALUATION OF CHANGES IN THE LANDSCAPE IN THE REGION OF SARIYER BY USING LANDSCAPE METRICS Yeliz EMECEN Istanbul University Institute of Graduate Studies in Science and Engineering Landscape Architecture Department Supervisor: Prof. Dr. Yahya AYAŞLIGİL Development or formation of landscape derives from three mechanisms which are effective within the boundaries of the landscape. The first one is geomorphological events and processes occurring during a very long period of time. The second one is settlements and occupation of organisms. The third one is deterioration of individual ecosystems at local level. In this case, landscape is a spatial unit that can be distinguished and measured, sets of ecosystem interacting with each other, geomorphology and deterioration regime is repeated. Landscape ecology studies landscape structure, function and change. Landscape elements are patch, corridor and matrix. Landscape ecology searches both basic principles about structure, function and change of landscape and implementation of these basic principles i.e. (in other word) formulation and solution of the problem. Landscapes have dynamic structure. Landscape changes constantly because of human activities and natural disasters. These changes alter shape and size of the landscape elements in the landscape mosaic, and sometimes completely destroy them or cause the formation of the new elements. Therefore fragmentation and deterioration occur. As a result of these changes, habitats narrow (tighten) and biological richness reduces. Thus, fauna and wildlife are affected directly. Forman and Gordron (1986) state that xiv

18 Normally, patch in a landscape are plant and animal communities, that is, assemblage of species. Therefore vegetation and research of geobotanics is of great importance for performing landscape planning, one of the most important branch of landscape architecture called as creative natural conservation by Hackett (1972). Aim of this study is to determine floristic composition and landscape changes for Zekeriyaköy, Uskumruköy, Gümüşdere, Kilyos which have experienced population growth largely in Three methods are used to achieve this aim. Firstly, landscape structure is described. For this aim, categorical map pattern is created as depending on land cover/land use for study area. Classification categories have been revealed related to land cover/land use categories of study area. For determining land cover/land use, CORINE land cover and forest management plans are researched. After that the aerial photographs of 1996, 2005 and 2014 years are classified by using ArcGIS programs according to each land cover/land use categories. Secondly, the species composition are determined depending on the landscape structure in the study area. For this aim, sample areas are selected on the categorical maps for each land cover/land use. 451 plant taxon are collected from whole sample area and they are dried. The floristic composition is determined by diagnosing collected plants. Finally, in the last stage, landscape metrics are used in order to comprehend structure and function of landscape and, to examine landscape change and, to compare different patch type according to landscape ecology principles. In this stage, classified images are analyzed by using landscape metrics, Fragstats program, for determining landscape structure of study areas and each neighborhood. Between and years, changes of landscape structure are revealed. As a result of these studies, forest areas which are the dominant vegetation of the study areae have been decreased. Major factors of this degradation are expansion of the settlements with population growth and the construction work. The increase in residential areas (urban area) also affect farmland, semi-natural areas and dune areas apart from forest areas. As farmland and semi-natural areas decrease, units of land are began to be constructed in dune areas. In addition, the biggest change in forest areas has been in mixed coppice forests and oak coppice forests. Because these areas have been completely changed as grove forests according to forest managment regulation. Furthermore, forest areas were increased between 1996 and 2005 years due to afforestation in marshy places and dune areas. Between years, forest areas were decreased because of the construction works. The decrease in forest areas have started decreasing mainly among these year. 218 different taxon belonging to 64 families were found in the section of the species composition. The family with highest species is Poaceae. Endemic species have been diagnosed. This species are Fritillaria pontica Wahlemb., Lilium martagon L., Orchis coriophora L., Pancratium maritimum L. ve Ballota nigra L. ssp. anatolica P. H. Davis. xv

19 Consequently, landscape metric is the most important tool for determining landscape changes. Because it provides more reliable results about landscape structure. When landscape change is determined, as well as it must be considered the change in edge and shape in addition to area of patch type. Because the change in edge and core areas directly play a decisive role on habitats. Also the species composition related to study field should be considered when the future landscape planning base on ecological principles are carried out. In accordance with this purpose basic data providing information about vegetation of study field should be produced. Future changes especially originated from construction of third bridge have to be taken in the account and, important plant areas and also Belgrad forest area located in the study area should be protected by taking precaution. December, 2015, 167 page. Keywords: The Region of Sarıyer, Landscape Ecology, Landscape Change, Landscape Metrics, Determination of Floristic Composition. xvi

20 1 1. GİRİŞ Peyzaj mimarlığı, fiziksel çevrenin işlevselliğini ve yaşam kalitesini arttırmak amacıyla, doğal ve kültürel kaynakları koruma ve yönetme ilkesinden hareketle arazi planlaması, tasarımı ve yönetimini içeren uygulamalı bir bilim dalı ve meslek disiplinidir (Birişçi, 2007). Peyzaj mimarlığı çalışmalarında, toplumu oluşturan bireylerin, sosyal, kültürel, estetik, doğal, psikolojik gereksinimlerini karşılayacakları, içinde yaşayacakları mekânları ve çevreyi düzenli, estetik, sağlıklı ortamlar haline getirmek ve bu ortamlardaki güzelliklerin sürekliliğini sağlamak temel hedeflerdendir (Gülgün ve Türkyılmaz, 2001). Ekolojik anlamda çevrenin korunması ve sürekliliğin sağlanması peyzaj mimarlığı meslek disiplini içerisinde önemli bir yer tutmaktadır (Ayaşlıgil, 2002). Çevre en genel tanımı ile evrensel değerler bütünü ya da organizmaların yaşamı üzerine etkili olan faktörler bütünlüğüdür. ya da bir canlının veya bir canlılar toplumunun yaşamını sağlayan ve onu devamlı olarak etkisi altında bulunduran süreçler bütünüdür (Teknecioğlu, 2011). Kiper (1998) e göre çevre, canlıların etkileşim içinde bulunduğu doğal, yapay ve sosyal sistemlerin tümüdür (Dayı, 2008). Ekolojik bakış açısı çevreyi, yalnızca insanı çevreleyen dış kabuk olarak tanımlamaz. Canlının bulunduğu yerler, fiziksel-kimyasal koşullar ile diğer canlılar, o canlının çevresini oluşturur. Ekolojik anlamda çevre sözcüğü, canlıların yaşam boyu ilişkilerini sürdürdüğü dış ortamdır (Teknecioğlu, 2011). Geçmişten günümüze sürekli olarak çevreyle olan etkileşimimiz 20.yüzyıla gelindiğinde olumsuz bir yön çizmeye başlamıştır. Sanayileşmenin yaygınlaşması, endüstriyel üretimin artması ve bunların sonucu olarak ortaya çıkan kirlenmenin yaygınlık

21 2 kazanması sonucu çevre olumsuz olarak etkilenmiştir. Doğal kaynakların ve enerji kaynaklarının kıt olması, hızlı nüfus artışı, dünyadaki artan besin üretiminin artan nüfusu beslemeye yetmeyeceği varsayımı, kentleşme ve endüstrileşme ile kirliliğin artması toplumsal açıdan bütün dünya tarafından temel çevre sorunları olarak kabul edilmiştir (Karahan, 2009). Çevre sorunları ilk kez 1972 yılında İsveç in başkenti Stockholm de yapılan Dünya Çevre Konferansı nda küresel ölçekte ele alınmış ve Çevre Koruma kavramı ilk kez bu toplantıda kullanılmıştır (Ayaşlıgil, 2002). Çevre koruma, çevresel değerlerin ve ekolojik dengenin tahribini, havada, suda, toprakta kirlilik ve bozulmaların önlenmesi ve çevrenin iyileştirilmesi için yapılan çalışmaların bütününü ifade etmektedir. Yücel (1995) e göre çevre korumanın temel amacı, insan ve çevresini insan kaynaklı etkilerden koruyarak, oluşan zararları mümkün olduğu oranda ortadan kaldırmaya çalışmak ve yaşam standardının yükselmesine katkıda bulunmak, insan sağlığının korunmasını güvence altına almaktır (Caner, 2007). Kapsamlı çevre korumanın Avrupa Birliği tarafından kabul edilmiş iki önemli çalışma sahası bulunmaktadır. Bu sahalar Temel Sahalar ve Kompleks Sahalar dır (Bkz. Şekil 1.1). Kompleks sahaların uğraş alanı, insanın çevresini oluşturan peyzajdaki ekosistem komplekslerinin strüktürünün korunması ile sevk ve iradesidir. Temel sahalarda yapılan çalışmalar insanın çevresinde yer alan ve birbirinden ayrı olarak düşünülen peyzaj elemanları ile faktörlerin üzerindeki baskıların azaltılmasını amaçlar (Ayaşlıgil, 2002). Peyzaj mimarlığı çevre korumanın biyolojik-ekolojik koruma ayağını oluşturmaktadır. Çalışma konuları doğa koruma, peyzaj bakım, onarım, planlama, düzenleme, yönetim, peyzaj ile bağlantılı rekreasyon, kentsel yeşil alan planlama ve tasarım gibi konulardan oluşmaktadır (Ayaşlıgil, 2002).

