ALMANYA DA ĐSLAM DĐN ÖĞRETĐMĐ MODELLERĐ (Bavyera Eyaleti Örneği)

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ FELSEFE VE DĐN BĐLĐMLERĐ (DĐN EĞĐTĐMĐ) ANABĐLĐM DALI ALMANYA DA ĐSLAM DĐN ÖĞRETĐMĐ MODELLERĐ (Bavyera Eyaleti Örneği) DOKTORA TEZĐ HALĐSE KADER ZENGĐN ANKARA-2007

2 T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ FELSEFE VE DĐN BĐLĐMLERĐ (DĐN EĞĐTĐMĐ) ANABĐLĐM DALI ALMANYA DA ĐSLAM DĐN ÖĞRETĐMĐ MODELLERĐ (Bavyera Eyaleti Örneği) DOKTORA TEZĐ HALĐSE KADER ZENGĐN Tez Danışmanı Prof. Dr. Cemal TOSUN ANKARA-2007

3 T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ FELSEFE VE DĐN BĐLĐMLERĐ (DĐN EĞĐTĐMĐ) ANA BĐLĐM DALI ALMANYA DA ĐSLAM DĐN ÖĞRETĐMĐ MODELLERĐ (Bavyera Eyaleti Örneği) Doktora Tezi Tez Danışmanı: Prof. Dr. Cemal TOSUN Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı Đmzası Prof. Dr. Firdevs Güneş... Prof. Dr. Mualla Selçuk... Prof. Dr. Cemal Tosun... Prof. Dr. Nevzat Y. Aşıkoğlu... Prof. Dr. Recai Doğan... Tez Sınavı Tarihi

4 ÖNSÖZ Müslüman nüfusun oranı Federal Almanya da her geçen gün artmaktadır. Yaklaşık 3,5 milyon Müslüman nüfusun Almanya daki önemli sorunlarından bir tanesi din eğitimidir. Müslümanlara okullarda din öğretimi imkânı sağlansın mı sağlanmasın mı tartışmalarından daha çok, hangi din öğretimi modelinin daha uygun olduğu sorgulanmaktadır. Eyaletlerde atılan yeni adımlar ve yapılan uygulamalar, bilimsel araştırmalarda incelenmeye başlanmıştır. Yapılan araştırmayla Federal Almanya daki Đslam Din Öğretimi Modelleri eyaletlere göre incelenmiş, Bavyera Eyaletindeki üç Đslam Din Öğretimi Modeli arasındaki farklılaşmalar alan araştırmasıyla tespit edilmiştir. Çalışma Giriş, Sonuçlar ve Öneriler kısmı hariç üç bölümden oluşmuştur. Giriş kısmında, araştırmanın problemi, amacı, önemi, soruları, kavramları, ilgili araştırmalar vb. yer almıştır. Đkinci bölümde çalışmanın yöntemi, veri torplama ve analzi edilmesine ilişkin bilgiler sunulmuştur. Üçüncü bölümde Bavyera eyaletindeki Đslam din öğretimi modellerine yöenlik bulgular verilmiştir. Dörüdüncü bölümde alan araştırması sonucu ulaşılan veriler analiz edilmiştir. Son kısımda ise araştırmada ulaşılan sonuçlar ve öneriler belirtilmiştir. Çalışmanın gerçekleşmesinde katkısı olan öncelikle Alman Akademik Değişim Kurumu na (DAAD) teşekkür ediyorum. Bana burs alma hakkını vererek, konuyu yerinde inceleme fırsatını sağlamıştır. Araştırmanın oluşmasında katkısı olan başta hocam Prof. Dr. Cemal Tosun a, Almanya da yardımlarını ve desteğini esirgemeyen hocam Prof. Dr. Johannes Lähnemann a, teşvik ve yönlendirmeleriyle destek olan hocam Prof. Dr. Mualla Selçuk a, tez izleme jürisinde yer alarak araştırma boyunca açılımlar sağlayan hocam Prof. Dr. Firdevs Güneş e, tezi okuyarak çok ciddi katkılar sunan hocam Prof. Dr. Recai Doğan ve Doç. Dr. Nurullah Altaş a en içten şükranlarımı sunarım. Ayrıca değerli öğretmenlerimiz sınıflarını gözleme açarak destek olmuşlardır, teşekkür ediyorum. Türk, Müslüman veli ve öğrenciler de gönüllerini ve evlerini çekinmeden açarak araştırmaya katılmışlardır. Kendilerine minettarım. Komisyon çalışmalarına katılma fırsatı tanıyan Alman ve yetkili makamlara en içten teşekkürlerimi sunarım. Halise Kader ZENGĐN I

5 ĐÇĐNDEKĐLER ÖNSÖZ... I ĐÇĐNDEKĐLER... II KISALTMALAR...VII I. BÖLÜM GĐRĐŞ A. PROBLEM ĐSLAM DĐN DERSĐNĐN HUKUKÎ SINIRLARI VE TARTIŞILAN BAZI KONULAR...3 a. Okuldaki Din Dersinin Đmkânına Đlişkin Yasalar...3 b. Đslam Din Dersi nin Okullarda Uygulanmasına Đlişkin Tartışılan Bazı Konular...6 (1) Đslam Din Dersi Đçin Muhatap Kabul Edilecek Dinî Cemaat Sorunu...6 (2) Kiliselerin Đslam Din Öğretimine Yaklaşımı...12 (3) Đslam Din Dersinin Đçeriğine Yönelik Tartışılan Konular...13 (4) Đslam Din Dersinin Diline Yönelik Tartışmalar...14 (5) Öğretmenlerin Yetiştirilmesi veya Geldikleri Ülkenin Sorun Olması...15 (6) Đslam Din Bilgisi Dersleriyle Đlgili Tartışmalar FEDERAL ALMANYA DA ĐSLAM DĐN ÖĞRETĐMĐ MODELLERĐ...19 a. KUZEY REN WESTFALYA...21 (1) Ana Dil Dersi Kapsamında Din Bilgisi Dersi...21 (2) Din Bilgisi-Kültürü Dersi (Unterweisung-Islamkunde)...22 (3) Đslam Din Dersi...25 (4) Alevilik Din Dersi...26 b. BERLĐN...27 (1) Ana Dili Tamamlama Dersi Çerçevesinde Din Bilgisi Dersi...27 (2) Đslam Kültürü Dersi (Đslamkunde)...27 (3) Đslam Din Dersi...28 (4) Alevi Dersi...29 c. HESSEN...30 (1) Din Bilgisi Dersi...30 (2) Ahlak Dersi...30 (3) Alevilik Din Dersi...31 (4) Đslam Din Dersi Çabaları...31 d. BADEN WÜRTTEMBERG...32 (1) Din Bilgisi Dersi...32 (2) Đslam Din Dersi...33 (3) Alevi Din Dersi...34 e. BREMEN...35 (1) Din Bilgisi Dersi...35 (2) Đslam Kültürü Dersi (Đslamkundlicher Unterricht)...35 (3) Đslam Din Dersi...36 f. HAMBURG...36 (1) Din Bilgisi Dersi...36 (2) Herkes Đçin Din Dersi...36 g. SCHLESWIG-HOLSTEIN...38 (1) Din Bilgisi Dersi...38 II

6 (2) Đslam Din Dersi...38 (3) Alevilik Din Dersi...38 h. RHEINLAND PFALZ...38 (1) Din Bilgisi Dersi...39 (2) Đslam Din Dersi...39 i. AŞAĞI SAKSONYA...39 (1) Eyalet Kültüründe Dini Konular Dersi (Religiöse Themen der Landeskunde)...40 (2) Đslam Din Dersi...40 (3) Alevilik Din Dersi...41 j. BRANDENBURG...42 k. SACHSEN, SACHSEN ANHALT, MECKLENBURG VORPOMMERN, THÜRINGEN...42 l. SAARLAND...42 m. BAVYERA...42 B. ARAŞTIRMANIN AMACI...43 C. ARAŞTIRMANIN ÖNEMĐ...44 D. ARAŞTIRMANIN SORULARI...45 E. ĐLGĐLĐ ARAŞTIRMALAR...45 F. KAVRAMLAR...47 II. BÖLÜM YÖNTEM A. EVREN VE ÖRNEKLEM...49 B. METOT VE TEKNĐKLER Veri Toplama ve Verilerin Analizi...52 a. Veri Toplama...52 (1) Görüşme...53 (2) Katılımlı Gözlem...55 b. Verilerin Analizi...58 (1) Kodlama ve Kategorileştirme...58 (a) Görüşmelerin Analizinde Çıkan Kategoriler...58 (I) Velilerle Görüşme...59 (II) Öğrencilerle Görüşme...60 (b) Ders Gözlemlerinin Analizinde Çıkan Kategoriler...61 (2) Verilerin Analiz Edilmesi ve Yorumlanması...62 (3) Raporlaştırma...62 III. BÖLÜM BAVYERA EYALETĐNDE UYGULANAN ĐSLAM DĐN ÖĞRETĐMĐ MODELLERĐ HAKKINDA BULGULAR VE YORUMLAR A. BAVYERA EYALETĐ Bavyera Eyaleti Okul Sistemi Bavyera Anayasasında ve Bavyera Okul Kanununda Din Dersleri...65 B. BAVYERA EYALETĐ ĐSLAM DĐN ÖĞRETĐMĐ MODELLERĐ Türkçe Ana Dil Dersi Çerçevesinde Verilen Türkçe Din Bilgisi Dersleri...67 III

7 a. Türkçe Din Bilgisi Dersi Öğretim Programı...68 (1) Türkçe Din Bilgisi Dersi 1-3. Sınıf Öğretim Programı...68 (2) Türkçe Din Bilgisi Dersi 4. Sınıf Öğretim Programı...70 b. Türkçe Din Bilgisi Dersi Ders Kitapları...72 (1) Türkçe Din Bilgisi Dersi Öğrenci Kitapları...72 (2) Türkçe Din Bilgisi Dersi Öğretmen Kitapları...73 c. Türkçe Din Bilgisi Dersi Öğretmenleri...74 (1) Türkiye den Gönderilen Öğretmenler Đçin Kriterler ve Uygulanan Sınavlar...75 (2) Yurt Dışı Göreve Hazırlık Seminerleri...80 (3) Yurt Dışına Gönderilecek Öğretmenlerin Eğitimleri...82 (4) Yurt Dışı Din Dersi Öğretmenliği Yan Alan Programı...82 d. Türkçe Din Bilgisi Dersi Öğrencileri Almanca Din Bilgisi Dersi...85 a. Almanca Din Bilgisi Dersi Öğretim Programı...86 b. Almanca Din Bilgisi Dersi Ders Kitapları...89 c. Almanca Din Bilgisi Dersi Öğretmenleri...91 d. Almanca Din Bilgisi Dersi Öğrencileri Almanca Đslam Dersi...94 a. Almanca Đslam Dersi Programı...97 b. Đslam Dersi Kitapları c. Đslam Dersi Öğretmeni (1) Đslam Dersi Öğretmenin Eğitimi d. Đslam Dersi Öğrencileri IV. BÖLÜM DURUM ĐNCELEMESĐNDE ANALĐZLER VE YORUMLAR A. TÜRKÇE DĐN BĐLGĐSĐ DERSĐNĐN ANALĐZĐ Birinci Sınıf Türkçe Din Bilgisi Dersi a. Görüşme (1) Anne ve Babayla Görüşme (2) Çocukla Görüşme b. Ders Gözlem Analizleri (1) Derslerin Đçeriği (2) Öğretim Đkinci Sınıf Türkçe Din Bilgisi Dersi a. Görüşme (1) Anneyle Görüşme (2) Çocukla Görüşme b. Ders Gözlem Analizleri (1) Derslerin Đçeriği (2) Öğretim Üçüncü Sınıf Türkçe Din Bilgisi Dersi a. Görüşme (1) Anneyle Görüşme (2) Çocukla Görüşme b. Ders Gözlem Analizleri IV

8 (1) Derslerin Đçeriği (2) Öğretim Dördüncü Sınıf Türkçe Din Bilgisi Dersi a. Görüşme (1) Anneyle Görüşme (2) Çocukla Görüşme b. Dördüncü Sınıf Türkçe Din Bilgisi Dersi Ders Gözlem Analizleri (1) Derslerin Đçeriği (2) Öğretim B. ALMANCA DĐN BĐLGĐSĐ DERSĐNĐN ANALĐZLERĐ Birinci Sınıf Almanca Din Bilgisi Dersi a. Görüşme (1) Babayla Görüşme (2) Çocukla Görüşme b. Ders Gözlem Analizleri (1) Derslerin Đçeriği (2) Öğretim Đkinci Sınıf Almanca Din Bilgisi Dersi a. Görüşme (1) Anneyle Görüşme (2) Çocukla Görüşme b. Ders Gözlem Analizleri (1) Derslerin Đçeriği (2) Öğretim Üçüncü Sınıf Almanca Din Bilgisi Dersi a. Görüşme (1) Anne ve Babayla Görüşme (2) Çocukla Görüşme b. Ders Gözlem Analizleri (1) Derslerin Đçeriği (2) Öğretim Dördüncü Sınıf Almanca Din Bilgisi Dersi a. Görüşme (1) Anne ve Babayla Görüşme (2) Çocukla Görüşme b. Ders Gözlem Analizleri (1) Derslerin Đçeriği (2) Öğretim C. ĐSLAM DERSĐNĐN ANALĐZLERĐ Birinci Sınıf Đslam Dersi a. Görüşme (1) Anneyle Görüşme (2) Çocukla Görüşme b. Ders Gözlem Analizleri (1) Derslerin Đçeriği (2) Öğretim Đkinci Sınıf Đslam Dersi a. Görüşme V

9 (1) Anne ve Babayla Görüşme (2) Çocukla Görüşme b. Ders Gözlem Analizleri (1) Derslerin Đçeriği (2) Öğretim Üçüncü Sınıf Đslam Dersi a. Görüşme (1) Anneyle Görüşme (2) Çocukla Görüşme b. Ders Gözlem Analizleri (1) Derslerin Đçeriği (2) Öğretim Dördüncü Sınıf Đslam Dersi a. Görüşme (1) Anneyle Görüşme (2) Çocukla Görüşme b. Ders Gözlem Analizleri (1) Derslerin Đçeriği (2) Öğretim V. BÖLÜM SONUÇLAR VE ÖNERĐLER SONUÇLAR ÖNERĐLER KAYNAKLAR EK EK EK EK EK EK EK EK ÖZET ZUSAMMENFASSUNG VI

10 KISALTMALAR A.g.d. :Adı geçen ders Age. :Adı geçen eser Agm. :Adı geçen makale Bkz. :Bakınız M :Mülakat yapan MEB. :Milli Eğitim Bakanlığı Öğrt. :Öğretmen s. :Sayfa St: :Satır TDV. :Türkiye Diyanet Vakfı Va :Veli anne Vb :Veli baba Yay. :Yayınlayan VII

11 I. BÖLÜM GĐRĐŞ A. PROBLEM Federal Almanya II. Dünya Savaşı ndan sonra iş gücü açığı ile karşı karşıya kalmıştır. Ülkedeki bir kısım göçmenin savaş sebebiyle ülkelerine dönmesi, geriye kalan insanların da savaş ekonomisi ile uğraşması nedeniyle, iş gücü açığını kapatmak üzere tarihleri arasında Akdeniz komşu ülkelerinden işçi istenmiştir. 1 Türkiye den bu talep 1961 yılından itibaren karşılanmaya başlanmıştır. Tarihi süreç incelendiğinde Türklerin ve Müslümanların Avrupa yla tanışması çok eskilere dayandırılmaktadır li yıllardan itibaren başlayan aile birleşimiyle birlikte, Türklerin ve Müslümanların ihtiyaç ve beklentileri artmış ve çeşitlenmiştir. Đşçiler işverenlerin kiraladıkları yurt, ev ve ortak barınma mekânlarında yaşamaktaydılar. Fakat eşlerin ve çocukların göç etmesi sosyal, kültürel, eğitsel, dinî vb. sorunları ortaya çıkarmıştır. Hıristiyan bir toplumda yaşamaya başlayan Türklerin ve Müslümanların en önemli sorunlarından birisi de din eğitimi olmuştur. Đşçi ailelerin din hizmeti ihtiyacı, yaygın din eğitimi alanında uzun süre ihmal edildiğinden bu hizmeti yapmak üzere çeşitli siyasî- ideolojik- dinî gruplar faaliyet göstermeye başlamıştır. Diyanet Đşleri Başkanlığı ise ilk defa camilere 1979 yılında altı ay süreliğine din görevlisi göndermeye başlamış, 1984 te DĐTĐB 3 kurulana kadar altışar aylık din görevlisi gönderme süreci devam etmiştir. 4 1 Fas tan 1963, Tunus tan 1965 ve eski Yugoslavya dan 1968 yılında işçi gelmeye başlamıştır. Libya dan 1975, Đran dan 1979, Afganistan dan 1979, Bosna Hersek ten 1992, Kosova dan 1999 yılından itibaren göçmen ve iltica edenler Almanya ya gelmeye başlamıştır. Bkz. Thomas Lemmen, Islamische Vereine und Verbände in Deutschland, Friedrich Ebert Stiftung, Bonn 2002, s Müslümanların Almanya daki tarihi süreci 1731 yılında Kurland Dükü nün Prusya Kralı I. Friedrich Wilhelm in ( ) hizmetine verdiği 20 Türk uzun boylu adamlar la başlatılır. Almanya da Müslümanların tarihi hakkında daha geniş bilgi için bkz. Muhammed Salim Abdullah, Geschichte des Islams in Deutschland, Yayına Hazırlayanlar (Hrsg): M.Fitzgerald, A.Th.Khoury, W.Wanzura, Verlag Styria, Graz, Wien, Köln 1981, s DĐTĐB (Türkisch-Islamische Union der Anstalt für Religion) kısaltması, derneğin Türkçe adından yapılmaktadır. Türkçesi, Diyanet Đşleri Türk Đslam Birlikleri dir. 05 Temmuz 1984 yılında Köln de kurulmuştur. Vatandaşlık haklarına göre üye birliklerin dinî, sosyal, kültürel faaliyetlerini düzenlemek üzere Almanya genelinde çatı örgüt olarak kurulmuştur. Bu derneğe kurulduğu yılda 230, şu anda 870 birlik üyedir. Yerel üye cemaatler hukukî ve ekonomik konularda bağımsızdırlar. DĐTĐB in aynı prensip ve tüzüğüne göre hareket ederler ve DĐTĐB i çatı örgüt olarak tanırlar. Yapılan araştırmaya göre Almanya da yaşayan Müslümanların %70 ini DĐTĐB temsil etmektedir. DĐTĐB birlikleri Türkiye Diyanet Đşleri Başkanlığından imam istemektedir. Bu görevliler Diyanet Đşleri Başkanlığı ndan

12 Örgün eğitim kurumlarında da Türklerin din eğitimi uzun süre ihmal edilmiştir. Đlk Đslam Din Öğretimi çalışmaları Kuzey Ren Westfalya Eyaletinde, 1978 yılında Kültür Bakanlığı tarafından, Đslam Đnancındaki Öğrenciler Đçin Din Öğretimi Modeli adıyla, Soest Okul ve Hizmet Đçi Eğitim Eyalet Enstitüsünde başlatılmıştır li yıllardan itibaren Türkiye den görevlendirilen öğretmenlerin desteğinde, Türk çocukları için Türkçe Ana Dili Tamamlama Dersi çerçevesinde Türkçe Đslam Din Bilgisi Dersleri okutulmaya başlanmıştır. Başlangıçta Almanya ya gelen göçmenlerin tekrar ülkelerine geri dönecekleri düşünülmüştür. Bu sebeple göçmen çocukları tekrar ülkelerine döndüklerinde uyum sorunu yaşamaması için ona göre geliştirilen ve hatta bazı eyaletlerde Türkiye Cumhuriyet inden aynen alınan öğretim programları ve ders kitaplarıyla öğretim yapılmıştır lı yıllara gelindiğinde üçüncü kuşak gençler, yasal haklardan en üst düzeyde faydalanmak amacıyla Alman vatandaşlığına geçmeye başlamıştır. Artık ülkelerine geri dönecek işçi göçmenler değil, Alman vatandaşı Müslümanlar vardır ve sayıları artmaktadır. Yetkili makamlar, sadece Türklerin din öğretimi ile değil, Müslümanların okuldaki din öğretimi sorunuyla ilgilenmek, farklı kültür ve dinden insanların, topluma entegrasyonunu sağlamakla görevli olmuşlardır. Çocukların ve gençlerin, kendi dinlerini öğrenme ihtiyaçlarını karşılamak ve onların topluma entegrasyonunu sağlamak maksadıyla bazen eyalet yetkilileri bazen de cemaatler/dernekler okulda, Đslam din öğretiminin yapılması için çeşitli çözüm önerileri sunmaktadır. Ancak okulda gerçekleştirilecek bir din öğretiminin Federal Alman yasa ve kanunlarıyla, eyalet yasalarıyla uygunluk arz etmesi gerekmektedir. Đslam Din Dersi nin yasa ve kanunlarda nasıl sınırlandırıldığı ve hangi yönlerden tartışıldığı aşağıda incelenmiştir. Almanya da yaptıkları iş karşılığında maaş almaktadırlar. Türkiye den gelen bu görevlilerin yurt dışı şartlarına, topluma uyum sağlayamadıkları ayrıca dil yetersizliği sebebiyle gerekli faaliyetleri de yapmakta zorlandıkları çeşitli yerlerde ifade edilmektedir. Bkz. org/de/grundung/ index.php, (erişim ); Lemmen, Islamische Vereine und Verbände in Deutschland, s Almanya daki camilerin fonksiyonları ve verilen eğitimler hakkında bilgi için bkz. Cemal Tosun, Almanya da Türk- Đslam Kültür Merkezleri: Camiler, Đslami Araştırmalar, Cilt: 6, Sayı: 3, Yıl: 1992, s ; Cemal Tosun, Din ve Kimlik, TDV. Yayınları, Ankara 1996, s.61-64, ; Hasan Alacacıoğlu, Auβerschulischer Religionsunterricht für muslimische Kinder und Jugendliche türkischer Nationalität in NRW, LIT Verlag, Münster 1999, s

13 1. ĐSLAM DĐN DERSĐNĐN HUKUKÎ SINIRLARI VE TARTIŞILAN BAZI KONULAR Okuldaki din derslerini sınırlayan, okula, aileye ve ilgili cemaate yönelik görev alanlarını belirten yasalar mevcuttur. Söz konusu yasaların anlaşılması ve uygulanmasına yönelik ortaya çıkan tartışmalar, okullarda verilecek Đslam din öğretimini de ilgilendirmektedir. Bu nedenle burada öncelikle Đslam din dersinin Alman okullarında yer almasını sağlayacak yasalar ve yorumları hakkında bilgi verilmektedir. a. Okuldaki Din Dersinin Đmkânına Đlişkin Yasalar Bu başlık altında sadece Federal Almanya Anayasası çerçevesinde yasal haklar incelenecektir. Uluslar arası anlaşmalar ve yasal düzenlemeler araştırmanın dışında bırakılmıştır. 5 Federal Almanya Anayasasının 4. maddesinin 1. ve 2. fıkralarına göre herkes din, vicdan ve inanç özgürlüğüne ve bireysel anlamda başkasını rahatsız etmeden dinî uygulamaları yapma hakkına sahiptir. Bu madde çerçevesinde Müslümanların din dersi talep etme hakkının olduğu ifade edilmektedir. 6 Dinî açıdan tarafsız olan devlet, okulda çocuğuna din eğitimi verilmesini isteyen velinin hakkını korumalıdır. Devlet bunu kendi başına yapamayacağı için dersin içeriğini dinî cemaat oluşturmalıdır. 7 Almanya da okullardaki Din Derslerini ilgilendiren temel Anayasa maddesi 7. maddedir. Buna göre: hakkıdır. 1. Bütün okul rejimi devletin denetimi altındadır. 2. Çocukların din dersine katılıp katılmayacaklarına karar vermek velilerin 3. Din dersi, mezhepsiz okullar dışındaki kamu okullarında düzenli derslerdendir. Din dersi, devletin denetim hakkına zarar vermeyecek şekilde, dinî 5 Konuyla ilgili bilgi için bkz. Norbert Rixius, Unterricht für ausländische Kinder und Jugendliche in der Bundesrepublick Deutschland und in West Berlin, Yayına Hazırlayan (Hrsg): Landesinstitut für Schule und Weiterbildung, Rahmenbedingungen und Materialien zur religiösen Unterweisung für Schüler Đslamischen Glaubens, Express Edition, Berlin 1987, s Anayasanın 4. maddesi 1. ve 2. fıkralarında geçen din, inanç, din özgürlüğü ve dinî uygulama kavramları hakkındaki tartışmalar için bkz. Thorsten Anger, Islam in der Schule, Rechtliche Wirkungen der Religionsfreiheit und der Gewissensfreiheit sowie des Staatskirchenrechts im öffentlichen Schulwesen, Duncker & Humblot GmbH Berlin 2003, s Bu konuda farklı uygulamalar mevcuttur, mesela cemaat ve Eyalet Kültür Bakanlıkları ortak bir program çalışması yapabilmektedir. Burada asıl vurgu, devletin tek başına din dersi içeriğini oluşturamayacağıdır. 3

14 cemaatlerin temel ilkeleriyle uygunluk içinde verilir. Hiçbir öğretmen, iradesine aykırı olarak din dersi vermeye zorlanamaz. 4. Özel okul açma hakkı güvence altındadır. Kamu okullarının yerine geçmek üzere özel okullar devletin izniyle kurulurlar ve eyalet yasalarına tabidirler. 7. Madde fıkralarında geçen ifadeler açıklanırsa, birinci fıkrada geçen devletin denetlemesi ifadesi, devletin tarafsızlık prensibiyle çelişmemektedir. Devlet-kilise ayırımı korunmaktadır. Alanlar ayırımı söz konusudur ve devlet bütün dinlere eşit mesafede yaklaşmaktadır. Bu fıkra daha çok devletle dinî cemaat arasındaki ilişkiye (ortaklığa), devletle dinî cemaatin birçok alanda karşılaştığına işaret etmektedir. Đkinci fıkrada veliye, çocukların din dersine katılıp katılmayacağına karar verme yetki ve sorumluluğu verilmektedir. Aslında Anayasanın 6. maddesi 2. fıkrasında geçen Çocukların bakım ve eğitimi ana ve babanın doğal hakkı ve en önde gelen yükümlülüğüdür genel ifadesiyle verilen görevden farklı değildir. Dolayısıyla bu hükümlerle, verilecek olan din dersinin ailenin isteğinin dışında olmaması gerektiği ifade edilmektedir. Bu sebeple de öğrenci okula kayıt olurken çocuğun ailesine, din dersine çocuğunu göndermek isteyip istemediği ve hangi din dersine göndermek istediği sorulmaktadır. Genel olarak eyaletlerde on dört yaşına kadar bu belirlemeyi aile yapmaktadır. Din dersine katılmayan öğrenciler için eyaletlerde farklı dersler konulmuş ve çoğunlukla da Etik Dersi olarak şekillenmiştir. Mesela; Aşağı Saksonya da Değerler ve Normlar, Brandenburg ta Yaşamı Düzenleme- Etik- Din Bilgisi (LER), Bavyera da Etik adını almaktadır. Din dersini seçmeyen bir öğrenci Bavyera da Etik dersine devam etmek zorundadır. Đkinci fıkrada geçen Kamu okulları ifadesinden kastedilen, eyaletler ve belediyeler tarafından desteklenen ve eyalet hukukunca kamu okulu olarak kabul edilen okullardır. Din dersinin düzenli ders (ordentliches Lehrfach) olması ise diğer branş dersleriyle aynı konumda, ders planının içinde, zorunlu olan ve personel talebinin karşılanması devlet tarafından desteklenen derslerdir. Diğer branşlarda olduğu gibi devlet derse en az katılımcı sayısını belirleme yetkisine sahiptir. Dersin, devletin denetim hakkına zarar vermeyecek şekilde ve dinî cemaatlerin temel ilkeleriyle uygunluk içinde verilmesinden anlaşılanlar şunlardır: Devletin denetim hakkına zarar vermeyecek şekilde ifadesi aslında 7. maddenin 1. fıkrasında geçen Bütün okul rejimi devletin denetimi altındadır cümlesiyle açıklanmaktadır. 4

15 Devlet denetiminden eyalet in anlaşılması gerektiği bildirilmektedir. Oebbecke, devlet denetiminden okul yetkililerinin yönetim ve karar verme yetkisini anlamaktadır. Buna göre dersin hedefleri, organizasyon sınırlarının tespiti, öğretim programının düzenlenmesi, öğretmenin ve ders kitaplarının seçimi, okul denetiminden geçmektedir. Anayasaya, yasalara ve kamu düzenine aykırı hususlar denetlenmektedir. Dersin, dinî cemaatin temel ilkeleriyle uygunluk içinde olmasının istenmesi aslında aşağıda ayrıntılı olarak ele alınacak olan devlet kilisesi hukuku ile ilgilidir. Buna göre ders mezhep merkezlidir. 8 Dersin dinî muhtevasını oluşturmak ve hedeflerini belirlemek dinî cemaate aittir. Devlet ise okulda din dersinin verilebilmesi için organizasyon imkânlarını sunmaktadır. 9 Cemaat, dersin dinî muhtevasını ve hedeflerini belirlemede söz sahibi olduğu gibi öğretmenlerin eğitimi ve hizmet içi eğitimleriyle de ilgilenmektedir. Hıristiyan Din Dersi Öğretmeni olacak öğretmen adayları, bir okulda öğretmenlik yapabilmeleri için aynı zamanda bağlı oldukları dinî cemaatten onay almaktadır. Katolik mezhebinin öğretmeni missio canonica, Protestan mezhebinin öğretmeni vocatio icazeti alır. Anayasaya göre, öğretmenin vicdanıyla çelişen bir dersi vermesi söz konusu değildir. Dolayısıyla öğretmen din dersini verip vermemekte özgürdür. Bremen, Berlin ve Brandenburg eyaletlerinde Anayasanın 141. maddesi uygulanmaktadır. Buna göre 1949 tarihli Anayasa yürürlüğe girmeden önce din dersi için farklı bir düzenleme yapılmıştır. Bu sebeple din dersinin sorumluluğu ve denetimi tamamen dinî cemaate aittir. Bunun haricinde diğer kurallar her eyaletin yasalarında ve okul kanunlarında yer almaktadır. Đslam Din Dersi ile ilgili yasaların yorumlanmasında ve uygulanmasında farklılıklar olabilmektedir. Konuyla ilgili tartışmalar aşağıda yer almaktadır. 8 Janbernd Oebbecke, Islamischer Religionsunterricht an deutschen Schulen Aktuelle Fragen und Problemstellungen, epd-dokumentation, Islamischer Religionsunterricht an deutschen Schulen? Fragen, Probleme, Konzeptionen und Perspektiven. Beiträge einer Tagung in Ev. Akademie Mülheim, 10 Ocak 2000, Cilt: 2/00, s Devlet ve dinî cemaatin görev dağılımı ve sorumlulukları, ortak çalışma alanları hakkında daha geniş bilgi için bkz. Martin Heckel, Der Rechtsstatus des Religionsunterrichts im pluralistischen Verfassungssystem des Grundgesetz, Zeitschrift Für Theologie Und Kirche, 96 Jahrgang, Mohr Siebeck Verlag Tübingen 1999, s ; Martin Heckel, Religionsunterricht auf dem Prüfstand, Zeitschrift Für Theologie Und Kirche, 102. Jahrgang, Cilt 2, Mohr Siebeck Verlag, Haziran 2005, s ,

16 b. Đslam Din Dersi nin Okullarda Uygulanmasına Đlişkin Tartışılan Bazı Konular Tartışılan konuların başında muhatap kabul edilebilecek dinî cemaat sorunu bulunmaktadır. Dinî cemaat sorunu ise çok boyutlu tartışılmakta ve yorumlar yapılmaktadır. Tartışmalarda yer alan diğer konular Đslam din dersinin programı, dili, öğretmeni, kiliselerin tutumu vb. konulardır. (1) Đslam Din Dersi Đçin Muhatap Kabul Edilecek Dinî Cemaat Sorunu Anayasaya uygun bir din dersinin okullarda okutabilmesi yine Anayasaya uygun muhatap dinî cemaatin olmasına bağlıdır. Anayasada geçen dinsel topluluk ile dinî cemaatin aynı anlamda kullanıldığı belirtilmektedir. 10 Buna göre aslında dinî cemaat ten Hıristiyan kiliseler kast edilmektedir. Çünkü bu hükümler Katolik ve Protestan Kiliselerin faaliyetlerini düzenlemek üzere yasalaşmıştır. 11 Ancak bu cemaat Hıristiyan olmayan bir dinî cemaat olabildiği gibi dünyevî bir görüşü savunan cemaatte olabilmektedir Simone Spriewald, Rechtsfragen im Zusammenhang mit der Einführung von islamischen Religionsunterricht als ordentliches Lehrfach an deutschen Schulen, TENEA Verlag, Berlin 2003, s Almanya tarihinde ve Almanca konuşulan devletlerin tarihinde 1520 yılına kadar Katolik Kilisesi hâkim rol oynamıştır. Bu tarihten sonra Katolik ve Protestan kiliseler arasında rekabet oluşmaya başlamıştır. Ortaçağ da kilise savaşları Katolik kilisesi ile Kutsal Roma Krallığı Alman Nasyonali arasında olmuştur. Reformasyon dan sonra ise Katolik ve Protestan kiliseler arasında çatışma yaşanmıştır. 17. Yüzyılda bu savaşlar o kadar genişlemiştir ki, bir kiliseye sempati duyan ülke ile diğer bir kiliseye sempati duyan ülke arasında savaşlar olmuştur. Bunlardan en zarar verici olanı 30 Yıl Savaşları olarak bilinir. 17.ve 18. Yüzyılda savaşlar, Protestan kilisesinin kendi içine yönelmiş ve Lutherciler, Kalvinistler ve Reformasyoncular arasında bir çatışma olmuştur. Katolik Kilise si, Reformasyon dan itibaren merkezî olarak organize olmuş ve Roma ya yönlendirilmiştir. Onun görevi tüm yeryüzünde misyonerlik yapmaktır ve bu amaçla yola çıkarak Katolik ülkelerde kendine güç aramıştır ve 1878 yıllarında Alman ve Prusya Đmparatorluğu döneminde, kilise ve Đmparatorluk arasında kültür savaşları mevcuttur. Bu dönemde kilisenin tekelinde olan evlenme törenleri, onların yetkisinden alınmıştır. Đmparatorluk kanunlarına göre bu dönemden itibaren kilise nikâhı gerekli görülmemiş ve hatta yasaklanmış devlet nikâhı yeterli olmuştur. Kilise gittikçe yetkisini kaybetmeye başlamıştır. Weimar Anayasası da bu dönemin sonlarında 1919 yılında kabul edilmiştir Anayasası kilise hukuku ile ilgili olarak hâlâ Weimar Anayasası ndaki maddeleri kabul etmektedir Anayasası nda kilise hukuku ile ilgili bir değişiklik yapılmamıştır. Bunun sebepleri konusunda bazı tartışmalar yapılmaktadır: Yasa koyucuların bu maddeleri düzenlemek için yeterli vakitleri olmamıştır ya da yasa koyucu politikacıların kilise ve devlet arasındaki ilişkiyi düzenleyen kuralları koyacak yeterlikte değillerdi, gibi. Ayrıca Kilise düşmanı Nasyonal Sosyalist Devlet in, kilise ve din özgürlüğünü bilinçli olarak kısıtlamak maksadıyla Weimar Yasalarını görmezden geldiği de belirtilmektedir. Geniş bilgi için bkz. Joachim Rottmann, Rechtliche Stellung von Religionsgemeinschaften im demokratisch verfaßten pluralistischen Staat, Wolfgang Döring Vakfı Theoder Heuss Akademisi, Gummersbach ta, 1988 ve 1994 yılında sunulmuş tebliğ, s Kamu tüzel kişi hakkı statüsünü kazanan Yahudiler, bu hakkı 1949 Anayasası ile devam ettirmişlerdir yılında Federal Almanya Hükümeti ile Yahudilerin merkez konseyi arasında bir sözleşme imzalamıştır. Bu sözleşmeyle Almanya daki Yahudilere yüksek meblağda mali destek 6

17 Anayasanın 140. maddesi şöyledir: 11 Ağustos 1919 tarihli (Weimar) Alman Anayasası nın 136, 137, 138, 139. ve 141. madde hükümleri, bu Anayasanın ayrılmaz parçasıdır. Weimar Anayasası nın ilgili hükümleri incelenecek olursa 136. maddesi şöyledir: 3. Hiç kimse dinî inancını açıklamakla yükümlü değildir. Resmi makamlar ancak kişi için hak ve yükümlülükler doğurması ya da yasayla düzenlenen istatistiklerin gerektirdiği ölçüde, bir kiliseye ya da bir dine mensubiyet konusunda soru sorma hakkına sahiptir. 4. Hiç kimse bir kilise ibadetine veya törenine veya dinî bir ibadete katılmaya veya dinî bir yemin şeklini kullanmaya zorlanamaz. Weimar Anayasası nın 137. maddesi: 1. Devlet kilisesi yoktur. 2. Dinsel topluluk kurma hakkı güvence altına alınır. Dinsel toplulukların Đmparatorluk sınırları içinde birleşmeleri hiçbir sınırlamaya tabi değildir. 3. Her dinsel topluluk, kendi işini, herkes için geçerli olan yasaların sınırları çerçevesinde bağımsız olarak düzenler ve yönetir. Görevlilerini, devlet ya da belediyelerin katılımı olmaksızın belirler. 4. Dinsel topluluklar, medeni hukukun genel hükümlerine göre hukuksal yeterlik kazanırlar. 7. Belirli bir dünya görüşüne ortaklaşa hizmet etmeyi kendilerine amaç edinmiş birlikler de dinsel topluluklara eşit sayılırlar. Weimar Anayasası nın 138. maddesi: 2. Dinsel topluluk ve derneklerin mülkiyet ve diğer hakları, onların diyanet, öğretim ve hayırsever amaçlara hizmet eden kuruluş ve vakıfları ve diğer servetleri güvence altına alınır. Weimar Anayasası nın 141. maddesi: Orduda, hastanelerde, cezaevlerinde ve diğer kamu kuruluşlarında ibadet ve maneviyat takviyesine gereksinme olduğu ölçüde dinsel topluluklara, gerekli dinsel işlemlerin yapılması hususunda izin verilmelidir. Bu arada her türlü zorlamadan kaçınılmalıdır. sağlama kararı alınmıştır. Geniş bilgi için bkz. Recai Doğan, Avrupa Birliği Sürecinde Dinî Kurumlar ve Din Eğitimi: Almanya Modeli, Avrupa Birliği Sürecinde Dinî Kurumlar ve Din Eğitimi, Đslâmi Đlimler Araştırma Vakfı Yay., Đstanbul 2007, s

18 Federal Almanya Anayasasının 141. maddesi ise yukarıda da belirtildiği üzere bazı istisnalara işaret etmektedir. 7. Maddenin 3. fıkrasının 1. cümlesinin hükmü 1 Ocak 1949 tarihine kadar eyalet hukukunca başka türlü düzenlenmiş bulunduğu takdirde, o eyalette uygulanmaz madde uyarınca din dersi devlet tarafından verilen düzenli bir ders değildir, dinî cemaatler tarafından kilise içi bir durum olarak kabul edilir. Yasaya göre, devlet ders içeriğini ve öğretmeni belirlemeye yetkili değildir, dersin okulda verilmesi için imkânları hazırlamaktadır. 13 Berlin ve Bremen eyaletlerinde Anayasanın 7/3. maddesi geçerli değildir. Brandenburg Eyaleti de bu konuda Federal Anayasa Mahkemesine başvurarak bu hakkın kendisi için geçerli olmasını istemiştir. Kişiler, dinî cemaati oluşturabilmek için Anayasanın geçerliliğinin bulunduğu alanda belirli ortaklıklar etrafında birleşmelidir. Bu cemaatin din derslerini üstlenebilmesi ise belirli bir öğretiye sahip olmayı gerektirmektedir. Din dersi vermek için çoğunluğun görüşüne göre, bir dinî cemaatin, tüzel kişi hakkını elde etmesi gerekli değildir. Okullarda din dersi vermek için tüzel kişilik hakkını elde etmek gerekmese de bu hak elde edildiğinde din dersi verme hakkı da elde edilmiş olmaktadır. 14 Hukukçular dinî cemaat olarak kabul edilmede bazı şartlar koymaktadır. Bu şartlar Anayasa yorumcuları ve araştırmacılar tarafından genelde şöyle sıralanmaktadır: Söz konusu dinî cemaatin tüzüğünün olması, cemaatin devamlılığının garanti edilmesi (var oluş süresi), üye sayısının belli çoğunlukta, üyelerinin belirli ortaklıklar etrafında birleşmesi ve üye olma kurallarının belirli olması, diğer cemaatlerden farklı bir özelliğinin olması, Anayasaya bağlı kalması ve dikkat etmesi. 15 Şartların detaylarında ve uygulamasında bazı belirsizlikler mevcuttur. 16 Özellikle süre ve üyenin ne kadar olması gerektiği konusunda netlik yoktur. Üye sayısında 13 Geniş bilgi için bkz. Martin Heckel, Verfassungsrechtliche Gesichtspunkte zu einem Religionsunterricht für muslimische Schülerinnen und Schüler, Yayına Hazırlayanlar (Hg): P. Schreiner, K. Wulf, Islamischer Religionsunterricht, Münster 2001, s Cemal Tosun, Almanya da Đslam Din Dersi Tartışmaları, Basılmamış Araştırma, Ankara 2002, s. 63, Ali Özgür Özdil, Aktuelle Debatten zum Islamunterricht in Deutschland, E.B.-Verlag, Hamburg 1999, s.63; Spriewald, age., s ; Axel Emenet, Verfassungsrechtliche Probleme einer islamischen Religionkunde an öffentlichen Schulen, Dr. Hänsel-Hohenhausen AG. Verlag., Frankfurt am Main 2003, s ; Doğan, agm., s Đslami Din Cemaati Hessen in, Đslam Din Dersi talebi 14 Eylül 2005 yılında Hessen Đdare Mahkemesi tarafından reddedilmiştir. Sebep olarak da Anayasaya uygun bir din cemaati olmadığı, bireysel projeleri uygulamaya koymak isteyen ilgili bir dernek olduğu belirtilmiştir. 8

19 kesinlik olmadığından ancak uygulamalardan yola çıkılarak bazı tespitlerde bulunulabilmektedir. Küçük dinî gruplardan mesela Kuzey Ren Westfalya Eyaleti nde Adventist ler 5300 üye ile dinî cemaat olarak tanınmıştır. Mormonlor ve Yeni Apostolik Kilise bu hakkı elde eden diğer küçük cemaatler arasında sayılmaktadır. Tosun, dinî cemaatin diğer üyelerinin de temsil edebilmesi için üye gerekli sayısının 10 bin ila 80 bin arasında ifade edildiğini belirtmektedir. 17 Hıristiyan cemaatlerin üye sayısı kısmen vaftiz uygulamasıyla resmi olarak tespit edilebilmektedir. Vaftiz olan kişiler aynı zamanda kilise cemaatine üye olabilmektedir. Ancak Đslam da kişilerin Müslüman olduğuna dair resmi bir işlem, şayet başka bir dinden Đslam a geçmediyse, yapılmamaktadır. Özellikle Almanya şartları düşünüldüğünde herhangi bir Đslami dernek ya da birliğe üye olmayan fazla sayıda Müslüman mevcuttur. Birliğin/derneğin geçmişi, var olma süresi ile ilgili farklı ifadeler mevcuttur. En az ifade edilen süre 10, en çok 80 yıllık geçmişinin olması gerektiğini belirtenler olduğu gibi, yaklaşık 30 yıl kadar geçmişinin olmasını yeterli bulanlar da vardır. Ayrıca eyaletlerin bu konuda tek başlarına karar veremeyecekleri 16 eyaletin birlikte karar vermek zorunda olduğu da ifade edilmektedir. Bir eyalette Almanya daki Yahova Şahitleri nin 1997 yılında kamu tüzel kişi hakkı talepleri demokratik düzeni desteklemedikleri sebebiyle ret edilirken 16 Haziran 2006 yılında artık bu birliğin kamu tüzel kişi hakkını elde etmesine karar verilmiştir. 18 Kamu tüzel kişilik hakkını elde eden bir diğer birlik Alman Demokratik Cumhuriyeti zamanında başvuru yapan Alman Demokratik Cumhuriyet inde Đslami Din Cemaati dir. Cemaat, 1990 yılının başlarında kurulmuştur yılında Alman Demokratik Cumhuriyeti Anayasasının 39. maddesine istinaden kamu tüzel kişi hakkını elde etmiştir. Đslami Din Cemaati, iki Almanya nın birleşmesinden sonra 1991 yılında yeni bir tüzük oluşturarak modern ve demokratik yasalara bağlı olduğunu ifade etmiştir Tosun, Almanya da Đslam Din Dersi Tartışmaları, s Spuler Stegeman, Muslime in Deutschland, Herder Verlag, Freiburg im Breisgrau 2002 s.231; landespressestelle/archiv/ 2006/06/13/41992/index.html, (erişim ) (erişim ). 9

20 Dinî cemaatin gerçek kişilerden (natürlicher Personen) bir araya gelmiş bir organizasyon olması gerektiği, çatı örgütü olmaması gerektiği de tartışılan konulardan bir başkasıdır. 20 Müslümanların, kamu tüzel kişi statü hakkını elde etmelerine karşı olan görüşler de mevcuttur. Stegemann, Katolik ve Protestan kilisesinin, küçük Hıristiyan gruplarının kamu tüzel kişi hakkını elde edebildiklerini ve Hıristiyanlardan birleşmeleri istenmezken Müslümanlardan böyle bir talepte bulunulmasının adil olmadığını belirtir. Ona göre, Đslam ın kamu tüzel kişi olarak ispat edilmesini istemek, onu batı düşünce ve organizasyonuyla ortaya koymaktır. Bu ise Đslam a uymayan Đslami Kilise oluşturma çabasıdır. 21 Aynı görüşü farklı bir bakış açısıyla savunan Tibi de Müslümanların kamu tüzel kişi hakkı elde etmeye zorlanmasına karşıdır. Sebebini de şöyle açıklar: Almanya da derneklerde organize olmuş Đslam ın altında, din olarak Đslam dan daha çok politik ideolojiye sahip Đslamcılık ve dinî dogmatik olarak Đslami Ortodoksluk bulunmaktadır. Müslümanlar ne mezhepsel olarak ne de kültürel olarak aynıdırlar. Camileri bir ibadet evidir, kiliseye benzer kurum değildir. Ona göre, Đslam ve Đslamcılığın ayrılması güçtür. Đslamcıların kamu tüzel kişi hakkı elde etmesiyle, demokratik bir şekille kendilerine alan açılmaktadır. Đslami Ortodoksluk, inanç özgürlüğünü tanımamaktadır. Tibi, Đslam dan dönenleri mürtet ilan ettiklerini ve mürtetlerin akıbetlerinin ise Salman Rüşdi gibi olacağını düşünmektedir. O, bu sebeple Müslümanlara, Alman-Avrupalı vatandaş anlamında citizens olarak bireysel insan haklarının tanınması gerektiğini savunur. Çok kültürlülüğü kabul eden birlik haklarına Avrupa da karşıdır. Ona göre, Đslami bir kilise ile entegrasyon ve tolerans oluşmayacağı gibi din dersi ile de oluşmayacaktır. Đslami cemaatler kamu tüzel kişi hakkını elde etmek için Đslam Din Dersini araç olarak kötüye kullanmaktadır. Tibi, Đslamcılar tarafından şekillendirilecek bir din dersi yerine başka bir branşa entegre edilmiş Đslam dersi teklif eder. Đbrahimî Dinlerin Değer ve Normları ya da Monoteist Ahlak gibi Adel Theodor Khoury, Peter Heine, Janberd Oebbecke, Handbuch Recht und Kultur des Islams in der deutschen Gesellschaft, Gütersloher Verlagshaus, Gütersloh 2000, s Stegeman, Muslime in Deutschland, s Bassam Tibi, Die christliche Kirche als Modell für eine islamische Religionsgemeinschaft in Deutschland?, Der Islam und Deutschland, Muslime in Deutschland, Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart München 2001, s

21 Bir başka sorun da Anayasaya uygun bir Đslam cemaatinin kabul edilebilmesi için Müslümanların tek bir dinî cemaatte organize olmasının beklenmesidir. Bunun sebebi devlet yetkililerinin ortak iş yapacağı, iletişime geçeceği tek bir muhatabın olmasıdır. Müslümanlar çok sayıda dernek ve birlik adı altında organize olduklarından bunun sorun teşkil ettiği belirtilmektedir. Bu tür bir söylemin altında Sünnilere, Şiilere, Alevilere ayrı ayrı din dersi düzenlemekten kaçınma amacı vardır. Şayet ders, çok sayıda Müslüman ın din dersi ihtiyacına cevap teşkil etmezse, derse katılım oranı düşecektir. Fakat benzeri durum Hıristiyanlar için de söz konusudur. Birçok mezhepsel bölünmeler mevcuttur. Onlardan böyle bir talep beklenmemektedir. 23 Özetle, Đslam ın kilise benzeri bir hiyerarşisinin olmaması sebebiyle 24 onun kiliseye benzetilerek bazı haklara kavuşması ve bunun için de cemaatlerin zorlanmasının olumlu bir yaklaşım olmayacağı dile getirilen hususlar arasındadır. Alman Anayasası ve kanunlarında Đslam ın kamu tüzel kişi statüsünde tanınmasına yönelik yeni kararlar alınıp alınmayacağı da tartışılmaktadır. 25 Mevcut sorunun aşılmasında diğer Avrupa ülkelerindeki uygulamaların çözüm üretmede yardımcı olabileceği de düşünülmektedir Oebbecke, agm., s. 9-11; Hıristiyan mezhep ve grupların üye sayısı ve çeşitleri için bkz. http: // remid_info_zahlen.htm, (erişim ). 24 Đslam da kiliseye benzer bir yapının olmamasına rağmen bir kurumsallaşmanın var olduğunu belirten araştırmacılar da mevcuttur. Hıristiyanlık taki dinî lider ve cemaati temsil eden şahsın benzeri olarak Sünni Osman lıda Şeyhülislam, Safavi Şiiler de Sadr, çağdaşlardan Ezher Üniversitesi Rektörü milli büyük müftü verilen örnekler arasındadır. Mathias Rohe, Der Islam-Alltagskonflikte und Lösungen, Verlag Herder Freiburg im Breigrau 2001, s Almanya Sosyal Demokrat Partisi nden Azınlık Çalışma Grubu Eyalet Başkanı Kenan Kolat benzer görüşü savunmaktadır. Muhatap olarak bir organizasyonun alınmasına karşıdır. Yaptığı bir konuşmada Fatiha Suresi ni okuyarak insan ile Allah arasında kişi ve organizasyon yer alamaz, demiştir. Muhatap konusunu teolojik olarak temellendirdikten sonra Anayasa da değişiklik yapılması gerektiğini belirtmiştir. Ona göre, Đslam için farklı ekler konulmalıdır. Alman Üniversitelerinde Đslam Enstitüsü, Fakültesi kurulmalıdır. Bu Fakülte bilimsel olarak çalışmalı ve Đslam ülkelerinden gelen uzmanlardan oluşan bir danışma kurulu kurulmalıdır. Almanya da Müslümanların temsilcisi olarak muhatap kabul edilmelidir. Forum Werte bezogene Bildung in der Demokratie III, Islamischer Religionsunterricht an Berliner Schulen Probleme, Fragen, Antworten Podiumsdiskussion am 29. Mart 2000, Friedrich Ebert Stiftung, Berlin, s Rohe, 1983 yılında Đslam Din Dersi nin kurumsallaştığı Avusturya nın hukuki durumunun ancak Bremen ve Berlin gibi eyaletler için örnek olabileceğini belirtmektedir. Anayasanın 141. maddesi gereğince (Bremer Klausel). Bkz. Rohe, Der Islam-Alltagskonflikte und Lösungen, s. 171; Avrupa da Đslam Din Dersi uygulamaları için bkz. Irka Christin Mohr, Islamischer Religionsunterricht in Europa, transcript Verlag, Bielefeld 2006, s , ; Adnan Arslan, Religiöse Erziehung der muslimischen Kinder in Deutschland und Österreich, Islamisches Sozialdienst- und Informationszentrum, Stuttgart 1998, s ; Harry Harun Behr, Christoph Bochinger, Gritt Klinkhammer, Perspektiven für die Ausbildung muslimischer Religionslehrerinnen und 11

22 (2) Kiliselerin Đslam Din Öğretimine Yaklaşımı Müslümanların Đslam Din Dersine yönelik çabaları konusunda görüş belirtenler arasında kiliseler de vardır. Protestan kilisesi 1983 yılındaki Müslüman Çocuk ve Gençlerin Eğitim ve Öğretimi başlıklı açıklamasından sonra 1999 yılının Şubat ayında konuya ilişkin görüşlerini tekrar belirtmiştir. Özetle şöyledir: Din özgürlüğü sadece Hıristiyan batı dinleri için geçerli değildir. Tersine yabancı bir kültürün dinine sahip olsalar dahi devletin bütün vatandaşlarının din hakları garanti altına alınmıştır. Müslümanlar, Anayasa da talep edilen ve Alman devletinin dinî cemaatte muhatap kabul edeceği otoriteyi çıkartmada zorluk yaşamaktadır. Bu sebeple çatı örgütleri kurmaktadırlar. Bu örgütler şayet dinî cemaat statüsünü elde edebilirlerse, din dersi için devletin muhatabı olabilirler. Müslüman çocuklara, dinî yaşam açılımları sağlaması ve diğer dinî anlayışları kavramalarını kolaylaştırabilmesi için geldikleri ülkenin geleneklerini öğrenmeleri önemlidir. Onları dinsiz ve sahipsiz bırakma sorumluluğu alınamaz. Kilise ye göre, Müslüman ailelerin, çocuklarını çoğunlukla Đslami dernek ve cemaatlerin özel organizasyonlarına (Kur an Kursu) bırakması ürkütücüdür. Burada çocuklar Federal Cumhuriyetin Anayasasına aykırı olacak radikal etkilenmelere maruz kalmaktadır. Bu sebeple Hıristiyan Din Dersi gibi Müslümanların da devletçe desteklenen, bilimsel ve konuşma yeteneğini geliştirici bir derse sahip olması entegrasyona hizmet edecektir. Bu ders Anayasanın 7/3. maddesine uygun olmalıdır. Ana dili tamamlama dersi çerçevesinde verilen Đslam Dersi Anayasaya uygun değildir. Devlet şayet dinî cemaati kendi oluşturma yoluna giderse devletin tarafsızlığı ilkesini ihlal etmiş olur. Türk olmayan öğrenciler bu derse, ders dilinin Almanca olmaması sebebiyle katılamamaktadır. Söz konusu olan dersin, Türk Devleti ile bağlantılı olması da problem teşkil etmektedir. Almanya daki Türk kurumlar bütün Müslümanları temsil etmemektedir. Eyaletlerdeki Müslüman dernek ve gruplar din dersi için birleşmelidir. Devlet tarafından desteklenen Đslam Kültürü (Islamkunde) türünde dersler Anayasanın 7/3. maddesine uygun değildir. Müslümanların Anayasa ya uygun dersleri olmalıdır. Religionslehrer in Deutschland, Universität Bayreuth, Kulturwissenschaftliche Fakultät, Januar 2003, s

23 Her din dersi Almanca ve Alman okul denetiminde olmalıdır. Dersin öğretmenleri, eğitimli ve devletçe tanınan, devlet gözetiminde olan öğretmen ya da ruhanî olmalıdır. Alman üniversitelerinde Đslam Öğretmenliği bölümleri gereklidir. Đslam din dersi, Hıristiyan din dersinin bilimselliği ve pedagojisi seviyesinde olmalıdır. 27 Katolik Kilisesi de Anayasanın 7/3. maddesine uygun olan bir Đslam Din Dersini onaylamaktadır. Ancak bu dersin uygulamaya konulmasında bazı sorunların olduğuna dikkat çekmektedir. Đslam da bu dersin içeriğine karar verecek resmi bir merci yoktur. Böyle bir otoritenin olması devletin de muhatabı olacaktır. Dersi verecek öğretmenler, devlet tarafından kabul edilen öğretmenlik eğitimi almış olmalıdır. Bu nitelikte öğretmenler henüz eksiktir. Okulda düzenli bir ders olarak verilecek Đslam din dersinin, anayasa ve eyalet yasalarıyla uyum içinde olması gerekir. Buna din özgürlüğü vb. dâhildir. 28 (3) Đslam Din Dersinin Đçeriğine Yönelik Tartışılan Konular Đslam din dersinin içeriğine yönelik yapılan tartışmaların başında, dersin anayasa ve eyalet yasalarına uygun olup olmadığı konusu gelmektedir. Alman okullarında okutulacak dersler ancak anayasa ve eyalet yasalarına aykırı olmadığında okullarda yer alabilmektedir. Đslam din dersinin içeriğine ilişkin tartışılan konular, özellikle Đslam ceza hukuku, aile ve muamelat hukuku ile ilgili bazı Kur an ayetleri ve uygulamalardır. 29 Alman anayasa ve değerlerinin geçerli olduğu devlet ve toplumda, 27 Evangelische Kirche in Deutschland, Religionsunterricht für muslimische Schülerinnen und Schüler, Eine Stellungnahme des Kirchenamtes der EKD vom ; Ayrıca Kasım 2006 da yayınlanan EKD-Texte 86, Klarheit und gute Nachbarschaft, Christen und Muslime in Deutschland, Eine Handreichung des Rates der EKD, s de, Protestan Kilisesi nin Đslam Din Dersi ile ilgili görüşlerinde bir değişme olmadığı anlaşılmaktadır. Aynı görüşler için bkz. Jörn-Erik Gutheil, Evangelische Kirche und Islam, Bundesamt für Migration und Flüchtlinge, Fachtagung, Integration und Islam, Band 14, 2006, s Prälat Ernst Blöckl, Stellungnahme des Katolischen Schulkommissariates in Bayern zu Vorschlägen, einen islamischen Religionsunterricht als ordentliches Schulfach einzuführen, 12. Ocak 1999, Staatsinstitut für Schulpädagogik und Bildungsforschung, Islamischer Religionsunterricht an bayerischen Schulen?, März 2000, s Tartışılan konular hakkında geniş bilgi için bkz. Hans Peter Füssel, Tilman Nagel, Islamischer Religionsunterricht und Grundgesetz, Yayına Hazırlayan (Hrsg): Landesinstitut für Schule und Weiterbildung, in: Rahmenbedingungen und Materialien zur religiösen Unterweisung für Schüler islamischen Glaubens, Express Edition GmbH, Berlin 1987, s.39-51; Katrin Janke, Institutionalisierter Islam an staatlichen Hochschulen, Peter Lang Europäischer Verlag der Wissenschaften, Frankfurt am Main 2005, s ; Adel Theodor Khoury, Peter Heine, Janberd Oebbecke, age., s ; Christine Schirrmacher, Ursula Spuler Stegemann, Frauen und die Scharia, Die Menschenrechte im Islam, Heinrich Hugendubel Verlag, Kreuzlingen München 2004, 13

24 inanılan ve uygulanılan bazı din anlayışlarının geçerliliğini devam ettirip ettirmediği, modern çağa göre yorumların değişip değişmediği sorgulanmaktadır. Đslam Din Dersi nin fundementalist içerikle hazırlanılmasından endişe edilmektedir. Aşağıda Đslam la ilgili tartışılan ve üzerinde yorum yapılan konulardan bazıları yer almaktadır: 1. Kadın: Kadın erkek eşitsizliği, kadının boşanması, kadının dövülmesi, erkeklerin Yahudi veya Hıristiyan bir kadınla evlenmesine izin verilmesi, dolayısıyla kadınların Yahudi ve Hıristiyan larla evlenememesi hükmünün çıkartılması, erkeğin dört kadınla evlenmesine izin verilmesi, kadının mirastan payının azlığı, kadının şahitliğinin yarım sayılması vb. 2. Ceza hukuku: Hırsızlık yapanların ellerinin kesilmesi, zina eden kadın ve erkeğin yüz değnek sopa ile cezalandırılması, Allah a ve elçisine savaş açanların öldürülmeleri ve asılmaları, kan davasını tamamen sona erdirmeyen uygulamalar olarak gösterilen kısas ayetleri. 3. Din Özgürlüğü: Uygulamalardan hareketle din özgürlüğünün olmadığı savunulmaktadır. Müslüman olup daha sonra dinini değiştiren veya dinsizliğini ilan eden kimsenin öldürülme kararı, herkesin dinî inanç ve kanaatlerini serbestçe yaşamasına Đslam ın izin verip vermediğinin sorgulanmasına neden olmaktadır. 4. Đslam ın demokrasi ile uygunluğu. 5. Đslam ın cihadı teşvik etmesi. 6. Đslam ın, kendisinden önceki dinlerin ve kitaplarının tahrif edildiğini bildirmesi, Yahudi ve Hıristiyanların dost edinilmemesi. (4) Đslam Din Dersinin Diline Yönelik Tartışmalar Đslam Din Dersi ile ilgili tartışılan diğer bir konu dersin diline yöneliktir. Ders dilinin Almanca olması konusunda Alman tarafında ısrar söz konusudur. Bu konuda ısrarın sebebi ise hem dersin denetiminin daha kolay yapılabilmesi hem de farklı milletten Müslümanların aynı dersi almasını sağlama amacı vardır. Alman Müslümanlar, Türk kuruluşlarından da Avrupa Milli Görüş Teşkilatı 30, Avrupa Türk s.37-53; EKD-Texte 86, Klarheit und gute Nachbarschaft, Christen und Muslime in Deutschland, Eine Handreichung des Rates der EKD, s Avrupa Milli Görüş Teşkilatı nın tarihi serüveni ve bağlantıları şöyledir: Teşkilat ikinci büyük Türk Đslam organizasyonudur yılında Türk Birliği Avrupa (Türkische Union Europa e.v.) ismiyle kurulmuştur. Bu kuruluş 1982 yılında Đslam Birliği Avrupa (Islamische Union Europa e.v.) olarak 14

25 Đslam Birliği 31 gibi dernekler ders dilinin Almanca olmasını istemektedirler. Ancak ders dilinin Almanca olmasında bazı sakıncalar belirtilmektedir. Bu olumsuzlukların başında; öğrencilerin derste öğrendikleri bilgileri ancak Almancayı bilebildikleri oranda öğrenmeleri gelmektedir. Çocuklar, kendi ana dillerinde dini öğrendiklerinde söz konusu sorunun daha az derecede yaşanacağı düşünülmektedir. Diğer taraftan ders dilinin Almanca olmasında belirtilen fayda ise; çocukların, yaşadıkları toplumda kendi dinlerini anlatabilmeleridir. Bu konuda dikkat edilmesi istenilen husus, Đslam ın yine kendi kültürüne ait kavramlarla öğretilmesi, Hıristiyanlığın kavramlarıyla karıştırılarak verilmemesidir. Aksi takdirde bir inkültürasyondan söz edilmektedir. 32 (5) Öğretmenlerin Yetiştirilmesi veya Geldikleri Ülkenin Sorun Olması Đslam Din Derslerinin düzenli bir ders olarak okutulması talebi ve sonuçları aynı zamanda bu ders için öğretmenlerin nerede yetişeceği, sorusunu da beraberinde getirmektedir. Đslam ın devlet kilisesi şeklinde bir kurumsal statü elde etmesi, onun Yüksek Okullarda din dersi öğretmeni yetiştirebileceği anlamına gelmektedir. Fakat bu hakkı şimdiye kadar elde eden bir cemaat yoktur. adlandırılmıştır yılında Đslam Birliği Avrupa içinde şiddetli tartışmalar çıkmış ve aynı yıl içinde Cemaleddin Kaplancılar olarak adlandırılan grup bu kuruluştan ayrılmıştır. 20 Mayıs 1985 te Köln de Đslam Birliğinin devamı olarak Avrupa Milli Görüş Teşkilatları (die Vereinigung der neuen Weltsicht in Europa e.v.) kurulmuştur yılında ise AMGT, Avrupa Cami Yapımı ve Cami Cemaatini Destekleme (Europäische Moscheebau und unterstützungs Gemeinschaft e.v. (EMUG)) birliğine dönüşmüştür yılında Bonn da yer alan AMGT nın isimlendirmesinde tekrar değişiklik yapılarak Đslam Toplumu Milli Görüş (Islamische Gemeinschaft Milli Görüş e.v. (IGMG)) olmuştur. Dolayısıyla her iki birlikte (EMUG, IGMG) çalışmak suretiyle bir görev paylaşımı yapılmıştır. IGMG, Avrupa genelinde 514 cami cemaatine sahiptir bunların 323 ü Almanya da bulunmaktadır. Bunlara ilave olarak, genç, kadın, spor ve eğitim birlikleri mevcuttur. Toplam olarak 1833 yerel birlikler vardır ve yaklaşık üyesi mevcuttur. Cemaat büyüklüğü ise kişiden oluşmaktadır. IGMG nin Necmettin Erbakan la ve Türkiye deki zamanın MNP, MSP, Refah Partisi, Fazilet Partisi ve şuan ki Saadet Partisiyle bağlantıları olduğu belirtilmektedir. IGMG Bavyera Đç Đşleri Bakanlığının her sene yayınladığı Đslamcı Aşırılık kitapçığında Đslamcı Radikal Gruplar arasında yer almaktadır. Bakanlık, bu grupların, savaşçı Đslam ın propagandasını yaptıklarını, kendi ülkelerindeki rejim ve toplum düzeniyle çatıştıklarını ifade etmektedir. Teokratik devlet kurma amacındadırlar. ContentExpress &func= display& ceid=191, (erişim ); Lemmen, Islamische Vereine und Verbände in Deutschland, s. 40, Açılımı Avrupa Türk Đslam Kültür Dernekleri Birliği dir. 21 Mayıs 1988 yılında Avrupa Demokratik-Ülkücü Türk Dernekleri Federasyonu ndan ayrılarak kurulmuştur. Lemmen in bildirdiğine göre kendisine 126 birlik şahısla üyedir. Dernek çok kuvvetli Türk Đslam milliyetçisi olarak tanınmaktadır. Ancak Đslamcı yönünün daha ağır bastığı ifade edilmektedir. Tüzüğünde birliğin kültürel, sosyal, dinî ve pedagojik sorumlulukları olduğu belirtilmektedir. Lemmen, Islamische Vereine und Verände in Deutschland, s Mualla Selçuk, Cemal Tosun, Türkiye de ve Almanya da (Đslam) Din Dersleri, III. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri (20-24 Eylül 2004), Diyanet Đşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2005, s

26 Öğretmen ve teolog yetiştirmek üzere Üniversitelerde Đslam Kürsüsü için başvurular yapılmaktadır. Islamrat, 33 VIKZ, 34 Zentralrat, 35 yerel cemaatlerden Đslam Din Toplumu Hessen, Aşağı Saksonya daki Şura, Hamburg ta der Rat der islamischen Gemeinschaften in Hamburg, Sünni Đslam ın dışında Almanya da Alevi Cemaat Federasyonu da Üniversitede kürsü isteyenler arasında sayılmaktadır Islamrat (Islamrat für die Bundesrepublik Deutschland) Türkçe adıyla Almanya Đslam Konseyi. Dernek 1932 yılında kurulan Đslam Dünya Kongresi nin devamı şeklinde, 21 Kasım 1986 da Berlin de VIKZ, Nur Cemaati e.v., sufi cemaat Les amis de I Islam e.v. ve Đslam Dünya Kongresi/Alman Grup e.v. kurucu üyelikleriyle kurulmuştur. Đki yıl sonra VIKZ, 1990 yılında AMGT bu dernekten ayrılmıştır. Konsey, kendisini Đslam Dünyası ve Almanya arasında bir köprü olarak görmektedir. Almanya Đslam Konseyi nin temeli Kur an ve sünnete dayalı Đslam öğretisi ve gelenektir. Federal Almanya Anayasası nı ve özgür demokratik ve sosyal hukuk devletini kabul etmektedir. Almanya da Đslam ın kamu tüzel kişi olarak tanınmasını talep etmektedir. Görev alanını, Almanya da yaşayan Müslümanlara sosyal, kültürel ve dinî yönden desteklerde bulunmak olarak açıklayıp sıralamaktadır. Đslam din derslerinin kamu okullarında Almanca, düzenli bir ders olarak okutulması ve Đslam bilginleri, din dersi öğretmenlerinin yetişmesi için yüksek okulların Almanya da kurulmasını istemektedir ve eyaletlerde okul kanunlarını da göz önünde bulundurarak yetkililere bildirmekle sorumlu olduklarını ifade etmektedir. Bu çatı örgütüne, 19 ülke genelindeki dernekler, IGMG gibi, 10 bağımsız eyalet dernekleri, Đslam Federasyonu Berlin gibi ve 2 bölgesel ve yerel birlik, Đslami Bilgilendirme Kültür Merkezi e.v. gibi dernek ve birlikler Đslam Konseyine üyedir. VIKZ 1988 yılında Islamrat tan ayrılıp Zentralrat a geçmiştir. Oradan da 2000 yılında ayrılmıştır. Stegemann, Muslime in Deutschland, s.110; selbstd/ darstellung.html, (erişim ); Lemmen, Islamische Vereine und Verbände in Deutschland, s.85; Thomas Lemmen, Muslimische Spitzen organisationen in Deutschland: Der Islamrat und der Zentralrat, Verlag für Christlich-Islamisches Schrifttum, Altenberge 1999, s. 8; selbstd/ darstellung. html, (erişim ); Islamrat für die Bundesrepublik Deutschland, Memorandum zur Frage des Islamischen Religionsunterrichts (IRU), Yayına Hazırlayan (Hg): Peter Schreiner, Karen Wulf, Islamischer Religionsunterricht, Comenius Institut, Münster 2001, s.43; selbstd/mitglied.html#land, (erişim ). 34 VIKZ ın, (Verband der islamischen Kulturzentren) Türkçe açılımı Đslam Kültür Merkezleri Birliğidir. 15 Eylül 1973 yılında Köln de Islamische Kulturzentrums Köln e.v (IKZ) olarak kurulmuş 29 Eylül 1980 den itibaren de Verband der Islamischen Kulturzentren e. V. (VIKZ) adını almıştır. Temelde Kur an Kursu hareketi olarak başlamış ve Türkiye de Kur an Kursu Federasyonu olarak anılmıştır. Hareket Süleyman Hilmi Tunahan a ( ) kadar geri gitmektedir. Tunahan, Nakşibendi Tarikat ındandır. Geriye yazılı bir kaynak bırakmamıştır. Onun faaliyetleri Kur an Kursu kurmak ve öğrenciler yetiştirmektir. Đslam Kültür Merkezleri Birliği tüzüğünde kendilerini, dinî cemaat ve partiler üstü, politik olmayan birlik olarak tanıtmaktadır. Lemmen, Islamische Vereine und Verbände in Deutschland, s. 49; Abdullah, age., s Zentralrat ın, (Zentralrat Der Muslime In Deutschland) Türkçe açılımı Almanya Müslümanları Merkez Konseyi dir. Kamu okullarında Đslam Din Derslerinin okutulması, hayvanların Đslami usullere göre kesilebilmesi, üçüncü ve dördüncü neslin problemlerine çözüm bulunulması amacıyla 1986 yılında büyük Đslam dernekleri, organizasyonları ve kültür merkezlerinin bir araya gelmesi ile Đslamische Arbeitskreis oluşmuştur yılında bu dernek isim değişikliği yapmış ZMD olmuş ve 1995 yılında resmen kurulmuştur. Islamische Arbeitskreis ın kurucuları arasında VIKZ, AMGT, DĐTĐB, ATĐB gibi büyük Türk Đslam Derneklerinin de olduğunu ancak 1993 yılında AMGT nin 1994 yılında DĐTĐB in ve 2000 yılında VIKZ ın, ZMD den ayrıldığı bildirilmektedir. ZMD, kendilerini Almanya daki Đslami çatı örgütlerin merkezî derneği (Spitzenverband) olarak görmektedir. Üyeleri arasında 19 çatı örgütü ve Türk, Alman, Arap, Boşnak, Arnavut, Đran Müslümanlar vardır. (erişim ); Lemmen, Islamische Vereine und Verbände in Deutschland, s. 88, 90; Lemmen, Muslimische Spitzen Organisationen in Deutschland: Der Islamrat und der Zentralrat, s Janke, age., s

27 Janke, Federal Almanya daki bu çabaları Teoloji Kürsüsü ve Din Bilimi Kürsüsü talepleri olmak üzere iki başlıkta incelemiştir. Teoloji Kürsüsü; Baden Württemberg Eyaleti nde parlamentoda tartışılmaktadır. Somut bir sonuç henüz yoktur yılında başlayan Đslam Din Dersi Pilot Projesi için öğretmenler, Pedagoji Yüksek Okulu Karlsruhe, Ludwigsburg ve Tübingen Üniversitesi ve başvuru yapan din cemaati ile ortak bir Eğitim Semineri taslağı çerçevesinde dersler almaktadırlar. Bavyera da, Bayreuth Üniversitesi Vakıf Profesörlüğü elde etme çabası içindedir. Friedrich Alexander Erlangen-Nürnberg Üniversitesi nde Đslam Din Öğretmenliği için Disiplinler Arası Merkez kurulmuş ve yılından itibaren Misafir Profesörler dersler vermiş ve 2005 yılında daimi Profesör atanmıştır. Hamburg ta, Hamburg Üniversitesi nde Diyalogta Dünya Dinleri Merkezi nin bir parçası olan Dünya Dinleri Akademisi taslağı geliştirilmiştir. Kısa, orta ve uzun vadeli öğretim imkânı sunulması amaçlanarak, öğrencilerin ana dal, yan dal ya da Master programlarında dinlerden birisi üzerinde öğrenim görmesi ön görülmüştür. Henüz bir Đslam Profesörü atanmamıştır. Aşağı Saksonya Eyaleti Osnabrück Üniversitesi nde, eğitim seminerleri şeklinde, on beş Din Dersi Öğretmenine eğitim verilmiştir. Öğretmenlerin mezun olmasından sonra Đslam Din Pedagojisi Master Programı açma çalışmaları başlamıştır öğretim yılından itibaren Đslam Din Eğitimi Master Programına öğrenci alma kararı verilmiştir. Din bilimi kürsüleri için verilen örnekler de şöyledir: Hessen Eyaletinde Frankfurt am Main da Johann Wolfgang Goethe Üniversitesi bünyesinde Đslam Dini için bir vakıf Profesörü görevlidir. Kuzey Ren Westfalya Eyaleti nde Westfälischen Wilhelms Münster Üniversitesi nde Din Araştırmalar Merkezi nde Đslam Din Dersi öğretmeni yetiştirmek üzere Đslam Dini kürsüsü vardır yılında bir Profesör atanmış ve henüz düzenli bir Đslam Din Dersi olmadığından, öğretmenlik bölümünde okuyanlara yönelik altı sömestrlik bir program (Weiterbildung) açılmıştır. Program, öğretmen adaylarını sistemdeki Đslam Din Bilgisi Dersine hazırlamaktadır. 37 Bütün bu arayış ve uygulamalar, henüz devletin muhatap kabul edeceği bir Đslam Din Cemaatinin olmamasından kaynaklanmaktadır. Almanya da öğrenimlerini tamamlayan ve buna ilave olarak Đslam Din Öğretimi sertifika programlarına katılan öğretmenlerin dışında, bu programlara hiç katılmamış öğretmenler bölgeden atanan 37 Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bkz. Janke, age., s.5-35; Behr, Bochinger, Klinkhammer, age., s

28 öğretmenler ve Türkiye den ya da diğer ülkelerden görevli gelen Müslüman öğretmenler vardır. Türkiye den görevli gelen öğretmenler, Türkçe Din Bilgisi Derslerini vermek üzere Almanya ya gelmektedir ancak ilgili Bakanlıkların istekleri doğrultusunda diğer Đslam Din Bilgisi/Kültürü Derslerini de verebilmektedir. Türkçe Din Bilgisi Dersi için öğretmenlerin beş yıllığına Türkiye den görevli gitmesi ve bu süre sonunda tekrar ülkelerine dönmesi, her seferinde görevlendirilen öğretmenlerin uyum ve tanıma süreci yaşamasına neden olabilmektedir. Almanca yapılan Đslam Din Bilgisi/Kültürü Dersleri ve de Đslam Dersleri için söylenen, bu derslerin Almanya da öğrenimlerini tamamlamış Müslümanlar tarafından verilmesinin daha uygun olduğudur. Dolayısıyla Türkiye den ve diğer ülkelerden gelen öğretmenlerin Almanya daki çalışma dönemlerine, geçiş dönemi olarak bakılmaktadır. Đslam Din Dersine yönelik yapılan tartışmalar sadece öğretmen, dil, dersi üstlenecek muhatap vb. konularda olmamaktadır. Aynı zamanda bir Đslam Din Dersi uygulamaya konuluncaya kadar uygulanan diğer din öğretimi modelleri de tartışılmaktadır. (6) Đslam Din Bilgisi Dersleriyle Đlgili Tartışmalar Đslam Din Bilgisi Dersi uygulamada olan model derslerden birisidir. Ancak bu derslerin üstlenicisi dinî cemaatler değildir. Anayasaya uygun bir Đslam Din Dersi ni okutma hakkı dinî cemaatler tarafından elde edilemediğinden, din dersi için söz konusu programların hazırlanması da dinî cemaatlere bırakılmamaktadır. Bu sebeple Federal Almanya Cumhuriyeti, kendi desteğiyle dinî içerikli derslerin verilmesini düzenlemektedir. Eyaletlere göre içerikleri ve isimleri kısmen değişiklik gösteren derslerin yasal statüsü ve uygulaması benzerlik göstermektedir. Türkçe Đslam Din Bilgisi Dersi için ilk defa öğretim programının hazırlanma kararı 1976 ve 1979 Kültür Bakanlığı Konferans ına dayanmakta ve ilk olarak Kuzey Ren Westfalya eyaletinde denenmeye başlanmıştır. Birinci bölümde ayrıntılı olarak ele alınan dersin, hukukî yönü ile ilgili sıkıntılar mevcuttur. Anayasaya göre devlet, din dersinin içeriğini belirleme ve dersin öğretmenlerini seçme yetkisine sahip değildir. Fakat bu dersin içeriği, eyaletlere göre değişmesine rağmen, büyük oranda 18

29 Öğretim ve Kültür Bakanlığının ya da Türk Milli Eğitim Bakanlığı nın oluşturduğu ve denetlediği içerikte okutulmaktadır. Diğer bir sorun ders muhtevasının öğrenciye din hakkında bilgi mi vermesi, yoksa öğrenciyi öğretilen içeriğe inandırması mı gerektiğidir. Anayasaya uygun olan Đslam Din Dersi, ancak öğrencileri inancı benimsetmeye yönlendirebilir. Onun dışındaki dersler daha çok din hakkında öğrenme şeklinde olmalıdır. Almanca Đslam Din Bilgisi ve Almanca Đslam Din Kültürü Dersi nin programı ilgili Bakanlıklarca kısmen Müslümanların işbirliği ile hazırlanmaktadır eğitim-öğretim yılından itibaren Kuzey Ren Westfalya eyaletinde 120 okulda Đslam Kültürü Dersi denemesi yapılmaktadır. Yine Bremen de eğitim-öğretim yılından itibaren Almanca Đslam Din Bilgisi model denemesi vardır. Bu ders Đncil Tarihi ve Felsefe Dersine alternatif olarak programa konulmuştur eğitimöğretim yılından itibaren Bavyera da Đslam Din Bilgisi Almanca olarak denenmeye başlamıştır. Đçerik olarak Türkçe Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Programlarından faydalanılarak geliştirildiği belirtilen ders, aslında Almanca Modellere geçiş görevini de üstlenmiştir. Almanca Đslam Din Bilgisi Modeli, Türkçe Din Bilgisi ile benzer eleştiriler almaktadır. Dersin hukuki statüsü, programının devletçe hazırlanması, öğretmenlerin eğitimi, velilerin kabulü, ders dilinin fonksiyonu vb. sorun teşkil eden konulardır. Yasal sınırlılıklar, Đslam ın yapısı ve cemaatlerin mevcut durumu, yukarıda tartışılan konular doğrultusunda ilgili makam ve dinî cemaatleri farklı çözüm yolları bulmaya yönlendirmiş ve eyaletlerin eğitim işlerinde bağımsız olması nedeniyle çok çeşitli din öğretimi modellerin uygulanmasına yol açmıştır. Aşağıda Almanya da uygulanan Đslam Din Öğretimi Modelleri tanıtılacaktır. 2. FEDERAL ALMANYADA ĐSLAM DĐN ÖĞRETĐMĐ MODELLERĐ 1983 yılında eyaletlerin Kültür Bakanları Konferansı bir komisyon kurarak Đslam Din Derslerinin kamu okullarında nasıl yer alabileceği üzerinde bir çalışma yapılmasını istemiştir. Söz konusu komisyon ders içeriği ya da eyaletlerdeki organizasyonları uzlaştırma üzerinde değil Đslam Din Dersi nin imkânı ve temelleri üzerinde çalışmıştır. Komisyon, Đslam Din Dersi nin okullarda yer alabilmesi için 19

30 bazı sorunların aşılması gerektiğini belirterek 38 yedi model ortaya koymuştur. Komisyonun çalışması Haziran 1984 yılında Kültür Bakanlığı tarafından onaylanmıştır. Çalışma sonucunda ortaya konan ders modelleri ve uygulanma durumları şunlardır: MODEL I: Alman yetkililerin onayı ile okul dışında verilen Đslam Din dersleridir. Bu derste Đslami organizasyonlar aktiftir. Ders, okul saati dışında hukuki düzenlemelere aykırı olmayan bir içerikle gerçekleştirilir. MODEL II: Diplomatik temsilcilerin Müslüman öğrencilere, Ana Dili Tamamlama Dersi çerçevesinde Đslami temelde verdiği Din Bilgisi Dersi dir. Bu ders, Türkiye ya da Đslam Devletlerinin öğretmenleri ve kendi programlarıyla uygulanır. Baden Württemberg, Berlin, Bremen, Hamburg, Saarland, Schleswig Holstein bu modele göre dersler düzenlemiştir. MODEL III: Eyalet eğitim yetkililerinin Türk öğrencilere Ana Dili Tamamlama Dersi çerçevesinde Đslami temelde verdiği Din Bilgisi Dersi dir. Ders Türkçe, Türk öğretmenler tarafından yine Türk dilini Tamamlama Dersi kapsamında verilmektedir. Bavyera, Hessen, Hamburg, Aşağı Saksonya, Kuzey Ren Westfalya ve Rheinland- Pfalz ta dersler eyalet denetiminde verilmektedir. MODEL IV: Müslüman öğrenciler için düzenli dersler çerçevesinde Đslami değer tasavvurları temelinde Din Kültürü (Religionskundlich) ya da Ahlak Dersi dir. Ders Almanca, iki ders saati Almanca programlarla, Alman ya da yabancı öğretmenler tarafından verilir. Kuzey Ren Westfalya da uygulanmaktadır. MODEL V: Düzenli dersler kapsamında Türk öğrenciler için Türk tarafının hazırladığı programlarla Đslami temelde Din Bilgisi Dersi dir. Ders, Türk öğretmenler tarafından Türkçe, iki ders saati verilir. Türk hükümetinin, bu dersin yürütülmesinde işbirliği gereklidir. Hiçbir yerde uygulaması yoktur. MODEL VI: Türk öğrencilere Almanca programlarla düzenli dersler kapsamında Đslami temelde Din Bilgisi Dersi dir. Türk ya da yabancı Müslüman öğrencilere yine 38 Sorunlar; Đslam Din Dersi nin içeriğinin Anayasayla uygunluğu, Đslam Din Dersi nin içeriğini devlet belirlediğinde devletin tarafsızlığı ilkesi, Anayasanın 7/3. maddesini yerine getirmek için gerekli şartlar gibi. Geniş bilgi için bkz. Gerhart Mahler, Möglichkeit religiöser Unterweisung muslimischer Kinder an öffentlichen Schulen in den Ländern der Bundesrepublik Deutschland entsprechend dem Beschluß der Kultusministerkonferenz, Yayına Hazırlayan (Hg): Landesinstitut für Schule und Weiterbildung, Rahmenbedingungen und Materialien zur religiösen Unterweisung für Schüler islamischen Glaubens, Express Edition, Soest 1987, s