22 3 Şekil 1.1: Çevre koruma, planlama ve düzenleme ile ilgili çalışma sahaları (Ayaşlıgil, 2002). Peyzaj planlama, peyzaj mimarlığının en önemli enstrümanıdır ve Hackett(1972) tarafından yaratıcı doğa koruma olarak adlandırılmaktadır. Ekolojik yaklaşımlı değerlendirmelerde peyzaj plancıları, peyzaj faktörlerini ve doğanın işleyişini ağırlıklı olarak değerlendirmektedir (Ayaşlıgil, 2002). Peyzaj planlama; peyzajın doğal ve kültürel özellik ve niteliklerinin yanında, peyzaj değerlerini ve potansiyelini koruma ve geliştirme yolunda arazi kullanımında öncelikler düzeni oluşturma amacıyla geleceği görme ve karar verme eylemidir (Birişçi, 2007). Peyzaj planlamanın en önemli amaçlarından biri peyzaj mimarlığı ve doğa koruma açısından alınabilecek tedbirlere dönük uzun vadeli bir konseptin hazırlanmasıdır (Ayaşlıgil, 2002). Uzun vadeli kararların alınması için, peyzaj elemanlarının iyi bilinmesi ve bunların arasındaki etkileşim ve değişimin ortaya konarak peyzajın tanımlanması gerekmektedir. Yapılacak olan bu çalışma; planlama ve doğa koruma açısından geleceğe yönelik doğru adımların atılmasına imkân sağlayacaktır. Çevre bilgisi ya da çevre bilimi olarak tanımlanan ekolojinin bir dalı olan (Troll 1968 atfen Odum ve Barrett 2002) peyzaj ekolojisi bilimi peyzajı strüktür, fonksiyon ve değişim yönünden inceleyerek peyzajın anlaşılmasını kolaylaştırmaktadır. Peyzaj strüktürü, peyzaj elemanlarının büyüklüğü,

23 4 şekli, sayısı, çeşidi ve konfigürasyonuna bağlı olarak dağılımını ifade etmektedir. Peyzaj fonksiyonu, peyzaj elemanları arasındaki enerji, madde ve türlerin akışını ifade etmektedir. Değişim ise strüktür, fonksiyon ve peyzaj mozaiğinde zamana bağlı olarak görülen farklılaşmadır. Peyzaj ekolojisi; hem peyzajın strüktürünü, işleyişini ve değişimi ile ilgili temel esasları hem de bu temel prensiplerin uygulanmasını yani sorunun formüle edilmesini ve çözümünü araştırmaktadır (Ayaşlıgil, 2002). Değişimler mozaik içindeki peyzaj elemanlarının şeklini ve büyüklüğünü değiştirmekte, bazen tamamen yok etmekte veya bazen yeni elemanların oluşumuna neden olmaktadır. Bunun sonucu olarak da peyzajın bütünlüğü bozulmaktadır. Bu gibi değişimlerle canlıların yaşam alanları daralmakta ve biyolojik zenginlik kaybolmaktadır. Böylece fauna ve yaban hayatı doğrudan etkilenmektedir (Ayaşlıgil, 2002). Peyzajda meydana gelen değişimlerin (delinme, parçalanma, bozulma, küçülme, aşınma) belirlenmesi; gelecekte oluşacak sorunların çözümüne yönelik önlemlerin alınması ve canlı yaşamı ve yaşam alanlarındaki ilişkilerin korunması açısından büyük önem taşımaktadır. Ülkemizde son yıllarda peyzaj değişimlerinin belirlenmesine ilişkin çalışmalar ağırlık kazanmaya başlamıştır. Bu çalışmaların amacı; peyzaj strüktüründeki değişimlere bağlı olarak canlıların yaşam mekânlarının nasıl etkilendiğini ortaya koyabilmektir. Peyzaj strüktürünü tanımlayan en önemli elemanlardan biri lekedir. Her bir leke kendine özgü bitki ve hayvan toplumlarını barındırmaktadır (Forman ve Godron, 1986). Bu nedenle peyzajda meydana gelen değişim ilk olarak leke içindeki canlı yaşamını etkileyecektir. Buna bağlı olarak da peyzajın strüktürü etkilenecektir. Peyzaj değişimini belirlemek amacıyla izlenecek yolda vejetasyon bilgisi ya da jeobotanik araştırmaları büyük önem taşımaktadır. Bu düşünceden hareketle coğrafi bilgi sistemleri ve diğer geliştirilmiş değişim belirleme yöntemleri yanında vejetasyon çalışmaları da yapılarak bütünsel bir yaklaşım geliştirilmelidir (Emecen ve Ayaşlıgil, 2015).

24 5 Bu düşünceden hareketle tez çalışması kapsamında çalışma alanının 1996, 2005 ve 2014 yıllarında nüfus artışı, kentleşme, ulaşım vb. yapısal nedenlerle meydana gelen baskılara bağlı olarak nasıl bir değişim gösterdiği belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırma kapsamında bu alanlarda İlk olarak peyzaj strüktürü tanımlanarak kategorik harita deseni oluşturması İkinci olarak vejetasyon açısından alanı ifade etmek amacıyla peyzaj strüktürüne ilişkin floristik kompozisyon tanımlanması Son olarak da oluşturulan haritalar doğrultusunda peyzaj metrikleri kullanılarak peyzaj strüktürü sayısal olarak ifade edilmesi ve bu değerlere bağlı olarak meydana gelen peyzaj değişiminin belirlenmesi ve değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Çalışma alanı sınırları İstanbul Sarıyer Bölgesi içerisinde yer alan Zekeriyaköy, Uskumruköy, Gümüşdere ve Kilyos (Kumköy) idari sınırı dikkate alınarak oluşturulmuştur (Bkz. Şekil 1.2). Sarıyer bölgesi içerisinde en hızlı nüfus değişiminin görüldüğü yerler olması Zekeriyaköy ve Uskumruköy ün seçilmesinde etkili olmuştur. Orman vejetasyonunun hâkim olduğu bu alanlarda, nüfus artışı ile birlikte peyzaj nitelikleri açısından da büyük değişimler görülmüştür. Bu değişimler mevcut canlı yaşamı üzerinde de baskılar oluşturmuştur. Gümüşdere Kilyos Uskumruköy Zekeriyaköy Şekil 1.2: Çalışma alanını oluşturan mahallelerin idari sınırları

25 6 Çalışma giriş/genel kısımlar, materyal, yöntem, bulgular ve tartışma-sonuç olmak üzere 5 aşamadan oluşmaktadır. Tezin ilk aşamasında literatür taraması yapılarak, çalışma konusuna ilişkin peyzaj, peyzaj ekolojisi, peyzaj değişimi kavramları ve bu kapsamda yapılan çalışmalar incelenmiştir. Çalışmanın temelini oluşturan peyzaj ve peyzaj ekolojisi, peyzaj strüktürü, peyzaj değişimi ve vejetasyon kavramlarına ilişkin genel bilgiler verilmiştir. İkinci aşamada çalışma alanının doğal genel özellikleri tanıtılmıştır. Bu kapsamda çalışma alanının coğrafi konumu, topografyası, eğim, bakı durumu, toprak yapısı jeolojik özellikleri, iklimi, bitki örtüsü ve faunası hakkında bilgi verilmiş, ayrıca sosyal hayatına ve tarihsel gelişimine, geçim kaynaklarına ve nüfusuna dair bilgiler verilmiştir. Üçüncü aşamada belirlenen amaçlar doğrultusunda yapılması gereken işlemler ve kullanılan yöntemler detaylı bir şekilde açıklanmıştır. Çalışma alanına ilişkin kategorik harita desenini oluşturmak amacıyla ilk olarak arazi kullanımı/arazi örtüsü göz önünde bulundurularak sınıflandırma basamakları oluşturulmuştur. Bu doğrultuda 1996, 2005 ve 2014 yıllarına ilişkin yüksek çözünürlüklü uydu görüntüleri sınıflandırılması için yapılması gereken işlemler tanımlanmıştır. İkinci aşamada her bir alan kullanımı için örnek alan seçilerek çalışma alanının floristik kompozisyonu belirlenmiştir. Bu amaç doğrultusunda yapılan flora çalışmasında bitki örneklerinin toplanması, kurutulması ve teşhisine ilişkin bilgiler verilmiştir. Son olarak sınıflandırılan görüntülerin peyzaj metrikleri kullanılarak peyzaj değişimi belirlemek amacıyla analizler yapılmıştır. Dördüncü aşamada peyzaj metrikleri kullanarak yapılan analizlerde elde edilen veriler incelenerek arazi kullanım/arazi örtüsündeki değişim sınıf düzeyinde ve Zekeriyaköy, Uskumruköy, Gümüşdere ve Kilyos (Kumköy) ise peyzaj düzeyinde değişimi değerlendirilmiştir. Bununla birlikte sınıf düzeyinde her bir örnek alana ilişkin bitki floristik kompozisyonlarına ait veriler bilgisayar ortamına aktarılmış ve ortak görülen bitki türleri ile örnek alana ilişkin taksonlar belirlenmiştir.