31 Türk ya da başka Müslüman öğretmenlerce Almanca, iki ders saati verilir. Bavyera, Hamburg ve Aşağısaksonya da uygulanmaktadır. MODEL VII: Đslami din cemaatleriyle işbirliğinde düzenli ders olarak Müslüman öğrencilere verilen Đslam Din Dersi dir. Đki ders saati, Almanca, Alman ya da yabancı Müslüman öğretmenler tarafından verilir. Bu model mezhebe bağlı din dersi için anayasaya en uygun olanıdır. 39 Bavyera da ve diğer eyaletlerde deneme aşamasındadır. Komisyon kararlarında yer alan ve almayan Đslam Din öğretimi/ Đslam a yer veren modellerin eyaletlerde uygulanması ayrıntılı olarak aşağıda sunulmuştur. a. KUZEY REN WESTFALYA Eyaletteki Müslüman öğrencilerin oranı %80 Sünni %20 Şii dir. %63 oranında Türk, %10 Alman, %27 diğer olarak adlandırılan Müslüman vatandaşlar vardır. 40 Uygulamada olan Đslam din öğretimi modelleri şunlardır: (1) Ana Dil Dersi Kapsamında Din Bilgisi Dersi 1979 yılında zamanın Kültür Bakanı, Okul için Eyalet Enstitüsünden Đlkokul sınıflar için Đslam Din Dersi Programı geliştirilmesini istemiştir. Bu dersin Almanya da yaşayan Müslüman çocuklara Đslam inancını ve davranışlarını öğretmesi hedeflenmiştir. Hıristiyan kiliseler, isminden dolayı böyle bir dersin dinî cemaat olmadan verilemeyeceğini belirtmesi üzerine dersin, bağımsız bir ders olmaktan ziyade Ana Dil Dersi kapsamında verilen, inandırma hedefli olmayıp sadece bilgi vermeye yönelik yapılan, Đslam Din Bilgisi Dersi olmasına karar verilmiştir yılında Eyalet Enstitüsü Almanca ve Türkçe, Đlkokullar için programı (Religiöse Unterweisung für Schüler islamischen Glaubens-24 Unterrichtseinheiten für die Grundschule) yayınlamıştır. Aynı ders için Dinimizi Öğreniyoruz öğrenci kitapları eyalet tarafından hazırlanmıştır. Eyalet 1991 yılında 5.ve 6. sınıflar için 12 ders ünitesi, 1996 yılında ise sınıflar için 24 ders ünitesi oluşturmuştur. Bunların aynı şekilde Türkçe Ana Dil Dersi kapsamında verilmesi düşünülmüş ancak 39 Mahler, agm., s.33-37; Anna Siegele, Die Einführung eines islamischen Religionsunterrichtes an deutschen Schulen, Verlag für Interkulturelle Kommunikation, 2. baskı, Frankfurt 1995, s Ulrich Pfaff, Zur Situation des Islamunterrichts in Nordrhein Westfalen, Yayına Hazırlayan (Hg): Wolfgang Bock, Islamischer Religionsunterricht?, Mohr Siebeck Verlag, Tübingen 2006, s

32 Almanca basılmıştır. Ders 1990 lı yıllarda Boşnakça ve Arapça olarak da geliştirilmiş ve okutulmuştur. 41 Söz konusu ders, Anayasanın temel değer düzenlemesi çerçevesinde ve Eyalet Anayasasının dinî bilinçlendirme eğitim ve öğretim hedefinde yapılır. Ders inandırma hedefli değildir. Almanya daki Müslüman öğrencilere kendi tarihlerinde Đslami geleneği, ahlakı ve dini öğretmek hedeflenmektedir. Amaç, seküler Hıristiyan kültürü tarafından şekillendirilmiş bir toplumda öğrencilerin Müslüman olarak yaşayabilmelerine yardımcı olmaktır. Derse katılım serbesttir, öğrencilerden başvuranlar bir öğretim yılı boyunca derse devam etmektedir. En az katılım sayısı ana dil dersinin düzenlenmesine bağlıdır. Beş saatlik ana dil dersinin iki ders saati Din Bilgisi Dersi ne ayrılmaktadır. Öğrencilerin, ana dil dersine katıldığını belgelendirmek maksadıyla not verilir. Eyalet tarafından görevlendirilen ana dil dersi için Müslüman öğretmenler, kendilerinin hazır ve uygun olduklarını bildirdiklerinde bu dersi verebilmektedir. Öğretmenlerin seçimine okul yetkilileri karar vermektedir yılında çıkartılan genelge ile dersler iki şekilde verilmeye başlanmıştır: 1. Ana Dili Tamamlama Dersi çerçevesinde Türkçe, Arapça ve Boşnakça. 2. Bağımsız bir ders olarak Almanca, zamanı belli olmayan okul denemesi şeklinde. 42 (2) Din Bilgisi-Kültürü Dersi (Unterweisung-Islamkunde) 1999 yılında çıkartılan genelge ile Din Bilgisi Dersinin ilk defa Almanca verilmesi kararlaştırılmıştır. Öğrenci faaliyetleri değerlendirmeye tabi tutulacak ve ders geçmeye etkisi olacaktır. Ders, eğitim öğretim yılından beri okul sayısı arttırılarak uygulanmaktadır. Mezhep merkezli bir ders değildir ve her milletten Müslüman a açıktır. Öğrenci faaliyetlerine not verilmektedir. Din Bilgisi Dersi, Türkçe verilen Din Bilgisi Dersinin hedefinden farklı bir hedefe sahip değildir. Öğrencileri inandırmak, hedef olarak konulmamıştır. Hedef, Almanya daki Müslüman öğrencilere, Đslami geleneği kendi tarihlerine, ahlak ve dinlerine göre öğretmektir. 41 Pfaff, agm., s Genelge için bkz. RdErL.d., Ministerium für Schule und Weiterbildung, Wissenschaft und Forschung, V (ABl. NRW.1 S.96), Islamische Unterweisung, P. Schreiner, K. Wulff, Islamischer Religionsunterricht, Münster 2001, s

33 2000 yılında 22 okulda denenen model için yeni geliştirilmiş bir ilkokul programı kullanılmamıştır. Ders, Ana Dil Dersi çerçevesinde verilen Din Bilgisi Dersi için geliştirilen programa göre yapılmıştır. 20 sene önce geliştirilen programın güncel olmaması da sorun teşkil etmiştir. Kiefer, Đslam ın programda Yabancıların Dini olarak sunulduğunu belirtmektedir. Biz yabancı bir çevrede yaşıyoruz, Sokağımızda biz yabancıyız gibi konuların, Almanya da doğup büyüyen yeni nesle hitap etmediğini belirtmektedir. Ayrıca ona göre, konuların sadece Sünni inancına göre oluşturulması, Alevi ve Şii öğrencilerin dikkate alınmadığını göstermektedir. Bu sebeple 2002 yılında yeni bir öğretim programı geliştirilmeye başlanmış, 2005 yılında çekirdek program çıkmıştır. Mart 2006 da sınıf ders programı yayınlanmıştır. Ders Programlarının tamamının öğretim yılına kadar hazır olması planlanmıştır yılında dersin adı Đslam Kültürü (Islamkunde) olarak değiştirilmiştir öğretim yılında 110 okul, okul denemesine katılmıştır. Dersin açılabilmesi için en az katılım sayısının 12 öğrenci olması gerekmektedir. Dersi almak için başvuran öğrenciler, bütün bir öğretim yılı derse devam etmektedir. Katolik Alman Öğretmenler Derneği, Đslam Din Bilgisi Dersine karşıdır. Bu ders yerine Müslüman öğrencilerin Pratik Felsefe dersine zorunlu olarak devam etmelerini ve bu sayede öğrencilerin yönlendirilip yönlendirilemeyeceğinin denenmesini istemektedir. Dernek, dinî cemaatlerle müştereken yapılan bir Đslam Din Dersine olumlu yaklaşmaktadır. 44 Protestan kilisesinin tutumu da farklı değildir. Kuzey Ren Westfalya da 3 Protestan Kilisesi Đslam Din Derslerini desteklediklerini, Đslam Din Bilgisi Dersine; Müslüman öğrencilere Hıristiyan kültürü ile şekillenmiş bir eyalette Müslümanca yaşamalarına yardımcı olmadığı, kişisel kimliklerini bulmalarına ve dinî, dünyevî grupları anlamalarına yardımcı olmadığı gerekçesiyle karşıdır. Okul denemesi ara çözüm olarak görülmektedir Michael Kiefer, Islamkunde in deutscher Sprache in Nordrhein- Westfalen, LIT Verlag, Münster 2005, s ; sınıf Đlkokul Islamkunde öğretim programı hakkında bilgi için bkz ). 44 Anmerkungen zu einem Erlaßentwurf des Misnisteriums für Schule und Weiterbildung, Wissenschaft und Forschung in Nordrhein-Westfalen, Islamische Unterweisung, P. Schreiner, K. Wulff, Islamischer Religionsunterricht, Münster 2001, s. 123; Kiefer, age., s Stellungnahme der Ev. Landeskirchen in Nordhrein-Westfalen zum Entwurf eines Runderlass Islamische Unterweisung, ( tarihli yazı), P. Schreiner, K. Wulff, Islamischer Religionsunterricht, Münster 2001, s.115; Kiefer, age., s

34 Ders dilinin Almanca olması, Almanca dil yeterliliği olmayan öğrenciler için zorluk oluşturabilmektedir. 46 Bu sebeple Kiefer, Ana Dil Dersi çerçevesinde verilen Din Bilgisi Derslerin iki dilli yapılabileceğini ve Almanca Din Bilgisi Dersi nin de ikinci ya da üçüncü sınıftan itibaren başlatılabileceğini belirtmektedir. Ona göre önemli Đslami kavramların Almancalaştırılması yerine dilsel çoğulculuğu koruyan bir sözlük geliştirmek gereklidir. Sözlüğün Arapça, Almanca ve Türkçe olmasını önermektedir. Yeterince Almanca ders materyali olmadığından öğretmenlerin zamanlarının büyük kısmı materyal geliştirmekle geçmektedir. 47 Dersi veren öğretmenler, eğitim kurslarına alınmıştır. Türkçe Din Bilgisi Dersi öğretmeni olanlarla, Đslam Bilimcilere farklı eğitim seminerleri düzenlenmektedir. Birinci gruptaki öğretmenlere alan eğitimi olarak adlandırılan; Đslam ın ve dolayısıyla Müslümanların tarihi, Đslam Metinleri Filolojisi, Đslam Sosyal Bilim Analizi gibi dersler verilmektedir. Đkinci gruptakilere ise derse hazırlık anlamında ünitelerin bölümlenmesi, yıllık planın oluşturulması, pedagoji ve Đslami kavramlar üzerinde çalışma, derste kullanılabilecek metot ve teknikler hakkında olmak üzere genel pedagoji, okul ve ders organizasyonu, genel öğretim metotlarında bilgi verilmekte ve okulda uygulama yapılmaktadır. 48 Daha önce de belirtildiği üzere 2002 yılında Münster Üniversitesinde Din Araştırmalar Merkezinde, Đslam Dini kürsüsü öğretim yılında 6 okulda öğretmenlik yapan Hüseyin Çetin, bazı okullarda azınlık çocuklarının Almanca yı iyi bilmediğini bu sebeple bazı kavramların iki dilli verilmesinin anlamlı olacağını ifade etmiştir. Ona göre, çocuklar dinî ve Đslami kavramları sadece kendi ana dillerinde tanımaktadır. Geniş bilgi için bkz. Hüseyin Çetin, Islamische Unterweisung im Schuljahr , Yayına Hazırlayan (Hg): Eckart Gottwald, Dirk Chr., Siedler, Islamische Unterweisung in Deutscher Sprache, Neukirchener Verlag, Neukirchen Vlyun 2001, s Michael Kiefer, Islamische Unterweisung in deutscher Sprache, Yayına Hazırlayan (Hg): Eckart Gottwald, Dirk Chr., Siedler, Islamische Unterweisung in Deutscher Sprache, Neukirchener Verlag, Neukirchen Vlyun 2001, s Klaus Gebauer, Islamkunde in NRW, Yayına Hazırlayan (Hg): Stefan Reichmuth, Mark Bodenstein, Michael Kiefer, Birgit Väth, Staatlicher Islamunterricht in Deutschland, LIT Verlag, Berlin 2006, s ; Klaus Gebauer, Schulversuch Islamischer Unterweisung in Deutscher Sprache, Hg: Eckart Gottwald, Dirk Chr., Siedler, Islamische Unterweisung in Deutscher Sprache, Neukirchener Verlag, Neukirchen Vlyun 2001, s ; Kiefer, age., s ; Đlk dönemlerde bu dersi veren öğretmenlerin çoğu Türkçe, Arapça öğretmenidir. Bazılarının Ana Dil Dersi kapsamında verilen Din Bilgisi Dersi dolayısıyla Đslam bilgisi vardır. Fakat bu öğretmenlerin Almanca günlük konuşmalarını yapabildikleri halde birçoğu, derste Almanca yı kullanmakta sıkıntı yaşamıştır. Hatta bazen öğrencilerin öğretmenlerden daha iyi konuştukları durumlar olduğu belirtilmektedir. Bu eğitim seminerlerinde ortaya çıkan tespit, öğretmenlerin günlük konuşmalarını yapmalarının yeterli olmamasıdır. Öğretmenlerin günlük planlarını yapabilmeleri için pedagoji diline de ihtiyaç duydukları ifade edilmektedir. Gebauer, Schulversuch Islamischer Unterweisung in Deutscher Sprache, s.28, Son dönemlerde ise Almanya da öğretmenlik bölümünü okuyanların ve doktora çalışması yapanların benzer sertifika programlarına katılması sebebiyle dil problemi yok denecek kadar azalmıştır. 24

35 kurulmuştur. Mevcut öğretmenlerin öncelikle burada 4 sömestrlik eğitim kurslarına katılarak yetiştirilmesi söz konusudur. Birinci Devlet Sınavını veren öğrenciler Đslam Din Dersi için verilen eğitim kurslarına katılabilmektedir. Kiefer, 14 okulda yaptığı bir araştırmada velilerin çocuklarının çok etnikli sınıflarda okumasına karşı olmadıklarını ve birçok sınıfta Sünni ve Alevi öğrencilerin birlikte okuduklarını, Afgan, Arnavut, Boşnak, Alman, Irak lı, Đran lı, Ürdün lü, Kosova lı, Fas lı, Tunus lu, Türk, Suriye li ve daha başka etnik kökenli öğrencilerin aynı sınıfta okuduklarını tespit etmiştir. 49 (3) Đslam Din Dersi Almanya Müslümanları Merkez Konseyi (ZMD) ve Đslam Konseyi (Islamrat) Kuzey Ren Westfalya okul bakanlığına, 1996 yılında Almanca Đslam Din Dersi için dilekçe vermiştir. Özdoğan, Almanca verilecek bir dersin diğer Müslüman öğrencileri de kapsayacağını, Türkçe Din Bilgisi Dersi ni veren öğretmenlerin yeterlik gösteremedikleri için (dersi verenlerin sadece Türk olması ve dersi vermeye hazır olmamaları sebebiyle) velilerin bundan hoşnut olmadıklarını belirtmektedir. Öğretmenlerin Đslam la bağdaşmayan yaşantıları nedeniyle, veliler çocuklarının Türkçe Din Bilgisi Dersi nden kayıdını sildirmektedir. 50 Bu ve benzeri nedenlerle ZMD, Almanca bir Đslam Din Dersi Programı hazırlamıştır. 51 Pfaff, 2000 yılında öğrenci velileri ve ZMD, Islamrat ın birlikte Đslam Din Dersi için dilekçe verdiklerini ancak Đdare Mahkemesinin söz konusu cemaatlerin Anayasanın 7/3 e uygun bir dinî cemaat olmadığı gerekçesiyle taleplerini redettiğini bildirmektedir. Münster Yüksek Đdare Mahkemesi de aynı kararı vermiştir. Dinî cemaat ve üyelerinin asli üye olmadıkları belirtilmektedir. Henüz cemaatlerin kendilerini savunucu açıklama yapmamıştır Michael Kiefer, Der Islam in der Schule, Yayına Hazırlayanlar (Hg): Eckart Gottwald, Dirk Chr., Siedler, Islamische Unterweisung in Deutscher Sprache, Neukirchener Verlag, Neukirchen Vlyun 2001, s Hasan Özdoğan, Stellungnahme zum Runderlaß NRW IRU, P. Schreiner, K. Wulff, Islamischer Religionsunterricht, Münster 2001, s Bkz. Zentralrats der Muslime in Deutschland, Entwurf Eines Lehrplans für Islamische Religionslehre (Grundschule), Köln 1999; Programın teolojik ve pedagojik açıdan analizi için bkz. Harry Behr, Curriculum Islamunterricht, Basılmamış Doktora Tezi, Bayreuth Üniversitesi, Bayreuth 2004, s Pfaff, agm., s

36 ZMD ve Islamrat ın çabalarının dışında entegrasyon politikasının bir parçası olarak Eğitim Bakanlığı nın devlet gözetiminde planladığı, Köln ve Duisburg ta Almanca Đslam Din Dersi denemelerinden söz edilmektedir. 53 Köln ve Duisburg taki cami cemaatlerinin bir din dersi programı hazırlamak için bir araya gelmesi durumunda söz konusu dersin, 2008 yılından itibaren uygulanmaya konulması düşünülmektedir. 54 (4) Alevilik Din Dersi 2001 yılında Alevi Cemaati, Alevilik Din Dersi için dilekçe vermiştir. Kuzey Ren Westfalya, Baden Württemberg, Hessen ve Bavyera Eyaletleri Kültür Bakanları, Prof. Spuler Stegemann dan Alevilik hakkında din bilimsel bir rapor, Prof. Stefan Muckel den de cemaatin Anayasanın 7/3. maddesine uygun cemaat olup olmadığını belirten bir rapor hazırlaması istenmiştir. Her iki uzman AABF nun 55 bir dinî cemaat olduklarına ve din dersini üstlenebileceklerine karar vermiştir yılından itibaren Alevilik Din Dersleri nin okullarda okutulması hedeflenmiştir. Kaplan, Alevilik Din Dersi nin de temelinde yer alan inanç öğretilerini dört basamakta açıklamaktadır: 1. Allah tan başka Tanrı yoktur. 2. Muhammed onun peygamberidir. Allah ın sözünü bildirmiştir. O, Allah ın bildiricisidir.(vermittler). 3. Ali kutsaldır. O kutsal yaşamıştır ve insanlara Allah a giden yolu göstermiştir ( ) ( ). 55 AABF nun açılımı Almanya Alevi Birlikler Federasyonu dur. Federasyonu kurma çalışmaları 1988 de başlamıştır. Bu çalışmanın sonucu olarak Avusturya dan bir, Almanya dan yedi dernek bir araya gelerek Federasyon Kurucu Meclisini oluşturmuşlardır tarihinde Federasyon tüzüğü onaylanarak resmiyet kazanmıştır. Merkezi Mainz da olan kurul, 1993 yılında Köln e taşınmıştır. Federasyona Almanya dışından da çok fazla derneğin üye olması sonucu Federasyonun adı Avrupa Alevi Birlikleri Federasyonu olarak değiştirilmiştir. Bu Federasyonda Almanya, Đsviçre gibi çeşitli ülkelerden 140 kadar derneğin ve i aşan üyenin yer aldığı belirtilmektedir tarihinde Avrupa çapında Konfederasyon kurulması ve Avrupa Alevi Birlikleri Federasyonu nun, Almanya Alevi Birlikleri Federasyonu olarak anılması kararlaştırılmıştır. AABF, ilk defa Mart 1995 te bütün batı Eyaletleri Kültür Bakanlıklarına ve Eğitim Senatörlerine ders için başvuru yapmıştır yılının başında Baden Württemberg, Bavyera, Hessen eyaletlerinde Alevilik Dersleri için dilekçe verilmiştir tarihinde Berlin de Alevilik Dersleri verme hakkını kazanmışlardır. AABF tarafından bu dersleri verecek olan öğretmenlere kurslar verilmektedir öğretim yılında Baden Württemberg Eyaletinde üç şehirde, Bavyera ve Hessen, Kuzey Ren Westfalya Eyaletlerinde öğretim yılları için Alevilik Derslerinin konulması planlanmıştır. alevi. com/aabf0+m5e59f9aec9f. html, (erişim ); alevi.com/ alevilik_dersi+m59d33ce9a47.html, (erişim ). 56 Đsmail Kaplan, Staatlicher Islamunterricht aus der Aleviten, Yayına Hazırlayanlar (Hg): Stefan Reichmuth, Mark Bodenstein, Michael Kiefer, Birgit Väth, Staatlicher Islamunterricht in Deutschland, LIT Verlag Berlin 2006, s

37 Allah-Muhammed-Ali birdir. Onlar ayrılamazdır yılında Almanya Alevi Cemaatinin oluşturduğu taslak planda şu ana konular yer almıştır: Allah, Birleme (Allah, Muhammed, Ali), Đnsan, Beden, Ruh ve Nefis, Tanrısal Bilgi için Ehli Beytin Yolu (Der Weg der Ehli Beyt zur göttlichen Erkenntnis), Bilge Hacı Bektaş Veli, Din Görevlileri ve Görevleri, Dört Kapı Kırk Makam, Cem Evi, Cem, Muharrem Orucu, Kurban ve Kurban Bayramı, Semah, Ben Bir Aleviyim, Arkadaşımın Başka Bir Đnancı Var. 58 b. BERLĐN Eyalette uygulanan/tartışılan modeller incelendiğinde aşağıdaki modeller tespit edilmiştir. (1) Ana Dili Tamamlama Dersi Çerçevesinde Din Bilgisi Dersi Konsolosluğun gözetiminde verilen Ana Dili Tamamlama Dersi çerçevesinde Türkçe Din Bilgisi Dersleri verilmektedir. (2) Đslam Kültürü Dersi (Đslamkunde) Şubat 2000 den itibaren Đslam Kültürü Dersi nin 1.ve 2. sınıflarda okul denemesi olarak okutulmasını 15 Türk Eyalet Dernekleri birleşerek talep etmiştir. Dersin amacı, Đslam ı merkeze alarak bütün dinler hakkında bilgi vermektir. Katılım serbesttir, Müslüman öğrenciler dışındaki öğrencilerin de katılımına açık olması talep edilmiştir. 59 Protestan Kiliseler birliği 14 Ekim 1999 da yaptıkları basın açıklamasında Berlin ve Brandenburg eyaletlerinde Din Dersi dışındaki modellerin Anayasaya aykırı olduğunu duyurmuştur Kaplan, agm., s Kaplan, agm., s Emenet, age., s.43; Staatsinstitut für Schulpädagogik und Bildungsforschung, Islamischer Religionsunterrichrt an bayerischen Schulen?, München 2000 s.24; Ali Özgür Özdil, Islamicher Religionsunterricht, Yayına Hazırlayanlar (Hg): Peter Schreiner, Karin Wulf, Islamischer Religionsunterricht, Comenius Institut, Münster 2001, s EKD zur Situation des Religionsunterrichts in Berlin und Brandenburg: Religiöse Bildung gehört zum Auftrag der Schule 14 Ekim 1999, bkz. (erişim ). 27

38 (3) Đslam Din Dersi Berlin eyaletinde Anayasanın 7. maddesinin 1. fıkrası geçerli değildir maddeye (Bremer Klausel) göre dersin üstlenicisi dinî cemaattir. Din dersi kamu okullarında düzenli bir ders değildir. Din dersleri okul kanunun 23. ve 24. maddelerine göre düzenlenmektedir. Okul yetkilileri sadece haftanın iki saatini ders planında boşaltmak ve yer göstermekle görevlidir. Ders öğretmenlerini dinî cemaat görevlendirmekte, ücretini devlet ödemektedir. Derse karnede not verilmemektedir de kurulan Đslam Federasyonu 1980, 1983, 1987 ve 1993 te birçok kez Đslam Din Dersi için dilekçe vermiş fakat mahkeme kararıyla ret edilmiştir. Gerekçe olarak Đslam Federasyonun bir din cemaati olmadığı tersine sadece birliklerin anlaşması olduğu vurgulanmıştır. Yüksek Đdare Mahkemesi yılında Đslam Federasyonunu, din cemaati olarak kabul etmiştir. Federasyon, tarihinde Berlin okullarında kendi Đslam din dersini verme hakkını elde etmiştir. 61 Ders öğretim programı 27 Nisan 2000 tarihinde hazırlanmıştır, en son hali Mayıs 2001 de dördüncü kez geliştirilerek kabul edilmiştir ve 6. sınıflar için program geliştirme çalışmaları devam etmektedir sınıflar için geliştirilen programda yedi öğrenme alanı mevcuttur: 1. Evren 2. Đbadet 3. Ben ve diğerleri I 4. Ben ve diğerleri II 5. Kur an 6. Bayramlar 7. Peygamberler öğretim yılında 15 okulda Đslam Din Dersi verilmiştir. Toplam 1657 öğrenci derse katılmıştır sınıfa kadar olan öğretim kademesinde Đslam Din Dersine, % Arap, %0.72 Pakistan lı, % 1.03 Arnavut, % 0.84 Boşnak, % 1.75 Alman, % Türk, % 0.12 Afgan, % 0.12 Yunan, % 0.12 Đran lı öğrenci katılmıştır öğretim yılında 48 okulda ders verilmiştir. % Türk, % Arap, %1.27 Alman, % 3.58 Diğer (Arnavut, Afgan, Yunan, Boşnak, Yunan, Đran lı) öğrenciler katılmıştır Irka Christin Mohr, Muslime zwischen Herkunft und Zukunft, Das Arabische Buch Verlag, Berlin 2000, s.18-19; Özdil, Islamischer Religionsunterricht, s ( ). 63 Vorläufiger Rahmenplan Islamischen Religionsunterricht, Klassenstufe Ekim 2000; Programın teolojik ve pedagojik açıdan değerlendirmesi hakkında Harry Behr in Doktora Tezi incelenebilir. Behr, age., s islamische-foederation.de/iru/statistik/geschnatio1.pdf; ( ) (erişim ). 28

39 (4) Alevi Dersi 2000 yılında Köln de yapılan Tartışmalı Đlmi Toplantıda, Köln Alevi Cemaati Federasyonunu temsîlen konuşan Đsmail Kaplan, Berlin de alevi çocuğun olduğunu belirtmiştir. Ailedeki eğitime katkı sağlayan, çeşitli kültür ve değerlerden örnek veren, Aleviliği içeren bir dersi desteklediklerini ifade etmiştir. Alevi eğitiminin hedefleri arasında eşitlik, yardımlaşma, tolerans, adalet vardır. Bunlar Alevilik te ve ailedeki eğitimde önemlidir. Bu sebeple Kaplan, bir din dersine ihtiyaçları olduğunu söylemiştir. 66 Alevi cemaati, mevcut Đslam Din Bilgisi Dersi, Alevilik hakkında bilgi vermemesi ve de Türkiye den görevli gelen öğretmenlerin derste Sünni Đslamını anlatmasından dolayı kendi derslerini organize etmek istediklerini belirtmektedir tarihinde Anadolu Alevileri Kültür Merkezi, Alevi Din Dersi verme hakkını kazanmıştır öğretim yılında 12 okulda yaklaşık 60 öğrenci bu dersi almıştır yılında sayı 360 a çıkmıştır. Dersler Almanca ve Alevi Toplumu Almanya nın hazırladığı taslak programa göre yapılmaktadır. Ders öğretmenleri, Alevi Toplumu Almanya tarafından eğitime alınmaktadır. Lise seviyesinde bu dersin okutulmadığı bildirilmektedir. 67 Engin, Alevi Din Dersi için öğretmenlerin yetiştirilmesini bir sorun olarak görmektedir. Berlin de bu sorun geçici çözümlerle aşılmıştır ancak Berlin Eğitim Senatörlüğünün bu dersi vereceklerin öğretmenlik eğitimi almasını şart koşmuştur. Öğretim programında bazı eksikler gören Engin, programı öğrenci seviyesine uygun bulmamaktadır. Dersin uygulanmasında karşılaşılan en önemli sorun, aralarında 4-5 yaş fark olan öğrencilerin aynı derste öğrenim görmeleridir. Ders materyallerinin geliştirilmediği de ifade edilmektedir Forum Werte bezogene Bildung in der Demokratie III, Islamischer Religionsunterricht an Berliner Schulen Probleme, Fragen, Antworten Podiumsdiskussion am 29. Mart 2000, s ( ); yılında 14 okulda ders okutulmuştur. 68 Havva Engin, Almanya da Alevi-Đslam Din Dersleri yle Đlgili Genel Değerlendirmeler, Uluslar arası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu 1, Süleyman Demirel Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi, Elim 2005, Isparta, SDÜ. Đlahiyat Fakültesi Yayınları, Isparta 2005, s ; Almanya daki Alevi Din Dersi nin Türkiye Cumhuriyeti ne muhtemel yansımaları hakkında Havva Engin in tebliğ müzakeresine bkz. Müzakere: Cemal Tosun, Uluslar arası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu 1, Süleyman Demirel Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi, Ekim 2005, Isparta, SDÜ. Đlahiyat Fakültesi Yayınları, Isparta 2005, s

40 c. HESSEN Eyalette aşağıda sunulan dört farklı model için çaba gösterilmektedir. (1) Din Bilgisi Dersi 1987 den beri Ana Dil Dersi çerçevesinde Türkçe Din Bilgisi Dersi verilmektedir. Bir ders saatidir. (2) Ahlak Dersi Ağırlık noktası Đslam Ahlakı ve Felsefe olan bir Ahlak dersidir. Bu ders, Hessen Kültür Bakanlığının projesi olarak, 5. sınıftan sınıflara kadar Hauptschule, Realschule, Gesamtschule, Gymnasium okullarında uygulanmaktadır. Kültür Bakanı, bu dersin öğretim yılından itibaren bütün okullarda yer alacağını belirtmiştir. Böylece Đslam Ahlakı nın temel konuları, soruları ve problemlerinin öğretilmesi amaçlanmıştır. Dersin amacı, Müslüman öğrencilerin ahlakî karar verme, davranma yeteneklerini geliştirme, insan hakları, anayasa, Hessen eyalet yasalarına bağlılığını geliştirme vb. hedeflenmektedir. 6., 8. ve 10. sınıflarda işlenen bazı konular şunlardır: Đyi ve Kötü-Vicdan, Arkadaşlık-Sevgi ve Cinsellik, Birliktelik, Evlilik, Aile, Hak ve Adalet öğretim yılında üç okulda denemesi yapılan ders, başarılı bulunmuştur. Ders materyalleri ve taslakları geliştirilmiştir. Dersi veren öğretmenler, daha önce Etik Dersini veren öğretmenlerdir. Ancak, konuları Müslüman çocukların hayatlarına yakınlaştırmak maksadıyla, Đslami cemaatlerden kişilerle görüşülmekte ve sınıfa davet edilmektedir. Aynısı Hıristiyan ve Yahudi cemaatleri için de geçerlidir. Öğretmenlerin eğitimi konusunda Frankfurt am Main daki Johann Wolfgang Goethe Üniveristesi nin Oryantalistik Bölümü ve Hessen Pedagoji Eyalet Enstitüsü ile işbirliği yapılmaktadır Hessen Kültür Bakanı Karin Wulf a yöneltilen sorulara cevabını içeren ve tarihli yazısı için bkz (erişim ). 30

41 (3) Alevilik Din Dersi AABF nin Eğitim Sorumlusu Đsmail Kaplan, yaptığı açıklamada öğretim yılından itibaren Hessen eyaletinde Alevi Din Dersi nin uygulanacağını belirtmiştir. Ders planı çalışmaları Kuzey Ren Westfalya, Hessen, Bavyera, Baden Württemberg eyaletlerinden ve Alevi Toplumu Almanya nın katılımıyla oluşturulan komisyon tarafından çalışılmaktadır. 70 (4) Đslam Din Dersi Çabaları 1995 yılında kurulan Đslami Çalışma Dairesi Hessen çeşitli sebeplerden dolayı 1997 de Đslami Din Cemaati Hessen olarak tekrar kurularak 2005 yılına kadar üzerinde çalışılan ve geliştirilen tüzüğünü oluşturmuştur. Cemaat başta Sünni ve Şii Müslümanların okullarda Đslam Din Dersi talebine cevap verebilmek için çaba göstermektedir. Cemaat, tarihinde okullarda Đslam Din Dersi verebilmek için başvuru yapmıştır. Wielandt ve Prof. Dr. Füssel söz konusu cemaati incelemek üzere danışman seçilmişlerdir. Her iki uzman Đslam Din Cemaati Hessen in (IRH) Đslam ı temsil edemeyeceğine karar vermiştir. Araştırmalar göstermiştir ki, IRH, Selefi Đslam la (Suudi Arabistan daki gibi) geleneksel anlayış arasında Ortodoks Sünni anlayışına sahiptirler tarihinde ne organizasyonlarının ne de cemaatin dinî tüzüğünün Anayasanın 7/3. maddesine uygun olduğu belirtilerek, IRH ın dilekçesi reddedilmiştir. IRH ın buna itiraz etmesi de sonuç vermemiştir, tarihinde Wiesbaden Đdare Mahkemesi Đslam Din Dersi isteğini reddetmiştir. IRH ın dinî cemaat olmadığı ve şuan ki yapılarıyla da gelecekte de olamayacakları bildirilmiştir. IRH kararı Yargıtay a iletmiş, Hessen Đdare Mahkemesi ise tarihinde temyiz kararını reddetmiştir. Şikâyet davasının bir üst mahkeme olan Federal Almanya Đdare Mahkemesi tarafından incelenmesi sonucunda tarihinde IRH nin şikâyet dilekçesi tekrar ret edilmiştir ( ); ayrıca Hessen Kültür Bakanlığı Ders Programları web sayfasında Alevi Din Dersi yer almaktadır. Bkz. itlhessen.de/go/ ausgabe.asp?q = 2739&modus= 22 &g =&nav= 85&kat=1, (erişim ). 71 Wielandt, IRH nin verdiği bir fetvayı sorgulamıştır. Buna göre, Müslüman öğrenciler okul gezilerine mesafesi 81 km yi geçtiğinde ancak mahremleri olduğunda katılabileceklerdir. Böyle bir fıkıh komisyonuna sahip birliğin Avrupa da Đslam ın gelişmesine nasıl katkı sağlayacağını Wielandt, sorgulamıştır. 72 Franz Köller, Rechtliche Probleme im Zusammenhang mit der Einführung eines islamischen Religionsunterrichts in Hessen, Yayına Hazırlayanlar (Hg): Wolfgang Bock, Islamischer Religionsunterricht?, Mohr Siebeck Verlag, Tübingen 2006, s

42 IRH nin din dersi modellerinde Đslam ın Kur an ve sünnete dayalı olarak öğretimi, öğreti ve uygulamanın ayrılmazlığı, öğreti, iman içeriği, Müslüman ın yaşam pratikleri, ibadetler gibi konuların programda yer alması ön görülmüştür. Ders dili Almanca dır. Hedefleri arasında milli gelenek ya da politik içeriğin öğretilmemesi, azınlık problemlerine değinilmemesi, Đslam ın güncel sunumu, dini kimliğin oluşmasına yardım, bu topluma aidiyetin vurgulanması, gibi hedefler sayılmaktadır. 73 IRH, Đslam Din Dersi Öğretmenin eğitimi ile de ilgilenmektedir. Wiesbaden Đslamoloji Enstitüsü ile ortak çalışma yapılarak Đslam Din Dersi Öğretmeni yetiştirmek üzere 3 sömestrlik bir programı Şubat 2001 den beri uygulanmaktadır. 74 Kültür Bakanı Wulf un tarihinde yaptığı açıklamada halen Đslam Din Dersi için muhatap bulunmadığını, IRH nin şartları yerine getirmediğini belirtmektedir. Söz konusu dersi üstlenebilecekler arasında DĐTĐB nin adı da zikredilmektedir. 75 d. BADEN WÜRTTEMBERG Eyalette üç farklı modelin uygulaması vardır. (1) Din Bilgisi Dersi Bu eyalette 1995 yılında 5 saat uygulanan Ana Dili Tamamlama Dersinin 2 saati öğleden önceye alınmıştır. Bunun sebebi Hıristiyan din dersleriyle Türk çocuklarına verilen Din Bilgisi Dersinin paralel olmasını sağlamaktır. Bir diğer sebep çocukların din bilgisini kontrol edilemeyen Kur an Kursları ndan edinmelerine engel olmaktır. 76 Bu ders konsolosluklar tarafından organize edilmekte ve dersin içeriğine karar verilmektedir. Ders materyalleri, gelinen ülkelerden temin edilmektedir. Derse katılım, dersi seçmeye bağlıdır. Okul yöneticileri, ücret talep etmeden sınıfları derse açmak durumundadır (erişim ). 74 Programa katılan öğretmenlerin istatistik durumu için bkz. projekte/ iru/pdf/ IRH_IRU_Statistik.pdf, (erişim ). 75 Frankfurter Allgemein, Vor Minderheiten nicht zurückweihen, Özdil, age., s

43 (2) Đslam Din Dersi Đslam Din Dersi için ilk olarak 1994 yılında Đslam Din Toplumu (Religionsgemeinschaft des Islam) Kültür Bakanlığına dilekçe vermiş fakat reddedilmiştir yılında Islamischen Bund Mannheim ve Christlich Islamischen Gesellschaft, Almanca Đslam Dersi pilot projesinin uygulamaya konulmasını istemiş ancak bu dersin Türk Büyükelçiliğinin politik baskısı sebebiyle engellendiği bildirilmektedir. Bundan sonra Đslam Din Toplumu ve başka organizasyonların da bu taleple başvuruda bulundukları belirtilmektedir. Başvuru yapan kişi ve kuruluşlar: 1. Religionsgemeinschaft des Islam- Landesverband Baden Württemberg 1998 yılında, ardından Karlsruhe Pedagoji Yüksekokulu başkanı Peter Müler 1999 yılında bir dilekçe vermiştir. 2. Zenralrat der Muslime in Baden Württemberg başvuranlar arasındadır. 3. Institut für Islamische Erziehung Stuttgart 1999 yılında talepte bulunmuştur. 77 Schneider, 1994 ten 2001 tarihine kadar sekiz Đslami Organizasyonun Đslam Din Dersi için dilekçe verdiğini belirtmektedir. Beş dilekçe müzakere edilmek üzere Gençlik, Kültür ve Spor Bakanlığında beklemektedir tarihinde dönemin eski Kültür Bakanı, Sünni Đslam Din Dersi ile ilgili bir grubun program çalışmalarını sürdüreceğini ve Alevilerin ayrı bir program oluşturduklarını belirtmektedir. Resmi yazıda dersle ilgili, üstlenicinin kim olacağı ve öğretmenlerinin nasıl yetiştirileceği gibi bazı sorunlara da değinilmiştir. 79 Ders için dilekçe veren üç Sünni dernek, 2004 yılında Boşnak ve Arnavut eyalet dernekleriyle birleşmiş ve yeni bir dinî cemaat kurmuşlardır. 80 Yaklaşık altı yıl süren çalışmalardan sonra bir taslak din dersi programı Religionsgemeinschaft des Islam LV. Baden Württemberg birliği tarafından tarihinde Bakanlığa sunulmuştur öğretim yılından itibaren 2 ders saati Đslam Dersi verilmesi 77 Özdil, Islamischer Religionsunterricht, s.20; Özdil, age., s.125; Eckhart Marggraf, Religionsunterricht für Müslime Überfällig, Yayına Hazırlayan (Hg): Peter Schreiner, Karin Wulf, Islamischer Religionsunterricht, Comenius Institut, Münster 2001, s.132, Karl Schneider, Islamischer Regionsunterricht an Staatlichen Schulen in Baden Württemberg?, Yayına Hazırlayan (Hg): Islamischer Religionsunterricht, Otto Lembeck Verlag, Frankfurt am Main 2001, s (erişim ). 80 Barbara Lichtenthäler, Islamische Religion im schulischen Unterricht: Baden-Württemberg, Yayına Hazırlayan (Hg): Wolfgang Bock, Islamischer Religionsunterricht?, Mohr Siebeck Verlag, Tübingen 2006, s Ders programını incelemek için bkz. (erişim ). 33

44 kararlaştırılmıştır. Dört yıl sürecek olan deneme aşamasının 12 ilkokulda yapılacağı belirtilmiştir. Ders dili Almancadır. Dersi, Müslüman öğretmenlerin vermesi kabul edilmiştir. Ludwigsburg ve Karlsruhe Pedagoji Yüksek Okullarında öğretmenlerin meslek içi eğitime alınması kararlaştırılmış ve öğretmenler buralarda yurt dışından gelen uzmanlar tarafından da eğitilmiştir. 82 Sünni din dersinin içeriği daha önceki Kültür Bakanı Anette Schavan tarafından belirlenen bir grup tarafından geliştirilmiştir. Tanrı-Đnsan-Yaratılmışlar, Kur an ve Đslami kaynaklar, Dinler ve Yaşam Biçimleri, Bireysel ve Toplumsal Đnancın Đfade Biçimleri konu alanları olarak sıralanmaktadır. Hem Đslam Din Dersi hem de Alevi Din Dersi öğretmenleri için 6 aylık meslekî eğitim ön görülmüştür. Sünni inancı için Freiburg, Karlsruhe, Sttutgart taki 10 okul deneme okulu olarak belirlenmiştir. 83 (3) Alevi Din Dersi Alevi Din Dersi, Alevi Cemaati Almanya Birliği tarafından Baden Württemberg eyaleti için model deneme olarak geliştirilmiştir. Öğretmenlerini kendileri seçeceklerdir. Aynı şekilde ders, bu inanca sahip pedagojik bilgisi olan öğretmenlerce verilecektir. Alevi Din Dersi için Karlsruhe ve Freiburg ta 2 okul deneme okulu olarak belirlenmiştir. 84 Alevi Din Öğretisi başlığını taşıyan öğretim programının ve dersin dili Almanca dır. Aleviler, ders dilinin Almanca olmasını dinler arası diyalogu sağlaması açısından önemli bulmaktadır. Fakat temel kavramların; dede, semah, cem gibi, aslî dilde kullanılması yani Türkçe olması kabul edilmektedir. 1. ve 2. sınıflar, 3. ve 4. sınıflar için ortak bir program düşünülmüştür. Yeterlik alanları; din, kültür, dil, yorum, yöntem, estetik, kişisel, ahlakî, iletişimsel ve sosyal alanlar belirlenmiştir. Öğrenme alanları; insan, yol, ev şeklinde üç başlıkta toplanmıştır. Konular, sınıflara göre belirlenirken bu başlıklar altında yer almaktadır. Programın yapılandırmacı yaklaşıma göre geliştirildiği anlaşılmaktadır. 82 Öğretmenlerin eğitiminde Ankara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi, Din Eğitimi Ana Bilim Dalı Öğretim Üyelerinden destek alınmaktadır. 83 Lichtenthäler, agm., s tarihli Baden Württemberg Eyaleti Kültür, Gençlik ve Spor Bakanlığının basın açıklaması için bkz. menu/ /index.html, (erişim ). 34

45 e. BREMEN Bremen Eyaleti Anayasası, Federal Anayasa dan önce yürürlükte olduğu için din dersleri Eyalet Anayasası nın 141. maddesine (Bremer Klausel) göre düzenlenmektedir. (1) Din Bilgisi Dersi Konsolosluk dersleri olarak Ana Dili Tamamlama Dersleri çerçevesinde verilmektedir. (2) Đslam Kültürü Dersi (Đslamkundlicher Unterricht) Bremen Eğitim Senatörlüğü Đslam Din Bilgisi Dersi hazırlık çalışmaları için oluşturduğu Yuvarlak Masa Komisyonunda; Eğitim Bakanlığı, Bremen deki Müslümanlar, Protestan ve Katolik Kilise temsilcileri bir araya gelmişlerdir. Komisyon bu dersin Almanca okutulmasına ve her dinden öğrencinin katılabileceği bir ders olmasına karar vermiştir. Ders öğretmenlerinin, Alman Üniversitelerinde yetişecek Đslam Din Dersi öğretmenleri tarafından eğitilmesini kabul etmiştir. Komisyon tarafından hazırlanan program Eyalet Okul Enstitüsü tarafından onaylanmıştır. Dersin öğretim yılından itibaren 5. sınıfta, öğretim yılından itibaren 6. sınıfta ve öğretim yılında 7. sınıfta uygulanması kararlaştırılmıştır öğretim yılından itibaren uygulamanın diğer okullara da genişletilmesi düşünülmüştür ve 6. sınıf programında içerik iki alana göre; Dinî Oryantasyon ve Ahlakî Davranışlarda Oryantasyon şeklinde düzenlenmiştir. Dinî oryantasyonda yer alan konular; Oluşum Tarihi, Peygamberlik ve Kur an, Müslüman ın Hayatında Đslam, Kitaplı Dinlerin Đnanç Temelleridir. Ahlaki oryantasyonda yer alan konular; Tanrı ya Đnanma ve Yaratılmışlara Değer Verme, Đnsanın Kendisiyle ve Diğer Đnsanlarla Đlişkisi, Toplumsal Yaşam Gerçekliğidir. Dersin hedefi öğrencilere, dinî, kültürel, tarihî ve ahlakî yönelimler sağlamaktır Bremen Eğitim Senatörlüğünün resmi yazısı. 86 Islamkunde, Rahmenplan für die Sekundarstufe I, Jahrgang 5 und 6, Entwurf

46 (3) Đslam Din Dersi Bremen de Đslam Cemaatleri Çalışma Dairesi tarihinde bir temel program taslağını Eğitim ve Bilim Senatörlüğüne sunmuştur. O da çeşitli cemaat temsilcilerini bu program taslağını müzakere etmek üzere Yuvarlak Masa Toplantısına davet etmiştir. Yapılan müzakereler sonucunda Đslam din dersi, Almanca, bir okulda öğretim yılında denenmeye alınmıştır. Dersin bundan sonraki gelişim süreci hakkında veri elde edilememiştir. f. HAMBURG Eyalette iki model uygulama vardır. (1) Din Bilgisi Dersi Türkçe Ana Dil Dersi çerçevesinde verilen Türk Çocuklar Đçin Đslam Din Dersi mevcuttur. Bu ders için not verilmemektedir. Öğretmenlik eğitimi almış Türk öğretmenler tarafından dersler verilmektedir. Öğretmenlerin Din dersi verebilir yeterliliğine sahip olması istenmektedir. Bir öğretmenin bu dersi üstlenmesi kendisinin oluruna bırakılmaktadır. (2) Herkes Đçin Din Dersi Herkes Đçin Dinler Arası Din Dersi bu eyalette çözüm olarak üretilen bir modeldir. Ders içerisinde Đslam la ilgili bilgilere yer verilmektedir. Protestan Kilisesi nin desteğinde yürütülen bu ders için Hamburg ta Dinler Arası Din Dersi Müzakere Grubu oluşturulmuştur. Bu grupta Yahudi, Müslüman cemaatler, Alevi Kültür Merkezi nin Konferansı, Tibet ve Budist Kültür Merkezleri yer almaktadır. Komisyon, din dersinin gelecekteki durumuna yönelik öneriler geliştirmektedirler Harry Noorman, Almanya da Hıristiyan Din Dersinin Hukuksal Çerçeve Koşulları ve Đslam Din Dersi Đçin Olası Modeller, Editörler: Hasan Coşkun, M. Zeki Aydın, Lars Peter Schmidt, Helga Schenk, Türkiye ve Almanya da Đslam Din Dersi Tartışmaları, Konrad Adenauer Vakfı, Ankara 2000, s.24-25; Dinler Arası Din Dersi Müzakere Grubu nun, Herkes Đçin Din Dersi hakkındaki görüşleri için bkz. Gesprächkreis Interreligiöser Religionsunterricht in Hamburg, Yayına Hazırlayanlar (Hg): Folkert Doedens, Wolfram Weiße, Religionsunterricht Für Alle, Waxmann Verlag, Hamburg 1997, s ; Müslümanların ders hakkındaki görüşleri için bkz. Halima Krausen Wie kann ein Religionsunterricht für alle von Muslimen theologisch verantwortet werden? Eine muslimische Position, Yayına Hazırlayanlar (Hg):, Wolfram Weiße, Folkert Doedens, Religiöses Lernen in einer pluralen Welt, Waxmann Verlag Münster 2000, s

47 Farklı din ve mezheplerin derste konu edilmesi iki şekilde olmaktadır. Ya dersin merkezinde (ana konu olarak) dinlerin ve mezheplerin çeşitliliği ayrı ayrı açıklanarak ve kişisel kanaatler konuşularak ve gelenekler açıklanarak ya da belli başlı ibret verici rivayetlerin, tecrübeler ve kanaatlerin öğrenciler tarafından sözlü olarak ifade edilerek ve diğer dinlerin rivayetleriyle geliştirilerek uygulanır. Đşlenen bazı üniteler şunlardır: 1. Kendimi Tanıyorum ve Diğer Đnsanları Daha Đyi Tanıyorum. 2. Toplum Đçerisinde Yaşıyoruz. 3.Đnsanların Đnançlarında Ne Önemlidir. 4. Bizler Bir Dünyada Yaşıyoruz yılında Aleviler Hamburg ta ayrı bir ders için kampanyalar başlatmıştır. Bu sebeple 1998 yılında Alevilikle ilgili konular da programa dâhil edilmiştir. Mesela Alevilerin Đbadeti, Muharrem Orucu, Aşura Günü, Hızır Đlyas Günü, Semah Ritüeli ve Müziğin Önemi gibi konular yer almaktadır. 89 Ders Protestan Kilisesi nin desteğinde ve şekillendirmesinde gerçekleştiğinden, dersin anayasanın 7/3. maddesine uygun bir ders olmadığı belirtilmektedir. Devlet din dersinin içeriğini belirleme hakkına sahip değildir. Đnanç öğretimi ancak öğrencilerin kendi inanç esaslarına uygun olduğunda anayasaya uygun olmaktadır. Herkes için yapılan bir ders, gerçekleştirilme aşamasında bütün dinî cemaatlerin sorumluluğunda olmalıdır. Bu sebeple Hamburg Modeli nin Dinler Arası bir ders olarak değil de Protestan Din Dersi olarak anayasaya uygun olduğu ifade edilmektedir. 90 Eleştirilen diğer bir konu da çocukların diğer dinlerle karşılaşmadan önce veya onun yanında kendi dinlerinde bilgilenmesinin daha uygun olup olmadığıdır. Kendi dinini yeterince bilmeyen bir çocuk, bu dersin öğretmeni de Đslam uzmanı olmadığı takdirde, kendi dinini bu derste nasıl temsil edecek ve dahası kendi kimliğini nasıl oluşturacaktır? Doedens, Herkes Đçin Din Dersi ni, Dinler Hakkında Öğrenme değil Dinden Öğrenme olarak ifade etmektedir. Ona göre Dinler arası Din Dersi, diyaloga ve iletişime dayalı bir derstir. Çok kültürlü bir okulda diğeriyle karşılaşma, 88 Hamburg Okullar Dairesi, Đlkokullar için Din Dersi Çerçeve Plan Tasarısı, ( ). 90 Heckel, Religionsunterricht auf dem Prüfstand, s

48 çocukların ve gençlerin kimlik gelişimini desteklemektedir. Yabancı ile karşılaşma kendine ait olan kimliği fark ettirmekte ve geliştirmektedir. 91 g. SCHLESWIG-HOLSTEIN Eyalette iki model uygulanmaktadır. Bir model için talep vardır. (1) Din Bilgisi Dersi Konsolosluk dersi olarak verilen Ana Dili Tamamlama Dersi çerçevesinde Din Bilgisi Dersleri kamu okulları dışında okutulmaktadır. (2) Đslam Din Dersi öğretim yılından itibaren 8 okulda Đslam Din Dersi uygulamasının başlatılması kararlaştırılmıştır. Bu programda bir yorum ve mistik eğilim olarak Aleviliğe ve Şiiliğe de yer verilmiştir. Aşağı Saksonya Eyaletinde geliştirilen Đslam Din Dersi Programı, Schleswig Holstein da yeniden üzerinde çalışılarak bu eyalete uyarlanmaya çalışılmıştır. Dersin genel ve özel amaçlarının yazılmış olması ve eski Đlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programına benzemesi, o programdan yararlanıldığını göstermektedir. Program incelendiğinde sekiz öğrenme alanın olduğu tespit edilmiştir. Bunlar: 1. Ben ve Cemiyetim 2. Đslam Etiği 3. Peygamberlerin kıssaları 4. Peygamber Hz. Muhammed 5. Kur an 6. Đslam ın Temel Prensipleri 7. Đslam ın Yorumlanması 8. Dinlerin ve Đslam ın Evrensel Öğütleri. 92 Birinci ve ikinci sınıflar için ve üçüncü, dördüncü sınıflar için bir içerik belirlenmiştir. (3) Alevilik Din Dersi AABF, Alevilik Din Dersi için eyalet Kültür Bakanlığı na başvuru yapmıştır. h. RHEINLAND PFALZ Eyalette iki model uygulama vardır. 91 Folkert Doedens, Interreligiöses Lernen im Religionsunterricht für alle, Yayına Hazırlayanlar (Hg): Folkert Doedens, Wolfram Weiße, Religionsunterricht für Alle, Waxmann Münster/New York/München/Berlin, Münster 1997, s Aşağı Saksonya Kültür Bakanlığı, Đslam Din Dersleri, Okul Denemesi Çerçeve Talimatları,

49 (1) Din Bilgisi Dersi Devlet gözetiminde verilen Ana Dili Tamamlama Dersi çerçevesinde Din Bilgisi Dersleri okutulmaktadır sınıflara kadar verilen derse katılım başvuru ile olmaktadır. Dersten kayıt sildirme ancak öğretim yılı sonunda yapılmaktadır. Öğrencilerin ders etkinliklerine katılımı notlandırılmaktadır fakat ders ortalamasına tesiri olmamaktadır. (2) Đslam Din Dersi öğretim yılında dört yıllığına denenmek üzere bir okulda başlatılan uygulamanın 2006 yılında başka bir okula daha yaygınlaştırılıp yaygınlaştırılmayacağı tartışılmıştır. Ancak son kararlar hakkında bilgi edinilememiştir. Ludwigshafen- Pfingstweide Đlkokulu nda öğrencilerin yarısı Müslüman dır. Ağırlıklı olarak Türk, Tunus lu, Arnavut ve Afgan dır. Dolayısıyla bu dersle öğrencilerin topluma entegrasyonuna katkı hedeflenmektedir. Din Dersini destekleyenler arasında en başta Hıristiyan Müslüman Konuşma Dairesi ve IGRA (Türk Kadın Öğrenim Đnsiyatifi) vardır. Ders için kısmî çerçeve program (Teilrahmenplan) oluşturulmuştur. Programda önemli konular ve ulaşılması gerekilen beceriler yer almakta fakat bunlar sınıflara göre belirlenmemiştir. Öğrenciler çok heterojen olacağından, öğretmene de bazı belirlemelerin bırakılması uygun bulunmuştur. Üç öğrenme alanı belirlenmiştir: Müslüman Olarak Yaşama, Đslam ın Temelleri, Dinler Arası Diyalog. 93 i. AŞAĞI SAKSONYA Eyalette iki model denemesi vardır ve bir modelin uygulamaya konulması için çaba gösterilmektedir. 93 Islamischer Religionsunterricht in der Grundschule Ludwigshafen- Pfingstweide, Entwurf eines Teilrahmenplans, Aralık

50 (1) Eyalet Kültüründe Dini Konular Dersi (Religiöse Themen der Landeskunde) 1985 yılından beri Aşağı Saksonya eyaletinde Ana Dili Tamamlama Dersi çerçevesinde Eyalet Kültüründe Dini Konular Dersi sınıflarda verilmektedir. Derse iki ders saati ayrılmıştır ve ders, şayet 8 öğrenci tarafından seçildiğinde açılmaktadır. Dersten kayıt sildirme ancak öğretim yılı sonunda mümkündür. Öğretmenler, eyalet tarafından atanmaktadır. Öğretmenlerin, ya geldikleri ülkede ya da Almanya da öğretmenlik eğitimi almış olmaları ve iyi Almanca bilmeleri gerekmektedir. Aşağı Saksonya Okul Kanunu na uygun olarak Çerçeve Programları vardır. Ders veren öğretmenlerden öğretmenlik eğitimi almış olmalarının yanı sıra meslekte tecrübelerinin olması istenmektedir. Öğretmenlerin, Din Derslerini verebilmesi için yeterliliğinin olması gerekmektedir. Öğretmenlerin bu dersi vermek üzere görev almaları kendilerinin oluruna bağlıdır. (2) Đslam Din Dersi 24 Ekim 2001 tarihinde Aşağı Saksonya Eyaleti Başbakan ı yaptığı açıklamada Müslüman öğrencilere de Hıristiyan, Yahudi veya mezhepsiz öğrencilere davranıldığı gibi eşit davranılmasını istediklerini, onların da ya Değerler ve Normlar Dersine ya da Din Dersine katılmalarını arzuladıklarını ifade etmiştir. Konuşmasının devamında başbakan, devlet denetiminde Almanca Đslam Din Dersine imkân tanıyacaklarını bildirmiştir. 23 Temmuz 2002 de Eyalet Hükümeti, dersi uygulamaya karar vermiştir. Hukukî anlamda bir Đslam Din Cemaati olmadığından Kültür Bakanlığı, Müslümanların temsilcilerinin katıldığı Yuvarlak Masa komisyonu oluşturmuştur. 94 Bu komisyon Müslüman öğretmenlerin katılımıyla bir Çerçeve Program oluşturmuştur. 25 Temmuz 2003 te Çerçeve Program (Rahmenrichtlinien) Aleviler haricinde Müslümanlar tarafından kabul görmüştür. Aleviler, Alevilikle ilgili içeriğe yeterince yer verilmemesi sebebiyle söz konusu çalışmayı onaylamamıştır Niedersachsen Schura olarak adlandırılan komisyonda Türk derneklerin temsilcileri, Arap, Boşnak, Pakistan, Alman Cemaatinin üyeleri yer almıştır. 95 Birgit Väth, Islamischer Religionsunterricht an staatlichen Schulen-Zwei Modellprojekte zu seiner Etablierung in Niedersachsen, Yayına Hazırlayan (Hg): Stefan Reichmth, Mark Bodenstein, Michael Kiefer, Birgit Väth, Staatlicher Islamunterricht in Deutschland, LIT Verlag, Berlin 2006, s

51 öğretim yılından itibaren sekiz okulda denenmeye başlayan model, 19 okula genişleyerek devam etmiştir öğretim yılında üç okulda daha uygulanma kararı alınmıştır. Dersin dili Almanca dır ve dersi Ana Dil Dersi çerçevesinde Eyalet Kültüründe Dinî Konular Dersini veren öğretmenler uygulamaktadır. Derse en az katılımcı sayısı 12 olmalıdır. Bu sayıya ulaşılmadığında 1. ve 2. sınıflar birleştirilebilmektedir. Ders, iki ders saati şeklinde düzenlenmiştir. Ders programı, Aşağı Saksonya Kültür Bakanlığının söz konusu Müslüman Organizasyon ve birliklerle birlikte hazırladığı Đslam Din Dersi Programına göre yapılmaktadır. Programı, Sünni ve Şii grupların onayladıkları fakat Alevilerin onaylamadıkları belirtilmektedir. Derste öğrenci faaliyetleri notlandırılmamaktadır. Fakat ders, öğrencilerin çalışmasına ve sosyal davranışlarına katkı sağlamak durumundadır. 96 Program incelendiğinde altı öğrenme alanının olduğu tespit edilmektedir. 1. Ben ve Benim Cemaatim 2. Đslam Ahlâkı 3. Peygamberler Tarihi 4. Peygamber Muhammed 5. Kur an 6. Đslam ın Şartları. Dersin görev ve hedefleri arasında; var oluş soruları olarak kabul edilen nereden, nereye sorularıyla ilgilenmek, insan Allah ilişkisi, Allah ve yaratılmışlarla olan ilişkisini, Kur an ve peygamberler tarihiyle ortaya koymak sayılmaktadır. Ayrıca, inancın ve uygulamanın öğrencinin hayatıyla ilişkilendirilmesi, öğrencilerin kendi din kimliğini oluşturarak diğer din mensuplarına karşı saygı geliştirmelerine katkı sağlaması hedeflenmektedir. 97 Ders öğretmenlerine Osnabrück Üniversitesi Eğitim ve Kültür Bilimi Fakültesi nde, Almanca Đslam Din Dersi-Öğretmenlere Bilimsel Eğitim Kursu açılmıştır. Bu program öğretim yılında açılan Master Programı nın da temelini oluşturmaktadır. Eğitim kursuna Birinci Devlet Sınavı nı veren öğretmenlik bölümü öğrencileri ve hizmette bulunan öğretmenler katılmıştır. (3) Alevilik Din Dersi Alevi Toplumu Almanya, Đslam Din Dersi için oluşturulan Yuvarlak Masaya katılmış fakat orada oluşturulan programda Alevilikle ilgili konuları yeterli 96 Rolf Bade, Islamischer Religionsunterricht- ein niedersachsischer Schulversuch, Yayına Hazırlayan (Hg): Wolfgang Bock, Islamischer Religionsunterricht?, Mohr Siebeck Verlag, Tübingen 2006, s Rahmenrichtlinien für den Schulversuch, Islamischer Religionsunterricht (Entwurf), 29 Nisan

52 bulmadığı için AABF, Mayıs 2003 tarihinde Aşağı Saksonya Kültür Bakanlığına Alevilik Din Dersi için dilekçeyle başvurmuştur. 98 j. BRANDENBURG Brandenburg eyaletinde Müslümanlar için ayrı bir ders söz konusu değildir. Öğrenciler, din dersinin yerine Yaşamı Düzenleme-Etik- Din Bilgisi (LER) Dersine devam etmek zorundadır. Bu ders, tarafsız olarak verilmektedir ve bilgilendirme amaçlıdır. k. SACHSEN, SACHSEN ANHALT, MECKLENBURG VORPOMMERN, THÜRINGEN Yukarıda adı geçen eyaletlerde Đslam Din Dersi için herhangi bir talebin bulunmadığı belirtilmektedir. 99 Dolayısıyla eyaletlerde Türkçe Ana Dil Dersleri de mevcut değildir. Đslam inancına sahip Türk öğrenciler, din dersi yerine Okul Kanununca belirtilen Etik dersine ya da Çocuklarla Felsefe Yapmak, Felsefe Yapma derslerine (Mecklenburg Vorpommern) girmek durumundadır. l. SAARLAND Saarland da Türk konsolosluğu Ana Dili Tamamlama Dersi çerçevesinde Din Bilgisi Dersleri vermektedir. Ders programları gelinen ülkeler tarafından oluşturulmaktadır. Ders, beş ders saatidir. Öğrenci sayısı 15 olduğunda ders açılmaktadır. Öğretmenler, geldikleri ülkelerden ilkokul ya da ortaokul öğretmenliği yeterliliğine sahip olmalıdır. Đslam Din Dersi için bir girişim tespit edilememiştir. m. BAVYERA Bavyera eyaletinde, Đslam din öğretimi konusunda, üç faklı din öğretimi modeli vardır. Türkçe Din Bilgisi Dersi (Müslüman Đnancındaki Türk Öğrencilere Türkçe Din Öğretimi), Almanca Din Bilgisi Dersi (Almanca Đslam Öğretimi) ve Đslam Dersi. Bavyera daki Đslam din öğretimi modellerinin; tarihsel gelişimi, öğretim programları, 98 (erişim ). 99 Janberd Oebbecke, Islamischer Religionsunterricht an deutschen Schulen- Aktuelle Fragen und Problemstellungen, Yayına Hazırlayan (Hg): Peter Schreiner, Karin Wulf, Islamischer Religionsunterricht, Comenius Institut, Münster 2001, s ; Islamischer Religionsunterricht an der Staatlichen Schulen in Deutschland, Eylül 2000, s

53 ders kitapları, öğretmenleri ve öğrencileri III. Bölüm de incelenmiştir. Uygulanan üç model bu eyaleti Federal Almanya da Đslam din öğretimi model arayışları araştırmasına evren ve örneklem olma bakımından uygun bulunmuştur. Araştırmanın Problem Cümlesi: Bavyera eyaleti örneğinde Federal Almanya kamu okullarında Đslam din öğretimi model arayış ve denemelerini, veli öğrenci ve öğretmenleri kapsayan alan araştırmasıyla betimlemek ve değerlendirmektir. B. ARAŞTIRMANIN AMACI Federal Almanya da Đslam Din Öğretimi modelleri eyaletlere göre çeşitlilik arz etmektedir. Müslüman çocukların din eğitimi olması sebebiyle aileleri yakından ilgilendiren bu sorun, aynı zamanda Federal Alman Cumhuriyeti nin de bir sorunudur. Sorunun çözümünde en uygun modelin hangisi olduğu ve uygulamaya nasıl geçirileceği konusunda tartışmalar yapılmaktadır. Görüşler, bazen siyasî olduğu kadar ideolojik de olabilmektedir. Tartışmalar tek yönlü olmayıp; bir din öğretimi modelinin nasıl olacağı, programlarının nasıl ve kimler tarafından geliştirileceği, eğitim öğretim durumlarının nasıl düzenleneceği, öğretmenlerin nasıl eğitileceği ya da hangi ülkenin desteğinde yetiştirileceği gibi konularda olabilmektedir. Araştırmayla bu sorunun betimlenerek, çeşitli boyutlarının açıklanması ve bilimsel çözüm önerileri getirilmesine katkı sağlaması amaçlanmaktadır. Araştırmanın genel amacı; Federal Almanya Bavyera Eyaleti nde uygulanan üç farklı modeli betimlemek, çıkarım ve önerilerde bulunmaktır. Araştırmamızda Bavyera Eyaleti Đslam din öğretimi modellerini tespit etmek; bu modellerin her birinin dayandığı öğretim programı yaklaşımlarının, programlarının, eğitim öğretim durumlarının, ders kitaplarının, öğretmenlerinin öğrenci grubunun temel niteliklerini tespit ederek karşılaştırmalı şekilde ortaya koymak ve her bir model hakkında öğretmen, öğrenci ve velilerin tutum görüş ve beklentilerini tespit edip değerlendirmek ve bunlara dayalı çözüm önerileri üretmek araştırmamızın amaçları arasında yer almaktadır. 43

54 C. ARAŞTIRMANIN ÖNEMĐ Almanya da Đslam Din Öğretimi Modelleri (Bavyera Örneği) adlı çalışma ile öncelikle eyaletlerde geliştirilmek istenen Đslam Din Öğretimi Modellerinin son durumu betimlenip açıklandığından önemlidir. Evren ve Örneklem kısmında daha detaylı olarak ortaya konulacak olan Bavyera eyaletindeki üç Đslam din öğretimi modeli, çalışmanın problem kısmında incelenen ve eyaletlerde denenen Đslam din öğretimi modellerine yaklaşım ve uygulama açısından benzerlik göstermektedir. Türkçe Din Bilgisi Dersi birkaç eyalet dışında tamamında uygulanmaktadır ve benzer uygulama Bavyera eyaletinde de vardır. Bavyera da denenen Almanca Din Bilgisi Dersi, Kuzey Ren Westfalya, Berlin, Bremen deki uygulamalara benzemektedir. Bavyera daki Đslam Dersi denemesi birkaç eyalet dışındaki diğer eyaletlerde denenmeye başlanılan veya başlanılacak olan derse benzemektedir. Bu nedenle Bavyera Eyaletindeki model arayışlarını ortaya koymak, diğer eyaletlerdeki din öğretimi modellerini de anlamak açısından önemlidir. Bavyera Eyaletinde uygulanmakta olan üç Đslam Din Öğretimi Modeli, ilk defa ilgili kişilerle görüşme ve okullarda derslerin ve program geliştirme komisyonunda çalışmaların gözlenmesi yoluyla derinlemesine araştırılıp, betimlendiğinden ve bilimsel tespitlerde bulunulduğundan daha da önem arz etmektedir. Yapılmış olan araştırma, uygulamaya yönelik bilgi vermektedir. Bu nedenle araştırma ile Alman il eğitim müdürlerine ve bakanlık yetkililerine, görevlendirdikleri öğretmenlerin modelleri uygulamalarına yönelik bilgi vermesi ve program geliştiricilere, veli ve öğrencilerin modellerle ilgili düşünce ve beklentilerini öğrenmelerine yardımcı olması beklenmektedir. Ayrıca model uygulayıcılarına, velilerin ve öğrencilerin modelle ilgili düşünce ve beklentilerini öğrenmelerini sağlayacaktır. Türkiye deki Milli Eğitim Bakanlığına, Almanya da görevlendirilen öğretmenlerin, orada katıldıkları projelere, modellere ve verdikleri derslere yönelik derinlemesine bilgi vermesi ve Almanya da yaşayan vatandaşlarının (veli, öğrenci) Đslam din öğretimine ilişkin görüş ve beklentilerini öğrenmelerine katkı sağlaması beklenmektedir. Ayrıca Bavyera Eyaleti örneğinde Đslam Din Öğretimi Model arayış süreci bilimsel olarak betimlenip açıklandığından, Müslümanların din öğretimi sorunlarının 44

55 çözümüne bilimsel katkı sağlaması; ilgili çevrelerce uygun devlet politikalarının belirlenmesine yardımcı olması beklenmektedir. D. ARAŞTIRMA SORULARI 1. Bavyera Eyaletinde hangi Đslam Din Öğretimi Modelleri uygulanmaktadır? 2. Bavyera Eyaleti Đslam Din Öğretimi Modelleri öğretim programlarının geliştirilme süreçleri nasıldır ve temel nitelikleri nelerdir? 3. Bavyera Eyaleti Đslam Din Öğretimi Modelleri, ders kitapları, öğrenci ve öğretmenleri arasında bir farklılaşma var mıdır? 4. Bavyera Eyaletinde uygulanan Đslam Din Öğretimi Modellerinden veli ve öğrenci memnuniyeti sağlanmakta mıdır? 5. Bavyera Eyaletinde uygulanan Đslam Din Öğretimi Modelini ve dilini velilerin tercih etme nedenleri nelerdir? 6. Bavyera Eyaletinde uygulanan Đslam Din Öğretimi Modelleri ile veli beklentilerini karşılanmakta mıdır? 7. Bavyera Eyaleti Đslam Din Öğretimi Modellerinin muhteva ve öğretim uygulamaları açısından nitelikleri ve farklılıkları nelerdir? 8. Okul dışı/camide din eğitimi görme ile Đslam Din Öğretimi Modellerine karşı veli ve öğrenci tutumları arasında bir ilişki var mıdır? E. ĐLGĐLĐ ARAŞTIRMALAR Federal Almanya da Đslam Din Öğretimi 1980 li yıllardan beri tartışılan ve üzerinde düşünülen konular arasında yer almaktadır. Konuyla ilgili bilimsel araştırmalar mevcuttur. Bu araştırmalar arasında, çalışmayla doğrudan ve dolaylı olarak ilgili olanları şunlardır: 1. Lähnemann, Nach langem Anlauf-endlich islamischer Religionsunterricht?, 100 adlı makalesinde Müslümanların Almanya daki Đslam Din Öğretiminin tarihi sürecini anlatmış ve Đslam Din Dersinin uygulamaya konulmasında karşılaşılan güçlükleri ele almıştır. Çeşitli eyaletlerdeki ders 100 Johannes Lähnemann, Nach langem Anlauf-endlich islamischer Religionsunterricht?, Verkündigung und Forschung, 49. Jahrgang, , Gütersloher Verlaghaus, Gütersloh 2004, s

56 denemlerinden örnekler verdikten sonra Erlangen de uygulanan Đslam Din Öğretimi Modelinin, uygulamaya geçiş sürecine yönelik bilgi vermiştir. 2. Fuchs un Islamunterricht aus der Sicht der Eltern, 101 isimli Bachelor bitirme tezi Bayreuth Üniversitesi nde hazırlanmıştır. Söz konusu çalışma hem metot açısından hem de içerik olarak araştırmacının yaptığı çalışmaya en yakın olanıdır. Fuchs, uygulamada olan Đslam Din Dersine çocuklarını gönderen iki aile ile görüşme yapmak suretiyle model hakkında durum incelemesi yapmıştır. Böylece velilerin uygulanmakta olan din dersi hakkındaki görüşleri, beklentileri alınmıştır. 3. Spriewald, Rechtsfragen im Zusammenhang mit der Einführung von islamischen Religionsunterricht als ordentliches Lehrfach an deutschen Schulen, 102 isimli çalışmasında Almanya da Đslam ın kurumsallaşmasını ve bu bağlamda Đslami Dernekleri, Đslam Din Dersinin düzenli bir ders olarak okutulmasında hukuki sorunları ve bazı Đslam Ders modellerini incelemiştir. 4. Tosun, Almanya da Đslam Din Dersi Tartışmaları, 103 araştırmasını 2001 yılında gerçekleştirmiştir. Đslam Din Dersinin okullarda müstakil bir ders olarak yer almasında karşılaşılan sorunları ele almış ve çeşitli eyaletlerdeki din dersi uygulamaları ve tartışmaları belirterek değerlendirmiştir. 5. Aşıkoğlu, Almanya daki Đslam Din Dersi Öğretmenlerinin Yeterlikleri ve Eğitimi, 104 isimli tebliğinde Almanya da yaşayan Türklerin ihtiyaç ve sorunlarını sıralamış ve Bavyera Eyaleti nde görevli Türk öğretmenlerin durumları üzerinde 1989 ve 1996 yılları arasında yaptığı araştırmaları karşılaştırarak değerlendirmiştir. Din Dersi branş öğretmenlerinin yetiştirilmesine yönelik öneriler sunmuştur. 6. Arslan, Religiöse Erziehung der muslimischen Kinder in Deutschland und Österreich, 105 başlıklı araştırmasında Müslümanların Almanya ve Avusturya ya 101 Veronika Fuchs, Islamunterricht aus der Sicht der Eltern, Eine qualitativ-empirische Studie zum Modellversuch Islamunterricht in Erlangen, Bayreuth Üniversitesi, Kültür Bilim Fakültesi, Bachelor Bitirme Tezi, Bayreuth Simone Spriewald, Rechtsfragen im Zusammenhang mit der Einführung von islamischen Religionsunterricht als ordentliches Lehrfach an deutschen Schulen, TENEA Verlag, Berlin Cemal Tosun, Almanya da Đslam Din Dersi Tartışmaları, Yayınlanmamış Araştırma, Ankara Nevzat Yaşar Aşıkoğlu, Almanya daki Đslam Din Dersi Öğretmenlerinin Yeterlilikleri ve Eğitimi, Editörler: Hasan Coşkun, Lars Peter Schmidt, Mehmet Zeki Aydın, Helga Schwenk, Türkiye ve Almanya da Đslam Din Dersi Tartışmaları, Konrad Adenauer Vakfı Yayınları, Ankara 2000, s Adnan Arslan, Religiöse Erziehung der muslimischen Kinder, Islamisches Sozial dienst-und Informationszentrum, Stuttgart

57 gidişleri hakkında bilgi verdikten sonra Almanya ve Avusturya daki Müslümanların din eğitimlerini yakından incelemiştir. Bu anlamda Đslam Din Derslerinin okullarda okutulmasında karşılaşılan güçlüklere her iki ülkeyi karşılaştırarak yer vermiştir. 7. Aşıkoğlu, Almanya da Temel Eğitimdeki Türk Çocuklarının Din Eğitimi 106 isimli çalışmasında öncelikle Almanya da temel okul eğitiminde Đslam Din Derslerinin genel durumunu betimledikten sonra Baden Württemberg ve Bavyera Eyaletlerinde Đslam Din Derslerinin genel durumunu belirtmiştir. Araştırmacı, anket, görüşme ve okulda gözlem yaparak ulaştığı bulguları karşılaştırmıştır. 8. Siegele, Die Problematik der Einführung eines islamischen Religionsunterrichts an deutschen Schulen 107, adlı çalışmasını bitirme tezi olarak hazırlamıştır. Araştırma bu konuyla ilgili yapılan ilk çalışmalar arasında sayılmaktadır. Federal Almanya da uygulanan ve uygulanabilecek Đslam Din Dersi modellerini tanıttıktan sonra Kuzey Ren Westfalya Eyaleti ve Hamburg Eyaleti nde uygulanan din derslerini detaylı olarak incelemiştir. 9. Mahler, Möglichkeiten religiöser Unterweisung muslimischer Kinder an öffentlichen Schulen in den Ländern der Bundesrepublik Deutschland entsprechend dem Beschluβ der Kultusministerkonferenz 108 adlı makelesinde Almanya daki Đslam Din Dersi için anayasal tartışmaları verdikten sonra Almanya da uygulanabilecek ve uygulanan Đslam Din Dersi modellerini tartışmıştır. F. KAVRAMLAR MODEL: Almanya daki okullarda; eyaletlere, dersin teorik temellerine, programların hazırlanma sürecine, programlarına ve programların uygulanma şekline, öğretmenlerine göre değişiklik gösterebilen ders yaklaşımlarıdır. Dolayısıyla Model kavramı çalışmada Almanya daki okullarda uygulanabilecek en uygun Đslam Din Dersine ulaşmak için denenen dersler için kullanılmıştır. 106 Nevzat Yaşar Aşıkoğlu, Almanya da Temel Eğitimdeki Türk Çocuklarının Din Eğitimi, TDV. Yay., Ankara Anna Barbara Siegele, Die Problematik der Einführung eines islamischen Religionsunterrichts an deutschen Schulen, Oldenburg Üniversitesi, Lisans Tezi, Oldenburg Gerhart Mahler, Möglichkeiten religiöser Unterweisung muslimischer Kinder an öffentlichen Schulen in den Ländern der Bundesrepublik Deutschland entsprechend dem Beschluβ der Kultusministerkonferenz, Yayına Hazırlayan (Hrsg): Landesinstitut für Schule und Weiterbildung, Rahmenbedingungen und Materialien zur religiösen Unterweisung für Schüler Islamischen Glaubens, Express Edition, Berlin

58 DĐN ÖĞRETĐMĐ: Okullarda yapılan planlı, programlı din eğitimi için kullanılmıştır. DĐN ÖĞRETĐMĐ MODELĐ: Almanya daki okullarda; eyaletlere, dersin teorik temellerine, programların hazırlanma sürecine, programlarına ve programların uygulanma şekline, öğretmenlerine göre değişiklik gösterebilen din öğretimi modeli yaklaşımına dayalı üretilmiş ve denenen her bir derstir. ĐSLAM DĐN DERSĐ ÖĞRETMENĐ: Almanya da, okullarda Đslam Din Öğretimi Modelleri çerçevesinde din öğretimi yapan öğretmenlerdir. DÜZENLĐ DERSLER: Öğretim Programı içerisinde yer alan ancak öğrencinin derse katılması, dersi seçmesine bağlı olan derslerdir. Devlet öğretmen görevlendirmekle sorumludur (Berlin, Bremen ve Brandenburg hariç) ve diğer branşlardaki gibi derse katılacak en az öğrenci sayısını belirtmektedir. DĐN KÜLTÜRÜ DERSĐ: Hiç bir Đslami cemaatin sorumluluğunda olmayan ancak eyalet kültür makamlarının sorumluluğunda olan derstir. Đslami temelde Etik Dersi bu tipin içinde sayılır. Ders Đslam hakkında bilgi verirken Đslam dışındaki dinlere ve dünya görüşlerine karşı davranışları da içerir. ĐSLAM DĐN BĐLGĐSĐ DERSĐ: Đçerik olarak Đslam Din Dersi ile sınırlıdır. Mezhep merkezli bir ders değildir. Dersin sorumlusu ülkelerin diplomatik ve konsolosluk temsilcileri veya eyaletteki kültür makamlarıdır. Öğretim Müfredatı nın hazırlanmasında ve uygulanmasında Đslami cemaatlerle birlikte çalışılmaz. Đslam hakkında bilgi verilmesi hedeflenir. ĐSLAM DERSĐ: Đslami bir cemaatle anlaşılarak devletin sorumluluğunda verilen düzenli bir derstir. Öğretim programını ilgili cemaat hazırlar ve dersin öğretmenini belirler. Dersin amacı, dinî muhtevaya öğrenciyi inandırmaktır. TRANSKRĐPSĐYON: Transkripsiyon kelimesi çalışmada, görüşme ve ders gözlem verilerinin yazıya geçirilmiş metinleri için kullanılmıştır. 48

59 II. BÖLÜM YÖNTEM A. EVREN VE ÖRNEKLEM Çalışmanın evrenini, Bavyera Eyaleti nde Türkçe Đslam Din Bilgisi ve Almanca Đslam Din Bilgisi, Đslam Dersi nin uygulandığı okullar oluşturmaktadır. Bu üç modelin okullarda ders gözlemi ve öğretmen, öğrenci ve velilerle görüşme yapmak suretiyle incelenebilmesi için Orta Frankaya Yönetimi nden (Regierung von Mittelfranken), Federal Almanya da araştırmaya danışmanlık yapan Johannes Lähnemann, önce sözlü ardından yazılı olarak izin istemiştir. Bakanlığın yazılı isteğe cevabı tarihinde olmuş ve üç okulda belli şartlar dâhilinde araştırmaya izin verilmiştir. Araştırmaya başlamadan önce gözlem ve görüşmelerde kullanılacak soruların gönderilmesi ve araştırmanın yapılabilmesinin bazı şartların yerine getirilmesine bağlı olduğu belirtilmiştir. Đstenen belgeler Orta Frankaya Yönetimi ne (Regierung von Mittelfranken) ulaştırılmıştır. Cevaben gönderilen tarihli resmi yazıda açıklamalar uygun bulunmuş ve araştırmaya izin verilmiştir. Orta Frankaya Yönetimi nden (Regierung von Mittelfranken) alınan izinden sonra belirlenen okullara gidilip okul müdürleri ve okuldaki modelin öğretmenleriyle görüşülmüştür. Araştırma sınıflarla sınırlı tutulduğundan, bu sınıflarda din bilgisi dersine giren öğretmenler ve onların sınıfları tercih edilmiştir. Bir okulda sadece Đslam Dersi uygulandığından X Okulu, Đslam Dersi Modeli için seçilmiştir. Y Okulunda Almanca Din Bilgisi Dersi sadece 1. ve 3. sınıflarda okutulmaktadır. 2. ve 4. sınıflarda Türkçe Din Bilgisi Dersi okutulmaktadır. Z Okulunda ise hem Türkçe Din Bilgisi hem de Almanca Din Bilgisi sınıflarda okutulmaktadır. X ve Z Okulları asıl araştırma okulları ve Y Okulu ise öğretmenleri ve dersleri karşılaştırma yapma imkânı sunacağından karşılaştırma okulu olarak kullanılmaya karar verilmiştir Y Okulundaki Almanca Din Bilgisi öğretmeni kendisi ve öğrencileriyle görüşme yapılmasına olumlu yaklaşmış ancak dersin gözlenmesine 1hafta izin vermiştir. Bu dersi veren öğretmen, Almanya da (asıl branşı) Đlkokul Öğretmenliği eğitimi almıştır. Öğretmenin Türk olması da araştırma için önem arz etmektedir. Aynı okulda Türkçe Din Bilgisi Dersini veren öğretmen ise Türkiye den 5 yıllığına 2004 yılında görevli geldiğinden önemlidir. Çünkü Z Okulundaki Türkçe Din Bilgisi öğretmeni Almanya ya önce işçi olarak gitmiş daha sonra Türkiye de öğretmen olarak çalıştığı için

60 Sadece Türkçe Din Bilgisi Dersine giren öğretmenler derslerinin izlenmesine çok olumlu yaklaşmış diğer öğretmenler çeşitli sebepler sunarak derslerinin gözlemlenmesine olumlu yaklaşmamıştır. Modeller için belirlenen okullarda; Z Okulunda Türkçe Din Bilgisi Dersi nde 1. sınıfta 36 öğrenci, 2. sınıfta 24 öğrenci. 3. sınıfta 19, 4. sınıfta 22 öğrenci vardır. Z Okulunda Almanca Din Bilgisi Dersi ni 1. sınıfta 15, 2. sınıfta 10, 3. sınıfta 9 öğrenci 4. sınıfta 10 öğrenci seçmiştir. Y Okulunda Almanca Din Bilgisi Dersini 1. sınıfta 12, 3. sınıfta 19 öğrenci almaktadır. X Okulunda Đslam Din Dersini 1. sınıfta 12, 2. sınıfta 8, 3. sınıfta 12, 4. sınıfta 7 öğrenci almaktadır. Tablo:1 Modeller Đçin Belirlenen Okulların Tablosu Okullar Modeller Sınıflar Öğretmenler Toplam Öğrenci Sayısı X Đslam Dersi Sınıflar Bölgeden Atanmış 39 Okulu Y Okulu Türkçe Din Bilgisi Dersi 2. ve 4. Sınıflar MEB. Tarafından Görevli 25 Z Okulu Almanca Din Bilgisi Dersi Türkçe Din Bilgisi Dersi Almanca Din Bilgisi Dersi 1. ve 3. Sınıflar Bölgeden Atanmış Sınıflar Bölgeden Atanmış ve 4. Sınıflar Bölgeden Atanmış 44 Araştırmaya katılma gönüllülük çerçevesinde olacağından okul müdürleri, velilere bir mektupla ulaşılmasını ve araştırma hakkında bilgi verilmesini istemiştir. Kendileriyle görüşülmesini kabul etmeleri halinde mektubu imzalayarak tekrar öğrenci vasıtasıyla öğretmenlerine ulaştırmaları istenmiştir. Mektuplar iki dilde Türkçe ve Almanca hazırlanmıştır. 110 Z Okulunda Türkçe Din Bilgisi Dersi için sınıflarda öğretmenin de örneklemi oluşturmaya katkısını almak üzere tamamına yakınına görüşme için mektup verilmiş 1. sınıftan 7 kabul mektubu, 2. sınıftan 7, 3. sınıftan 6, 4.sınıftan 6 kabul mektubu imzalanarak geri gönderilmiştir. öğretmenliğe geçmiştir. Dolayısıyla bu öğretmen Federal Almanya makamlarınca atanan öğretmendir. Aynı şekilde Z Okulundaki Almanca Din Bilgisi Dersini veren öğretmen de Almanya da (asıl branşı) Hauptschule öğretmenliği eğitimi almış ve Alman makamlarınca bu ders için atanmıştır. 110 Velilere gönderilen mektup için bkz. Ek- 1, Ek-2. 50