26 7 Son aşamada ise elde edilen bulgular doğrultusunda değişimin ne yönde olduğu ortaya konmuştur. Değişimin görüldüğü alanlar tespit ediliştir. Alana ilişkin floristik kompozisyonları değerlendirilmiştir. Peyzaj değişimi çalışmaları yapılırken nelere dikkat edilmesi gerektiği, vejetasyon çalışmalarının peyzaj değişimi açısından önemi, çalışma alanına ilişkin dikkat edilmesi gerekli olan hususlar belirlenmiş ve öneriler getirilmiştir.

27 8 2. GENEL KISIMLAR 2.1. PEYZAJ VE PEYZAJ EKOLOJISI KAVRAMLARI Birbirleriyle etkileşim içinde olan bağımlı parçaların oluşturduğu bütüne sistem adı verilmektedir. Sistem aynı zamanda ele alınabilen ilişkiler topluluğu ve/veya yumağı olarak da görülebilmektedir (Ayaşlıgil, 2002). Sistem içerisinde her şey hiyerarşik bir düzen içerisinde ilerlemektedir. Sistem içerisindeki her bir parça bir görev üstlenmekte ve bu parçalar etkileşim ve iş birliği ile birlikte bu görevleri yerine getirerek işlevsel bir bütün oluşturmaktadır. Sistemin içinde hem canlı hem de cansız parçalar bulunursa, böyle sistemler biyosistemler olarak adlandırılmaktadır. Biyolojik sistemler genetik sistemlerle başlayıp, hiyerarşi düzeni içinde aşamalı olarak ekosistem düzeyine ve oradan da ekosfer düzeyine kadar devam etmektedir (Bkz. Şekil 2.1) (Odum ve Barrett, 2005). Ekoloji bilimi çalışma basamakları Şekil 2.1: Biyosistem düzeyi hiyerarşi basamakları (Barrett ve ark ye atfen Odum ve Barrett, 2005).

28 9 Ekoloji, büyük ölçüde organizma düzeyinin üst basamaklarında yer alan biyosistemle uğraşır. Ekoloji kavramı, eski Yunanca da oikos ev, eve ait ; logos da bilim, çalışma, araştırma anlamına gelir. Ev, içinde yaşanılabilir çevreyi ifade eder (Odum ve Barrett, 2005). Ekoloji denildiğinde ilk olarak canlıların çevresi ile ilgilenen bir bilim dalı akla gelmektedir (Ayaşlıgil, 2002). İlk kez Alman biyoloji bilgini Ernest Haeckel (1869) ekolojiyi, canlıların birbirleriyle ve yaşadıkları ortamla ilişkileri dâhil, doğal çevrenin çalışmasıdır. şeklinde tanımlamıştır lü yıllarda ekoloji bir bilim dalı olarak kabul edilmiştir (Odum ve Barrett, 2005). Tansley (1926) ise ekolojiyi; geniş anlamda organizmaların (canlıların) doğal yaşama yerlerindeki fonksiyonlarını inceleyen bilim dalı olarak ifade etmiştir (Çiftçi, 2010). Sonuç olarak ekoloji, canlıların birbirleriyle ve çevreleriyle olan ilişkilerinin çalışılması ve araştırılmasıdır (Odum ve Barrett, 2005). Ekolojik bakış açısı ile çevre, yalnızca insanı çevreleyen dış kabuk olarak tanımlanamaz. Bir canlının bulunduğu yerdeki fiziksel-kimyasal koşulların yanı sıra o ortamdaki diğer canlılar da çevreyi oluşturur (Teknecioğlu, 2011). Bir başka deyişle ekoloji, canlıyı çevreleyen abiyotik(cansız) ve biyotik(canlı) faktörleri inceler 1. Biyolojik hiyerarşi düzeni içerisinde canlıyı çevreleyen biyotik ve abiyotik faktörlerin daha rahat araştırılması için ekoloji bilimi çalışma basamakları oluşturulmuştur. Ekolojinin çalışma basamaklarının ilkini popülasyon oluşturmaktadır. Popülasyon, aynı zamanda ve mekânda yaşayan bir türe ait organizmaların oluşturduğu bireyler topluluğu anlamına gelir. Komünite ise belirli bir alanda birbirinden farklı türlere ait tüm popülasyonları kapsar (komüniteye biyolojik komünite adı da verilir (Odum ve Barrett, 2005)). Popülasyonların doğal olarak yaşadıkları yer/mekân, habitat olarak tanımlanmaktadır (Zeydan, 2013). Morrison ve diğ. (1992) habitatı, belirli bir türe ait bireylerin (popülasyonun) yaşamasına olanak sağlayan, kaynak ve çevresel şartlarının kombinasyonunu içeren ve bu türlerin hayatta kalma ve üremelerine izin veren alanlar olarak tanımlamıştır (Franklin ve diğ., 2002). Bir popülasyonun yaşam ortamı kavramı [Ziyaret tarihi: ].

29 10 habitat olarak tanımlanırken, bir komünite için ise bu biyotop kavramına karşılık gelmektedir (Zeydan, 2013). Hiyerarşi düzenindeki ekosistem ise komünite ve komünitenin etrafını saran cansız çevreden meydana gelir ve bunlar hep birlikte işlevsel bir ekolojik sistem (ekosistem) oluştururlar (Odum ve Barrett, 2005). Çok çeşitli olan ekosistemler temelde aynı öğe ve işlevleri paylaşırlar. Öğeler; biyotik ve abiyotik olarak ayrılırken, aynı zamanda 3 temel işlev ile birbirlerine bağlıdır. Bunlar enerji akımı, kimyasal madde döngüleri ve popülasyon denetimidir (Ayaşlıgil, 2002). Ekosistemin bir üst basamağını oluşturan peyzaj, Forman ve Godron (1986) ya göre birbiriyle etkileşim halindeki ekosistemler kümesinden oluşan ve bu özelliğini geniş alanlarda tekrarlayan, heterojen yapılı arazi olarak tanımlanmıştır (Odum ve Barrett, 2005). Çalışma basamaklarının son iki konusu ise biyom ve ekosferdir. Kısaca tanımlayacak olursak biyom, en kısa tanımıyla biyolojik ev demektir. Büyük bir doğal ekosistem olarak da tanımlanabilir 2. Odum ve Barrett 2005 e göre biyom, kendine özgü ana vejetasyon tipleriyle ya da özgün peyzajları tanımlayan, geniş bir bölgeyi ya da bir kıtanın belirli bir parçasını kapsayacak ölçekte olan, daha büyük biyosistemlerdir. Dünyanın farklı parçaları üzerindeki aynı biyom tiplerine ait olan ekosistemler benzer çevresel şartlar altında benzer vejetasyon yapısı, besin döngüsü ve üretkenlik gibi benzer ekosistem fonksiyonu geliştirirler 3. Bu nedenle, bütün hayvan ve bitki topluluklarını içermesine rağmen biyom hâkim vejetasyona ve iklime bağlı olarak tanımlanır ve adlandırılır 1. Ekosfer (biyosfer) ise yerküredeki tüm canlıları ve bu canlılarla devamlı etkileşim halinde bulunan fiziksel çevreyi içine alır (Odum ve Barrett, 2005). Yukarıda açıklandığı gibi bir çok çalışma basamağını kapsayan ekoloji, çok fazla sayıda karmaşıklıkları çözmek zorunda olan bir disiplindir. Sadece cansız çevreye bakıldığında 2 [Ziyaret tarihi: ]. 3 [Ziyaret tarihi: ].