61 Z Okulu Almanca Din Bilgisi Dersi için 1. sınıftan 3, 2. sınıftan 5, 3. sınıftan 4, 4. sınıftan 6 kabul mektubu imzalanarak geri gönderilmiştir. Y Okulunda Almanca Din Bilgisi Dersi sadece 1. ve 3. sınıflarda vardır. Bu sebeple 1. sınıfta 4, 3. sınıfta 9 kabul mektubu geri ulaştırılmıştır. X Okulunda Đslam Din Dersi için 1. sınıftan 6, 2. sınıftan 6, 3. sınıftan 6, 4. sınıftan 6 kabul mektubu geri iletilmiştir. Birinci örneklem oluşturma aşamasında, ders türüne göre öğrenci isimleri karışık olarak sınıflarına göre listelenmiş ve bu listenin ilk dördünde yer alan kız ve erkeklerden örneklem oluşturulmaya çalışılmıştır. Kız ve erkek öğrencilerin eşit şekilde dağılımı hedeflenmiş ancak bazı modellerin sınıflarında görüşmeyi kabul eden kız ya da erkek öğrenci bulmak mümkün olmamıştır. Türkçe Din Bilgisi Dersi için (1. sınıftan 2 kız - 2 erkek ve velileri, 2. sınıftan 2 kız - 2 erkek ve velileri, 3. sınıftan 2 kız - 2 erkek ve velileri, 4. sınıftan 2 kız - 2 erkek ve velileri ile) toplam 16 öğrenci ve 16 veli ile görüşme gerçekleştirilmiştir. Almanca Din Bilgisi Dersi için (her bir sınıf için birer öğrenci ve velisi ile deneme görüşme yapılmıştır. 1. Sınıfta 2 kız - 2 erkek öğrenci ve velisi, 2 sınıfta 2 kız- 2 erkek öğrenci ve velisiyle, 3. sınıfta 4 erkek öğrenci ve velisiyle, 4. sınıfta 2 kız- 2 erkek öğrenci ve velisiyle) toplam 16 öğrenci ve 16 veli ile görüşme yapılmıştır. Almanca Din Bilgisi Modelinin görüşmeleri yeter sayıya ulaşması için iki okuldan (Z Okulu ve Y Okulu) örneklem oluşturulmuştur. Đslam Din Dersi için (1. sınıftan 2 kız- 2 erkek öğrenci ve velileri, 2. sınıftan 1 kız- 3 erkek öğrenci ve velileri, 3. sınıftan 4 erkek öğrenci ve velileri, 4. sınıfta 2 kız - 2 erkek öğrenci ve velileri ile) toplam 16 öğrenci ve 15 veli ile görüşme yapılmıştır. Yapılan görüşmelerin transkripsiyonu aşamasında, elde edilen verilerin çok fazla olduğu görülmüştür. Bu görüşme metinlerinin kodlanması ve analiz edilme aşaması için belirlenen süreden daha fazla zaman ve emeğe ihtiyaç duyulması, çalışmayı güçleştireceğinden örneklemin küçültülmesine karar verilmiştir. Đkinci örneklem oluşturma aşamasında bütün din öğretimi modelleri için her bir sınıftan bir öğrenci ve velisini örneklem seçme yoluna gidilmiştir. Bu aşamada deneme görüşmelerinden sonra yapılan ilk görüşmeler örneklem kabul edilmiştir. Dolayısıyla öğrenci ve veli görüşmeleri için kullanılan okul sayısı da ikiyle (X ve Z Okulları) sınırlandırılmıştır. 51

62 B. METOT VE TEKNĐKLER Konunun araştırılmasında nitel araştırma 111 yöntemi tercih edilmiştir. Nitel araştırma, gözlem, görüşme ve doküman analizi gibi nitel veri toplama yöntemlerinin kullanıldığı, algıların ve olayların doğal ortamda gerçekçi ve bütüncül bir biçimde ortaya konmasına yönelik nitel bir sürecin izlendiği araştırma olarak açıklanmaktadır. 112 Nitel araştırmalarda ağırlıklı olarak iki grup veri üzerinde çalışılmaktadır. Bunlardan birincisi, sözel veriler dediğimiz görüşmelerdir. Bunların değişik şekilleri vardır. Đkincisi ise görsel veriler dediğimiz gözleme dayanır ki bunlar katılımlı ya da katılımsız olabilmektedir. Nitel araştırmalarda araştırmacı, bizzat durumun içindedir. Doğal ortamda insanların davranışlarını inceleme imkânı vermektedir. Alandan elde edilen deneyim ve görüşler birebir, verilerin analizinin de doğru şekilde yapılmasını sağlamaktadır. Bu araştırma yaklaşımı aynı zamanda önceden belirlenen araştırma sorunlarının alanda şekillenmesine de yardımcı olmaktadır. Dolayısıyla araştırmaya açık ve esnek bir tutum sağlamaktadır. 113 Bu sebeple Almanya daki Đslam din öğretimi modellerini, özelde Bavyera Eyaleti ndeki mevcut durumu daha iyi analiz edebilmek maksadıyla bu araştırma yöntemi seçilmiştir. 1. Veri Toplama ve Verilerin Analizi Veri toplama ve verilerin analizi başlıkları altında araştırmada kullanılan teknikler açıklanmıştır. a. Veri Toplama Almanya da hangi eyaletlerde, hangi Đslam Din Öğretimi Modelleri olduğu ve nasıl uygulandığını incelemek üzere tarama modeli benimsendiğinden, yasal metinler 111 Nitel araştırma metodu Psikoloji ve Sosyal Bilimlerde uzun bir geçmişe sahiptir. Psikoloji alanında Wilhelm Wundt Toplum Psikolojisi ( ) araştırmaları çerçevesinde deneysel metotların yanında anlamaya ve tasvire dayanan metotları kullanmıştır. Amerikan Sosyolojisinde ise 1940 ların ortasına kadar Biyografik Metotlar, Durum Analizleri, Tasvir Edici Analizler merkezî konumdaydı lardan itibaren Amerikan Sosyolojisinde standardize edilmiş nicel sosyal araştırmalara ve onların teori anlayışlarına yönelik kritikler başlamıştır. Alman literatüründe ise bu durum 1970 leri bulmaktadır. Nitel araştırmanın tarihî gelişim süreci hakkında daha geniş bilgi için bkz. Uwe Flick, Qualitative Sozialforschung, Rowohlts Taschenbuch Verlag, Hamburg 2002, s Ali Yıldırım, Hasan Şimşek, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, 5. baskı, Seçkin Yay., Ankara 2005, s Nitel araştırmanın özellikleri için bkz. Siegfried Lamnek, Qualitative Sozialforschung, 4. baskı, Beltz Verlag., Weinheim Basel 2005, s

63 (kanun, genelge vb.), konuyla ilgili araştırmalar (tez, kitap vb.), doküman, öğretim programları vb. hakkında veriler taranarak toplanmıştır. Nitel alan araştırmasında ve özellikle durmum incelemesinde kullanılan yarı yapılandırılmış görüşme (öğrenci, öğretmen ve velilerle) ve katılımlı gözlemlerle (okuldaki derslerde, program geliştirme komisyonun, kitap hazırlama komisyonunda) veri toplanmıştır. Katılımlı gözlem, görüşmeleri tamamlamak üzere yapılmıştır. 114 Veri toplama esnasında Alan Notları tutulmuştur. Görüşme yapılırken tutulan Alan Notları daha çok görüşmenin nasıl geçtiği üzerinedir ve gözlem esnasında tutulan Alan Notları ise bazı önemli durumların tespitini kolaylaştırmak için kullanılmıştır. Aşağıda, çalışmada kullanılan görüşme ve gözlem veri toplama araçlarına ilişkin detaylı bilgi verilmiştir. (1) Görüşme Nitel görüşme çeşitlerinden olan yarı yapılandırılmış görüşme ile önceden hazırlanan soruların yanında, görüşme esnasında konuşmanın durumuna göre ek sorular ya da konuyu açıcı sorular da sorulabilmektedir. Tamamıyla yapılandırmış görüşmeden farklı olarak, esneklik sağlayan bu görüşme çeşidi, öğrenci ve velilerin, öğretmenlerin ihtiyaç, beklenti, öneri ve eleştirilerinin tespiti için uygun bulunmuştur. Görüşme esnasında kullanılan Yarı Yapılandırılmış Form, görüşmenin amacından kaymasını engelleyerek, araştırmacıya görüşme hedefini hatırlatma fonksiyonunu görmüştür. Araştırma sorunlarına ilişkin öğrenci, veli ve öğretmenlere yönelik açık uçlu sorular hazırlanmıştır. Görüşme sorularını denemek ve görüşmenin en iyi şekilde gerçekleştirilmesini sağlamak maksadıyla, her bir sınıftan bir öğrenci ve velisi ile görüşme yapılmıştır. Böylece görüşme sorularının anlaşılma durumu, amaca hizmet etmesi denenmiştir. Deneme aşamasından sonra sorular yeniden şekillendirilerek, daha açık, anlaşılır olmasına, ayrıntıya ve açıklamaya yönelik sonda soruların arttırılmasına karar verilmiştir. 115 Görüşmenin güvenilirlik ve geçerliğini artırmak maksadıyla, görüşmeye başlamadan önce araştırma ve araştırmacı hakkında kısaca bilgi verilmiştir. 114 Gözlem çeşitleri için bkz. Flick, age., s Görüşme soruları için bkz. Ek-3. 53

64 Kendileriyle görüşme sonucu elde edilen verilerin tamamen anonim kullanılacağı belirtilmiş, bu sebeple görüşülen kişilerin düşünce ve duygularını rahat bir şekilde ifade etmeleri istenmiştir. Sorulara kendi tecrübe ve düşüncelerinden yola çıkarak cevap vermelerini sağlamak maksadıyla yönlendirmelerden kaçınılmıştır. Verilen cevaplar karşısında yorum yapılmamış, cevapların araştırmacı için değerli olduğu ifade edilmiştir. Görüşülen kişilerle beden diliyle de iletişim kurulmaya çalışılmış ve konuşmaya teşvik edilmiştir. Görüşmenin dili, öğrencilerle görüşüldüğünde dersin diline göre belirlenmiştir. Ders Almanca ise Almanca, Türkçe ise Türkçe olmuştur. Velilerle görüşmede ise veli Türk olduğunda, görüşme Türkçe olmuştur. Ancak her iki konuşma dilinde de esneklik gözetilmiştir, ifade edilmek istenen şayet görüşülen dilde ifade edilemiyorsa, görüşme iki dilli olarak da yürütülmüştür. Görüşülen bireylerin, istedikleri dili tercih etmelerine imkân tanınmıştır. Görüşme esnasında kullanılan ses kayıt cihazı için önceden izin istenmiştir. Bu şekilde görüşme tamamen kayıt altına alınmış ve verilerin kaybolması ya da eksik not alınması söz konusu olmamıştır. Sadece iki öğretmenle görüşmede, kendilerinin isteği doğrultusunda ses kayıt cihazı kullanılmamış, konuşma esnasında not alınmıştır. Görüşme verilerinin yazıya geçirilmesinde herhangi bir genel geçer standart transkripsiyon 116 şekli kullanılmamakla birlikte metinlerinin çözümlenmesinde kısmen yorumlayıcı transkripsiyon uygulanmıştır. Bu transkripsiyon şeklinde; konuşma durumu, konuşmaya verilen aralar, gülmeler, vurgular metinde belirtilmektedir. Konuşma metninin haricinde çeşitli açıklamalar ya da işaretler de kullanılmaktadır. 117 Transkripsiyonda araştırmacının kullandığı bazı işaretlemeler şunlar olmuştur: : Üç nokta konuşmanın ya da gözlemin devam ettiğini, göstermek için kullanılmıştır. (güldü): Görüşme esnasında görüşülen kişinin konuşurken gülmesini anlatmaktadır. 116 Transkripsiyon kelimesi, yapılan çalışmada nitel verilerin yazıya geçirilmesini ifade etmektedir. Görüşme ve ders gözlem verilerinin yazıya geçirilmiş metni için kullanılmıştır. Kelime hakkında geniş bilgi için bkz. Hubert Knoblauch, Transkription, Yayına Hazırlayanlar (Hg): Ralf Bohnsack, Winfried Marotzki, Michael Meuser, Hauptbegriffe Qualitativer Sozialforschung, Leske + Budrich Verlag, Opladen 2003, s Geniş bilgi için bkz. Philip Mayring, Einführung in die Qualitative Sozialforschung, Beltz Verlag, Weinheim und Basel 2002, s

65 Karşıyım: Altı çizili kelime görüşülen kişinin ifade ettiği şeyi vurgulu ve sesini yükselterek söylediğini göstermektedir. Đsted- : Kısa çizgi işareti ile yarım bırakılan kelimeyi, kişinin konuşurken söylediği kelimeyi yarım bıraktığını göstermektedir. (.) : Konuşan kişinin konuşmasına bir saniyelik verdiği arayı göstermektedir. (2) : Konuşan kişinin konuşmasına iki saniyelik verdiği arayı göstermektedir. (3): Konuşan kişinin konuşmasına üç saniye verdiği arayı göstermektedir. ( ): Metin içinde boş bırakılan parantezler konuşmanın yazılı hale getirilirken ses kayıtında anlaşılmayan kelimeleri göstermektedir. 118 Analiz yapmayı kolaylaştırması için transkripsiyon metinlerinin satırları numaralandırılmıştır. Görüşmelerin transkripsiyonu yapılırken görüşme hangi dilde yapıldı ise o dilde transkripsiyonun yapılmasına dikkat edilmiştir. Bu şekilde anlam kaybolması engellenmiş, veri üzerinde çalışıldıktan sonra Türkçe ye tercüme edilmesi benimsenmiştir. Araştırmanın geçerlik ve güvenirliğini arttırmak maksadıyla, araştırmayı çeşitleme (Triangulation) yoluna gidilmiştir. Bu anlamda çeşitleme yapmak suretiyle katılımlı gözlem kullanılmış ve araştırma sonuçlarının geçerlik ve güvenirliği arttırılmıştır. (2) Katılımlı gözlem Bireylerin belirttikleri ile derste uygulananlar arasında farkın olup olmadığı, onların ifade etmediği beklenti ve ihtiyaçların tam anlamıyla tespit edilebilmesi amacıyla katılımlı gözlemin uygulanması tercih edilmiştir. Katılımlı gözlem, açık ve esnek bir yapıda olduğundan, gözlem esnasında önceden tahmin edilemeyen, beklenmeyen davranışların ve ifadelerin tespitini kolaylaştırmaktadır. Katılımlı gözlem için öğretmenlerle önceden görüşme ve izin alma imkânı tanınmadığından, Bakanlıkça belirlenen okullardaki öğretmenlerden ısrarlar sonucu destek alınmıştır. Đki öğretmen hariç, diğer öğretmenler; sınıfta bir yabancının bulunmasından öğrencilerin rahatsız olacağı, bir iki saatlik ders gözlemin bir modeli tanıtma açısından yeterli olacağı kanaatinde olmuşlardır. 118 Görüşmelerin transkripsiyonunda kullanılan çok çeşitli işaretlemeler ve yollar vardır. Geniş bilgi için bkz. Flick, age., s ; Ralf Bohnsack, Rekonstruktive Sozialforschung, Einführung in qualitative Methoden, 5. baskı, Leske + Budrich, Opladen 2003, s

66 Açık gözlem yapıldığından, (yani gözlem ortamındaki bireylerin gözlendiğinin farkında oldukları gözlem) ders gözlemleri esnasında ders işlenişinin bozulmamasına ve araştırmacıdan etkilenilmemesine gayret gösterilmiştir. Bu sebeple sınıfın en arkasında bütün öğrencileri görecek ve dersi izleyebilecek şekilde oturulmuştur. Gözlem esnasında esnek olmaya çalışılmış dolayısıyla görüşmelerde ortaya çıkan verilerin gözlemlenmesi haricinde, dikkat çekici davranış ve ifadelerin de tespitine gayret sarf edilmiştir. Ders gözlemleri yarı yapılandırılmış formla yapılmıştır. 119 Çünkü ders gözlemlerinin, görüşmeleri tamamlaması düşünülmüştür. Mayring, katılımlı gözlemin nitel bir teknik olarak düşünüldüğünde tamamen yapılandırılmaması gerektiği görüşündedir. Ona göre, nitel araştırmada kullanılacak gözlem, neyin araştırılacağını tam olarak gösteren, gözlemleyenin üzerine yorumlarını yazdığı ve yeni bakış açılarını ortaya çıkardığı bir form yardımıyla yapılmalıdır. 120 Mayring in görüşü, gözlem esnasında önceden düşünülmeyenleri de araştırmaya dâhil etme imkânı verdiğinden uygulamada bu yol tercih edilmiştir. Öğretmen ve öğrencilere rahatsızlık vermemek için gözlem esnasında kamera ya da ses kayıt cihazı kullanılamamıştır. Bunun yerine derslerin gözlemi esnasında rapor tutulmuştur. Rapor tutma şekli olarak seçici raporlaştırma tekniği tercih edilmiştir. Derste geçen bütün konuşma metinlerinin ve davranışlarının kaydedilmesi yerine incelenen durumlara ve gözlem esnasında tespit edilen önemli davranış ve sözlere yönelik tanımlayıcı notlar tutarak rapor oluşturulmuştur. 121 Seçici rapor tutanaklarının oluşturulmasında kimi zaman konuşma metinlerinin aynen çözümlenmesi yoluna gidilmiş kimi zaman da davranışları kayıt altına almak maksadıyla özet ifadeler halinde yazılması tercih edilmiştir. Aynen yazılan ifadeler raporda tırnak içinde verilmiştir. Uzun ve kayıt altına alınmasının gereksiz olduğu belirlenen yerlerin belirtilmesinde ise üç nokta konulmuş ya da metinde boşluk bırakılmıştır. Gözlem esnasında raporların objektif olmasına ve araştırmacının yorum ve düşünceleriyle karıştırılmamasına özen gösterilmiştir. Araştırmacının kendi ifade ve yorumlarını gözlemlenenlerden ayırmak üzere, raporda söz konusu metnin başına 119 Gözlem Formu için bkz. Ek Mayring, age., s.81; aynı görüşü Flick te savunmaktadır. Bkz. Flick, age., s Seçici raporlaştırma hakkında geniş bilgi için bkz. Mayring, age., s

67 Ps. kısaltması konulmuştur. Öğretmenlerle ders esnasındaki konuşmalar da rapora eklenmiş ve bunlar Öğrt. K. kısaltması ile metinde belirtilmiştir. 122 X Okulunda Đslam Din Dersi 1. sınıfta 7 saat, 2. sınıfta 11 saat, 3. sınıfta 11 saat, 4. sınıfta 11 saat gözlenmiştir. Ders gözlemleri tarihleri arasında yapılmıştır. Y Okulunda Türkçe Din Bilgisi Dersi tarihleri arasında, 2. sınıfta 2 ders saati, 4. sınıfta 3 ders saati gözlenmiştir. Y Okulunda Almanca Din Bilgisi Dersi 1. sınıfta 2 ders saati, 3. sınıfta 2 ders saati tarihleri arasında gözlemlenmiştir. 123 Z Okulunda Türkçe Din Bilgisi Dersi, 1. sınıfta 8 ders saati, 2. sınıfta 6 ders saati, 3. sınıfta 4 ders saati, 4. sınıfta 8 ders saati gözlemlenmiştir. Ders gözlemleri tarihleri arasında yapılmıştır. Z Okulunda Almanca Din Bilgisi Dersi, 1. sınıfta 4 ders saati, 2. sınıfta 4 ders saati, 3. sınıfta 4 ders saati, 4. sınıfta 4 ders saati gözlemlenmiştir. Ders gözlemleri tarihleri arasında yapılmıştır. Tablo: 2 Gözlem Okulları ve Gözlem Süreleri Gözlemlenen Modeller 1. Sınıf 2. Sınıf 3. Sınıf 4.Sınıf Gözlem Süresi Okullar X Okulu Đslam Dersi 7 ders saati 11 ders saati 11 ders saati 11 ders saati Türkçe Din ders ders Y Okulu Bilgisi Dersi saati saati Almanca Din 2 ders ders Bilgisi Dersi saati saati Z Okulu Türkçe Din Bilgisi Dersi 8 ders saati 6 ders saati 4 ders saati 8 ders saati Almanca Din Bilgisi Dersi 4 ders saati 4 ders saati 4 ders saati 4 ders saati Güvenirliliği sağlamak ve objektifliği korumak adına not tutmada bazı teknikler kullanılmıştır. Bu teknikler araştırmacının kendisine göre geliştirdiği belirteçlerdir. Konuyla ilgili benzer teknikler için bkz. Flick, age., s Y Okulunda Almanca Din Bilgisi öğretmeni dersin gözlemlenmesine ancak bir hafta izin vermiştir. Ayrıca okulda 1.ve 3. sınıflarda öğrenciler Almanca Din Bilgisi Dersi, 2. ve 4. sınıflarda da Türkçe Din Bilgisi Dersi verilmektedir sınıfların hepsinde aynı ders modelini gözlemleme imkânı vermediğinden hem Türkçe Din Bilgisi Dersi hem de Almanca Din Bilgisi Dersi derinlemesine araştırılamamıştır. Örneklemin dışında tutulmuş, sınırlı derecede elde edilen veriler diğer okuldaki uygulamalarla karşılaştırılabildiği oranda kullanılmıştır. 57

68 Dillingen Öğretmen Geliştirme Enstitüsü nde bir hafta süreyle Almanca Din Bilgisi öğretmen el kitaplarının hazırlanması, tamamlanması çalışmasına katılınmış ve gözlem yapılmıştır. Model uygulayıcıları ile görüşülmüştür. Đslam Dersi sınıflar Program geliştirme Komisyon çalışmalarına katılınmış ve çalışma şekilleri gözlenmiştir. Komisyon üyeleri ile görüşülmüştür. b. Verilerin Analizi Durum (Tek Olay) Đncelemesinde, Bohnsack yaklaşımı verilerin analizi, değerlendirilmesi ve yorumlanmasında kullanılmıştır. 124 Analizde üç önemli işlem süreci izlenmiştir: 1. Yazılı hale getirilen görüşme ve gözlemlerin kodlanması ve kategorileştirilmesi. 2. Kategorileştirilen metinlerin analiz edilmesi ve yorumlanması. 3. Đkinci basamakta elde edilen verilerin raporlaştırılması. (1) Kodlama ve Kategorileştirme Kodlama ve Kategorileştirme basamağında transkripsiyonu yapılan metinlerin bütüncül olarak gözden geçirilmesi söz konusu olmuştur. Metinde yer alan üst ve alt konuları daha da ön plana çıkartmak hedeflenmiştir. Bunun için metinler, anlamlı bölümlere (sözcük veya cümle veya paragraflara) bölünerek başlık verilmek suretiyle kodlanmıştır. Kodlanan bu metinler araştırma soruları da göz önünde bulundurularak belli konular altında sınıflandırılmak suretiyle kategorileşmiştir. 125 Bu aşamada daha sonraki basamakta detaylı olarak yorumlanacak bölümler seçilmiştir. (a) Görüşmelerin Analizinde Çıkan Kategoriler Görüşmelerin analizinde ortaya çıkan kategorler yukarıda belirtildiği üzere verilerin kodlanması ve araştırma sorularının gözönünde bulundurulmasıyla belirlenmiştir. Görüşmeler analiz edilirken her bir görüşmede benzer kategoriler aranmış ancak görüşmelerin transkripsiyonunda yer almayan kategoriler analiz edilmemiştir. Analiz aşamasında bulunmayan üst kategoriler yeri geldiğinde dipnotta 124 Durum Đncelemesi (Tek Olay) hakkında geniş bilgi için bkz. Bohnsack, age., s Flick üç tür kodlama şeklinden bahseder; Açık kodlama, Axiales kodlama, Seçici kodlama. Bu kodlama şekillerinin aslında birbirlerinden çok bağımsız olmadığı görüşündedir. Çünkü yorumlama süreci açık kodlama ile başlar ve analiz sürecinde ise seçici kodlama daha çok öne çıkar. Geniş bilgi için bkz. Flick, age., s Kodlama ve kategori oluşturmanın nasıl yapılacağına ilişkin bilgi için bkz. Yıldırım, Şimşek, age., s

69 verilmiştir. Yine kategoride yer almayan fakat analiz esnasında yorumlamaya yardımcı olan verilere de önemi nedeniyle zaman zaman yer verilmiştir. (I) Velilerle Görüşme Velilerle yapılan görüşmelerde, Đslam Din Öğretimi Modeline ilişkin görüşleri alınmıştır. Görüşmelerin analiz aşamasında öne çıkan altı ana konu olmuştur. Bu altı ana konu üst kategorileri oluşturmuştur. Çocuğun dersleriyle ilgilenme Birinci kategori ikinci kategoriyle ilişkilidir. Bu kategori altında incelenecek alt kategoriler ikinci kategorideki verilerin analizine yardımcı kabul edilebilir. Burada ele alınan konular; velinin öğretmenlerle görüşme sıklığı, din dersi öğretmenini tanıması, çocuğunun devam ettiği din dersinden ve derste neler öğrendiğinden haberdar olması, çocuğunun derslerine yardım etmesi, zorlandığı dersleri bilmesi, çocuğunun hangi dilde daha yeterli olduğunu fark etmesi, gibi alt konulardır. Din dersini ve dersin dilini tercih Velinin din dersini tercih şekli ve amacı, ders dilini tercih sebebi, çocuğunu gönderdiği modelde kararlılığı, seçtiği dersin dili dolayısıyla yaşadığı güçlükler gibi konular alt konulardır. Din dersinden hoşnut olma Din dersinden hoşnut olma kategorisinin altında yer alan konular; ders dilinden, öğretmenden, çocuğunun öğrendiklerinden, ders programından, ders saatinden, ders kitaplarından, çalışma yapraklarından, öğretme etkinliklerinden, dersin uygulanıyor olması memnun olmadır. Din dersinden hoşnutsuz olma Öğretmenden, öğretmenin öğretme yönteminden, sınıf yönetiminden, ders saatinden, kitaplardan, çalışma yapraklarından, programdan, okul yetkililerinden vb.memnun olunmayan konular alt kategoriler olarak ortaya çıkmıştır. 59

70 Din dersine yönelik beklentiler Velinin sözkonusu modele yönelik beklentileri bu kategoride incelenmiştir. Öğretmenden, Türk makamlarından, Alman makamlarından, öğretilen konularla ilgili ve ders saatine yönelik beklentiler alt konulardır. Çocuğu camiye gönderme Çocuğu camiye gönderme kategorisi üçüncü kategori ile bağlantılı olmakla birlikte ayrıca kategorileştirilmesi uygun bulunmuştur. Düzenli olarak çocuğun camiye gönderilmesi, gönderilme sebepleri, gönderilme zamanı, camiye gitmesine karşı olunması, göndermek istenilip de çeşitli sebeplerle gönderilememesi, cami yerine aile ve çevreden dini bilgilerin öğretilmesi alt konularıdır. Velilerden başka öğrencilerle de görüşme yapılmıştır. Aşağıda öğrenci görüşmelerine ilişkin bilgiler verilmiştir. (II) Öğrencilerle Görüşme Öğrenci görüşme analizilerinin hem veli görüşmeleri ile hem de ders gözlem analizleri ile ilişkileri vardır. Öğrenci görüşmelerinde ortaya çıkan kategoriler şunlar olmuştur: Ders çalışma Öğrencinin derslerine etütte çalışması, aile üyelerinden yardım alması, kendi başına derslerini yapması, gibi kategoriler bu üst kategori altında yer almaktadır. Veli görüşmelerinin analizinde ortaya çıkan Çocuğun dersleriyle ilgilenme kategorisi ile ilişkilidir. Dolayısıyla karşılaştırma imkânı da sağlamaktadır. Din Dersi etkinlikleri Din dersi etkinlikleri kategorisi, öğrencinin din dersinde hangi etkinliklerle öğrendiğine ilişkindir; konuşma, okuma, hikâye dinleme, oyun oynama, şarkı söyleme, boyama yapma, çalışma yaprağıyla çalışma, sûre ezberleme, grup çalışması, ödev yapma, ödevlerin kontrol edilmesi, yer almıştır. 60

71 Öğretmenin sınıf yönetimi Eğitimdeki yeni yaklaşım ve anlayışlara göre sınıf yönetimi etkinlikleri daha kapsamlı kabul edilmektedir. 126 Bu çalışmadaki sınıf yönetimi kategorisi altında ise ödül ve ceza, disiplin, derse giriş gibi kategorilerin yer alması uygun bulunmuştur. Derste öğrenilenler Derste öğrenilenler kategorisi öğrencilerin öğretim programına uygun konuları öğrenip öğrenmediğini, ne kadarını ve nasıl öğrenildiğine yönelik verilere ulaşılmasını sağlamıştır. Dersten hoşnut olma/olmama Öğrencilerin modele ilişkin nelerden memnun oldukları ve nelerden memnun olmadıkları analiz edilmiştir. Öğretmenden, öğrenilen konulardan, ders etkinliklerinden, sınıf yönetiminden gibi hususlar alt kategorileri oluşturmuştur. Ders dili Devam edilen dersin dilinden memnuniyet ve memnuniyetsizlikler, kavramları anlama/anlamama, kullanma, dil tercihi, Türkçe karşılıklarıyla eşleştirebilme gibi kategoriler oluşturulmuştur. Camiye gitme Öğrencilerin camiye gidip gitmedikleri, ne zaman gittikleri, niçin gittikleri, ne sıklıkla gittikleri, neler öğrendikleri, cami eğitimi hakkındaki görüşleri bu kategori altında incelenmiştir. (b) Ders Gözlemlerinin Analizinde Çıkan Kategoriler Model ders uygulamalarının, ders gözlem analizleri iki ana kategori altında incelenmiştir. Bunlar altında oluşan alt kategoriler veli ve öğrenci görüşmeleriyle birlikte değerlendirildiğinde güvenilir ve geçerli analizlerin yapılmasını sağlamıştır. 126 Bkz. Plan ve program etkinlikleri, Öğrenme ortamını düzenleme etkinlikleri, Đletişim ve etkileşimi düzenleme etkinlikleri, Öğrenme ve öğretme etkinlikleri, Becerileri geliştirme etkinlikleri, Değerlendirme etkinlikleri süre kullanımına ilişkin etkinlikler olarak sıralanmaktadır. Firdevs Güneş, Yapılandırmacı Yaklaşımla Sınıf Yönetimi, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara Mart 2007, s

72 Derslerin Đçeriği Đçerik kategorisi, öğretmenin derste verdiği dinî muhtevayı anlatmaktadır. Bu kategori altında öğretmenin dinî kavramları açıklaması, doğru ve yeterli bilgi sunması, öğrencinin ne öğrendiği, öğretmenin içerik olarak ne sunduğu ön plana çıkmaktadır. Öğretim Öğretim kategorisi altında öğretmenin ders etkinlikleri, programa uyması, sınıf yönetimi gibi konular vasıtasıyla model uygulamada kullanılan yöntem ve tekniklere yönelik analizler yapılmıştır. (2) Verilerin Analiz Edilmesi ve Yorumlanması Kodlama ve kategorileştirmede metni yeniden oluşturma söz konusu iken bu aşamada metnin çerçevesi de göz önünde bulundurularak bölümlerin açıklanması, yorumlanması söz konusudur. Birinci basamakta ne söylenmiştir? sorusuna cevap aranırken bu basamakta nasıl ve niçin söylenmiştir? sorusu daha ön plandadır. Elde edilen bulgular açıklanmaya ve bulgular arasında sebep-sonuç ilişkileri tespit edilmeye çalışılmıştır. Görüşme ve gözlemler diğer görüşme ve gözlemlerin bulgularıyla yorumlanmıştır. (3) Raporlaştırma Raporlaştırma basamağında ulaşılan bulgu ve yorumların bütüncül olarak sunulması söz konusudur. Bu yapılırken araştırma soruları göz önünde bulundurulmuş, bulgu ve yorumların özet olarak sunulmasına, okuyanların metin transkripsiyonu olmadan, sonucu anlayacak kadar açık yazılmasına dikkat edilmiştir. Araştırma sonucunda hem durum Analizi Raporları hem de tarama modeli ile elde edilen sonuçlar yardımıyla söz konusu Federal Almanya Bavyera Eyaleti nde uygulanan üç din öğretimi modeli hakkında ulaşılan sonuçlar belirtilmiştir. 62

73 III. BÖLÜM BAVYERA EYALETĐNDE UYGULANAN ĐSLAM DĐN ÖĞRETĐMĐ MODELLERĐ HAKKINDA BULGULAR VE YORUMLAR Üçüncü bölümde öncelikle Bavyera Eyaleti hakkında bilgi verilmiş ardından Bavyera okul sistemi, Bavyera Anayasası nda Din Öğretimi, Bavyera Okul Kanunu ve Bavyera Eyaleti ndeki Din Öğretimi Modelleri incelenmiştir. A. BAVYERA EYALETĐ km² yüzölçümü ile Bavyera Eyaleti Federal Almanya nın en fazla yüz ölçümüne sahip eyaletidir. Kuzey Ren Westfalya eyaletinden sonra nüfusu ile en fazla nüfusa sahiptir. Başkenti Münih tir. Sınır eyaletleri Baden- Württemberg, Hessen ve Thüringen, Sachsen, güneyde Avusturya, Đsviçre ve doğuda Çek Cumhuriyeti ile komşudur. Bavyera Eyaleti geleneksel olarak üç kısıma ayrılır: Franken, Schwaben ve eski Bavyera dır ki o da yukarı- ve aşağı Bavyera, yukarı Pfalz gibi kısımlara ayrılır. Bavyera yedi yönetim bölgesine ayrılmıştır. Yönetim bölgeleri: Oberbayen (başkenti Münih), Niederbayern (başkenti Landshut), Oberpfalz (başkenti Regensburg), Oberfranken (başkenti Bayreuth), Mittelfranken (başkenti Ansbach), Unterfranken (başkenti Würzburg), Schwaben (başkenti Augsburg) dir. Yönetim Bölgelerinin, her birinin Đç Đşleri Bakanlığı tarafından atanmış yönetim başkanları vardır. Yönetimler, Đç Đşleri Bakanlığı na bağlı çalışmaktadır. Bavyera Eyaleti nin ekonomisi çok güçlüdür ve eyalet çok zengindir. En güçlü ekonomiye sahip yönetim bölgesi Münih ve çevresidir. 1. Bavyera Eyaleti Okul Sistemi Federal Almanya on altı eyaletten oluşmaktadır. Her eyalette farklı uygulamalar söz konusudur. Sebebi ise, eyaletlerin eğitim, bilim ve kültür işlerinde bağımsız olmalarıdır. Anayasanın 30. maddesine göre Bu Anayasa daki özel hükümler saklı kalmak üzere, devlet yetkilerinin kullanılması ve görevlerinin yerine getirilmesi eyaletlere aittir. Yine her eyaletin kendi eyalet yasası ve eyalet hükümeti vardır.

74 Bavyera Eğitim ve Öğretim Đşleri Hakkındaki Kanun ların 2. Kısmı I. Bölümü 6. Madde sinde, Bavyera Eyaletindeki Okul Çeşitleri belirtilmektedir. Bu maddeye göre, okul çeşitleri genel öğretim yapan ve mesleki okullar olarak ayrılmaktadır. Okul çeşitleri şunlardır: 1. Genel öğretim yapan okullar: a. Đlkokul 127 ve Hauptschule 128 (Ortaokul), Realschule 129 (Ortaokul), Gymnasium 130 (Lise). b. Đkinci öğretim yoluyla eğitim yapan okullar: Akşam Realschule, Akşam Lisesi, Kolej (Yüksek Okul Düzeyine Ulaşmak Đçin Enstitü). 2. Meslek Okulları: Meslek Okulu, 131 Meslek Branş Okulu (Berufsfachschule), Ekonomi Okulu (Wirtschaftsschule), Branş Okulu (Fachschule), Branş Yüksek Okulu (Fachoberschule), Meslek Yüksek Okulu (Berufsoberschule), Branş Akademisi (Fachakademie). 3. Destekleme Okulları 132 (Förderschulen): Genel Öğretim yapan Destekleme Okulları (allgemein bildende Förderschulen), Mesleki Destekleme Okulu (berufliche Förderschulen). 4. Hastalar Đçin Okullar (Schulen für Kranke). 127 Đlkokul altı yaşından on yaşına kadar çocuklar için birinci sınıftan dördüncü sınıfa kadar olan kısmı kapsar. Đlkokul 4. sınıfı bitiren çocuklara geçiş karnesi verilir. Bu okulu bitiren öğrenciler Hauptschule, Realschule ya da Gymnasium a gitmeye hak kazanır. Bavyera Eğitim ve Öğretim Đşleri Hakkındaki Kanunlar ın 7/4-5.maddeleri Đlkokul hakkındadır. Din dersleri 1. ve 2. sınıflarda 2 ders saati, 3. ve 4. sınıflarda 3 ders saatidir. 128 Hauptschule, temel özellikte genel öğretim yapar, meslek bulmaya yardım eder ve nitelikli mesleki öğretimin ön şartlarını oluşturur. Meslek okullarıyla bağlantılı olarak, meslek eğitimini tamamlayan ve mesleki niteliklerini devam ettirmeye yönelten, öğrenim yollarını açar. Đlkokulun üzerine devam edilen okuldur ve 5-9. sınıfları kapsar şayet Orta Düzey Sınıflar 10. sınıfa kadar devam ediyorsa 10. sınıfı da kapsar. 129 Realschule, oldukça geniş ve mesleğe hazırlayıcı öğretim yapmaktadır. Kendi içinde bütünlük gösteren öğretim imkânı ile mesleki branşların da yer aldığı bir okul olarak nitelendirilir. Meslek eğitiminin temelini oluşturur ve daha sonra çeşitli teorik ve pratik meslek alanlarında nitelikli faaliyetler göstermeye yardımcı olur sınıfa kadar olan kısmı kapsar. Đlkokuldan sonra devam edilir ve mezuniyet sınavı ile Realschule mezuniyetine sahip olunur. 130 Gymnasium, üniversite için gerekli olan derinlemesine öğretimi yapar, ayrıca üniversite dışındaki meslek öğrenimi için gerekli şartları oluşturur sınıfa kadar sınıfları kapsar. Đlkokulun üzerine devam edilir ve Abitur sınavıyla tamamlanır. Öğrenciler, üniversiteye devam hakkı kazanır. 131 Meslek Okulu, kısmî zamanlı ve tam zamanlı okulda mesleki öğretim yapan ve meslek okuluna gitmek zorunda ve yetkili olanların devam ettiği okullardır. Öğrencilere işletme (fabrika vb.) meslek eğitimi verir ya da mesleki faaliyeti göz önünde bulundurarak eğitir ve öğretir, genel öğretimi destekler. Meslek okulu, 10 dan 12 ya da 10 dan 13. sınıfa kadar olan basamağı kapsar. 132 Destekleme okulları, özel pedagojiye ihtiyaç duyan ve bu sebeple genel ya da mesleki okullarda yeterince desteklenip eğitilemeyen çocuk ve gençleri desteklemeye ihtiyacı olduğunu teşhis eden, eğiten, öğreten, öğüt vererek yardımda bulunan okullardır. Bavyera Eğitim ve Öğretim Đşleri Hakkındaki Kanunların 19/1.-4. fıkraları bu okullar hakkındadır. 64

75 Đlkokul (Grundschule) ve Ortaokul (Hauptschule) daki eğitim Hıristiyan inanç prensiplerine göre şekillendirilmektedir. Aynı inanca sahip öğrencilerin birlikte olduğu sınıflarda özellikle bazı inanç prensiplerinin dikkate alındığı ifade edilmektedir Bavyera Anayasasında ve Bavyera Okul Kanununda Din Dersleri Bavyera Anayasası nda, okullardaki öğretimin hedefleri açıklanmaktadır maddede okulların sadece bilme ve yapmayı öğretmemesi aynı zamanda kalbi ve karakteri de eğitmesi istenmektedir. En yüksek hedef ise Tanrı ya saygı, dinî kanaatlere ve insan onuruna saygı, kendine hâkim olma, sorumluluk hissi ve sorumluluk sevinci, yardım severlik ve gerçek, güzel, iyi olan her şeye açık olma ve tabiata ve çevreye karşı sorumluluk bilincinde olmadır. 134 Anayasada dinî duyguya saygı ve din dersinin garanti edilmesi 136/1.-5. fıkralarında belirtilmiştir. Buna göre, din dersleri bütün Halk Okullarında, Meslek Okullarında orta ve yüksek öğretim seviyelerinde düzenli bir derstir. Đlgili dinî cemaatin prensiplerine uygun olarak verilmelidir. Din dersini vermek üzere hiç bir öğretmen zorlanmamalıdır. Öğretmenler, ilgili dinî cemaatin onayı ile dersi verebilirler. Gerekli okulların sınıfları hizmet için düzenlenmelidir. Din dersine, kilise faaliyetlerine ve kutlamalara katılım eğitim sorumlularının isteğine bağlıdır. 18 yaşını doldurduğunda öğrencinin kendisine aittir. 135 Bavyera Eyaleti Okul Kanunun 5. Bölümü 46. Maddesi okullardaki din dersleri hakkındadır: 1. Din Dersleri, Halk Okulları (Volksschulen), Ortaokullarda (Realschulen), Liselerde (Gymnasium), Destekleme Okullarında (Förderschulen), Ekonomi Okullarında (Wirtschaftsschulen), Branş Yüksek Okullarında (Fachoberschulen), Meslek Yüksek Okullarında (Berufsoberschulen) ve diğer okul çeşitlerinde düzenli (zorunlu) derstir. Ders, inançlara göre ayrılarak, ilgili kilise ya da cemaatin prensiplerine uygun olarak verilmektedir. 2. Öğretmenler din dersini verebilmek için ilgili kilisenin ya da cemaatin icazetini almalıdır. Hiçbir öğretmen isteği dışında din dersi vermek zorunda değildir. 133 Bavyera Eğitim ve Öğretim Đşleri Hakkındaki Kanunlar, Madde 7/ Bavyera Yasası, 3. Bölüm, Toplum Yaşantısı Bölümü, 2. kısım, 131/1-4. fıkralar. 135 Bavyera Yasası, 3. Bölüm, Din Dersine Serbest Katılım, 137/1-2. fıkralar. 65

76 3. Halk okullarında ve Özel Pedagojik Destek Veren Okullarda kilise ya da cemaat tarafından din dersi için atanan öğretmenler din derslerinin tamamını verebilir. 4. Eğitimden sorumlu olanlar, çocuklarını din dersinden alma hakkına sahiptir. 18. yaşını doldurduğunda bu hak öğrencilerin kendisine aittir. Derse katılım ve kayıt sildirme ile ilgili kuralları Öğretim ve Kültür Devlet Bakanlığı düzenlemektedir. Din dersi herhangi bir inancı olan öğrenci için zorunlu derstir. Din dersinden kayıdını sildirmek isteyen bir öğrencinin velisi bunu yazılı olarak talep etmelidir. Ders dönemi başladığında en geç bir hafta içinde başvuru yapmalıdır aksi takdirde çok önemli bir mazeret bildirdiğinde mümkündür. Din dersini kontrol etme hakkındaki kanun maddesi Bavyera Okul Kanunu nun 5. kısmında 112/1-2. fıkralarda belirtilmiştir. Buna göre; devletin, okul kontrolü din dersini de kapsamaktadır. Kilise ve dinî cemaatler ders içeriği ve öğretimine karar verirler. Belirlenen din görevlisi vasıtasıyla kilise ve cemaat kendi inançlarına göre öğrencilere ders verebilir. Kilise ve dinî cemaatin din dersini veren öğretmenlerin hizmetlerini denetleme yetkisi yoktur. Kilise ve dinî cemaat temsilcileri, eksikliği nedeniyle öğretmeni görevden alabilir. Okul yetkililerini arayarak kuşkusunu bildirebilir. Din derslerine devam etmeyen öğrenciler için Etik Dersi mevcuttur. Okul Kanunun 47. maddesi şöyledir: 1. Etik Dersi, din dersine katılmayan öğrenciler için zorunlu bir derstir. 2. Etik Dersi öğrencileri değer anlayışı ile karar vermeleri ve davranmaları için eğitir. Đçeriği Anayasa ve kanunlarda belirtildiği üzere ahlakî temellere göre düzenlenmektedir. Ders, inançların ve dünya görüşlerinin çokluğunu gözetmektedir. Hiç kimse dinî davranışa ya da faaliyete katılmaya zorlanamaz. B. BAVYERA EYALETĐ ĐSLAM DĐN ÖĞRETĐMĐ MODELLERĐ Bavyera Eyaleti Đslam Din Öğretimi Modelleri başlığı altında, Bavyera Eyaleti ndeki üç çeşit din öğretimi modeli; Türkçe Ana Dil Dersi çerçevesinde verilen Din Bilgisi Dersleri, Almanca Din Bilgisi Dersleri ve Đslam Dersi betimlenmiştir. Alevilik Din Dersi için başvuru yapılmış ancak araştırmanın 66

77 yapıldığı zaman diliminde uygulamaya geçilmemiştir. Bu sebeple Alevilik Din Dersi araştırmanın dışında bırakılmıştır. 1. Türkçe Ana Dil Dersi Çerçevesinde Verilen Türkçe Din Bilgisi Dersleri 1980 li yılların başında Türk çocuklarının din eğitimlerini okul dışındaki yerlerden almaya başlaması üzerine Bakanlık ideolojik etkilenmelerden ve dinî radikalizme kayma endişesinden dolayı çalışma başlatmıştır. Öğretim Planlama Komisyonu 1986 yılında seçimlik Türk öğrenciler için Đslam Đnancında Din Bilgisi Dersini okutma kararı almıştır. Bunun üzerine öğretim yılından itibaren sınıflarda Türkçe Din Bilgisi Dersleri ve öğretim yılında da sınıflarda Türkçe Din Bilgisi Dersleri okutulmaya başlanmıştır. Söz konusu dersler Ortaokul düzeyinde (Hauptschule) 6.-9.,10. sınıflarda seçildiği takdirde okutulmaktadır yılına kadar bu sınıflar için Đlkokulda olduğu gibi ayrı bir Din Dersi Programı yoktu. Bu sebeple, öğretmenler Türkiye Cumhuriyeti nde okutulan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Programlarından faydalanarak dersi okutmaktaydılar. Dersler, Türk öğretmenlerin Türkçe programlarla ve Alman yetkililerin gözetiminde verilmektedir. 136 Ders saatleri, öğretmenin ve okulun programına göre değişiklik göstermektedir. Ana Dili Tamamlama Dersleri için en fazla 5 ders saati ayrılmıştır. Bunun iki ders saati din bilgisi içindir. Fakat şartlar göz önünde bulundurularak ders saatlerinde oynamalar yapılmaktadır. 137 Gözlem yapılan X Okulunun programında öğleden önceleri din dersine yine seçmeli olarak öğleden sonra ise Ana Dil Dersine yer ayrılmıştır. Türkçe derslerinde öğrenciler birleştirilmiş sınıflar halinde ders işlemektedirler. Birinci sınıfın bir sınıfının mevcudu çok olduğundan (20 kişi) yalnız onlar tek, diğerleri birleştirilmiş sınıflar halinde, ve sınıflar olmak üzere öğrenim görmektedirler. Ders saatleri ise hem din dersinde hem de Ana Dil Dersinde 136 Staatsinstitut Für Schulpädagogik und Bildungsforschung, Islamischer Religionsunterricht an bayerischen Schulen?, s.27, Bütün öğrencilerin Türkçe ya da Din Bilgisi Derslerinden az da olsa faydalanması amaçlandığından, dersler kimi zaman ve de çoğunlukla farklı seviyedeki sınıflarla birleştirilerek işlenmektedir. Farklı seviyedeki sınıflar 3 farklı seviyede olursa (7. 8. ve 9. sınıflar gibi) o zaman bu sınıflar Problem Sınıflar olarak isimlendirilmektedir. Bir başka uygulama ise farklı okullardaki öğrencilere ders vermek hedefleniyorsa ders saatlerinde azaltma yoluna gidilmektedir. Böylece öğretmen daha çok okul dolaşmaktadır. Din Derslerinin zamanı velilerin çoğunluğunun bu derse başvuru yapması sebebiyle %72 oranında öğleden önce yapılmaktadır. Horst Unbehaun, Harald Schüler, Türkische Lehrer in Bayern, Bamberg Üniversitesi Araştırma Projesi, Bamberg 1998, s.148,

78 2 saatle sınırlıdır. Toplam 4 ders saati Ana Dili Tamamlama Derslerine ayrılmış durumdadır. a. Türkçe Din Bilgisi Dersi Öğretim Programı ve öğretim yıllarında uygulamaya konulan programlar ( ve sınıflar için), 2005 öğretim yılından itibaren Bavyera Öğretim ve Kültür Devlet Bakanlığının Đlkokul (Grundschule) ve Ortaokul (Hauptschule) için hazırladığı Türkçe Đslam Bilgisi Ders Programı (Lehrplan für die islamische Unterweisung in türkischer Sprache) ile kaldırılmıştır yılında Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Yurt Dışındaki Türk Çocukları Đçin Türkçe ve Türk Kültürü Dersi Öğretim Programı ( Sınıflar) nı bütün Almanya geneli için hazırlamıştır. 139 Fakat Bavyera Eyaleti nin 2005 yılında kendi hazırladığı program şu an uygulamadadır. Araştırmanın, özellikle ders gözlemleri ve görüşmelerin yapıldığı dönemde, yılında uygulamaya konulan program yürürlükte olduğu için bu programın tanıtılması uygundur. (1) Türkçe Din Bilgisi Dersi 1-3. Sınıf Öğretim Programı 140 Çerçeve Programın önsözünde yer alan bilgiler, programın felsefesi ve hazırlanması hakkında bilgi vermektedir. Programın, Türkiye Milli Eğitim Bakanlığının 7 Haziran 1982 yılında Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi için 138 Yürürlüğe konulan bu programın Almancası model denemede olan Almanca Din Bilgisi Ders Programı nın aynısıdır. Türkçe Din Bilgisi Dersi nde Türkçesi uygulanmaktadır. 139 Programın giriş kısmında dersin amaçlarından söz edilmektedir. Din Kültürü ile ilgili olabilecek tek amaç şudur: Türkçe ve Türk Kültürü Dersi Öğretim Programı yla yurt dışında yaşayan Türk çocuklarının; Türk kültürünü, Atatürk ilke ve inkılâpları doğrultusunda geliştirmeleri, maddi ve manevi değerlerini yakından tanıyarak sahip çıkmaları bu yolla da ulusal benliklerini korumaları amaçlanmıştır. Programın, Türk Kültürü Dersi Öğretim Programı kısmında sınıflar, sınıflar, sınıflar ve sınıflar için ortak üniteler hazırlanmıştır. Programın Uygulanması Đle Đlgili Açıklamalar kısmında ise Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi konuları işlenirken laiklik ilkesinin esas alınması gerektiği, dinin özelliklerinin kavratılması, dinin sevdirilerek öğretilmesi, bilişsel bilgilerin verilmesi ve farklı inançta olanlara hoşgörülü davranılması gerektiğine yönelik açıklamalar yapılmıştır. Dinî ve ahlakî konular programın bu kısmında yer almaktadır. 4. sınıftan itibaren dinî konular programa yerleştirilmiştir. Đman, Đslam ve Ahlak Ünitesi sınıflarda yer almaktadır. Đlk defa sure ve duaların anlamının öğretimi yine bu sınıfta bu ünitede yer almıştır sınıflarda Đslam, Đnanç ve Değerler Ünitesi, sınıflarda Din, Kültür ve Medeniyet Ünitesi vardır. Program içeriğinin Almanya da Hıristiyan bir toplumda yaşayan çocukların Đslam Dini hakkında, sadece kültür boyutunda dahi bilgilenmeleri için yetersiz olduğu söylenebilir. Programın Đslam Dini öğretilerinin, uygulanmasına yönelik beceri geliştirmeyi amaçlamaması öğrencilerin bu açığı yaygın eğitimle, farklı yollardan gidermelerine yol açabilecektir. 140 Program için bkz. Ek-5. 68

79 geliştirilen programdan yola çıkılarak ortaya konduğu belirtilmektedir. Söz konusu program, Türkiye dışındaki Türk çocukların hayat şekilleri ve dinî çevreleri göz önünde bulundurularak içerik bakımından düzenlenmiştir. Türkiye Cumhuriyeti nin uyguladığı programlarda yer alan Türk vatandaşlığı ile ilgili bilgiler programa alınmamıştır. Çerçeve Programın hedefleri ve içeriği hakkında şu bilgiler verilmektedir: Her sınıf için öğrenme hedefleri ve üniteler altında mümkün olan içerik belirtilmiştir. Öğrenme hedefleri ile içerik ilişkilidir. Her ünitenin altındaki konu alanları birbirleriyle ilişkilendirilmiştir. Konular, kısmen din kültürü kısmen de hayatı yönlendirici konulardır. Programın girişinde yapılan açıklamalarda konuların sırayla işlenmesinin zorunlu olmadığı ifade edilmiştir. Đşlenilen konunun başka konularla bağlantısı kurulabilir. Konuların sıralanışının, söz konusu öğretim yılını ve öğrencilerin hazır bulunuşluklarını, yıllık takvimi -dinî bayramları vb.- göz önünde bulunduracak olan öğretmene ait olduğu belirtilmektedir. Birinci sınıfta çocukların özellikle kimliklerini öğrenmelerine Türk ve Müslüman olduklarını bilmelerine yönelik konulara yer verilmiştir. Ben Kimim, Benim Dinim Đslam, dinî bayramlarla ilgili üniteler kimlik öğretimi için düşünülmüş konulardır. Namaz konusu ilk defa üçüncü sınıfta Đslam ın Temel Esasları ünitesinde yer almıştır. Diğer dinlerle ilgili konulara birinci sınıftan itibaren, diğer din mensuplarının da dua ettiği, Hıristiyanların kutladıkları bayramların öğretimiyle başlanmıştır. 3. sınıfta Diğer Dinleri de Tanıyoruz ünitesi ile Yahudilik, Hıristiyanlık ve Đslam ın ortak yönleri tanıtılmıştır. Đkinci ve dördüncü sınıflarda diğer dinlerle ilgili konular öğretilmemektedir. Programda içerik hatalarına rastlamak da mümkündür. Đkinci sınıf Kutsal Gün ve Geceler ünitesinde Mirac gecesinin, Hz. Muhammed in peygamberliğinin kesinleştiği gece olarak öğretilmesi uygun değildir. Mirac, Hz. Peygamberin Medine ye hicretinden yaklaşık bir yıl önce olmuştur. Dolayısıyla Hz. Muhammed Mirac gerçekleştiğinde peygamberliğinin onuncu yılındaydı. 69

80 (2) Türkçe Din Bilgisi Dersi 4. Sınıf Öğretim Programı 141 Programın önsözünde yer alan bilgiler programı tanıtır mahiyettedir. 4. ve 5. sınıf Türk öğrenciler için Din Bilgisi Çerçeve Programı nın, (Richtlinie) Öğretim Bakanlığı tarafından 14 Mayıs 1986 da kabul edilen, sınıflar için olan öğretim programını tamamladığı bildirilmektedir. 4. sınıf programı Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı nın 7 Haziran 1982 de çıkarttığı Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Programı temel alınarak geliştirilmiştir. Daha önceki sınıflarda olduğu gibi program, Türkiye dışındaki Türk çocukların yaşam şekilleri ve dinî çevreleri göz önünde bulundurularak içerik bakımından tamamlanmıştır. Aynı şekilde Türkiye Cumhuriyeti hazırladığı programda yer alan Türk vatandaşlığı ile ilgili bilgiler alınmamıştır. Programın içeriği hakkında verilen bilgiler 1-3. sınıflar için olan programla aynıdır. Her sınıf için öğrenme hedefleri ve üniteler altında içerik belirtilmiştir. Her ünitenin altında konu alanları birbirleriyle ilişkilendirilmiştir. Konu alanları kısmen din kültürü kısmen de hayatı yönlendirici konular olmuştur. Dersin öğretmenine yönelik açıklayıcı bilgi ve yönlendirmeler programın önsözünde mevcuttur. Konuların dersin temel unsurları olduğu fakat ünitelerin sıralandığı şekilde işlenme zorunluluğunun olmadığı vurgulanmıştır. Güncel olaylarla ya da dinî bayramlarla ve de diğer bağlantılarla ilişkilendirmeler yapılması gerekli görülmüştür. Din Bilgisi Dersi nin çocukların vicdan ve düşünce özgürlüğünü dikkate alır biçimde şekillendirilmesi öğretmenlerden istenmiştir. Programın önsözünde diğer din mensuplarıyla ilişkilere dikkat çekilmiştir ve öğretmenler buna yönlendirilmiştir. Öğrencilere sadece kendi dininden olan insanlarla güzel ilişkiler kurma fırsatını sağlamak değil, aynı zamanda diğer din mensuplarıyla da arkadaşlık ve birlikte çalışma fırsatları oluşturan imkânlar sunulması istenmiştir. Dinî uygulamalara hiç kimse zorlanmamalıdır. Din Bilgisi Dersi çerçevesinde çocukların saygıyı, sevgiyi ve şükretmeyi bunları Allah a ifade etmeyi, birlikte yardımseverlikle ve hoşgörü göstererek yaşamayı öğrenmesi amaçlanmıştır. Ahlakî bazı hususlara da değinilmiştir. Đbadetin yanında dışsal temizlenme ve ahlakî davranışlar göstermeye önem atfedilmiştir. Dolayısıyla inanma ve davranış 141 Program için bkz. Ek-6. 70

81 birlikteliğine dikkat çekilmiştir. Gelenek, örf ve âdetlerin göz önünde bulundurulması, dinin bir toplumun gelişmesindeki rolü üzerinde durulması öğretmenlerden istenmiştir. Programın önsözünde ayrıca Kur an ayetlerinin kullanımına ilişkin yönlendirmeler de vardır. Seçilen Kur an ayetlerinin, hadislerin, okuma parçaların ya da şiirlerin her bir konunun daha iyi anlaşılmasını sağlayacağı belirtilmiştir. Önemli Kur an ayetleri ve hadisler açıklanmalı ve ezberlenmelidir. Bununla beraber Arapça yazıyı öğrenme ders içeriği olarak görülmemektedir. Ünite konularının öğrencilerin günlük hayatlarıyla ilişkilendirilerek sunulması amaçlanmıştır. Programda ilk defa dördüncü sınıfta, dua ve surelere; Sübhaneke, Kevser, Fatiha ve Đhlâs surelerine, Tahiyyat, Salli, Barik dualarına ve namazın kılınışına yer verilmiştir. Programa ilişkin değerlendirme yapan Rohe, sınıf programında Biz Ülkemizi (Vaterland) Seviyoruz konusu ve sınıf programında Ülkeye sevgi, Yurt Dışında Bile Biz Ülkemizi Düşünüyoruz konularının, ülkelerine geri dönecek insanlar için hazırlanmış konular olduğunu bunun yerine artık Almanya da uzun süre kalacak ve çoğu Alman vatandaşlığına geçmiş insanlara yönelik programların hazırlanılması gerektiğini ifade etmektedir. 142 Program, Sünni Đslam ın anlatıldığı Aleviliğin dışarıda bırakıldığı gerekçesiyle eleştirilmektedir. Z Okulundaki Türkçe Din Bilgisi öğretmeni, programı yeterli görmektedir. Ona göre bu derste öncelikli hedefin, çocukların kendi dinlerini tanımaları, ailelerinin dinlerini tanımaları ve kendi din kültürlerinden yola çıkarak ahlakî bir boyut kazanmalarıdır. Derste inanç geliştirmeyi de hedefleyen öğretmen, iman ve inancın din dersinin temelinde olduğunu açıklamıştır. Öğretmene göre, inanç olmadan ahlak da kazandırılamaz. Veliler, çocuklarını bu derse, sahip oldukları inançları çocuklarının da öğrenmesi ve onların imanlarının kuvvetlendirilmesi için göndermektedir. 143 Öğretmenin bu yaklaşımı, Din Bilgisi Dersi nin hedefleriyle uyumlu değildir. Sözkonusu ders, yaklaşım itibariyle dinî muhteva hakkında bilgi vermeyi amaçlamamaktadır. Y Okulundaki Türkçe Din Bilgisi öğretmeni, uyguladığı programın Almanya da yaşayan çocuklara Đslam hakkında bilgi verdiğini ve Müslüman olduklarını 142 Rohe, age., s tarihinde Z Okulundaki Türkçe Din Bilgisi Dersi Öğretmeni ile görüşme. 71

82 unutturmadığını, diğer dinler hakkında da bilgi sahibi kıldığını belirtmektedir. Đnanç geliştirmenin ailede gerçekleşeceğini söyleyen öğretmene göre, Đslam okulda ne kadar ifade edilirse edilsin, inanmak için yeterli olmayacaktır. Çocukların hepsinde Allah inancı vardır, kendisi peygamber inancını geliştirmeye çalışmaktadır. 144 b. Türkçe Din Bilgisi Dersi Ders Kitapları T.C. Nürnberg Başkonsolosluğu Eğitim Ataşesinden, Türkiye den görevli gelen öğretmenlere derste kullanılmak üzere hangi kitapların tavsiye edildiği öğrenilmiştir. Ders gözlemlerinin yapıldığı sınıflarda kullanılan kitapların dışında Yurt Dışındaki Türk Çocuklarına Din Bilgisi (1.,2.,3.,4., sınıflar için ayrı ayrı) adlı öğrenci kitaplarının da bulunduğu tespit edilmiştir. Bu kitap serisi Tarık Önel başkanlığında bir komisyon tarafından hazırlanmıştır. Türkiye Milli Eğitim Bakanlığı nın 27 Nisan 1981 sayılı tarih ve 2085 sayılı tebliğler dergisinde yayınlanan kararla öğretmenlere önerilmiştir. Bu kitapların geliştirilen programlardan eski olduğunu söylemek mümkündür. Öğretmenler ve öğrencilerin kullandıkları kitaplar aşağıda belirtilmiştir. (1) Türkçe Din Bilgisi Dersi Öğrenci Kitapları Ders gözlemi yapılan sınıflarda öğrencilerin kullandıkları kitaplar şunlardır: - Đhsan Hökelekli, Đsmail Dolap, Asalet Akdoğan, Kadir Akyazı, Dinimiz Đslam 1, Okur Verlag, Gelsenkirchen Đhsan Hökelekli, Đsmail Dolap, Asalet Akdoğan, Kadir Akyazı, Dinimiz Đslam 2, Önel Verlag, Köln Đhsan Hökelekli, Đsmail Dolap, Asalet Akdoğan, Kadir Akyazı, Dinimiz Đslam 3, Önel Verlag, Tarihsiz. - Đhsan Hökelekli, Đsmail Dolap, Asalet Akdoğan, Kadir Akyazı, Dinimiz Đslam 4, Önel Verlag, Köln Öğretmenler genel olarak Türkiye den gönderilen kitapların hem içerik hem de şekil olarak Almanya da yaşayan çocukların seviyesine ve ilgisine uygun olmadıklarını belirtmektedir. Din Dersi kitaplarının programa uygun olmadığı ifade edilmektedir. Materyal eksikliği öğretmenler için sorun olmaktadır. Derslerde tarihinde Y Okulundaki Türkçe Din Bilgisi Dersi Öğretmeni ile görüşme. 72

83 sıklıkla kullanılan, Almanya da basılan Önel ve Anadolu Yayınevlerinin kitaplarının çocukların anlayacağı dilde yazılmaması ve imla hataları olması nedeniyle eleştiri getirilmektedir. Öğretmenlerin, öğrencileri için okul yöneticilerinden kitap temininde olumsuzluklar yaşanabilmektedir. Okul yöneticileri, yeterli bütçe olmaması sebebiyle öğretmenlerin istedikleri kitapları almayabilmektedir. 145 (2) Türkçe Din Bilgisi Dersi Öğretmen Kitapları Ders gözlemi yapılan Z Okulundaki sınıflarda öğretmen, öğrencilere çeşitli çalışma yaprakları dağıtmıştır. Çalışma yaprakları aşağıdaki kitaplardan alınmıştır. - Celalettin Ağırbaş, Đlkokullar Đçin Din Bilgisi 1 Alıştırma Defteri, Önel Verlag, Köln, Tarihsiz. - Komisyon, Din Bilgisi Çalışma Kitabı 2, Önel Verlag, Köln, Tarihsiz. - Komisyon, Din Bilgisi Çalışma Kitabı 3, Önel Verlag, Köln, Tarihsiz. - Komisyon, Din Bilgisi Çalışma Kitabı 4, Önel, Verlag, Köln, Tarihsiz. Z Okulundaki öğretmen Türkiye den gönderilen kitapların içlerinde Atatürk ve bayrağın var olması sebebiyle Bakanlıkça toplatıldığını bildirmiştir. Kendisinin derste kullandığı diğer kitaplarla ilgili düşüncesi ise şöyledir: benim okulumda pek sorun olmuyor çünkü ben destek oluyorum. Đki dili de bilmeyenlere ben Almancasını hemen söylüyorum. Hazırlanışı güzel olmuş, kelimelerin açıklanışı var ama gene de çocuklar onu anlamıyor o ayrı bir dava. Buradaki çocuğun seviyesinde değil dil ama önemli değil, o öğretmenin kendisinin yüklü olması lazım. Öğretmen çocuklarla kitaplardan işleyebiliyorsa gidiyor kitaplar, bu kitaplar fena değil. Biraz daha imlasına dikkat edilebilir, içerik olarak biraz daha Đslam a uygun olabilir, bazı şeyler var çocukları şey yapabiliyor, emm sanki onu öyle yapmazsan olmaz, hep böyle yapmak zorundasın gibi ifadeler de var.kitaplarda Yunus tan var, Mevlana dan var, şiirler var. Şiirler daha öz olmalı, çocuk seviyesinde olmalı. Ağır şiirler, ifadeler ağır. Bunlar hakkaten ağır çocukların anlayabileceği seviyede gitmeli dinî bilgiler, basamak basamak 146 Y Okulunda öğretmen kendisini derse hazırladığı ve derste de kaynak olarak kullanıp oradan anlattığı Türkiye Diyanet Vakfı na ait bir kitap vardır. (Temel Dini Bilgiler Kitabı) Öğrencilerin derste kullandıkları bir kitap yoktur. 145 Unbehaun, Schüler, age., s , tarihinde Z Okulundaki Türkçe Din Bilgisi Dersi Öğretmeni ile görüşme. 73

84 c. Türkçe Din Bilgisi Dersi Öğretmenleri Almanya ya görevli giden öğretmenler, dersin çeşidine göre iki şekilde gönderilmektedir. Bunlardan beş eyalet kendi ihtiyacı olan öğretmenleri Milli Eğitim Bakanlığı aracılığıyla istemektedir ve istihdam etmektedir. Maaşlarını eyaletler ödemektedir. Bu ders çeşidi Federal Almanya Eyalet Milli Eğitim Müdürlüklerinin denetiminde verilmektedir. Konsolosluk dersleri olarak adlandırılan dersin öğretmenleri, Federal Almanya da Türk konsolosların denetiminde derslerini işlemektedir ve maaşlarını yine buradan almaktadır. Almanya ya görevli giden öğretmenlerin, Bakanlar Kurulunun tarihli 5753 sayılı kararının 8. maddesine göre görev süresi 1+4 yıldır. Toplam beş yıllık görev sürelerinin sonunda, öğretmenler tekrar Türkiye ye dönmek durumundadırlar. Mesela; Z Okulundaki dersi gözlemlenen bir öğretmen, bölgeden atanmıştır. Kendisi Đlköğretmen Okulunda okuduktan sonra Türkiye de beş sene ilkokul öğretmenliği yapmıştır yılında Almanya ya gelmiştir yılından 1976 yılına kadar işçi olarak çalışmıştır. Ondan sonra da Z Okulunda öğretmenliğe başlamıştır. Yirmi dokuz senedir aynı okulda çalışmaktadır. 147 Y Okulunda Türkçe Din Bilgisi Dersini veren öğretmen, Türkiye de Almanca Öğretmenliği bölümünü okumuş ve sınıf öğretmeni olarak sekiz yıl görev yapmıştır. Almanya da öğretmenliğinin ilk senesidir. 148 Đki dilli sınıfların azalması nedeniyle öğretmenler, asıl görevli oldukları okulların yanında sayısı dokuza kadar çıkan çevre okullarda da ders vermek üzere görevlendirilmektedir. 149 Öğretmenlerin yaşadıkları önemli zorluklardan birisi çok fazla okulda görevli olmalarıdır. Çünkü öğretmenler, yollarda harcadıkları süre sebebiyle yorulduklarını ve derslerde yeterli performans göstermekte zorlandıklarını ifade etmektedir tarihinde Z Okulundaki Türkçe Din Bilgisi Dersi Öğretmeni ile görüşme tarihinde Y Okulundaki Türkçe Din Bilgisi Dersi Öğretmeni ile görüşme öğretim yılında dokuz okul değiştiren bir öğretmen ve on okul değiştiren mahallen atanan bir öğretmen tespit edilmiştir. Unbehaun, Schüler, age., s

85 (1) Türkiye den Gönderilen Öğretmenler Đçin Kriterler ve Uygulanan Sınavlar Yurt dışında görevlendirilen öğretmenlerin seçim esas ve usulleri, görev süreleri, aylıkları, izinleri, geri çağrılmaları ve diğer hususlara ilişkin iş ve işlemler 3 Temmuz 2003 tarih ve sayılı Resmî Gazete de yayımlanan 5/6/2003 tarih ve 2003/5753 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı çerçevesinde gerçekleştirilmektedir. Fakat 2003 yılına gelinceye kadar öğretmen seçim yollarında farklı uygulamaların yapıldığı ve kriterlerin getirildiği belirtilmektedir li yıllardan itibaren öğretmenlerin yurt dışına gönderilmelerinde yapılan uygulamalar incelendiğinde: li yıllarda öğretmenlerin görev sürelerinde hiçbir ceza almamalarına ve iyi değerlendirmelere sahip olmalarına bakılarak Milli Eğitim Bakanlığı tarafından bir seçim yapıldığı, belirtilmektedir. Yazılı bir sınavın o dönemde mevcut olmadığı belirtilmiştir. Yine bu dönemde MEB nın siyasî görüşünün de öğretmenleri seçmede rol oynadığı ifade edilmiştir li yıllara gelindiğinde yazılı bir sınavın, öğretmen seçmede uygulandığı bildirilmektedir. Bu sınavı geçen öğretmenler sözlü sınava alınmıştır. Sözlü sınavlarda öğretmenlerin dünya görüşlerini tespit etmeye yönelik soruların sorulduğu ve buna göre seçildiği ifade edilmiştir li yıllarda yurt dışına gönderilmek üzere seçilen öğretmenlerin daha çok sağ, muhafazakâr görüşte oldukları belirtilmektedir öğretim yılına gelindiğinde artık sınavların objektiflik derecesinin arttığı, sınavda sorulan soruların öğretmenlerin pedagojik ve alan yeterliklerini ölçmeye yönelik olduğu anlaşılmaktadır li yıllara gelindiğinde görevlendirmeler biraz daha sistemleşmiştir. Dış Đlişkiler Bakanlığı ne kadar öğretmenin gönderileceğini belirlemektedir. Bakanlıklar Arası Ortak Kültür Komisyon u da bir genelge ile bunu duyurmaktadır yılından itibaren herhangi bir bölümden mezun olup sınıf öğretmeni olarak çalışan ve KPDS den C düzeyinde başarı gösterenlerin yurt dışında öğretmen olarak atanabilecekleri belirtilmektedir yılında ise başvuruda bulunabilecek öğretmenlerde aranan şartlar şunlardır: 01 Ocak 2007 tarihi itibariyle en az beş yıl öğretmenlik hizmeti bulunup, 657 Sayılı Devlet Memurları Kanununa 150 Unbehaun, Schüler, age., s

86 tâbi olarak Milli Eğitim Bakanlığı na bağlı Devlet okulları ile Bakanlık merkez ve taşra teşkilatında fiilen çalışıyor olmak, Özel okullarda çalışanlara getirilen ek bir şart ise son üç yılını devlet okullarında görevli geçirmektir. 151 Almanya, Belçika Fransa, Đngiltere, Đsviçre de görevlendirilecek sınıf öğretmenlerinden istenen şartlar ise şöyledir: sınıf öğretmenlerinde; yüksek öğretim kurumlarının sınıf öğretmeni yetiştiren bölümlerinden veya bu bölümlerin dışında herhangi bir bölümden mezun olup Kamu Personeli Yabancı Dil Bilgisi Seviye Tespit Sınavında (KPDS) son 5 (beş) yıl içerisinde en az (D) düzeyinde başarılı olduklarını belgelendirmek veya yüksek öğretim kurumlarının Almanca, Fransızca, veya Đngilizce bölümlerinden mezun olup belirlenen sürede sınıf öğretmenliği yapmış olmak, Branş öğretmenlerinde (Yabancı dil branşı hariç) Almanca, Fransızca veya Đngilizce dillerinden Kamu Personeli Yabancı Dil Bilgisi Seviye Tepsi Sınavında (KPDS) son 5 (beş) yıl içerisinde en az (D) düzeyinde başarılı olduklarını belgelendirmek (Yabancı dil ile eğitim yapan fakültelerden mezun olanlarda KPDS şartı aranmaz). 152 Yurt dışında görevlendirilecek olan öğretmenlerden istenen dil yeterliliği yıllara göre değişebilmektedir. Ayrıca sınıf öğretmeni dışındaki bölüm mezunlarının da Almanya da Türkçe Türk Kültürü Dersleri dolayısıyla Din Bilgisi Dersleri vermek üzere atanabildikleri anlaşılmaktadır. Adaylar ilgili yerlere başvurularını yaptıktan sonra Mesleki Yeterlik Sınavı ve Temsil Yeteneği Sınavına alınmaktadır. Mesleki Yeterlik Sınavı, Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü (ÖDYM) Başkanlığınca 110 dakika süren ve test şeklinde yapılan bir sınavdır Dış Đlişkiler Genel Müdürlüğü, Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü, Yurt Dışında Görevlendirilecek Öğretmenleri Seçme Sınavı ve Görevlendirme Kılavuzu, Ankara 2007, s Dış Đlişkiler Genel Müdürlüğü, Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü, Yurt Dışında Görevlendirilecek Öğretmenleri Seçme Sınavı ve Görevlendirme Kılavuzu, 2007, s.5; Bakanlığın web sayfasında 2007 Yurt Dışı Öğretmenlik Sınavı Analizinde belirtilen puanlara göre, Almanya, Belçika, Fransa, Đngiltere, Đsviçre ülkelerine Sınıf Öğretmenliği grubundan (Almanca) en yüksek puan 82, en düşük 50, Din Kültürü Ahlak Bilgisi Grubundan ise (Almanca) en yüksek 62, en düşük 61, (Đngilizce) en yüksek 78, en düşük 69 puanla öğretmenler atanmıştır. 153 Bu sınavda çıkan konular ve puanları şöyledir: 1. Türkçe (Türkçeyi doğru kullanma, dilbilgisi ve anlam bilgisi): 25 puan, 2. Sosyal Bilimler (Atatürk Đlkeleri ve T.C. Đnkılâp Tarihi, Türk Tarihi, Türk Kültür ve Medeniyeti, Türkiye Coğrafyası, Vatandaşlık Bilgisi): 25 puan, 3. Mesleki Bilgi: 25 puan, 4. Genel Kültür (Matematik, Uluslararası Kuruluşlar, Ekonomi, Türk Edebiyatı, Milli Eğitim Mevzuatı):25 puan; Dış Đlişkiler Genel Müdürlüğü, Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü, Yurt Dışında Görevlendirilecek Öğretmenleri Seçme Sınavı ve Görevlendirme Kılavuzu, 2007, s.7; Mesleki Bilgi den ne anlaşılması gerektiği Dış Đlişkiler Genel Müdürlüğü, Eğitim Teknolojileri Genel 76

87 Sınav değerlendirmeleri optik okuyucular tarafından yapıldıktan sonra en az 50 ve daha yüksek puan alanlar her branş ve ülke grubu için ayrı ayrı değerlendirmeye tabi tutulmaktadır. En yüksek puan alan adaydan başlanmak üzere sıralamalar yapılmaktadır. Dış Đlişkiler Genel Müdür Yardımcısı ile yapılan görüşmede, sınavda dinle ilgili hiçbir sorunun yer almadığı, en fazla Đslam Tarihi ne yönelik soruların yer alabileceği belirtilmiştir. Dinle ilgili konularda neden soru sorulmadığına ilişkin Dış Đlişkiler Genel Müdür Yardımcısı verdiği cevapta, sınavı kendilerinin yapmadığını kendilerinin sadece test etmek istedikleri konuları Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü ne bildirdiklerini ifade etmiştir. Yine aynı şekilde Temsil Yeteneği Sınavı nda mülakatlarda dinle ilgili mahsusen bir sorunun sorulmadığı ancak Đslam Tarihi ile ilgili soruların sorulabildiği belirtilmiştir. 154 Bakanlıklar Arası Ortak Kültür Komisyonunca Temsil Yeteneği Sınavı mülakat şeklinde yapılmaktadır. Bu komisyonda Dış Đşleri Bakanlığı koordinatörlüğünde Maliye Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığından temsilciler bulunmaktadır. Sınavda her bakanlıktan 3-4 personel yer almaktadır. Mülakat esnasında adayların giyimleri, tutum ve davranışları, Türk kültürünü ve Türkiye yi yurt dışında temsil edebilme güçleri ölçülmektedir. 155 Değerlendirmeler, temsil yeteneği sınavı puanlarına göre, branşlar ve ülke grupları dikkate alınarak yapılmaktadır. Temsil yeteneği sınavı sonucunda en az 50 puan ve daha yukarı alan adaylar başarı sırasına göre sıralanmakta, ülkelere ve branşlara göre istenen sayıda öğretmen açığına göre seçilmektedir. Sonuç olarak, MEB. Dış Đlişkiler Genel Müdürlüğü nün yurt dışında Din Bilgisi Dersi ni vermek üzere atadığı öğretmenlerin seçiminde dinle ilgili doğrudan hiçbir Müdürlüğü, Yurt Dışında Görevlendirilecek Öğretmenlerin Mesleki Yeterlik/Yabancı Dil ve Temsil Yeteneği Sınavı Kılavuzu, 2007, s. 7 de belirtilmektedir. Buna göre Mesleki Bilgi, Öğretmenlik Meslek Bilgisi olarak açıklanmıştır. Meslek Bilgisi nin hangi konularla ölçüldüğü ise ifade edilmemiştir tarihli MEB. Dış Đlişkiler Genel Müdür Yardımcısı ile görüşme tarihli MEB. Dış Đlişkiler Genel Müdür Yardımcısı ile görüşme; Almanca, Fransızca veya Đngilizce konuşulan ülkelerde görevlendirilecek öğretmenlerin mülakat sınav konuları, Yurt Dışında Görevlendirilecek Öğretmenleri Seçme Sınavı ve Görevlendirme Kılavuz unda belirtilmiştir. Buna göre; 1. Türkçeyi Doğru Kullanma Becerisi: 20, 2. Milli Şuur, Atatürk Đlkeleri ve T.C. Đnkılâp Tarihi: 20, 3. Genel Kültür: 20, 4. Genel Görünüm, Tutum ve Davranış: 20, 5. Yabancı Dil Bilgisi: 20 puandır. 77

88 soru sorulmamaktadır. Öğretmenlerin din bilgisine ilişkin yeterlikleri ölçülmemektedir. Federal Almanya da Türkçe Türk Kültürü Derslerini veren öğretmen sayısı 1606 dır. Bölgeden görevlendirilen 436, Bakanlığımızca atanmış olan öğretmen sayısı 1170 tir yılları arasında Federal Almanya da görevlendirilen öğretmenlerin toplam sayısı 463 tür. Bunlardan 93 ü Bavyera da görevlendirilmiştir yılı istatistiklerine göre Münih te 67 bakanlıkça görevli öğretmen, 17 bölgeden atanmış görevli öğretmen vardır. Toplam 84 öğretmendir. Nürnberg te 29 bakanlıkça görevli, 35 bölgeden atanmış görevli öğretmen vardır. Toplam 64 öğretmendir öğretim yılında toplam 131 Türk öğretmen Bavyera eyaletindeki okullarda görevli olarak çalışmıştır. 159 Bakanlıklar Arası Ortak Kültür Komisyonu nun tarihli 01 sayılı kararı ile öğretim yılı için yayınlanan genelgede Almanca, Fransızca, Đngilizce konuşulan ülkeler için Sınıf Öğretmenliği, Almanca öğretmenliği, Türkçe, Türk Dili ve Edebiyatı (Almanca) için 54 kontenjan, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi (Almanca) Öğretmenliği için 3 ve Sınıf Öğretmenliği, Almanca Öğretmenliği, Türkçe, Türk Dili ve Edebiyatı (Đngilizce) 26, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi (Đngilizce) 3 kontenjan ayrılmıştır. 160 Bakanlıklar Arası Ortak Kültür Komisyonu nun 18 Aralık 2006 tarih ve 105 sayılı kararında Almanya, Belçika, Fransa, Đngiltere, Đsviçre ülkelerinde görev alacak Sınıf Öğretmenliği, Almanca, Türkçe, Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenleri için (erişim ). 157 Đstatistiksel veriler 10 Mart 2007 tarihli güncellemelere göredir. Bkz. yurtdisigorev/ ogretmen/ogretmenler_ulkedagilimi.doc, (erişim ). 158 Almanya Federal Cumhuriyetinde Yaşayan Vatandaşlarımızla Đlgili Đstatistikî Bilgi Formu (2004), MEB. Dış Đlişkiler Dairesinden ulaşılmıştır. 159 Ulrich Seiser, Dieter Schütz, Islamische Religion im schulischen Unterricht: Bayern, Yayına Hazırlayan (Hg): Wolfgang Bock, Islamischer Religionsunterricht?, Mohr Siebeck Verlag, Tübingen 2006, s Genelge2005 _6.htm, (erişim ); Bu dönemde Yabancı Dil Bölümlerinden mezun olanlar hariç diğerleri için (D) seviyesinde yabancı dil şartı aranmıştır. Fakat tarihli Bakanlıklar Arası Ortak Kültür Komisyonu nun Kararında ise yurt dışına gönderilecek öğretmenler arasında Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenlerine hiç kontenjan ayrılmamıştır. Öğretmenlerden (C) seviyesinde yabancı dil istenmiştir. 78

89 (Almanca) 225 kontenjan, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi, Đmam Hatip Lisesi Meslek Dersleri Öğretmenleri için (Arapça hariç, Almanca) 3 kontenjan belirlenmiştir Haziran 2007 tarih ve 30 sayılı Bakanlıklar Arası Ortak Kültür Komisyonu nun kararında Almanca, Fransızca, Đngilizce konuşulan ülkelerde görevlendirilmek üzere seçilecek öğretmenlerin branşları ve sayıları arasında Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliğine kontenjan ayrılmamıştır. Sınıf Öğretmenliği, Almanca, Türkçe, Türk Dili ve Edebiyatı (Almanca) 120 kontenjan ayrılmıştır. Kamu Personeli Yabancı Dil Sınavından en az (B) seviyesinde 80 puan aranmıştır. 162 Yurt dışında görevlendirilen öğretmenler Türkçe Türk Kültürü Derslerini vermek üzere görevlendirilmektedir. Din Bilgisi Dersi de bu dersin bir parçasıdır. Aşıkoğlu nun araştırmasında ve Almanya da yapılan diğer araştırmalarda Din Bilgisi Dersini veren öğretmenlere ilişkin çeşitli tespitlerde bulunulmuştur. 163 Belirtilen tespitler arasında sadece dil sorunun çözüldüğünü söylemek mümkündür. MEB. Dış Đlişkiler Genel Müdür Yardımcısı, öğretmenlerin Temsil Gücü Sınavlarında bulunması nedeniyle yurt dışında görevlendirilen öğretmenleri tanımakta ve uzun süre yurt dışında kendisi görevli çalıştığından mevcut durumu bilmektedir. Yetkili makam yurt dışında görevli öğretmenlerin dini çok iyi bilmediklerini ve öğretmenlerin de inançlarının olmaması durumunda öğretimin daha 161 Dış Đlişkiler Genel Müdürlüğü, Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü, Yurt Dışında Görevlendirilecek Öğretmenleri Seçme Sınavı ve Görevlendirme Kılavuzu, 2007, s Dış Đlişkiler Genel Müdürlüğü, Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü, Yurt Dışında Görevlendirilecek Öğretmenlerin Mesleki Yeterlik/Yabancı Dil ve Temsil Yeteneği Sınavı Kılavuzu, 2007, s.2,5; 1982 yılı istatistiklerine göre Almanya ya 736 Türk öğretmen ve 1990 yılı istatistiklerine göre 729 öğretmen gönderilmiştir. Fakat bunlar arasında da Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenlerinin yine yer almadığı belirtilmektedir. Bkz. Nevzat Yaşar Aşıkoğlu, Almanya da Temel Eğitimdeki Türk Çocuklarının Din Eğitimi, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1993, s.46, Aşıkoğlu, Bavyera da görevli Türk öğretmenleri üzerinde yaptığı araştırma sonucunda şu tespit ve önerilerde bulunmuştur: 1. Din Dersini veren bu öğretmenler branş öğretmeni değillerdir. 2. Öğretmenler sınıf öğrencilerinin din derslerini vermektedir. 3. Yabancı dil bilgisi konusunda yetersizlikleri vardır. 4. Din derslerinin öğretimi branş öğretmenlerine bırakılması daha uygun olacaktır. Aşıkoğlu, araştırmasını yaptığı 1996 yılı için, öğretmenlerin yabancı dil yetersizliklerine sahip oldukları ifade edilebilir. Aynı tespit öğretim yılında Bavyera daki Türk öğretmenler üzerinde yapılan araştırmada öğretmenlerin, Almanca dil problemlerinin devam ettiği tespit edilmiştir. Fakat son yıllarda yabancı dil yeterliliğinde yükselme olduğu açıktır. Bkz. Nevzat Yaşar Aşıkoğlu, Almanya daki Đslam Din Dersi Öğretmenlerinin Yeterlikleri ve Eğitimi, Editörler: Hasan Coşkun, M. Zeki Aydın, Lars Peter Schmidt, Helga Schenk, Türkiye ve Almanya da Đslam Din Dersi Tartışmaları, Konrad Adenauer Vakfı, Ankara 2000, s.102; diğer araştırmaların öğretmenlerle ilgili tespitleri için bkz. Unbehaun, Schüler, age., s ; Aşıkoğlu, age., s , 142; Staatsinstitut Für Schulpädagogik und Bildungsforschung, Islamischer Religionsunterricht an bayerischen Schulen?, s