30 11 bile bu karmaşıklığın ne kadar büyük olduğunu anlamak mümkündür. Çevre bilgisi ya da çevre bilimi olarak bilinen ekoloji, canlılara bağlı olarak farklı çalışma sahalarına ayrılabilir (Ayaşlıgil, 2002). Ekolojinin çalışma basamaklarından olan peyzaj kavramına ilişkin birçok tanım yapılmıştır. Humbolt, peyzajı bir bölgenin toplam karakteri olarak ifade etmekte (Farina, 2006) ve peyzajı biyolojik ve fiziksel olgu/olaylar arasında mekânsal bağlantıyı çalışan bir öncü olarak görmektedir (Cushman ve Huettmann, 2010). Leser 1997 ye göre peyzaj abiyotik, biyotik ve antropojenik bileşenlerin fonksiyonel bir bütün oluşturduğu mekânsal bir doku olarak tanımlanmıştır (Nurlu, 2011). Bir peyzaja bütün olarak bakıldığında zaman ve mekâna bağlı olarak oluşan heterojen bir arazi parçası görülür. Böyle bir yapıya sahip olan peyzajda zaman ve mekâna bağlı olarak farklı gelişmeler, değişimler ve dinamikler ortaya çıkar (Risser ve diğ e atfen Odum ve Barrett, 2005). Peyzajın oluşumu veya gelişimi, peyzaj sınırları içinde etkin olan üç mekanizmadan kaynaklanır. Bunlar; 1. Çok uzun bir zaman süreci içinde meydana gelen jeomorfolojik olaylar ve oluşumlar. 2. Organizmaların kolonizasyonu yani yerleşmeleri ve işgal etmeleri. 3. Tek tek ekosistemlerin lokal düzeyde bozulmalarıdır (Ayaşlıgil, 2002). Peyzajdaki bu dinamizm ve heterojen yapı, o alandaki biyotik ve abiyotik varlıklar ve süreçler üzerinde değişik etkiler gösterirler (Risser ve diğ e atfen Odum ve Barrett, 2005). Bu, peyzajda meydana gelen değişimine ilişkin hususların belirlenmesi ve değerlendirilmesi, ekolojinin en genç dallarından biri olan peyzaj ekolojisinin çalışma konuları içerisinde yer almaktadır.

31 12 Risser ve diğ. (1984) peyzaj ekolojisinin açıkça mekânsal desene odaklandığını belirtmiştir. Özellikle de peyzaj ekolojisi heterojen peyzajın; zamansal ve mekânsal etkileşim ve değişimine, mekânsal heterojenliğin gelişimlerine ve dinamiklerine, aynı zamanda biyotik ve abiyotik faktörler üzerine etkisine ve yönetimine odaklanmaktadır (Turner ve diğ., 2001). Peyzaj ekolojisinin kökleri kaşif-coğrafyacı Alexander von Humboldt tarafından bilimsel bir terim olarak Peyzaj sözcüğünün tanıştırılmasıyla 19.yy ortalarında ortaya çıktığı söylenir (Cushman ve Huettmann, 2010). Peyzaj ekolojisi, basitçe peyzajın ekolojisidir (Forman, 1995). Peyzaj ekolojisi Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinde 2. Dünya savaşından sonra kullanımı başlamıştır. Kökleri jeobotanik ve arazi yönetiminin yanı sıra coğrafyaya kadar uzanmaktadır. Peyzaj ekolojisinin doğuşu ve gelişimi, halen devam etmekte olan dinamik ve evrensel bir süreçtir. Ekoloji coğrafya, botanik, zooloji hayvan davranışları ve peyzaj mimarlığı gibi ilişkili diğer bilimlerle çevrilidir (Farina, 2006). Peyzaj ekolojisi terimi ilk kez, Doğu Avrupa da bölgesel coğrafya ve vejetasyon biliminin yükselmesine neden olan ve hava fotoğrafçılığına yönelik yeni bir bakış açısı getiren Alman biyocağrafyacı Carl Troll (1939) tarafından kullanılmıştır. Forman ve Godron (1986), Naveh ve Lieberman (1984) peyzaj ekolojisini, temelde coğrafyacıların mekânsal yaklaşımı ile ekolojistlerin fonksiyonel yaklaşımının bir kombinasyonu olarak tanımlamıştır (Turner ve diğ., 2001). Peyzaj ekolojisi; peyzajı strüktür, fonksiyon ve değişim yönünden ele alır. Forman ve Godron göre; strüktür, farklı ekosistemler ya da peyzaj elemanları arasındaki ilişkileri ifade eder. Fonksiyon, peyzaj elemanları (hayvanlar, bitkiler, enerji akışı ve materyaller) arasındaki çeşitli etkileşimdir. Ekosistem unsurları arasındaki enerji, madde ve türlerin akışını ifade etmektedir. Değişim ise strüktür, fonksiyon ve peyzaj mozaiğinde zamana bağlı olarak görülen farklılaşmadır. Peyzaj ekolojisi hem peyzajın strüktürü, işleyişi ve

32 13 değişimi ile ilgili temel esasları hem de bu temel prensiplerin uygulanmasını yani sorunun formüle edilmesini ve çözümünü araştırmaktadır (Ayaşlıgil, 2002) Peyzaj Strüktürü Birbirinden farklı ekosistemler veya peyzaj elemanları arasındaki mekânsal ilişkileri ifade eder (Ayaşlıgil, 2002). Peyzajı oluşturan irili ufaklı ekosistem parçaları, bir bütün halinde bir araya gelerek peyzaj mozaiğini oluştururlar (Odum ve Barrett, 2005). Peyzaj strüktürünün, matriks içindeki lekelerin bir mozaiğinden oluştuğuna yönelik modern görünümü resmi olarak ilk defa Forman (1981) ve Forman ve Godron (1986) tarafından ortaya konmuştur. Forman ve Godron (1986), peyzaj ekolojisinin araştırılması gereken öncelikli konularının; peyzaj elemanlarının dağılım deseni, materyal akışı, elemanlar arasındaki biyolojik ve enerjik birimleri, peyzaj morfolojisine ilişkin çalışmalar olduğunu belirtmiştir (Cushman ve Huettmann, 2010). Modern peyzaj ekolojisi leke mozaik paradigmasına bağlıdır ki bu peyzajın farklı lekelerin mozaikleri olarak düşünülmesi ve analiz edilmesini sağlamıştır (Forman, 1995; Turner ve diğ., 2001 e atfen McGarigal ve diğ., 2009). Forman ve Godron (1986) ile Forman (1995) leke mozaiği içerisinde yer alan çok farklı peyzaj elemanlarını tanıtmak için en uygun ve popüler modelin, leke-koridor-matriks modeli olduğunu belirtir (Bkz. Şekil 2.2) (McGarigal ve diğ., 2009). Bu model altında 3 büyük peyzaj elemanı tanımlanır. Bunlar leke, koridor ve matrikstir. Şekil 2.2: Leke Koridor - Matriks modeli [Ziyaret tarihi: ].

33 Leke Lekeler; kendi çevrelerinden farklı olan nispeten homojen alanlardır (Forman, 1995). Ekolojistler habitat lekelerini ilk olarak adaya benzetmiş ve içinde bulunduğu matriksi tek ve etkisiz(nötr) olarak kabul etmişlerdir (Dramstad ve diğ., 1996). Bu düşünce, organizmaların peyzaj deseni ile olan etkileşimde dikkate almaması ve peyzaj içerisindeki matriksleri tek ve eşit olarak kabul etmesi nedeniyle yavaş yavaş terk edilmiştir (Cushman ve Huettmann, 2010). Lekeler boyut, sayı ve konum açısından birbirlerinden farklılaşır ve bunlara bağlı olarak analiz edilir. Bir peyzaj içerisinde çok sayıda leke bulunabilir. Lekeler dinamiktir ve zaman-mekan ölçeğine bağlı olarak farklılıklar gösterir (Dramstad ve diğ., 1996). Peyzaj tek bir lekeyi değil leke mozaiği hiyerarşisini içerir (McGarigal, 2015). Leke Geometrisi: Peyzaj lekeleri ve koridorlarının değişik büyüklüklerde ve kalitede olması ekolojik olayları ve süreçleri ile bitki ve hayvan bolluk derecesini etkilemektedir. Ayrıca peyzaj elemanlarının geometrisi ve biçimi de popülasyon ve komünite düzeyinde ekolojik olaylar üzerinde etkilidir. Peyzaj ölçeğinde bitki ve hayvanların yayılış şekilleri, gezme ve dolaşma davranışları, enerji ilişkileri, ekosistemlerin ve peyzajların sürdürülebilirliği gibi olayların ve süreçlerin anlaşılması için gereklidir (Odum ve Barrett, 2005). Peyzaj lekeleri türler açısından kenar ve iç türler olarak ayrılabilir. Merkezde yer alan türler ile kenar türleri birbirinden farklılık göstermektedir. Doğal vejetasyon lekeleri ne kadar büyükse tür açısından bir o kadar zenginlik gösterir. Türlerin büyük lekeler içerisinde lokal olarak yok olması daha azdır. Büyük lekeler iç türlerin canlı popülasyonunu korur, büyük yaşam alanı içinde yaşayan sürüngenler için kaçış noktası oluştururlar. Küçük lekeler ise tür hareketi için adım taşı olarak görev yapabilir, aynı zamanda bazı yaygın olmayan türleri de içerebilirler. Ekolojik açıdan destekleyici görev üstlenirler (Dramstad ve diğ., 1996).

34 15 Büyük bir lekenin daha küçük iki parçaya bölünmesi kenar habitatını arttırırken iç kısma ait habitata zarar verir. Kenar türlerinin popülasyon boyutu artarken iç bölge türlerinin sayısı ve popülasyon boyutu azalır (Bkz. Şekil 2.3) (Dramstad ve diğ., 1996). Şekil 2. 3: İç - kenar habitatı ve tür ilişkisi (Dramstad ve diğ., 1996). Peyzajın şekli, peyzajın sınırları tarafından belirlenir. Bu kenarlar hem doğal yollarla hem de antropojenik etkiler nedeniyle oluşmaktadır. İnsan yapımı kenarlar düz, basit ve sert kenarlı iken, doğal kenarların çoğu kıvrımlı, kompleks ve yumuşaktır. İki alan arasında olan düz sınırlarla karşılaştırıldığında kıvrımlı, ince leke kenarları daha az erozyona uğrarken yaban hayatı kullanımı için daha fazla ekolojik faydalar içerebilir. Bir kenar boyunca girinti ve çıkıntıların varlığı düz bir kenardan daha çok habitat çeşitliliğine imkan sağlar ve buna bağlı olarak daha yüksek tür çeşitliliğini teşvik eder (Dramstad ve diğ., 1996). Peyzajdaki leke kenarı ve leke içi türlerinin bolluk dereceleri, lekelerin ve koridorların şekil ve büyüklüğü ile yakından ilgilidir. Eşit büyüklükte fakat farklı biçim ve şekildeki peyzaj lekelerinin daire ya da daireye yakın şekilli olanları iç kısmı tercih eden türler için en yüksek oranda habitatı sunarken, uzun ve dar şekilli lekeler ise kenar alan türleri için en yüksek oranda habitatı sunar (Bkz. Şekil 2.4). Bir leke ne kadar dar ve uzun olursa iç bölge türleri için uygun habitatlar o derecede azalmakta ve hatta tamamen yok

35 16 olmaktadır. Kıvrımlı lekelerde kenar habitatı oranı artarken iç kısmın habitatında azalma görülmektedir (Odum ve Barrett, 2005). Şekil 2.4: Peyzaj lekesinin şekline bağlı olarak oluşan iç ve kenar habitat büyüklükleri (Odum ve Barrett, 2005; Dramstad ve diğ., 1996) Koridor Koridorlar, iki ya da daha fazla peyzaj lekesini birbirlerine bağlayan ve genellikle şerit halinde uzanan sucul veya karasal alanlardır. İçinde bulunduğu matriksten farklı, fakat birbirine bağladığı lekeler ile benzerlik göstermektedir (Odum ve Barrett, 2005). Koridorlar, türlerin yer değiştirmesine ve madde, enerji ve bilgi akışı gibi önemli birçok fonksiyona sahip olan peyzaj elemanları arasındaki mekânsal bağlantılardır (Bastian ve Steinhardt, 2002). Koridorlar ile ilişkili birçok tanım önerilmiştir. İlk yapılan tanımlardan biri koridorları; bölgeler arasındaki biyotanın hızlı bir şekilde yayıldığı gelişmiş güzargahlar olarak tanımlamıştır (Perault ve Lomolino, 2000 atfen Hilty ve diğ ). Soulé ve Gilpin (1991) ise koridoru iki ya da daha fazla doğal habitat lekesini birbirine bağlayan ve hareket fonksiyonu sağlayan çizgisel peyzaj elemanları olarak tanımlamıştır (Hilty ve diğ ).

36 17 Koridorlar, lekeler arasındaki bağlantının (connectivity) sağlanması için bir yoldur (Hilty ve diğ., 2006). Fonksiyonel olarak canlılar için yaşam ortamı, yayılma ve göç için hareket alanı sağlarken, bazen de organizmaların hareketlerini kısıtlayıcı etkileri vardır (Nurlu, 2011). Koridorlar; akıntı, hayvanların oluşturduğu patikalar vb. doğal yollarla oluşabileceği gibi insan müdahalesiyle oluşan yollar, elektrik hatları, hendekler ve yürüyüş hatları gibi birçok yapay nedenlerden dolayı da ortaya çıkabilir (Forman, 1995). LaPolla ve Barett (1993); türe özgü tepkilerin koridorların büyüklük ve biçimlerine göre değişmesini belirtmesinin yanı sıra, dar ve uzun yapılı (çizgisel) koridorların şerit halinde uzanan habitat lekeleri olarak işlev yapabileceğini ifade etmiştir (Odum ve Barrett, 2005). Koridorları yapısı, oluşum nedenleri ve fonksiyonları göz önünde bulundurarak sınıflandırılabilir. Yapısı göz önüne alındığında koridorlar 3 e ayrılır. 1) Çizgisel koridor (iç bölgedeki çevre şartlarının gelişimi için aşırı dardır), 2) Şerit koridor (iç bölgedeki çevre şartlarının gelişimi için yeterli genişliktedir), 3) Akıntı koridorlarıdır (McGarigal, 2015). Koridorlar oluşum nedenlerine bağlı olarak 5 farklı şekilde tanımlanmıştır. Bunlar doğal (environmental) koridorlar, kalıntı (remnant) koridorları, tahribat (disturbance) koridorları, yenilenmiş (regenerated) koridorlar, bitkilendirilmiş (introduced) koridorlardır. Doğal koridorlar; akıntı, toprak tipi ve jeolojik oluşumlar gibi doğal kaynaklara karşı vejetasyonun göstermiş olduğu tepkidir. Akıntıya paralel olarak oluşan bir nehir kıyısı bitki örtüsü buna örnektir. Doğal koridorlar genellikle kıvrımlı yapıdadır 5. Kalıntı koridorları; bir alandaki orijinal vejetasyonun büyük bir bölümünün yok edildiği, küçük bir bölümünün ise bir hat boyunca bırakıldığı durumlarda oluşur. Bu koridorlar bir bölgedeki tür çeşitliliğini arttırır, besin döngüsünü iyileştirir, 5 [Ziyaret tarihi: ].

37 18 doğal sermayeyi korur ve av hayvanları için habitat sağlar (Odum ve Barrett, 2005). Tahribat koridorları; bir peyzaj matriksinde meydana gelen tahribatlar doğrusal bir hat boyunca gerçekleşmişse bu koridorlar tahribat koridorları olarak adlandırılır (Odum ve Barrett, 2005). Yeniden oluşan koridorlar; peyzaj matriksi içerisinde yer alan bir arazide bir hat boyunca vejetasyonun yeniden büyümesi ile ortaya çıkan koridorlardır. Bu koridorlarda en çok görülen türler kuşlardır. Kuşlar bitki tohumlarının yayılmasını sağlayarak koridorların gelişmesini ve bitki türlerinin gelişmesini sağlarlar (Odum ve Barrett, 2005). Terk edilmiş yollar, parkurları ve demiryolları üzerinde oluşan vejetasyon bu koridor tipine birer örnektir 5. Bitkilendirilmiş koridorlarlar; çeşitli ekonomik ve ekolojik nedenlerle insanlar tarafından ekilip dikilen bitkilerin oluşturduğu hatlardır (Odum ve Barrett, 2005). Fonksiyonel peyzaj elemanı olarak koridorlar estetik açıdan, ekosistem hizmet değerleri, kültürel mirası koruma ve rekreasyonel imkân sağlama gibi birden fazla amaca hizmet edebilir (Ahern 1995, Fábos 2004 e atfen Hilty ve diğ. 2006). Koridorlar esas olarak 5 büyük fonksiyona sahiptir. Bunlar habitat, nakil (conduit), filtre, kaynak ve sink fonksiyonudur. (Forman, 1995). Habitat koridorları: Yaşama, üreme ve hareket etme imkânı sağlayan çizgisel peyzaj elemanlarıdır. Kalıcı veya geçici habitatlar oluşturabilir. Habitat koridorları pasif olarak hedef organizma için peyzaj bağlantısını arttırır (McGarigal, 2015). Küçük yaşam ortamı içerisinde yaşayan ve çok büyük hareket alanına ihtiyaç duymayan bir tür için habitat ortamı sağlarken, memeliler gibi büyük bir yaşam alanına ihtiyaç duyan canlılar için göç mevsiminde lekeler arasında geçiş habitatı oluşturabilir 6. Nakil koridorları; Enerji, su, besin maddesi, gen, tohum, organizmaların ve diğer elemanların taşındığı koridorlardır [Ziyaret tarihi: ].