90 da zorlaştığını anlatmıştır. 164 Bavyera Eyaletinde görevli öğretmenlerin yaptıkları açıklamaya göre, ateist veya alevi inancında olan meslektaşları Türk Kültürü Dersleri çerçevesinde Din Bilgisi Derslerini vermek zorunda kalmaktadır. 165 Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenleri ise istenen seviyede dil yeterliliği gösteremedikleri için kendilerine kontenjan ayrılsa bile başvuramamaktadır. 166 Yetkili makamın sözlerinden ve araştırmaların sonuçlarına göre anlaşılmaktadır ki din öğretimi, 2007 yılına kadar geçen zaman diliminde, 167 öğretmenlerin kendi ilgi, bilgi ve becerilerine bırakılmıştır. Bavyera Eyaleti nde yaşanan son gelişmelerden bir tanesi öğretmenlerin maaşının artık eyalet tarafından karşılanılmamasıdır. Bu karara ilişkin MEB. Dış Đlişkiler Personeli durumun, Türkiye Ataşesi tarafından Bakanlığa bildirildiğini fakat Alman tarafından henüz resmi bir yazının gelmediğini ifade etmiştir. Bavyera Eğitim Bakanlığı yetkilileri ise finanse edilen ve denetimi yapılan Türkçe ve Türk Kültürü Derslerinin öğretim yılından itibaren 5 yıl içinde kademeli olarak finansmanının yapılmayacağını belirtmektedir. Yurt dışında görevlendirilen öğretmenlere, bazı seminerler verilmektedir. Bir sonraki başlıkta bu konuda bilgi verilmiştir. (2) Yurt Dışı Göreve Hazırlık Seminerleri MEB. Hizmet Đçi Eğitim Dairesi Başkanlığı nın düzenlediği seminerlere yurt dışında görevlendirilecek bütün adaylar katılmak zorundadır. Seminerleri, üniversitelerde görevli öğretim üyeleri, Đç işleri Bakanlığından, Dış Đşleri Bakanlığından, Kültür ve Turizm Bakanlığından personeller vermektedir. Seminerlerde, gidilecek ülke ile ilgili bilgiler verilmekte, yurt dışında öğretmenlerin dikkat etmesi gereken hususlar üzerinde durulmaktadır. 18 Aralık 2006 Bakanlıklar Arası Ortak Kültür Komisyonunun kararıyla seçilen ve Yurt Dışına Gönderilecek Öğretmenlere tarihleri arasında düzenlenen seminerler incelendiğinde ağırlıklı olarak şu konularda seminer verildiği tespit edilmiştir: , MEB. Dış Đlişkiler Genel Müdür Yardımcısı ile görüşme. 165 Unbehaun, Schüler, age., s.90, , MEB. Dış Đlişkiler Genel Müdür Yardımcı ile görüşme. 167 Eğitim Fakültelerinde açılan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği Bölümüne 2007 yılında YÖK ün aldığı kararla 3. sınıftan itibaren Yurt Dışı Öğretmenliği Yan Dal Uygulaması getirilmiştir. 80

91 1. Yurt dışı görevi ile ilgili iş ve işlemler (3 ders saati), Yurt dışında yaşantı ve dikkat edilecek hususlar, sosyal çevre ile ilişkiler (2 ders saati), Çağdaş iletişim yolları ve teknikleri (3 ders saati) 2. Türkiye nin dış politikasına yönelik konular ve yurt dışı teşkilatı, uluslar arası kuruluşlar (2 ders saati), Türkiye nin Kıbrıs politikası (2 ders saati), 1915 olaylarının temelleri (3 ders saati) 3. Öğretmen-misyon ilişkileri ve protokol kuralları, yurt dışında yaşayan vatandaşların sorunları (3 ders saati), Türk kültürünün ülkemiz dışında yaşayan vatandaşlarımız arasında korunması ve yabancı çevrelere tanıtılması (3 ders saati) 4. Öğretmenlerin davranış kuralları, giyim kuşam, beklenen tavır, nezaket ve çevre kuralları hakkında bilgilendirilmesi (2 ders saati) 5. Asya ve Afrika ülkelerinde görevlendirilecek öğretmenlerin dikkat etmesi gereken hususlar (1 ders saati), Yurt dışında Türkiye ye yönelik yıkıcı ve bölücü faaliyet, illegal örgütler (3 ders saati) 6. Türk Kültürünün Yurt dışındaki öğrencilere kolay aktarımını sağlayacak ve kültürü sevdirecek mizahla öğretim teknikleri (4 saat), Yurt dışında görev yapacak öğretmenlerin mali hakları (2 ders saati), Temsil görevinin önemi (1 ders saati) 7. Đslam din dersleri öğretimi (3 ders saati), Yurt dışında görevli din görevlileri ile öğretmenlerin Türk Kültürünü aktarmada işbirliği (3 ders saati) 8. Türkçe öğretim teknikleri (15 ders saati) 9. Türkiye AB ilişkileri (2 ders saati) 11. Đki dilli dil edinimi (2 ders saati), Đki dilli kavram öğretimi (2 ders saati), Doğrudan etkinlikler (2 ders saati) Toplam 65 ders saati Hizmet Đçi Eğitim seminerlerine katılan öğretmenlerimiz sadece 3 ders saati (her ders 50 dakikadır) Đslam Din Dersleri Öğretimi hakkında seminer almaktadır. 168 Öğretmen adaylarının büyük çoğunluğunun (Sadece Almanca, Fransızca, Đngilizce konuşulan ülkelere toplam 309 öğretmen atanmıştır) tek bir salonda eğitim alması, eğitimin kalitesini düşürmekte ve seminer verenlerin uygulamak istedikleri öğretim tekniklerini uygulayamamasına neden olmaktadır. 168 T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, Hizmetiçi Eğitim Dairesi Başkanlığı, Yalova- Hizmetiçi Eğitim Enstitüsü nde 7-8 Mayıs 2007 Tarihleri arasında düzenlenen 145 numaralı Yurtdışı Göreve Uyum Semineri Programı. 81

92 Milli Eğitim Bakanlığı Dış Đlişkiler Genel Müdürlüğü tarafından öğretmenler için bir Yurt Dışı Eğitim Personeli Rehber Kitabı hazırlanmış ve yurt dışında görevlendirilen öğretmenlere verilmiştir. Kitapta, yurt dışında görevlendirilen personelle ve öğrenci işlemleri ile ilgili mevzuat, yurt dışında görevlendirilen personelin görev ve sorumlukları, görevli gönderilen personellerin gittikleri ülkeler, yurt dışında yaşayan vatandaşlarımız ve soydaşlarımız ile görevlendirilen personeller hakkında genel bilgiler ve görevli gidilen ülkeler hakkında ve orada okutulacak derslere ilişkin bilgiler yer almaktadır yılında çıkan bu kitap aslında olumlu bir gelişme olarak nitelendirilebilir. Daha önce görevli gönderilen öğretmenlere, kendilerine yardımcı olacak ve bilgi edinebilecekleri bir kaynak sunulmamıştır. (3) Yurt Dışına Gönderilecek Öğretmenlerin Eğitimleri Yurt dışında görevlendirilecek olan öğretmenlerin yeterlik düzeylerini arttırmaya yönelik bazı sertifika, bölüm ya da tezsiz yüksek lisans programlarının açılmasına dair öneriler, 2007 yılına kadar bilim insanları tarafından yapılmaya devam etmiştir. 170 Önerilerin detaylı olarak incelenmesi yerine yeni açılan programın tanıtılması ve incelenmesi uygun olacaktır. (4) Yurt Dışı Din Dersi Öğretmenliği Yan Alan Programı Öğretmen yetiştiren lisans programlarının aksayan yönlerini gidermek ve geliştirmek maksadıyla 5-11 Mart 2006 tarihleri arasında Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanı ile Đlköğretim Genel Müdürlüğü nün de katılımıyla, eğitim fakültelerinden öğretim üyeleriyle birlikte Eğitim Fakülteleri Program Geliştirme Çalıştayı yapılmıştır. Çalıştay ın ilk ve ortaöğretime öğretmen yetiştiren bölümlerinde yürütülen programları (Ortaöğretim branş öğretmenliği hariç) tarihinde YÖK Genel Kurulunda uygulanması için olur almıştır Geniş bilgi için bkz. digm.meb.gov.tr/ yurtdisigorev/ rehber/ RehberKitap. pdf (erişim ). 170 Öneriler konusunda bkz. Hasan Coşkun, Eğitim Teknolojisi Bağlamında Đslam Din Dersi Konularının Türkçe ve Türk Kültürü Derslerine Entegrasyon Olanakları, Editörler: Hasan Coşkun, M. Zeki Aydın, Lars Peter Schmidt, Helga Schenk, Türkiye ve Almanya da Đslam Din Dersi Tartışmaları, Konrad Adenauer Vakfı, Ankara 2000, s.88-91; N. Yaşar Aşıkoğlu, Almanya daki Đslam Din Dersi Öğretmenlerinin Yeterlikleri ve Eğitimi, s ; N. Yaşar Aşıkoğlu, Avrupa daki Türk Çocuklarının Đslam Din Eğitimi (Temel Sorunlar ve Çözüm Önerileri), III. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri (20-24 Eylül 2004), Diyanet Đşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2005, s

93 2007 öğretim yılından itibaren uygulamaya giren yeni programlarda Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği Lisans Programına ilişkin yenilikler şunlar olmuştur: Yeni programlarda, ihtiyacın ortadan kalkması nedeniyle (iki fakültedeki Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği dışında), yan alan uygulamasına son verilmiştir. Böylece yeni uygulama ile öğretmen adayının kendi alanında daha derinlemesine eğitim görerek yetişmesi mümkün olabilecektir. 171 Đki Fakültede yurt dışı din dersi öğretmenliği yan alan programı açılmıştır. Bu programa kabul şartları; Đlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği Eğitimi öğrencisi olmak, (üniversitenin yan alan kabul şartlarının belli olması) yan alan programının, yabancı dil hazırlık sınıfını başarıyla bitirmek veya KPDS ya da dengi bir sınavdan 100 üzerinden 65 puan ve üzeri almak, 2. sınıfın sonunda bütün derslerden başarıyla geçmiş olmak, şeklinde sayılmaktadır. V. Dersin Adı Yarı yıl YA Yabancı Dil (Mesleki dil) III YA Yurt Dışındaki Türkl. Dini ve Eğit. Sorunları YA Temel Dini Bilgiler (Yabancı Dilde) Programda yer alan dersler: 172 T U K VI. Dersin Adı T U K Yarıyıl YA Yabancı Dil (Mesleki Dil) IV YA Hıristiyanlık Tarihi, Mezhepleri ve Temel Đnançları YA Birlikte Yaşama Kültürü ve Din Toplam Toplam Eğitim Fakültelerinde Uygulanacak Yeni Programlar Hakkında Açıklama, s. 2, yok. gov.tr/egitim/ ogretmen/programlar_aciklama.doc (erişim ). 172 Eğitim Fakültesi, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği Lisans Programı,

94 VII. Yarı yıl Dersin Adı T U K VIII. Yarıy ıl Dersin Adı T U K YA Avrupa da Din YA Avrupa nın Dini ve Eğitimi Uygulamaları Kültürel Yapısı YA Dinlerarası Eğitim YA Din Öğretimi (Yabancı dilde) YA Mukayeseli Dini YA Dinlerarası Đlişkiler Kelami Metinler Toplam Toplam Programdaki Hıristiyanlık Tarihi, Mezhepleri ve Temel Đnançları, Avrupa nın Dini ve Kültürel Yapısı ve Avrupa da Din Eğitimi Modelleri dersleri mümkün olduğu ölçüde yurt dışından davet edilecek öğretim üyelerince verilmesi kararlaştırılmıştır. Programda, teorik ders sayısı toplam 24, uygulama 4 tür. Toplam programın kredi sayısı 26 ve saati 28 dir. Bu programı başarıyla bitiren öğrencilere sertifika verilmesi uygun görülmüştür. Programın etkililiği ve verimliliği henüz denenmediği için tespit edilememiştir. Ancak her öğrenciye kendi yabancı diline uygun, eğitim imkânı sağlanıp sağlanamayacağı bir soru olarak durmaktadır. d. Türkçe Din Bilgisi Dersi Öğrencileri öğretim yılında, 1-5. sınıflarda Türkçe Din Bilgisi Dersine devam eden öğrencilerin Bavyera daki toplam sayısı tir öğretim yılı ders gözlemi yapılan Z Okulundaki öğretmenin, üç ayrı 1. sınıf Ana Dili Tamamlama Dersi çerçevesinde Đslam Din Bilgisi Dersi vardır. Sınıf mevcutları 14, 8, 14 olmak üzere 36 öğrencidir. 2. sınıf iki sınıfta ayrı ayrı 12 öğrenci 173 Staatsinstitut Für Schulpädagogik und Bildungsforschung, Islamischer Religionsunterricht an bayerischen Schulen?, s

95 toplam 24 öğrencidir. 3. sınıfta 19, 4. sınıfta 14 ve 8, olmak üzere 22 öğrenci vardır. Dersi alan öğrencilerin tamamı Türk tür öğretim yılında Bavyera da toplam Türk öğrenciden ü Türkçe Din Bilgisi Dersini almıştır Almanca Din Bilgisi Dersi öğretim yılında 14 okulda uygulamaya başlanan model, o tarihten beri Bavyera nın 35 okulunda denenmiştir öğretim yılında ilkokulun birinci sınıflarında uygulanmaya başlanmış ve öğretim yılında dördüncü sınıflara ulaşılmıştır öğretim yılında ise uygulama faaliyetleri ortaokul (Hauptschule) düzeyine ulaşmış ve Ortaokul 5. sınıflarda denenmiştir öğretim yılında 77 ilkokul ve ortaokulda uygulanmıştır. 175 Kültür Bakanı Hohlmeier, yaptığı basın açıklamasında Almanca Đslam Din Bilgisi Dersi ni, aktif entegrasyon politikasının bir parçası olarak göstermiştir. Pedagojik açıdan entegrasyon, gençlerin yaşadıkları topluma dil ve kültürel gelenekleriyle intibak ettiğinde gerçekleşecektir. Bu sebeple Hohlmeier, Almanca Đslam Din Bilgisi Derslerini, Türkçe verilen derslerin yanında geliştirmeyi planlamıştır. 176 Ders saatleri Türkçe Din Bilgisi Dersi nin saatlerine göre düzenlenmiştir. ( , 1.-4.sınıflar) Ancak okul organizasyonlarına, şartlara göre olarak da verilebilmektedir. Ders gruplarında en az 12 öğrenci bulunmak durumundadır. Grupların birleştirilmesi de duruma göre uygun bulunmuştur. Ders saatleri, okul programında Etik ve Türkçe Din Bilgisi Ders saatleriyle aynı zamana konulmaktadır. 177 Ders dili Almancadır dolayısıyla bütün Müslüman öğrencilere açıktır. Derste önemli kavramlar Arapça ve Türkçe kullanılmaktadır. 174 Seiser, Schütz, agm., s.86; Öğretim ve Kültür Bakanlığından alınan tarihli yazı, Islamische Unterweisung in deutscher Sprache, (Grundschule) ve yine aynı Bakanlık tan alınan tarihli Sachstand bei den Angeboten islamischer Erziehung, adlı belge. 175 Bavyera Kültür Bakanlığı, Bakanlık Yöneticisi Josef Erhard ın Kasım 2006 da Alman Okullarında Đslam Din Dersleri konulu sempozyumda konuşması, www. eugen-biser -stiftung. de/nachricht. html? Cnachricht_id=242;Cmenue_id=88, (erişim ) (erişim ) öğretim yılında okullarda denenen model %78,9 oranında öğleden önce diğer derslerle birlikte okutulmuştur. Okul Kalitesi ve Öğretim Araştırması Devlet Enstitüsü, Islamische religiöse Unterweisung in deutscher Sprache, Münih 2005, s

96 Okullar, mevcut uygulanan modeller hakkında velileri bilgilendirmek durumundadır. Buna göre veliler de çocuklarının hangi derste yer alacağını belirtilmiştir. Ders seçildikten sonra bir yıl süreyle dersten ayrılmak, istisnalar dışında mümkün değildir. Şayet yazılı bir kayıt sildirme vb. isteği olmazsa okul yetkilileri öğrencinin diğer sınıflarda da aynı modelde ders alacağını kabul etmektedir. Bu modelin öğrencileri inandırmaya sevk etmesi söz konusu değildir. Yasal statüsü sebebiyle ders, Etik Dersi gibi tarafsız olarak işlenmek durumundadır. 178 Yapılan bir araştırmada velilerin bu dersi seçmesinde % 46 oranında dersin dili ile ilgili getirilen gerekçeler yer almıştır. Açıklamalarda dersin Almanca işlenmesi sebebiyle çocuğunun dil bilgisinin gelişmesinin istenmesi, çocukların Almancayı ana dillerinden daha iyi bilmesinin istenmesi ve çocukların Almanya da doğup büyüdüğü ve gelecekte de orada yaşayacağı sebebiyle dersin tercih edildiği bildirilmiştir. Üçte bir oranında veli ise dersin içeriği sebebiyle gerekçeler sunmuştur. % 20 oranında diğer sebepleri belirtenler arasında, ana dilleri sebebiyle başka alternatiflerinin olmadığını söyleyenler yer almaktadır yılında Almanca Din Bilgisi modelinin değerlendirmesi yapılmıştır. Bu amaçla model denemelerinde yer alan okullara anketler gönderilerek okul yöneticileri, öğretmenler, okul aile birliği üyeleri ve velilere modelle ilgili sorular sorulmuş geri bildirim alınmıştır. Alınan sonuçlardan yola çıkılarak model denemesine devam edilmeye karar verilmiştir. a. Almanca Din Bilgisi Dersi Öğretim Programı Bakanlık yetkilisi, ders içeriklerinin ve sınıflar için geliştirilen Türkçe Din Bilgisi Dersi Çerçeve Programına ve Türkiye Cumhuriyeti Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Programlarına göre geliştirildiğini belirtmiştir. 180 Geliştirilen program, içerik olarak tamamlanmış ve öğrencilerin Almanya daki dinî ve kültürel çevreye uyumlarını kolaylaştıracak şekilde düzenlenmiştir. Programı geliştirmek üzere Okul 178 Öğretim ve Kültür Bakanlığından alınan tarihli yazı, Islamische Unterweisung in deutscher Sprache, (Grundschule) ve yine aynı Bakanlık tan alınan tarihli Sachstand bei den Angeboten islamischer Erziehung, adlı belge; Seiser, Schütz, agm.,s Okul Kalitesi ve Öğretim Araştırması Devlet Enstitüsü, Islamische religiöse Unterweisung in deutscher Sprache, s Program için bkz. Ek-7. 86

97 Kalitesi ve Öğretim Araştırma Devlet Enstitüsü nde (ISB) bir çalışma dairesi oluşturulmuştur. Program geliştirme komisyonunda çalışan bir Türk öğretmenle yapılan görüşmede 181 komisyonun çalışma şekline ve üyelerine dair bilgi elde edilmiştir. Kendisi Hacettepe Almanca Öğretmenliği mezunudur ve 2000 yılında Almanya ya görevli olarak gitmiştir. Almanya ya gitmeden önce Türkiye de Sınıf Öğretmeni olarak görev yapmıştır. Almanya ya gittikten bir yıl sonra ilgili proje başlamış ve projeye dâhil olmuştur. Başlangıçta bu projenin Türk çocukları için Türkçe Din Bilgisi Programı geliştirmek üzere kurulduğunu ve bu amaçla çalıştıklarını belirtmiştir. Fakat geliştirilecek olan bu programa, yetkili katılımcıların Alman ve programın da Almanca hazırlanmış olması nedeniyle, Almanca Din Bilgisi Dersi Programı ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla model ilk önce Almanca denenmeye başlanmıştır. Program hazırlama komisyonunda hem politikacı hem de il eğitim müdürü olan bir Alman Hıristiyan, bir Alman Hıristiyan Hauptschule (Ortaokul) öğretmeni, bir Türk yerel atanan öğretmen ve dört Türkiye den görevli gelen Türk öğretmen ve bir Alman Profesör çalışmıştır. 182 Komisyon üyesi öğretmen, Türkiye deki Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi programlarından özellikle konu dağılımına baktıklarını, onları esas aldıklarını ama Almanya da geliştirilen diğer dinlere ait din dersi programlarını da metot, teknik ve şekil açısından incelediklerini belirtmiştir. Komisyon, programın konularını oluştururken özellikle diğer din mensubu insanlarla bir arada yaşamaya ilişkin, Alman toplumunda Müslümanların yaşamasını kolaylaştıracak konulara yer vermişlerdir. Eski programdaki vatan sevgisi, Türkiye, Atatürk gibi konular programda yer almamıştır. Program hazırlanırken en çok zorlandıkları husus dinî terimlerin Almanca ya doğru bir şekilde aktarılması olmuştur. Özellikle Türkçe de kullanılan bazı Arapça kökenli terimlerin Almanca ya çevrilmesinde sıkıntı yaşanmıştır. Bunların tarihinde Program Geliştirme Komisyonu Üyesi bir öğretmenle görüşme. 182 Din Öğretimi Genel Müdürlüğü nün 2002 yılına ait bir belgesinde, öğretmenin görüşmede belirttiği kişilerle hemen hemen aynı şahısların komisyonda yer aldığı tespit edilmiştir. Buna göre 2001 yılında 6-9 (10). sınıf Almanca Din Bilgisi Öğretim Programını çalışmak üzere Okul Pedagojisi ve Öğretim Araştırma Devlet Enstitüsünde sekiz kişilik bir komisyon oluşturulmuştur. Bu komisyonda üç Ana Dili Tamamlama Derslerini veren ve MEB. tarafından görevlendirilen Türk öğretmenle, bir bölgeden atanmış Türk öğretmen yer almıştır. Bir Alman öğretmen, bir Alman Bavyera Öğretmenler Derneği Temsilcisi, Türk Konsolosluğu Eğitim Ataşesi ve bir Alman Komisyon başkanı katılmıştır. 87

98 araştırılarak üstesinden gelindiği öğretmen tarafından belirtilmiştir. Öğretmen, hazırlanılan programdan memnundur. Öz veriyle çalışıldığını, kendisinin bizzat programı okulda uyguladığını ve baştan beri komisyon çalışmalarında ve kitap hazırlama komisyonunda yer alan biri olarak, programlar içerisinde en yalın, en güzel bilgi veren ve de kardeşlik, kendine güven duygusunu öğrencilere aşılayan tek program olduğunu ifade etmiştir. Öğretmen, Din Bilgisi Dersi Programı nın hedefini, Almanya da yaşayan Müslüman çocuklara kendi kişilikleri ve dinleri hakkında bilgi kazandırmak şeklinde açıklamıştır. Ona göre, kendisini tanıyan ve kendisi ile barışık olan insan diğer toplumlara da toleranslı ve anlayışlı olacaktır. Programın öğrenciyi inandırmayı hedefleyip hedeflemediği sorulduğunda, küçük çocukların ister istemez öğretmenden her duyduğuna inandığını, yapabilme edebilme fiillerinin de inanma duygusunun bir sonucu olarak geliştiğini, çocukların inandıkları için bunları uyguladıklarını ifade etmiştir. 183 Öğretmenin açıklamalarından onun, öğrencide inanmayı geliştirdiğini söylemek mümkündür. Z Okulunda uygulama yapan öğretmen, dersin hedefini kendi amaçlarıyla da birleştirerek açıklamıştır. Öğretmen, çocuklara kendi dinlerini sevdirmeyi hedeflemiştir. Katı kurallarla çevrili bir din değil, sevgiyi öne çıkartan bir din olduğunu göstermeye çalışmıştır. Almanca Din Bilgisi Dersi, diğer Müslümanların da bu dersten faydalanmasını ve diğer din mensuplarıyla kendi dinlerini karşılaştırma imkânını çocuklara sunmuştur. Đslam a karşı gelişen ön yargı, çocukların kendi dinlerini tanımaları ve de Almanca başkalarına anlatmaları yoluyla yıkılacaktır. 184 Z Okulundaki öğretmen dersin daha çok entegrasyon boyutunu öne çıkartmıştır. Öğretmenin Đslam ı tanıtmayı hedeflediği sözlerinden anlaşılmaktadır. Y Okulundaki öğretmene bu dersin amacı sorulduğunda verdiği cevap şu olmuştur: Aslında topluma uygun, kanunlara göre hareket etmesini hedefliyor ve aynı zamanda Đslam dinine uygun hareketler. Mesela sosyal konularda bugün işlediğimiz konularda, isterim yapmalarını uygulamalarını. Ama tabi bunun hiç garantisi yoktur, her çocuk farklıdır, her insan farklıdır ve din için de aynısı geçerlidir. Benim için önemli olan tanımaları, bilmeleri gereken şeyleri bilmeleri tarihinde kitap çalışma komisyonunda yer alan öğretmenle görüşme tarihinde Z Okulunda Almanca Din Bilgisi Dersini veren öğretmenle görüşme. 88

99 Uygulama konusu kendi kararlarıdır. 185 Y Okulundaki öğretmenin bilişsel düzeyde öğretimi düzenlediği anlaşılmaktadır. Geliştirilen program incelendiğinde, programın genel olarak Đslam ın farklı yorumları karşısında ortak inanç ve geleneklerin öğretilmesini benimsediği, her sınıf için üniteler ve konu alanlarının belirlendiği görülmektedir. Ünite sıralamasının, güncel konular ya da bayramlar vb. sebebiyle yer değiştirilmesine izin verilmiştir. Öğrencilerin, Đslam Tarihi ve peygamber hakkında anlatımlarla ve onun aktardıkları hakkında bilgi edinmesi hedeflenmiştir. Öğrencilerin, kitaplı dinlerin ortak köklerini öğrenip bunları kültürler arası öğrenme için vesile kılmaları amaçlanmıştır. Öğrencilere sadece kendi dindaşlarına karşı değil, diğer din mensuplarına karşı da iyi davranışlar içinde olmasının öğretilmesi hedeflenmiştir. Öğrencilerin, insanların ve kültürlerin eşit şekilde yan yana ve birlikte yaşayabileceklerini bu programla öğrenmesi istenmiştir. Öğrencilerin aynı zamanda Hıristiyan ibadetlerini ve kavramlarını tanıması ve anlaması amaçlanmıştır. Bu derste, diğer din mensuplarıyla iletişimin kolaylaştırılması ve diğer dinler hakkında bilgi verilmesihedeflenmiştir. Programda, Protestan, Katolik Din Dersleri ve Etik Dersi ve diğer derslerle ilişkilendirmeler yapılmıştır. Ders konuları, Gelenekten Gelen (Nakledilen Konular) ve Güncel Hayat Gerçekliğinden Konular şeklinde sınıflandırılmıştır. Programda her konunun altında alt konular sıralanmış ve didaktik açıklamalara yer verilmiştir. Mümkün olan öğrenci aktiviteleri beş başlık altında sunulmuştur ve her sınıfta yer alan konular için ayrı ayrı düşünülmüştür. Söz konusu aktiviteler; Bireysel öğrenme, Cemaatte öğrenme, Öğrenme grubunun dışında öğrenme, Kendi dinî ve kültürel tecrübelerini kullanma, Diğer dinlerle karşılaşarak öğrenme şeklinde başlıklandırılmıştır. Her sınıfta ve ünitede diğer dinlerle ilişkilendirilmiş, ikinci sınıftan itibaren ufak dua cümlelerine, üçüncü sınıfta Sübhâneke duasına ve Kevser suresine, dördüncü sınıfta Fatiha suresine yer verilmiştir. b. Almanca Din Bilgisi Dersi Ders Kitapları Bu ders için Öğrenci Kitabı bulunmamaktadır. Ancak öğretmenlerin derste kullanabilecekleri ve ders öncesinde hazırlık yapmalarını sağlayacak bilgiler içeren tarihinde Z Okulunda Almanca Din Bilgisi Dersi ni veren öğretmenle görüşme. 89

100 kitaplar vardır. Söz konusu kitaplar Dillingen de Öğretmen Eğitimi ve Personel Yetiştirme Akademisi nde öğretmenler tarafından hazırlanmaktadır. Dersin model denemesini yapan öğretmenler ve diğer din mensubu iki öğretmen aynı komisyonda çalışmaktadır. Çalışma şekilleri şöyledir: Kitap çalışma komisyon yöneticisi, konuları/üniteleri öğretmenlere paylaştırmaktadır. Öğretmenler, akademiye kendi kaynaklarını getirmektedir ve komisyon yöneticisi çeşitli kaynaklar temin etmektedir. Đkişerli gruplar halinde çalışma yaprakları, resimler, konuyla ilgili öğretmene yönelik içerik hazırlanmaktadır. 186 Kitap çalışma komisyonunda yer alan bir Türk öğretmen, zaman zaman zorluklar yaşadıklarını belirtmektedir. Kendilerine bir görev verilmiştir, bu konuda onların uzman oldukları söylenmiştir. Fakat yine aynı yetkili kişiler tarafından yeri geldiğinde onların hiçbir şey bilmedikleri ifade edilmiştir. Öğretmen, kendilerini yalnız hissettiklerini, arkalarında Türkiye den bir gücün olmasını beklediklerini söylemiştir. Đçinde bulundukları durumu şu cümleyle anlatmıştır. Đstedikleri gibi bizimle oynadılar, top gibi... Komisyon üyelerinin yaşadıkları diğer bir zorluk ise dinî görüşlerin farklılık arz etmesindendir. Özellikle kitaba resim koyma, peygamberin yüzünü resimleme, hadislere kısa ya da uzun yer verme, bilinen görüşlerden farklılık arz eden görüşlere yer verme ya da vermeme konuları tartışılmış ve bir ortak noktada buluşularak kitaba konular alınmıştır. Hıristiyan öğretmenler, Đslami bilgilerin içerisine Hıristiyanlığa ait bilgileri yerleştirmek istediklerinde onlara müdahale edildiği ve Đslam da o konu nasıl yer alıyorsa, o şekilde kitaba alındığı belirtilmiştir. Özellikle diğer din mensubu öğretmenlerden metot ve teknikler konusunda bilgiler edinildiği söylenmiştir. 187 Çalışma komisyonunda Müslüman ve Hıristiyan öğretmenlerin birlikte uyum içinde çalıştıkları, onların daha çok Hıristiyanlıkla ilgili konuları ya da Hıristiyanlıkta da yer alan konuları hazırladıkları gözlemlenmiştir. Kitap çalışma komisyonundaki üyeler, özellikle bir Müslüman din eğitimcisine, dinî bilgiye sahip ve de Almanca bilen akademisyene ihtiyaçları olduklarını dile getirmiştir. Akademide öğretmenlere, her zaman olmasa da seminerler verilmektedir. Yılda iki defa çalışmak üzere bir araya gelen öğretmenlere tarihinde tarihleri arasında kitap çalışma komisyonu Dillingen, Öğretmen Eğitimi ve Personel Yetiştirme Akademisi nde (Akademie für Lehrerfortbildung und Personalführung) gözlemlenmiştir tarihinde kitap çalışma komisyonunda yer alan öğretmenle görüşme. 90

101 Kett Metodu- Bütüncül, Dinî Eğitim hakkında ve tarihinde Đslam Din Öğretimi ile Đlgili Teolojik Sorular konulu bir seminer verilmiş, tarihinde Lauingen Cami Đmamı tarafından bilgi verildiği öğrenilmiştir. Komisyonda 2002 yılından beri Hıristiyan öğretmenlerle birlikte sayısı 8 ile 12 arasında değişen komisyon üyeleri çalışmıştır. Hazırlanan kitaplar araştırmanın yapıldığı dönemde henüz herkese açık hale getirilmemiştir. Sadece ders uygulaması yapan öğretmenler kullanmaktadır. Đlk dört sınıf için yapılan çalışmalar şunlardır: - Yayınlayan: Akademie für Lehrerfortbildung und Personalführung, Islamische Unterweisung Deutsch 1. Jahrgangsstufe, Methodisch-didaktische Anregungen und Materialsammlung, Dillingen Yayınlayan: Akademie für Lehrerfortbildung und Personalführung, Islamische Unterweisung Deutsch 2. Jahrgangsstufe, Methodisch-didaktische Anregungen und Materialsammlung, Dillingen Yayınlayan: Akademie für Lehrerfortbildung und Personalführung, Islamische Unterweisung Deutsch 3. Jahrgangsstufe, Methodisch-didaktische Anregungen und Materialsammlung, Dillingen Yayınlayan: Akademie für Lehrerfortbildung und Personalführung, Islamische Unterweisung Deutsch 4. Jahrgangsstufe, Methodisch-didaktische Anregungen und Materialsammlung, Dillingen Öğretmen el kitaplarında öğretmenlere konuyla ilgili içerik bilgisi, öğretim durumlarının nasıl şekillendirilebileceğine ilişkin bilgiler ve öğretimi gerçekleştirmede kullanılabilecek konuyla ilgili çalışma yaprakları mevcuttur. Öğretmenler artık 5. sınıf materyal kitabını hazırlama çalışmalarına geçmiştir. c. Almanca Din Bilgisi Dersi Öğretmenleri Ders öğretmenleri çok farklı gruplardan gelmektedir. Türkiye den görevli gelen öğretmenlerin yanında Alman vatandaşlığına geçen ve Bavyera Üniversitelerinde öğretmenlik eğitimi alan öğretmenler de mevcuttur. Dersleri gözlemlenen ve kendileriyle görüşme yapılan öğretmenlerden Z Okulundaki öğretmen, önce Türkiye de Hacettepe Üniversitesi Alman Dili ve Edebiyatı nı okumuş ardından Almanya da Eğitim Fakültesi nde Hauptschule öğretmeni olarak asıl branşı Almanca 91

102 öğretmenliği, yan dal olarak Tarih, Sosyoloji, Resim ve Đngilizce eğitimi almıştır. Yedi yıldır öğretmenlik yapmaktadır. Đki yıldır Almanca Din Bilgisi Dersini vermektedir. Y Okulundaki Almanca Din Bilgisi Dersi Öğretmeni, eğitimini Almanya da tamamlamıştır. Đlkokul Öğretmenliği Bölümünü Eğitim Fakültesi nde okumuştur. Altı yıldır öğretmenlik yapmaktadır. Dört yıldır Din Bilgisi Dersini vermektedir. Almanca Din Bilgisi Dersini veren öğretmenler aynı zamanda diğer branşları da okutmaktadırlar. Yapılan bir araştırmada bu öğretmenlerin, Türkçe, Türkçe Ana Dil Derslerine, Türkçe Din Bilgisi Derslerine girdikleri, bütün branşları okuttukları (sınıf öğretmeni), destekleme dersleri verdikleri tespit edilmiştir. Bu model öğretmenlerin, Almanca dil seviyesi de çok iyi olarak belirtilmektedir. 188 Y Okulundaki öğretmen, model dersi uygulamak üzere seçilmesindeki kriterleri şöyle açıklamıştır: Dinimi sordular, aslında o yetti. Almanca bilgim ve burada öğretmen olmam. Mükemmel insanlar bunlardı, bunları yapabilecek. Emm dili Almanca olan ve Almanya da öğretmenlik yapması. Türkiye den gelen öğretmenlerin zaten belli dinleri, buraya da gelmişler ve Almancaları var. Fazla bişey sormadılar. Bana yapar mısınız dediler, ben de evet dedim. Evet demekle, Erlangen de kalma şansını elde ettim ve açıkça söyledim ben, günde beş vakit namaz kılan, oruç tutan biri değilim ben. Onlarda Din Dersi değil ya, Din Bilgisi Dersi. O sebeple yok dediler, önemli olan düşünceleriniz, inanıyor musunuz dediler, ben de evet dedim. O yetti yani. 189 Model uygulamada görevli öğretmenlerin memnun olmadıkları bir husus, model uygulamada yer alan öğretmenlerin gerekli kriterlere göre seçilmemesidir. Bir öğretmen şöyle demektedir: Tabii ki benim memnun olmadığım husus daha kimin bu dersi vereceği belli değildir. Bizim de böyle kukla gibi kullanılmamız benim hoşuma gitmiyor. Đçimizde belki bunu özveriyle yapan vardır, belki sadece isim yapmak için yapan vardır, proje olduğu için. Bunlar aslında çok acı veriyor bana. Bu işi bilen de yapıyor bilmeyen de yapıyor, açıkçası Öğretmen, meslektaşlarının model uygulamada görevlendirilmeden önce bir testten geçirilmelerini istemektedir. Testten geçirilmesini öğretmenlerin restmen yani sadece bir kuru diplomaya değil 188 Okul Kalitesi ve Öğretim Araştırması Devlet Enstitüsü, Islamische religiöse Unterweisung in deutscher Sprache, s tarihin Y Okulunda Almanca Đslam Din Bilgisi Dersini veren öğretmenle görüşme. 92

103 de ya da sadece burada yaşadığından dolayı değil de, Müslüman olmasından sadece değil de, gerçekten yetkili insanlar tarafından ki, bu Türkiye olarak görüyorum ben 190 Aynı öğretmenler, Dillingen deki Öğretmen Eğitimi ve Personel Yetiştirme Akademisinde (Akademie für Lehrerfortbildung und Personalführung in Dillingen) seminerler almakta ve ders için materyal geliştirmektedirler. d. Almanca Din Bilgisi Dersi Öğrencileri öğretim yılında Okul Kalitesi ve Öğretim Araştırması Devlet Enstitüsü nün yaptığı araştırmada toplam 743 Müslüman Türk öğrenciden bu dersi alan öğrencilerin sayısı 283 olarak belirlenmiştir. Diğer ülkelerden gelen 288 Müslüman öğrenciden167 si bu dersi almıştır. 191 Aynı yıl dersi alan öğrencilerin % 51,1 i Türk Vatandaşı, % 28 9 u Alman, %22,9 u diğer (Etiyopya, Afganistan, Arnavut, Arap, Bosna, Yunan, Irak, Yugoslav, Makedonya, Pakistan, Sırp, Fas, Đran, Lübnan gibi ülkelerden) ülkelerin vatandaşlığına sahiptir. Bu öğrencilerin evlerinde % 40,6 sının Almanca, % 66,0 ının Türkçe ve % 26, 3 ünün diğer dillerde (Kürtçe, Arnavutça, Yugoslavca, Yunanca, Fransızca, Đngilizce, Boşnakça vb.) konuşulmaktadır. Öğretmenleri, bu öğrencilerin Almanca dil yeterliliğini % 50,5 oranında iyi bulmaktadır. 192 Veliler de, çocuklarının Almanca dil yeterliliğine ilişkin benzer cevaplar vermişlerdir. % 36,4 oranında çok iyi, % 59,1 iyi cevabını vermiştir. Ana dillerindeki seviyeleri ise % 39,2 çok iyi, % 47, 9 iyi olarak belirtilmiştir. Bu çocukların evlerinde % 64,8 i Türkçe, % 56,8 i Almanca ve geri kalanında diğer dilleri konuştuğu tespit edilmiştir tarihinde Program Geliştirme Komisyonunda çalışan ve model uygulamada görevli olan bir öğretmenle görüşme Müslüman Türk öğrencinin derslere dağılımı şöyledir: 2 öğrenci Protestan Din Dersine, 191 i Etik Dersine, 267 si Türkçe Din Bilgisi Dersine, 283 ü de Almanca Din Bilgisi Dersine katılmıştır. Diğer ülkelerden Müslüman öğrencilerin gittikleri derslerse; 3 öğrenci Protestan Din Dersine, 109 u Etik Dersine, 9 u Türkçe Din Bilgisi Dersine, 167 si Almanca Din Bilgisi Dersine devam etmiştir. Buna göre Müslüman öğrencilerin % 29 u Etik Dersine, %27 si Türkçe Din Bilgisi Dersine, % 44 ü Almanca Din Bilgisi Dersine devam etmiştir. Okul Kalitesi ve Öğretim Araştırması Devlet Enstitüsü (Staatsinstitut Für Schulqualität Und Bildungsforschung), Islamische religiöse Unterweisung in deutscher Sprache, s. 11 (Tablo 1) Okul Kalitesi ve Öğretim Araştırması Devlet Enstitüsü, Islamische religiöse Unterweisung in deutscher Sprache,s Okul Kalitesi ve Öğretim Araştırması Devlet Enstitüsü, Islamische religiöse Unterweisung in deutscher Sprache, s

104 Ders gözleminin yapıldığı Z Okulunda 1. sınıf öğrencileri 15 kişidir. 1 Afgan, 3 Irak lı, 1 Arnavut, 2 Alman vatandaşı Türk, 1 Alman, 4 Türk, 3 Yugoslav öğrenci vardır. 2. Sınıfta 10 öğrenci; 2 Arnavut, 4 Alman vatandaşı Türk, 1 Türk, 3 Irak lı mevcuttur. 3. Sınıfta; 2 Mısır lı, 1 Pakistan lı, 2 Türk, 1 Alman vatandaşı Türk, 1 Alman, 2 Irak lı öğrenci olmak üzere toplam 9 öğrenci ders almaktadır. 4. Sınıfta 10 öğrenci; 2 Irak lı, 4 Türk, 3 Alman vatandaşı Türk, 1 Arnavut vardır. Đlk üç sınıf öğrencileri üç ayrı şubeden gelen öğrencilerden 4. sınıf öğrencileri iki ayrı şubeden gelen öğrencilerden oluşmaktadır. 3. Almanca Đslam Dersi Almanca Đslam Dersi, CSU, SPD, Bündnis 90/Grüne partilerinin, Müslüman grupların, Bavyera Öğretmen Derneğinin, Öğretim ve Kültür Devlet Bakanlığının, üniversitedeki alan uzmanlarının tartışmaları sonucunda karar kılınan ve onların desteğinde gelişen modeldir. Đslam Din Dersi veya Đslam Din Bilgisi Dersleri için eyalet çapında bir Yuvarlak Masa Komisyonu oluşturulmasına karar verilmiştir. Yuvarlak Masa, Đslam Din Cemaati Bavyera nın kurulmasını teşvik etmiştir. Aleviler, kendi din derslerini oluşturacaklarını belirtmeleri üzerine cemaatte temsil edilmemiştir. Öncelikle Almanca Đslam Din Bilgisi denemeleri başlatılmış ve ders öğretmenlerinin Dillingen deki enstitüde kurs alarak eğitilmesi düşünülmüştür. Đslam Din Cemaati Bavyera, Đslam Din Dersi ni vermek üzere dilekçe ile başvurmuş fakat bu talebi sınırlı sayıda Müslüman ı temsil ettikleri gerekçe gösterilerek retddedilmiştir. Bunun üzerine Đslam Din Dersi için çalışmalar yerel seviyede Đslam Din Cemaati Erlangen ile sürdürülmeye başlanmıştır. 194 Đslam Din Cemaati Erlangen (IRE), Erlangen deki farklı milletten Müslümanlardan oluşan üyelerle (Sünni ve Şii Müslümanlardan) Đslam Din Dersi için bir araya gelmiştir. Cemaat, Đslam ın özellikle de ahlak ve etik kurallarının yol göstericiliğini kabul etmektedir. Cemaat üyeleri Federal Alman Anayasası, Bavyera Yasalarına ve hukuka saygı gösterecekleri konusunda mutabıktırlar. Erlangen deki Müslümanlar, kültürler arası ve dinler arası diyalogu ve de toplumun huzuru için 194 Johannes Lähnemann, Nach langem Anlauf-endlich islamischer Religionsunterricht?, Yayına Hazırlayan (Hg): Theo Sundemeier, Verkündigung und Forschung, Yıl: 49, Sayı: Gütersloher Verlaghaus, Gütersloh 2004, s