38 19 Filtre koridorları: Hücre zarına benzer. Yarı geçirgendir. Bazı hareketli objelerin geçişine engel olurken bazılarının kısmı olarak geçmesine izin verir. Bir başka hareketli obje için tam geçirgendir. Koridor içerisindeki akış da buna benzer şekilde etkilenir (Forman, 1995). Rüzgar, rüzgarın taşıdığı partiküller, yüzey/yeraltı suyu, besin, genler ve hayvanlar için bariyer ya da filtre görevi görebilir. Erozyonu azaltmak için bariyer oluşturur. Yollar ve kanallar gibi bazı yapay koridorlar ise yaban hayatı hareketlerine engel olabilir ve popülasyonu etkileyebilirler 6. Filtre koridorları aktif olarak matriksin bağlantısını azaltır (McGarigal, 2015). Tahribat koridorları aynı zamanda filtre koridoru olarak işlev görebilir. Kaynak koridorlar: Büyük alanlar ya da orman alanları boyunca oluşacak yeni koridorlar; hayvan, su, araç gibi objelerin yanı sıra ses, toz, çeşitli kimyasallar ve bazı koridor türlerinin matrikse yayılmasına neden olacaktır. Bu nedenle koridorlar matriks üzerindeki çeşit çeşit etkileri ile kaynak görevini üstlenir (Forman, 1995). Sink koridorları: Avlanma sonucu ve diğer nedenlerden dolayı ölüm oranları açısından hem koridor üzerinde yaşayan canlılar hem de göçmen türlerde popülasyon açısından net kayıplar oluşmaya başladığında ortaya çıkar 6. Geçici koridorlardır. Sadece orman veya çayır alanlar içerisinde görülen ve matriks içinde bulunan objeler için sink olarak görev yapar. Örneğin kar, toprak ve tohumlar taşınarak ormanlık koridorlara sıkıştığında ya da su erozyonu nedeniyle gelen partiküller, pestisitler ve hayvanlar akıntı koridorları içerisinde biriktiğinde veya yol ve nehir üzerindeki hayvan ölüleri kar suları tarafından oluşan sink koridorları aracılığıyla yıkanıp koridorun aşağı kısımlar doğru taşınır (Forman, 1995) Matriks Matriks, benzer ekosistem ve vejetasyon tiplerinden oluşan geniş alana verilen isimdir. Peyzajın, lekelerin ve koridorların üzerinde bulunduğu ana iskeletini oluşturur (Odum ve Barrett, 2005). Peyzaj elemanlarının, genellikle de lekelerin tipik olarak birleşimidir. Matriks peyzaj fonksiyonu üzerinde baskın rol oynamaktadır (McGarigal, 2015). Yoğun örtü, yüksek bağlanabilirlik ve/veya dinamiklerin üzerinde baskın kontrol sağlayan, bir mozaik içerindeki alan kullanım tipi ya da arka plan ekosistemidir. (Forman, 2013). Sonuç olarak peyzaj mozaik modeli; leke-koridor ve matriksin oluşturduğu bir desendir (Bkz. Şekil 2.5) (Forman, 2013).

39 20 Şekil 2. 5: Leke-Koridor-Matriks mozaik modeli ilişkisi Peyzaj Fonksiyonu Peyzaj fonksiyonu; mekânsal elemanlar arasındaki etkileşimleri yani ekosistem unsurları arasındaki madde, enerji ve türlerin akışını ifade etmektedir. Ekolojik objeler (hayvanlar, bitkiler, biyokütle, ısı enerjisi, su, besin maddeleri) sürekli olarak peyzaj elemanları arasında hareket etmekte ve yer değiştirmektedir (Kor, 2011). Peyzaj strüktüründeki değişim, fonksiyonu etkilemektedir. İşleyişteki değişim ise yine bir döngü olarak peyzaj strüktürünü etkilemektedir (Forman ve Godron, 1986 ya atfen Deniz ve diğ., 2006). Strüktür ve fonksiyon arasındaki bu dinamik etkileşim canlı topluluklarının varlığı ve sürekliliğinde belirleyici bir rol oynamaktadır (Deniz ve diğ., 2006). Peyzaj elemanları arasındaki ilişkileri ve mevcut olan akışı ortaya koymak için peyzaj fonksiyonunun tam olarak anlaşılması gerekmektedir (Ayaşlıgil, 2002). Peyzaj fonksiyonu, peyzajın sağladığı farklı kategorilerdeki hizmetlerine (üretim, koruma, düzenleme vb.) işaret etmektedir (Kor, 2011). 7 [Ziyaret tarihi: ].

40 21 Peyzaj ekolojisi son olarak da peyzajı peyzaj değişimi yönünden ele alır. Tez çalışmasının temel kavramlarından olan peyzaj değişimine ilişkin hususlar daha detaylı bir şekilde bölüm 2.2. başlığı altında ele alınmıştır PEYZAJ DEĞİŞİMİNE İLİŞKİN HUSUSLAR Peyzaj değişimi, zamana bağlı olarak ekolojik mozaiğin, strüktürel ve fonksiyonel değişimi olarak tanımlanabilir (Ayaşlıgil, 2002). Peyzajlar devamlı olarak değişmektedir (Bastian ve Steinhardt, 2002). Peyzajlar dünyanın farklı yerlerinde benzer desenler üzerinde aynı süreci izleyerek değişirler. Lindenmayer ve Fischer (2006) çalışmasında peyzaj değişimine bireylerin ve toplulukların nasıl tepki verdiğini ifade etmek için iki tane peyzaj değişim sınıflandırması ele almıştır (Bkz. Şekil 2.6). Bunlar Forman (1995) ve McIntyre ve Hobbs (1999) tarafından ileri sürülen peyzaj değişim modelidir. McIntyre ve Hobbs tarafından ileri sürülen model Forman (1995) tarafından üretilen tanıma bir ek açıklama olarak sunulmuştur. Şekil 2.6: Forman (1995) (sağ taraf) ve McIntyre ve Hobbs (1999) (sol taraf) tarafından ileri sürülen peyzaj değişim modeli (Lindenmayer ve Fischer, 2006).

41 22 Forman (1995), insan etkisi nedeniyle peyzajda meydana gelen mekânsal değişimi 5 başlık altında toplamıştır. Bunlar Delinme (perforation), Dilimleme/Bölme (dissection), Parçalanma (fragmentation/subdivision), Küçülme (shrinkage) ve Zayiat (attrition) tır. Bu değişimler peyzajda farklı desenlerin oluşmasına neden olmaktadır. Ayrıca ekolojik süreçler de bitki ve hayvanların yayılımını değiştirirler. Forman (1995) peyzajın zaman bileşenlerine bağlı olarak değiştiğini ve arttığını belirtmiştir (Lindenmayer ve Fischer, 2006). Delinme; habitat kaybı ve parçalanmanın ilk basamağıdır. Farklı arazi kullanımlarından (ziraat, konut gelişimi vb.) kaynaklanan dönüşümler sonucu oluşan direkt kayıplar nedeniyle doğal habitatın delinmesini kapsar. Açımlama/dilimleme; ikinci aşamadır. Ortaya çıkan çizgisel peyzaj elemanlarından kaynaklanır (Cushman ve Huettmann, 2010). Arazi dönüşüm başlangıcının alternatif yolu, arazinin eşit genişlikteki çizgilerle bölünmesi veya parçalara ayrılmasıdır (Aksu, 2012). Parçalanma; üçüncü aşamadır. Fiziksel olarak bağlantılı habitatları içeren peyzajın farklı parçalara bölünmesiyle oluşur. Parçalanma habitatın fiziksel bağlantısını tamamen kesebilir ve organizmanın hareket güzergâhını bozabilir. Küçülme ve Zayiat; habitat kaybı ve parçalanmanın en son basamaklarını oluşturur. Bazı durumlarda hedef habitat tamamen ortadan kaybolabilir. Burada peyzaj, hedef habitatın canlılığı açısından kritik bir durumdadır. Habitat lekelerinin boyutu azalmaya ve birbirlerinden izole olmaya başladıklarından peyzajın fonksiyonu, hedef habitat ile ilişkili olan organizmalar açısından ciddi bir tehlike altındadır (Cushman ve Huettmann, 2010). McIntyre ve Hobbs (1999) ise peyzaj değişim sürecinde peyzaj durumunu 4 büyük sınıfta tanımlamıştır. Peyzajlar; bozulmamış, alacalı, parçalı veya kalıntı olarak tanımlanmıştır. Forman 1995 e göre bu farklı sınıflar peyzaj içerisindeki farklı peyzaj desenlerine denk gelir. McIntyre ve Hobbs (1999), antropojenik kökenli peyzaj değişiminin artmasıyla bozulmamış habitat miktarının azalacağını ve habitat bozulmasının artacağını ileri sürmüştür (Lindenmayer ve Fischer, 2006).

42 Peyzaj Değişimine Neden Olan Faktörler Güneş enerjisi, su, rüzgâr, heyelan gibi abiyotik faktörler ile bakteri, virüs, bitki ve hayvan rekabetinden kaynaklı biyotik etmenler peyzajda bozulmalara neden olur. Bu bozulmalar peyzajı derinden etkileyebilir (Farina, 2006). Peyzaj değişimi, kültürel faktörlere ek olarak ekolojik ve sosyoekonomik faktörlerin kompleks bir sürecidir (Bastian ve Steinhardt, 2002). Peyzajın değişimi çok sayıda ve farklı nedenlerden dolayı meydana gelir (Lindenmayer ve Fischer, 2006). Doğal peyzaj değişimleri oldukça uzun sürede ve yavaş bir şekilde meydana gelirken, doğa olayına bağlı olarak (volkanik patlamalar, sel, kuraklık, deprem, çığ vb.) kısa süre içerisinde de gerçekleşebilir. Temelde insan topluluklarının gelişimi peyzaj değişimi üzerine doğal süreçlerden daha baskın bir etken olmuştur (Bastian ve Steinhardt, 2002). Bu etkilerin arasında Landsberg (1999) ve Daily (2001) e göre en yaygın olanları tarımsal büyüme ve Luck ve diğ. e göre (2004) ise kentleşmedir (Lindenmayer ve Fischer, 2006). Bernhardt ve Jäger (1985), Bastian ve Bernhardt (1993) Orta Avrupa için yaptıkları çalışmada, tarihsel açıdan bakıldığında 4 büyük faktörün peyzaj değişimine üzerinde etkili olduğu belirtilmiştir. Birinci etmen; tarımsal kullanımlar ve ekonomik kazanımlardır. Tarımsal gelişim büyük kırsal bölgelerin oluşmasına, su dengesinin ve bölgesel iklimin değişmesine, yaşam ortamı değişen hayvan ve bitki türlerinin göç etmesine ve bunun gibi çeşitli değişimlere neden olmuştur. İkinci etmen; tarımın dışında peyzajın sunmuş olduğu bütün doğal kaynak ve potansiyelinin yoğun bir şekilde kullanıldığı diğer birbirleriyle bağlantılı (bütüncül) gelişmelerdir. Bunlar cevher madenciliği için yerleşim, taşımacılık ve iletişim ağlarının kurulması, enerji üretmek, mal taşımak ve balıkçılık için suların kullanılması, doğal ormanların ormancılık faaliyetleri (kerestecilik, avlanma vb.) için kullanılmasıdır. Üçüncü etmen ise sanayi devrimidir. Sanayinin geliştiği alanlarda kaynakların büyük oranda sömürüldüğü ve yerleşim yapısında belirgin yığılmaların olduğu görülmüştür. Tarım alanları ve orman alanlarını sınırlandırmıştır. Dünya yüzeyi yerleşme, endüstriyel gelişme, ulaşım yolları ve madencilik ile kaplanmaya başlamıştır. Yeni tekniklerin gelişmesi ile fosil yakıtların yoğun kullanılmaya ve kimyasal üretim sanayisi gelişmeye başlamıştır. Tarımda makineleşme insan gücüne olan ihtiyacı azaltmış ve bu da göçlere neden olmuştur.

43 24 Tarım arazileri; gübreleme, arazi gelişimi ve kullanılan toprak tabakasının arttırılması teşebbüsü ile birlikte homojen bir yapı almıştır. Bu da peyzaj içindeki biyoçeşitliliği olumsuz etkilemiştir. Dördüncü büyük etken ise bilim ve teknolojinin gelişimiyle görülmüştür. Bilim ve teknolojinin gelişimi olumlu yönde etkileri kadar bir o kadar yoğun bir şekilde doğal kaynakların kullanılması nedeniyle de çevreyi olumsuz olarak etkilenmiştir. Peyzajlar, insan etkisine maruz kalmış ve doğaya yabancı maddelerin katı, sıvı veya gaz şeklinde birikerek her yerde görülmeye başlamıştır. Çevrenin kullanımında hızlı artış görülmeye başlamış ve biyoçeşitlilik daha da azalmıştır (Bastian ve Steinhardt, 2002). Bu etkenler geçmişten günümüze kadar tüm peyzajlarda etkili olmuş aşamalardır. Peyzaj değişimine neden olan unsurları sıralayacak olursak beş ana zorlayıcı güç etkilidir. Bunlar, Sosyo-ekonomik zorlayıcılar: Kentleşme, sanayi, endüstriyel faaliyetler. Politik zorlayıcılar: Politik kararlar sonucu yapılan yanlış uygulamalar. Teknolojik zorlayıcılar: Araç yolları, alt yapı tesisleri Doğal zorlayıcılar: Sel, çığ, heyelan Kültürel zorlayıcılar: Ulaşılabilirlik, insan müdahaleleri, yangın (Farina 2000, Bürgi et al. 2004, Antrop 2005 e atfen Gökyer, 2009) Peyzaj Değişiminin Peyzaj Strüktürü ve Tür Kompozisyonu Açısından Etkileri Peyzajlar çeşitli nedenler ile özellikle de insan etkisiyle birçok değişiklikler göstermektedir. Bu değişiklikler Forman (1995) ın belirttiği gibi delinme, dilimleme/bölünme, parçalanma, küçülme ve zayiat gibi çeşitli aşamalardan geçerek peyzaj desenini değiştirmektedir (Bkz. Şekil 2.7). Peyzaj deseninin değişmesi de peyzaj elemanları ve habitatlar üzerinde çeşitli değişimlere neden olmaktadır.

44 25 Şekil 2. 7: Mekansal dönüşüm süreci (Forman (1995) e atfen Aksu 2012). Mekânsal dönüşüm süreçlerinin ekolojik etkileri 0 nötr, + artma veya - azalmayı gösterir. (Not: 1 Eğer boyut alandan ziyade çap olarak ölçülürse delinme 0 olur. Eğer habitat kaybı ortalama peyzaj boyutuna eşit ya da büyükse zayiat 0 ya da - olur. 2 Eğer değişen lekeler iç habitata sahip değilse küçülme ya da zayiat 0 olur. 3 Eğer rastgele doğrusal hatlar(rotalar) ölçülürse delinme - olur. Eğer lekelerin adım taşı olarak kullanıldığı öğe geçişi olasılığı ölçülmüşse küçülme ve zayiata uğrama - olur. 4 Eğer parça kayıpları değişime sebep olmuyorsa veya lekelerin sınırlarını arttırmıyorsa küçülme 0 ya da + olur (Forman 1995 e atfen Aksu 2012)). Forman (1995) ın mekânsal dönüşüm süreçlerinin ekolojik etkilerini gösteren şekil 2.7 incelendiğinde, peyzajdaki leke sayısı dilimleme ve parçalanma sebebiyle artarken zayiat nedeniyle azalma göstermektedir. Ortalama leke boyutu ise delinme, dilimleme, parçalanma ve küçülme ile azalırken zayiat ile artış gösterir. Bunun nedeni küçük lekelerin kaybolmaya daha yatkın olmalarıdır ve kayboldukça ortalamadaki etkisini yitirir. Alan boyunca devam eden koridorlar veya matrikslerdeki bağlanabilirlik dilimleme ve parçalanma ile tipik olarak azalır. Toplam kenar uzunluğu ise delinme, dilimleme ve parçalanma ile artarken küçülme ve zayiat ile azalmaktadır. Bu mekânsal dönüşümlerin tamamında lekenin toplam iç habitatında azalma, habitat kaybı ve izolasyonunda ise artış görülmektedir (Forman (1995) e atfen Aksu, 2012). İsviçreli fitocoğrafyacı Alphonse de Candolle 1855'te büyük habitatların daha küçük birimlere parçalanması buradaki bir veya daha fazla türün yok olacağı sonucunu doğuracaktır diye belirtmiştir. (Harris and Silva-Lopez, 1992 atfen Deniz ve diğ., 2006). Esas olarak daha büyük habitat alanları daha fazla türün barınmasına olanak tanır. Bir habitatın alanının %90 azalması durumunda orada yaşayan türlerin %50 sinin kaybolacağı genel bir kabuldür. Bu yok oluşların ana nedenlerinden biri habitat kayıplarıdır (Jeffries,

45 ya atfen Palabaş Uzun ve diğ., 2011). Plancılar ve tasarımcılar, farklı ölçeklerde peyzaj değişimini belirleyerek ve tanımlayarak biyoçeşitliliğin ve doğal sürecin korunmasını en üst düzeye çıkarabilirler (Dramstad ve diğ., 1996). Peyzajlara büyük ölçekte bakıldığında en çarpıcı olgunun insan kullanımlarının sebep olduğu parçalanmışlık olduğu görülecektir. Bu da parçalanma ile birlikte şekil 2.7 de de görüldüğü gibi habitatların küçülmesi veya kaybı, ekolojik açıdan önemli bağlantıların azalması ve izolasyon ve kenar etkisi gibi sorunları da beraberinde getirmektedir (Meffe ve Carroll (1997) ye atfen Deniz ve diğ., 2006) Kenar Etkisi Kenar etkisi (edge effect) iki habitat arasındaki sınır ya da kenar bölgesinin ekolojik açıdan önemli iç ya da çekirdek bölgeye olan negatif etkisi olarak tanımlanmaktadır. Doğal habitatların kenar kısımlarında ekolojik açıdan önemli olan hassas türlerin varlığı o habitatın iç bölgelerine göre daha düşüktür. Bir habitatın sınır ya da kenar kısmı ne kadar geniş ise iç kısımdaki ekolojik açıdan önemli alanlar o kadar az demektir. Kenar etkisinin en şiddetli olduğu alanlar, yoğun insan kullanımlarının olduğu bölgelerdir. Habitatların daha küçük parçalara bölünmesi, iç habitat alanlarının sürekli olarak azalmasına yol açmaktadır. Bu durum kenar alanlarının artarak daha geniş bir bölgede etkili olmasına neden olmaktadır. Bu da biyolojik çeşitliliği etkilemektedir (Deniz ve diğ., 2006). Büyük bir lekenin daha küçük iki parçaya bölünmesi kenar habitatını arttırırken iç bölge habitatına zarar verir. Kenar türlerinin popülasyon boyutu artarken, iç bölge türlerinin sayısı ve popülasyon boyutu azalır (Bkz. Şekil 2.8) (Dramstad ve diğ., 1996).

46 27 Şekil 2. 8: Peyzajdaki parçalanmanın iç ve kenar türlerine etkisi Bağlantı ve İzolasyon Bağlantı, benzer peyzaj elemanları arasındaki bağlanma derecesini ifade eder (Bastian ve Steinhardt, 2002). Bağlantı bir peyzaj zenginliğidir, strüktürü ve peyzaj fonksiyonu arasındaki ilişkileri açıklamaktadır. Genel olarak enerji, madde, besin maddeleri, türler ve insanların peyzaj üzerindeki akışının kolaylık veya zorluk derecesini gösteren bir kavram olarak kabul edilmektedir (Leitao ve diğ., 2006 e atfen Kor, 2011). Forman (1997) ise bağlantıyı, peyzaj içinde yer alan benzer işlevlere sahip alanların birbirleri ile ne kadar bağlantılı olduğunu ifade eden bir kavram olarak tanımlamaktadır. Peyzaj deseninin yüksek oranda bağlantı sergilemesi tür hareketliliğini destekleyerek habitat ve kaynak işlerliğini de arttırmaktadır (Forman, 1997 e atfen Kor, 2011). Peyzaj sistemindeki bağlantının zayıflaması, alan izolasyonuna bağlı olarak popülasyon izolasyonunun oluşması (ki bu durum belirli bir alanda izole olmuş türlerin çeşitliliğinde ve sayısında gerilemeye yol açacaktır), hareketliliğin sınırlanması, tür dağılım deseninin bozulması ve döngülerin sınırlanması sonuçlarını doğurmaktadır. Bu yaşamsal işlevlerin devamının sağlanması peyzajdaki bağlantı durumunun korunmasına 8 [Ziyaret tarihi: ].

47 28 ya da parçalanma süreci sonucu izole olmuş alanlar arasında bağlantı tesis edilmesine bağlıdır (Deniz ve diğ., 2006). Habitat parçalarının yapısal olarak uygun yapıdaki koridorlarla bağlanması genel anlamda biyoçesitliligin sürdürülmesinde en etkin yoldur. Parçalanmış peyzajlarda; izolasyonun olumsuz etkisinin en aza indirilmesi, doğal döngülerin işlerliğinin arttırılması ve tür hareketliliğinin sağlanması bu alanların bağlantısını sağlayacak koridorlar kurulmasına dayanmaktadır (Deniz ve diğ., 2006) Peyzaj Değişiminin Belirlenmesi İlişkin Kullanılan Yöntemler ve Yapılan Çalışmalar Peyzaj değişiminin belirlenmesi, geleceğe yönelik birçok tahminin yapılmasını sağlayan en temel adımdır. Değişimin ne yönde ve ne kadar süre içerinde gerçekleştiğini belirlemek bir sonraki aşamada meydana gelebilecek tehditlerin öngörülmesini sağlar. Bu da peyzaj planlama, koruma ve yönetim çalışmalarını daha gerçekçi bir şekilde yönlendirilmesini sağlayacaktır (Emecen ve Ayaşlıgil, 2015). Peyzaj değişimi tanımlamak amacıyla yapılacak olan çalışmalar iki temel adımdan oluşmaktadır. Bunların ilki leke mozaik modeline ilişkin kategorik harita deseninin oluşturulmasıdır. Bu doğrultuda çalışma alanın büyüklüğü ve çalışmanın amacına ilişkin uygun uydu görüntüsü veya hava fotoğrafının belirlenmesi önemli rol oynamaktadır. Çünkü uzaktan algılama sonucu elde edilen hava fotoğraflarının ve uydu görüntülerinin hem çözünürlük hem de çeşitli özellikleri ile birbirinden farklılaşmaktadır. Bu görüntü kalitesini etkilemektedir (Bkz. Şekil 2.9) (Emecen ve Ayaşlıgil, 2015). Bu aşamadan sonra seçilen uydu görüntüleri/hava fotoğrafları belirlenen arazi kullanımı/arazi örtüsü göz önünde bulundurularak sınıflandırılır. İncelenen çalışmalarda bazılarında sadece CORINE projesi kapsamında üretilen arazi örtüsü sınıfları dikkate alınırken bazılarında bu sınıflandırma basamaklarına ek olarak orman amenajman planlarının meşcere haritaları da ele alınmıştır. (Emecen ve Ayaşlıgil, 2015).

48 29 Şekil 2. 9: Piksel boyutuyla ilişkili olarak görüntü kalitesinin değişimi (Şenol, 2015). İkinci temel adım ise farklı yıllara ait sınıflandırılmış görüntüler incelenerek peyzajın nasıl değiştiğine ilişkin verileri hazırlamaktır. Yapılan çalışmalarda değişimin genellikle iki şekilde belirlendiği görülmüştür. Bazıları coğrafik bilgi sitemi (CBS) araçları kullanarak alan ve yüzde hesabına dayalı zamansal değişimi ortaya koyarken, bazıları ise peyzaj metriklerini kullanılarak Fragstats yazılımında elde edilen analizlerin sonuçlarına bağlı olarak peyzaj değişimini değerlendirmektedir. Coğrafi bilgi sistemi aracılığıyla yapılan değerlendirmelerde her bir arazi kullanımı/arazi örtüsü sınıfının farklı yıllara ilişkin alansal olarak değeri hesaplanır ve birbiriyle kıyaslanır. Peyzaj metrikleri, peyzajın strüktürü ve fonksiyonlarının anlaşılabilmesi, peyzaj değişimi üzerinde yorumlar yapılabilmesi ve farklı peyzajların peyzaj ekolojisi prensiplerine göre karşılaştırılabilmesi açısından önem taşımaktadır. Peyzaj metrikleri, peyzaj parçalığındaki değişimin sayısal olarak ifade edilmesini sağlar (Benliay ve Yıldırım,2013). Bu aşamada ise sınıflandırılmış görüntü uygun veri formatına dönüştürülerek Fragstats yazılımında seçilen peyzaj metrikleri doğrultusunda değerlendirilmektedir.