105 somut ilişkiler kurmayı planlamaktadır. Cemaatin hedefleri, Đslam Din Dersi ile ilişkilidir. Đslam Din Dersi nin desteklenmesi, öğretim programının oluşturulması, öğretmen eğitimi için çerçeve programın, ders kitaplarının hazırlanması Bavyera Kültür Bakanlığındaki ve diğer yetkililerle birlikte çalışarak yapılması hedeflenmektedir. IRE, hedeflerini uzmanlar ve komisyon vasıtasıyla gerçekleştirmektedir yılında Meltem Rudolph a, Erlangen Yabancılar Meclisi nin, Đslam Din Dersine ihtiyacı tespit etmek üzere, Erlangen de yaptırdığı bir araştırma vardır. Bu araştırma ile hangi okulda kaç Müslüman öğrenci okumakta ve milliyetleri nedir, sorusuna cevap bulunmuştur. Müslüman aileler, dernek yetkilileri ve okul yetkilileri ile görüşmeler yapılmıştır. Müslüman çocukların en fazla Pestalozzi ve Brucker Lache Okulu na devam ettikleri tespit edilmiştir. Rudolph un bu araştırmasından sonra IRE Đslam Din Dersi için, 1999 yılında dilekçe vererek talepte bulunabilmiştir yılında Bavyera Eyalet Meclisi, Đslam Din Dersinin Erlangen ya da Münih gibi büyük şehirlerde verilebileceğine karar vermiştir. Bavyera Öğretim Bakanlığı, bir yuvarlak masa toplantısı oluşturmuştur. Bu masaya, Bavyera daki Müslüman organizasyonlar ve IRE davet edilmiştir. Öğretim Bakanlığının buradaki rolü sadece yönetici olmaktır. Yuvarlak Masa toplantısında Müslümanların ortak bir duruş sergileyemedikleri ve temsilci çıkartamadıkları görülmüştür. Çalışmalara yerel seviyede Erlangen deki Müslümanlarla devam edilmiştir. Müslümanlar, çalışmalara devam edilirken iki şeyin garantisini istemiştir. Hıristiyan taraf, Đslam inanç öğretisi ile ilgili müfredatta yer alan konulara müdahale etmeyecek ve de içeriğin en son haline Müslümanlar karar verecektir. Öğretmenlerin dersi vermek üzere atanmasında da aynı yetki Müslümanlarda olacaktır. IRE nin öğretim programını hazırlayacak teolog ve din pedagoğu uzman personeli olmadığından Öğretim Bakanlığından bu konuda destek istenmiştir. Ayrıca Müslümanların isteği üzerine Bakanlık, geliştirilen programın hukukî açıdan da sakıncalı içeriğe sahip olup olmadığını denetlemiştir Islamische Religionsgemeinschaft Erlangen, Satzung, s Fuchs, age., s Mathias Rohe, Zur Genese des Erlanger Schulversuchs Islamunterricht, (erişim ). 95

106 Yaklaşık üyesi bulunan IRE nin başkanı Makine Mühendisi ve tahsilini de Almanya da yapmış bir Müslüman Türk tür. Cemaat başkanı olarak yetkileri vardır. Özellikle Đslam Dersi ni verecek öğretmenin belirlenmesinde, müfredat programının ve fakülte düzeyinde öğretmen yetiştirecek programın belirlenmesinde hep son söz yasal olarak cemaat başkanına aittir. Cemaat yukarıda da anlatıldığı üzere Đslam Dersi için oluşmuştur. Mevcut Türkçe Din Bilgisi ve Almanca Din Bilgisi derslerini onaylamamaktadır. Cemaat Başkanıyla yapılan görüşmede, başkan Đslam Din Dersi ni veya Đslam Dersi ni verecek olan kişilerin Müslüman ve teolog olması ve ayrıca dini yaşayan insanlar olması gerektiğini belirtmiştir. Erlangen de öğretmenlik yapan Türk öğretmenlerden örnekler vererek, ateist insanların Đslam Dersi verdiklerini ve bundan memnun olmadıklarını ifade etmiştir. Ayrıca ona göre, camide çocuklara verilen eğitimlerde de sorunlar vardır. Çocuklar beş on dakikalık okumalar için üç dört saat beklemektedir. Çocuklar, DĐTĐB caminin dışında diğer dernek camilerinde de eğitim alabilmektedir ve bu da sakıncalıdır. Bu sebeple okulda bir Đslam Dersi nin olmasını istemektedir. 198 Đslam Cemaati, fakültedeki Đslam Din Öğretimi Đçin Disiplinler Arası Merkez inde (IZIR) öğretmen adaylarının, ders programının geliştirilmesi konusunda son kararı verme yetkisine sahiptir. Fakat bu yetkinin daha çok sembolik olduğu fakültedeki uzmanların daha çok yönlendirici ve karar verici olduğu görülmüştür öğretim yılından itibaren Đslam Dersi model denemesi, Erlangen Brucker Lache Đlkokul unda 1.-4.sınıflarda aynı zamanda uygulanmaya başlamıştır. Model uygulamaya, Öğretim ve Kültür Bakanlığının sorumluluğunda, bölgesel bir din cemaatin talepleri doğrultusunda geçilmiştir. Bu model, Anayasanın 7/3. maddesine uygun bir derstir. 199 Almanca ve Türkçe Din Bilgisi Dersleri nin tarafsızlığına karşın Đslam Dersi, öğrencileri inandırmayı hedeflemektedir. Sünni ve Şiilerin ayrıldıkları konularda salt bilgi verilmesi amaçlanmıştır. 200 Mezhepler üstü bir anlayış benimsenmiştir. Ders dili Almanca dır. Derste, önemli kavramların tarihinde Đslam Din Cemaati Başkanı ile görüşme. 199 Bakanlık yetkilisi bu dersin Anayasanın 7/3. maddesine uygun olduğunu belirtmesine rağmen dersin uygulanmasında aktif yer alan Prof. Johannes Lähnemann, Anayasanın 7/3. maddesinin istediği muhatap sorununun tam anlamıyla çözülmemesi sebebiyle dersin Đslam Din Dersi olarak değil de Đslam Dersi olarak anıldığını ifade etmiştir. Bu dersi, Đslam Din Bilgisi Dersi nden ayıran yönün ise Müslüman bir cemaatle işbirliğinde yapılmasındadır. Lähnemann, Nach langem Anlaufendlich islamischer Religionsunterricht?, s Öğretim ve Kültür Bakanlığından alınan tarihli Sachstand bei den Angeboten islamischer Erziehung, adlı belge. 96

107 Arapça ve Türkçe açıklandığı belirtilmektedir. 201 Fakat ders uygulamalarının gözlemlerinde, derste hiç Türkçe açıklama yapıldığı görülmemiştir. Kavramlar genellikle Arapça ve Almanca kullanılmıştır. a. Almanca Đslam Dersi Programı Kültür Bakanlığı, Đslam Dersi için bir Öğretim Programı Komisyonu oluşturmuştur. Bu komisyona Đslam Din Cemaati Erlangen danışman olarak katılmıştır. Program komisyonunda dokuz erkek iki kadın, beş Müslüman iki Protestan iki Katolik yer almıştır. Đki ilkokul öğretmeni Müslüman kadın çalışmıştır. Đki Protestan din bilimcisinin Đslam hakkında çok şey bildiği belirtilmekte, Katolik Nürnberg Đl Eğitim Müdürü nün uzun süre Đslam Din Bilgisi Đlkokul-Ortaokul Programını geliştirme komisyonunda çalıştığı ifade edilmektedir. Katoliklerden diğeri Wolfgang Ambros tur. Aynı zamanda komisyon başkanıdır. O da uzun süre Okul Kalitesi ve Öğretim Araştırma Devlet Enstitüsünde (ISB) program geliştirme komisyonlarında çalıştığı için, Đslam Dersi Komisyonu na başkanlık etmiştir. Komisyon çalışmasının başlangıcında misafir Đslam Profesörü de yer almıştır. Komisyonda yer alan diğer iki Müslüman üye içerikten sorumlu olmuştur. Đlkokul öğretmenleri, içeriğin öğrenci seviyesine uygunluğu konusunda yardımcı olmuşlardır. Diğer iki Müslüman kişiden biri model denemesini yapan öğretmendir ve diğeri Erlangen Din Cemaatinin (IRE) başkanıdır. Münih Program Geliştirme Uzmanı ve komisyon başkanı, farklı inançlara sahip insanların hiç bu kadar dikkatli çalıştıklarını yakından tecrübe etmediğini söylemektedir. 202 Kendisi çalışmalar esnasında, Đslam la ilgili içerikten sorumlu olmamıştır. Çıkartılacak olan programdan sorumlu olduğunu, tartışmaların nerede kesileceği, nasıl sonuca ulaşılacağı ve orta yolun nasıl bulunacağı konusunda görevli olmuştur. Program geliştirme çalışmalarından ve yapılan gözlemlerden 203 ulaşılan sonuç şudur ki Erlangen Din Cemaati başkanı, program içeriğinde yer alan 201 Seiser, Schütz, agm., s Wolfgang Ambros, Lessings Lektion, Bavyera Öğretim ve Kültür Devlet Bakanlığı, Lehrerinfo, Islam in der Schule, Sayı:1, Münih Mart 2005, s Şubat 2005 ve 20 Mayıs 2005 tarihlerinde Ortaokul (Hauptschule) Đslam Dersi Program Geliştirme Komisyonunda gözlem yapılmıştır. Đlkokul Programı komisyonundaki üyelerin hemen hemen aynısı Orta Öğretim Komisyonunda da çalışmaktadır. Hatta Đslam Din Bilgisi Program Geliştirme Komisyonun da görevli olmuş kişilerden de özellikle Đslam Dersi komisyonuna seçilmiş olanlar vardır. 97

108 konuların cemaatin beklentisine cevap verip vermediğine karar vermiş, komisyon başkanı yönetici konumunda çalışmalar yapmış, kalan diğer üyelerin hepsi üzerlerine düşen konunun açılımlarını ve didaktik yönüne ilişkin hazırlıklarını tamamlamışlardır. Komisyon başkanı, Đlkokul Đslam Dersi Program Geliştirme Komisyonu nda Hıristiyan üyelerin konuyla ilgili üzerlerine düşen hazırlıkları yaptıklarını ve yapılan çalışmalara komisyonda tartışılarak son halinin verildiğini, gerekli düzeltmelerin yapıldığını belirtmiştir. Komisyon başkanı, programın iki temel unsurundan söz etmiştir. Birisi demokratik hukuk devletinin anayasasına ve Bavyera Eyaleti kanunlarına uygun bir program olması diğeri de Đslam öğretisini içeren ve ona uygun bir program olmasıdır. Bu iki unsur çalışmalar esnasında gözetilmiştir. 204 Program geliştirme çalışmalarında Anayasaya bağlılığı geliştirme o kadar önemli bir yere sahip olmuştur ki komisyonda çalışan bir kişi, dinsel bir hedef olarak teolojiden yola çıkarak Müslüman ın, hukuk düzenine uyumunu nasıl sağlacaklarını düşündüklerini söylemiştir. Bunu politik eğitimin bir parçası olarak görmekte ve Đslam Dersi ne karşı olanlar için bir savunma unsuru olduğunu ve programın aklanması için kullanıldığını düşünmektedir. Kendisi bireysel olarak iki şeyi çalışmalarında göz önünde bulundurmuş ve sürekli dile getirmiştir: Birincisi muhatabın 6-10 yaş arasında çocuklar olduğu ikincisi de Đslam teolojisidir. 205 Programın mezhepler üstü ve dinler arası açılımlı olduğu belirtilmiştir. Programı, Sünni ve Şiilerin onaylayacağı fakat Alevilerin benimsemeyeceği ifade edilmiştir. Yaklaşık bir yıllık çalışmadan sonra program, Kültür Bakanlığı nın 12 Temmuz 2004 tarihli ve III. 7-5 O sayılı kararı ve onayı ile kabul edilmiştir. 206 Programın baş kısmında Đslam Dersi nin okula eğitsel katkısından söz edilmektedir. Buna göre dersin, Müslüman çocukların okul çevresine ve topluma entegrasyonuna eğitsel katkı sağlaması beklenmektedir. Dersin amacı, çocuklara dinî sorumluluk 204 Komisyon çalışmasında yer alan diğer bir Profesör programın dayandığı temelleri üç maddede özetlemiştir. 1. Özgür demokratik hukuk sistemini onaylama ve Alman eğitim sistemine uygun bir anlayış 2. Müslüman öğrencilerin dinî kimlik oluşturmalarına yardımcı olma 3. Diğer inanç mensubu insanlarla birlikte yaşamaya katkı sağlama. 20 Mayıs 2005 Ortaokul (Hauptschule) Đslam Dersi Program çalışması komisyonunu gözlem ve üyelerle görüşme tarihinde Đslam Dersi Program Geliştirme Komisyonu nda çalışan, Müslüman bir kişi ile yapılan görüşme. 206 Program için bkz. Ek-8. 98

109 kazanabilmeleri için kendi dinlerinin öncelikli temellerini öğretmek ikinci amaç da çocukları Müslümanlarla ve Müslüman olmayanlarla diyaloga geçirip Almanca kendi dinlerini anlatabilecek donanıma sahip olmalarını sağlamaktır. Bu yaş dönemi çocukların dinî sorularından söz edilmektedir ve gelişim basamaklarının Hıristiyan çocuklardan farklı olmadığına dikkat çekilmektedir. Đslam ın insanda oluşturmak istediği değer, erdemli davranışların, Hıristiyanlık için de anlam taşıdığı ve Hıristiyanlıkta da benzer erdemlerin olduğu belirtilmektedir. Buradan yola çıkılarak bu dersin, Đslam inancını ve Đslami dinî bilinci oluşturma ve derinleştirmeyi hedeflediği aynı zamanda demokratik bir toplumda Müslüman ve Müslüman olmayan insanların birlikte yaşmalarına imkân tanıyacak erdem ve değerlerin (tolerans, kadın ve erkek eşitliği gibi) öğretildiğine işaret edilmektedir. 207 Ders, çocuğun hayatında anlam taşıyacak ve ona yardım edecek dinî kimlik oluşturmayı, yaratılmışların bir parçası olarak kendisini görmeyi ve sorumluluk almaya hazır olmayı ve çocukların kendi şahsiyetlerini oluşturmayı hedeflemektedir. Çocuklara dinî bilgi ve anayasal değer düzenlemelerinin öğretilerek hayatlarında kullanabilecekleri temel unsurlar ve bakış açılarının verildiği ifade edilmektedir. Dersin hedef boyutları üç basamakta sıralanmıştır: Çocuğun Müslüman olarak kendi vicdanı ile olan boyutu, Çocuğun Allah a bağlılık yeteneği ve diğer insanlara bağlılık yeteneğidir. Bütün bunların ve Đslam Dersi nin, Müslüman çocukları kendi yaşantılarında Federal Almanya vatandaşı olarak hazırlamaya hizmet ettiği anlatılmaktadır. 208 Program, Spiral program anlayışına göre hazırlanmıştır. Böylece konuların tekrar edilmesi ve derinleştirilmesi mümkün olmuştur. Programda sekiz öğrenme alanı yer almaktadır: 1. Birlikte Yaşama Öğrenme Alanı: Diğer insanlarla toplumda birlikte yaşamayı konu edinir. Đslam din dersi, çocukların alıştıkları sınıf ortamından başka bir grubun içine girmelerine neden olacaktır. Dolayısıyla öğrenciler bu grupta yeniden diğerleriyle tanışmak durumunda kalacaklardır. Öğrenciler Müslüman olan ve 207 Bavyera Öğretim ve Kültür Devlet Bakanlığı, Bavyera Đlkokulunda Đslam Dersi Okul Denemesi Đçin Branş Öğretim Programı (Fachlehrplan für den Schulversuch Islamunterricht an der bayerischen Grundschule), Kabul tarihi KMS 12 Temmuz 2004, s Bavyera Öğretim ve Kültür Devlet Bakanlığı, Bavyera Đlkokulunda Đslam Dersi Okul Denemesi Đçin Branş Öğretim Programı (Fachlehrplan für den Schulversuch Islamunterricht an der bayerischen Grundschule), s.2. 99

110 olmayan ayrımı yapmaksızın bir toplumda yaşayacaklarından bu öğrenme alanının özgür ve demokratik hukuk devletinde birlikte yaşamalarına katkı sağlayacağı düşünülmektedir. 2. Đnanç Öğretisi Öğrenme Alanı: Allah, yaratma/evren, tabiat ve hayatın anlamı hakkındaki temel soruları içerir. Öğrenciler, tabiatta dünyayı Allah ın bir yaratması olduğunu öğrenmektedir. Allah ın yaratılmışları sevdiğini fakat sorumluluğunu ve onların korunmasının insanlara bırakıldığını bilmektedir. Bu bağlamda Allah ın belli özelliklerini tanımakta ve diğer dinlerde de yaratıcı olarak Allah ın kabul edildiğini öğrenmektedir. Var oluşla ilgili sorulara Đslam ın inanç öğretisinden yola çıkılarak cevaplar verilmektedir. 3. Đbadet Öğrenme Alanı: Đbadet öğrenme alanında ritüel uygulamalar ve serbest ibadetler ele alınmaktadır. Ritüel ibadetler olarak, namaz gibi ibadetler ifade edilirken, serbest formüle edilen ibadetler olarak da (dua ve sureler aracılığıyla) istekler, teşekkürler ve övgüler kast edilmektedir. Diğer dinlerin merkezinde de ibadetlerin olduğunu öğretmek amaçlanmaktadır. 4. Dinî Yaşam Öğrenme Alanı: Dinî Yaşam Öğrenme Alanı, Đslami, dinî ve Allah a hizmet davranışları içeren bir merkezî alan olarak açıklanmaktadır. Öğrencinin camiyi, cemaatle ibadet edilen ve Müslümanların karşılaştıkları yer olarak öğrenmesi beklenmektedir. Bu alanda öğrencilerin, diğer din mensuplarının ibadet mekânlarını öğrenmesi öngörülmüştür. Ramazan ayında oruç tutma, zekât ve sadaka vermenin ahlakî, dinî ve sosyal boyutu, Đslam da hac etmenin önemi bu alanda öğrenileceklerdendir. 5. Muhammed Öğrenme Alanı: Muhammed Öğrenme Alanı nda, Tarihî ve dinî bakış açısıyla Muhammed in peygamberlik fonksiyonu ele alınmaktadır. Kur an ı getiren, Müslümanlara elçi gönderilen ve insanlara örnek olan Peygamber Muhammed dir. Öğrencilerin Muhammed in hayatı hakkında ilk ve temel şeyleri öğrenmeleri ve çocukluğuna ait hikâyeler dinlemeleri öngörülmüştür. 6. Kur an Öğrenme Alanı: Kur an Öğrenme Alanı nda, Kur an dan seçilmiş metinlerle ilk yönlendirmelerin yapılması düşünülmüştür. Öğrenciler, Kur an nın peygamberin diliyle ve çok önceki Müslüman topluluğa indiğini öğreneceklerdir. Kur an ın yaşamı yönlendiren ilkeler içerdiğini bileceklerdir. Kısa surelerin ölçülü olarak ezberlenmesi metne temel basamak oluşturmaktadır. Özellikle Allah 100

111 tasavvurunu öğretmede ve namaz ibadetini yerine getirmede önemli role sahip olacaktır. Dolayısıyla öğrencilerin, Arap dilinin dinî pratikler için önemini ve Đslam ın bugünkü kültür dili olmasını, oyun yoluyla öğrenmesi amaçlanmıştır. 7. Peygamberler Öğrenme Alanı: Peygamberler Öğrenme Alanı, Kur an dan seçilmiş bazı peygamberler anlatılmak suretiyle, öğrencilere ilk yönlendirmelerin yapılmasını içerir. Öğrenciler, peygamberlerin ve onların yanındaki insanların hayatlarının nasıl değiştiğini, bu alanda öğreneceklerdir. Özellikle insanların nasıl yanlış davranışlarda bulunduğunu ve Allah ın vahyinin geldiğini bileceklerdir. Kur an da geçen birçok peygamberin Yahudilik ve Hıristiyanlık için de anlam taşıdığını öğrenmeleri hedeflenmiştir. 8. Diğer Dinler Öğrenme Alanı: Diğer dinlerin içerikleri hakkında ve diğer din mensuplarıyla birlikte yaşama ile ilgili alandır. Öğrenciler, bu öğrenme alanında Đslam dinindeki iki büyük bayramın ay vasıtasıyla belirlendiğini kavrayacaklardır. Onlar, ailevi ve kültürel ön tecrübeleri ile bu bayramların kutlanmasındaki örf ve adetlerin Đslam la ilişkisini öğreneceklerdir. Farklı din mensubu insanlar dünyanın her yerinde yaşamaktadır. Çeşitli dinden insanlar, yaşantılarını karşılıklı olarak şekillendirmektedir. Dolayısıyla okul yaşantısında birlikte düzenlenen kutlamalar, öğrencilere diğer din mensuplarının da kutlamaları vasıtasıyla cemaat olma tecrübesini ve diğer din mensuplarıyla karşılaşma imkânını vermesi amaçlanmıştır. Öğrenme alanlarından Đbadet, Kur an, Peygamberler ve Diğer Dinler her sınıfta ünite adları aynı kalmıştır, diğer öğrenme alanlarında ise her sınıfta ayrı bir üniteye yer verilmiştir. Mesela 1. sınıfta Kur an Öğrenme Alanında Kur an Bizim Đnancımızda En Önemli Kaynaktır, Fatiha Suresi Kur an ı Açıyor/Başlatıyor 2. sınıfta Nas Suresi, Felak Suresi, 3. sınıfta Kevser Suresi, Asr Suresi, 4. sınıfta Kâfirun Suresi, Nasr Suresi, Mâ un Suresi dir. Peygamberler Öğrenme Alanında 1. sınıfta Yusuf, 2. sınıfta Nuh, Yunus, 3. sınıfta Davut, Musa, 4. sınıfta Đbrahim, Đsa dır. Ders içeriklerinin kültürler arası ve dinler arası eğitime katkı sağlaması da ön görülmüştür. Bu sebeple branşlar arası; Protestan ve Katolik Din Dersleriyle ve Etik Dersiyle, Almanca, Sanat Eğitimi Dersiyle, El Đşi-Teknik Dersiyle, Türkçe Ana Dili Tamamlama Dersiyle vb. ilişkilendirmeler yapılmıştır. Mesela 1. sınıfta Đnanç Öğretisi Öğrenme Alanında Allah kimdir? konusu Etik 2.5, Katolik Din Dersi 1.6, 101

112 Protestan Din Dersi 1.5, Ana Dili Tamamlama Dersi 1.1 konularıyla ilişkilendirilmiştir. Bazı kavramların hem Arapçası hem de Almancası kullanılmıştır. Mesela; peygamber isimleri, sure isimleri. Didaktik açıklamaların ve yönlendirmelerin yer aldığı programda oyun yoluyla, müzik eşliğinde/şarkı söyleme, kolaj çalışması, boyama, diğer din mensuplarıyla birlikte kutlama yapma, yemek yeme, ibadet etme vb. öğrenme etkinlikleri önerilmektedir. Programda diğer dinler öğrenme alanı ayrıca yer almışken, diğer öğrenme alanlarında da diğer dinlerle ilgili konulara yer verilmiştir. Dolayısıyla diğer dinler e ilişkin konular her öğrenme alanında öğretilebilmektedir. Mesela Müslümanların Toplandıkları ve Đbadet Ettikleri Mekânlar konusunun altında Diğer Dinlerin de Đbadethaneleri Vardır, 2.3. Allah la Konuşmak başlığının altında Allah Bütün Đnsanları Duyar konusu vardır ve diğer din mensuplarının nerede, nasıl hangi dualarla ibadet ettikleri öğretilmektedir Müslümanlar Oruç Tutarlar başlığı altında Diğer Dinlerde Oruç konusu yer almaktadır. Örnekleri çoğaltmak mümkündür 4.4.3, gibi. Birinci sınıftan itibaren abdestin alınışı ve namazın kılınışı hakkında bilgi verilmeye başlanmıştır. Üçüncü sınıftan itibaren namazı ve abdesti bozan şeylerin, namazın kısaltılmasının ve birleştirilmesinin öğretime konu edilmesi amaçlanmıştır. Bu konuların üçüncü sınıf öğrencileri tarafından öğrenilmesinin güç olacağını söylemek mümkündür. Dördüncü sınıfta öğrencilerin seviyelerinin üstünde olan ve detay bilgiyi içeren farz, vacip ve nafile namaz konuları öğretilmektedir. Cuma namazı, bayram namazı ve teravih namazının öğretime konu edilmesi bu yaş seviyesi öğrencilere öğretilmesi zor olabilir. Aynı şekilde dördüncü sınıf konusu olarak Yaşam ve Ölüm başlığı altında Son ve Başlangıç Olarak Ölüm, Mezardaki Zaman, Dirilme ve Sonsuz Hayat konularının öğretilmesi çocukların psikolojilerini olumsuz etkileyebilecektir. Đslam Dersi öğretmenine, programın amacı sorulduğunda verdiği cevap şöyle olmuştur: Đlk sene camiyi ziyaretten sonra kiliseyi ziyaret etmek istedik, hiç bir çocuk kiliseye gitmek istemedi. Karşı koydular. Đki sene sonra aynı şekilde cami ziyaretinden sonra kiliseye gideceğiz deyince, itiraz etmediler. Çok kültürlü bir 102

113 toplumda kendi dinini öğrenmelerinden sonra diğer dinlere de saygı göstermesini öğreniyorlar. Kendi dinlerini çocuklar öğrensin, kimliğini bilsin, bu toplumun içinde kendi kültürü ile yaşayabilsin, cevabını vermiştir. Konuşmasının devamında yetiştirmek istedikleri insan tipini açıklamıştır: Biz burda gerçekten Müslüman çocukların önce kendi dinlerini öğrenmelerini sonra Getto değil de, bu toplumda kendi kimliği ile var olarak toplumun değerlerine saygı göstererek yaşayan insan tipi yetiştirmek istiyoruz. Çok kültürlü, çoğulculuktan yana Đslam ı yaşamaya çalışan insanlar yetiştirmek istiyoruz. 209 b. Đslam Dersi Kitapları Đslam Dersi ne, ait öğrenci ders kitabı ve öğretmen el kitabı bulunmamaktadır. Ders öğretmeni, derste kullanılacak Almanca çok sayıda kitabın bulunduğunu belirtmiştir. Ancak derste öğretmenin, ders notları dışında konuyu anlatmak üzere ve öğrencileri üzerinde çalıştırmak üzere kullandığı iki kitap tespit edilmiştir: Ahmad von Deffner, Islam Für Kinder, Yayınevi Haus des Islam, Achen Baki Bilgin, Mein Leben für den Islam 2, Religionslehrbuch für die 7. und 8. Schulstufe, Yayınlayan Islamischen Gemeinschaft in Österreich, Viyana 1995, Köln c. Đslam Dersi Öğretmeni Model denemesini uygulayan ve aynı zamanda stajer öğretmen adayların uygulamadaki öğretmeni, Mısır El-Ezher Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi mezunu bir Türk tür. Almanya da Đslam Bilim Fakültesi nde Master (yan dal olarak Pedagoji ve Politik Bilim) yapmıştır yılından beri Almanya da yaşamaktadır ve Almanca yı kursa giderek orada öğrenmiştir. Daha önce hiç din dersi vermemiştir. Đki yıldır Almanya da Đslam Dersi ni Đlkokul seviyesinde okutmaktadır. 210 Đlkokul Đslam Dersi Program Geliştirme Komisyonu nda da yer alan öğretmen, komisyon çalışmalarında Đslam teolojisi ile ilgili konuları kendisinin üstelendiğini belirtmiştir. Dersin öğretmeni, Đslam Bilim Fakültesi nde doktora çalışmalarını sürdürmektedir. Aynı zamanda misafir öğretim üyelerine bilimsel asistanlık yapmış, Fakülte deki Đslam Dini Öğretmenliği Sertifika Programı nda dersler de vermektedir tarihinde Đslam Dersi Öğretmeni ile telefonla görüşme. 210 Üçüncü yıldan itibaren 5. sınıf model denemesini de yine aynı öğretmen yapmaya başlamıştır. 103

114 (1) Đslam Dersi Öğretmenin Eğitimi güz dönemi öğretim yılından beri Erlangen Nürnberg Üniversitesi nde Đslam Dini Öğretmenliği Eğitimi yapılmaktadır. Bu uygulama aynı zamanda Brucker Lache okulundaki staj uygulaması ve model denemeyle paralel olarak devam ettirilmektedir. Bütün bu faaliyetler Đslam Din Öğretimi Đçin Disiplinler Arası Merkez in kurulmasıyla mümkün olmuştur. Merkezin kurucu üyeleri şunlardır: Prof. Dr. Hartmut Bobzin (Đslam Bilimcisi, Arabist ve Rektör Yardımcısı), Prof. Dr. Johannes Lähnemann (Protestan Din Eğitimi Kürsü Başkanı- Eğitim Fakültesi), Prof. Dr. Mathias Rohe (Uluslar Arası Hukuk, Karşılaştırmalı Hukuk, Islam Hukuku- Hukuk Fakültesi Dekanı). Daimi bir Đslam Profesörü atanmadan önce öğretim yılında Prof. Dr. Halit Ünal (Erciyes Üniversitesi Emekli Öğretim Üyesi), öğretim yılında Prof. Dr. Cemal Tosun misafir öğretim üyesi olarak dersler vermişlerdir öğretim yılı geçiş yılı olarak da görülebilir. Bu dönemde Prof. Dr. Fuad Kandil (Karlsruhe Üniversitesi/Sosyolog) ve onun asistanı olarak ders veren Mısır lı bir imam (asıl mesleği Mühendisliktir) misafir öğretim üyesi olarak çalışmıştır. Eğitim Bilimleri, Din Bilimleri ve Đlahiyat dışındaki Đslam Bilimleri için mesela Arapça dersleri üniversitenin kendi öğretim elemanları tarafından verilmektedir öğretim yılından itibaren Đslam Profesörü olarak Harry Harun Behr atanmıştır. Program, branşlar üstü integratif karakterli, Protestan ve Katolik Din Dersi öğretmeni standartlarında öğretmen yetiştirmek üzere planlanmıştır. Eğitim Bilimleri, Din Bilimleri ve Đslam Bilimlerinden oluşan ve modüler sisteme göre yapılandırılması sürdürülen program, beş dönemden oluşmaktadır. Deneme mahiyetindeki sertifika programına 8 öğrenci ile başlanmış ve öğrenci sayısı 2004 yılında yaklaşık 30 kişiyi bulmuştur. Bu program ana alan ve yan alan olarak değil bunlara ek olarak isteğe bağlı okunmaktadır. 64 krediyi doğrudan veya dolaylı olarak başka fakültelerden aldığı dersleri kabul ettirerek tamamlayan öğrenciler, sözlü sınava alınmaktadır ve başaranlara sertifika verilmektedir Interdisiplinäres Zentrum für Islamische Religionslehre der Universität Erlangen-Nürnberg (IZIR), Islamische Religionslehre Studienanleitung, Ekim 2003; Interdisiplinäres Zentrum für Islamische Religionslehre der Universität Erlangen-Nürnberg (IZIR), Ausbildung islamischer Religionslehrereinnen und Religionslehrer an der Universität Erlangen-Nürnberg, Zum Stand der Entwicklung

115 Programa devam eden öğrencilerin önemli bir kısmı Türk tür. Boşnak, Tunus lu Fas lı, Mısır lı, Pakistan lı öğrencilerin yanında Alman Müslüman öğrenciler de vardır. Bu öğrenciler arasında Erlangen Nürnberg Üniversitesi nde çeşitli seviyelerde (Đlkokul, Ortaokul vb.) öğretmenlik eğitimi alanların dışında, Đslam Bilimi öğrenciler ve Master seviyesinde öğrenimlerini tamamlamış öğrenciler de yer almaktadır tarihli kayıt şartlarına göre bu programa kayıt yaptırmak için Üniversite de okuyor olmak yeterli görülmüştür. Şayet öğrenciler, asıl öğrenimlerini Đlkokul, Hauptschule (Ortaokul) ve Realschule (Ortaokul) seviyesinde yaparlarsa Đslam Din Dersi Öğretmeni olarak atanabileceklerdir. Đkinci yol ise Master programı olarak kayıt yaptırmak suretiyle olabilmektedir. Bunun için de Đslam Bilimi dalı ana alan olarak seçilmektedir. Bunun yanında iki yan dal ya da pedagojiyle ilgili bir ana dal tercih edilebilmektedir yılında oluşturulan ve geliştirilmeye devam edilen modüller şunlardır 212 : 1. Oryantasyon Kursu Đslam Din Öğretimi 2 hafta saat 2. Đslam Öğretmenleri için Arapça 12 hafta saat 3. Kur an Bilimi(Tefsir) 4 hafta saat 4. Siyer (Peygamberin Hayatı), Hadis Bilimi 4 hafta saat 5. Đslam Đnancı nın Temelleri (Akaid), Teoloji (Kelam), Dindarlık/Mistik, Ahlak 6 hafta saat 6. Đslam Tarihi ve güncel şekilleri 4 hafta saat 7. Đslam Hukuku (Fıkıh) 2 hafta saat 8. Din Bilimi, Dinler Tarihi(Đslam dışındaki Dinler)6 hafta saat 9. Din Eğitimi/Alan Didaktiği 8 hafta saat 10. Uygulama, Uygulamaya Eşlik 4 hafta saat Öğrenim alanları şu şekilde tasnif edilmiştir: Öğrenme alanı 3-4 (Kur an Bilimi, Siyer, Hadis Bilimi) Öğrenme Alanı 5 (Akaid, Kelam, Mistik, Etik) 212 Modüller ve öğrenme alanları aynen tercüme edilmiştir. Interdisiplinäres Zentrum für Islamische Religionslehre der Universität Erlangen-Nürnberg (IZIR), Islamische Religionslehre Studienanleitung, Ekim 2003; Ausbildung islamischer Religionslehrerinnen und Religionslehrer an der Universität Erlangen-Nürnberg, Zum Stand der Entwicklung 2004 ; Kur an Bilimleri dersinin hafta saati Entegrasyon ve Đslam Bilimsel Toplantı sında Lähnemann tarafından 6 hafta saat olarak verilmiştir bkz. Johannes Lähnemann, Islamischer Religionsunterricht/Ausbildung islamischer Religionslehrer Das Erlanger Model, Bundesamt für Migration unf Flüchtlinge, Integration und Islam, , Migration, Flüchtlinge und Integration, Schriftenreihe Band 14, s

116 Öğrenme Alanı 6-7 (Đslam Tarihi, Güncel Đslam, Hukuk/Fıkıh) Öğrenme Alanı 8 (Din Bilimi) Öğrenme Alanı 9-10 (Din Eğitimi/Alan Didaktiği, Din Dersinin Metotları) Derslerin Eğitim Bilimiyle ilgili olanları, Eğitim Fakültesinde (Felsefe Fakültesi ndeki Pedagoji bölümünde de olabilir) öğrencilere sunulan derslerle (Genel Pedagoji, Okul Pedagojisi, Eğitim Sosyolojisi, Eğitim Psikolojisi, Genel Öğretim Metotları vb.) ortak alınabilmektedir. Din Bilimi alanındaki dersler (Dinler tarihi, Diğer Dinler vb.) ise Đslam Profesörü nün verdiği derslerden ve Teoloji Fakültesi nde verilen ortak derslerden alınabilmektedir. Đslam Teolojisi/ Din Eğitimi alanında verilen dersler Đslam Profesörünün verdiği derslerden ve Đslam Bilimi Fakültesi nde, Hukuk Fakültesi nde verilen ortak derslerden alınabilmektedir. 213 Đslam Profesörü nün 2005 yılında atanmasına kadar geçen eğitim öğretim dönemlerinde öğrencilerin programla ilgili yaşadıkları bazı sıkıntılar olmuştur. Özellikle diğer din mensubu öğretmen adaylarıyla ortak alınan derslerde, Đslam Din Dersi öğretmen adayları, dersi veren öğretim elemanlarının Đslam ı yeterince bilmediklerini ifade etmiştir. Özellikle özel öğretim yöntemleri derslerinde, diğer din mensuplarının kullandıkları çeşitli metot ve tekniklerinin (Peygamberlerin resimlerini boyama, Allah ın isimlerini yere atarak çalışma, peygamberleri drama yoluyla canlandırma vb.) Đslam a uygun olmadığı ama öğretmen adaylarının bunları uygulamaya teşvik edildikleri belirtilmektedir. Öğretmen adayları, Đslam Din Öğretimi, Đslam Tarihi gibi bizzat Đslam la ilgili olan derslerin bir Đslam Profesörü tarafından verilmesini istemektedir. Hıristiyan bir Đslam Tarihçisi ile Müslüman bir Đslam Tarihçisinden alınan dersler arasında farklar olduğu belirtilmektedir. Öğretmen adayları özellikle derslerde ödevlerini hazırlayacakları ve staj için ders içeriğini oluşturacakları, yeterli Almanca kaynaklarının olmaması sebebiyle zorlanmaktadır. Đslam Profesörü atanmadan önce öğrencilerin uygulama okullarındaki uygulamaları misafir profesör olmadığında, bir Hıristiyan Profesör gözetiminde yapılmıştır. Đslam Profesörü olmadığında ders içeriklerinin Đslam a uygunluğunu değerlendirmek güç olabilmiştir. 213 Eğitim Bilimleri, Din Bilimleri ve Đslam Teolojisi şeklinde yapılan tasnifin altında yer alan dersler için bkz. Lähnemann, Islamischer Religionsunterricht/Ausbildung islamischer Religionslehrer Das Erlanger Model, s

117 Öğretmen adaylar, misafir profesörlerin Blok Seminerler şeklinde kısa sürede çok fazla bilgi verdiklerinde, bu bilgilerin kalıcı olmadığı görüşündedir. Bu sebeple, öğrenciler diğer öğretmenlik eğitimlerinde olduğu gibi geniş zamana yayılmış bir öğretim programı taraftarıdır. Gelen misafir öğretim üyelerinin, uzmanlık alanlarının dışında dersler vermesi, eleştirilen konular arasında yer almaktadır. d. Đslam Dersi Öğrencileri Protestan ve Katolik Din Derslerine paralel verilen Đslam Dersi, Müslüman öğrencilerin velilerinin seçimine bağlıdır. Müslüman öğrenciler, Đslam Dersi ni seçmedikleri takdirde Etik Dersine devam etmek durumundadır. Okulda bu modelden başka bir model ne Türkçe Din Bilgisi Dersi ve ne de Almanca Din Bilgisi uygulanmaktadır öğretim yılında toplam 45 öğrenci bu programda yer almıştır. 1. sınıfta 12, 2. sınıfta 11, 3. sınıfta 6, 4. sınıfta 16 öğrenci, öğretim yılında 1. sınıfta 12, 2. sınıfta 8, 3. sınıfta 12, 4. sınıfta 7 öğrenci bu derse devam etmiştir. Öğrencilerin büyük bir çoğunluğunu Türkler oluşturmuştur. Az sayıda farklı milletten; Mısır lı, Kosova lı, Sırbistan lı öğrenciler dersi tercih etmiştir öğretim yılında 42 öğrenci bu dersi almıştır Öğretim ve Kültür Bakanlığından alınan tarihli Sachstand bei den Angeboten islamischer Erziehung, adlı yazı; Seiser, Schütz, agm., s.89; Araştırmacının okuldaki gözlemleri ve okul müdüründen alınan bilgi. 107

118 IV. BÖLÜM DURUM ĐNCELEMESĐNDE ANALĐZLER VE YORUMLAR Durum Đncelemesi bölümünde Bavyera Eyaletinde uygulanan Đslam Din Öğretimi Modelleri; öğrenci ve velilerle yapılan görüşmeler ve öğrencilerin devam ettikleri Đslam din öğretimi modellerinin ders gözlem analizleri yapılmak suretiyle incelenmiştir. Bavyera Eyaleti nde uygulanan her üç modelden ilkokul kademesinde (1.-4. sınıflar) her bir sınıf için bir öğrenci ve onların velileri ile görüşmeler, aynı öğrencilerin takip ettikleri dersler analiz edilmiştir. A. TÜRKÇE DĐN BĐLGĐSĐ DERSĐNĐN ANALĐZĐ 1. Birinci Sınıf Türkçe Din Bilgisi Dersi a. Görüşme 1 (1) Anne ve Babayla Görüşme Anne, Şükran Görür ve baba Emin Görür le görüşülmüştür. Görüşmeye Dair: Görüşme, tarihinde velinin evinde, Türkçe gerçekleştirilmiştir. Kişisel Bilgiler: Vb, 215 otuz dört yaşındadır den beri Almanya da ikamet etmektedir. Ortaokul (Realschule) ve Meslek Lisesini bitirmiştir. Meslek Lisesinin en üst kademesinden mezun olmuştur. Serbest elektrik ustası olarak çalışma hakkına sahiptir. Üç senedir serbest çalışmaktadır. Va, 216 otuz yaşındadır ve eğitimini Türkiye de almıştır. Ticaret Meslek Lisesi mezunudur yılında evlilik yoluyla Almanya ya gelmiştir. Sabahları temizlik işinde çalışmaktadır. Haftada iki gün çocuk bakıcılığı yapmaktadır. Ailenin bir kız bir erkek olmak üzere iki çocukları vardır. Erkek çocukları görüşmenin yapıldığı tarihte altı yaşındadır Vb kısaltması Veli baba yı ifade etmektedir. Metin içerisinde baba yerine Vb kısaltması kullanılacaktır. 216 Va kısaltması Veli anne yi ifade etmektedir. Metin içerisinde anne yerine Va kısaltması kullanılacaktır. 217 Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 2, St:1-38.

119 Çocuğun dersleriyle ilgilenme Özgür ün öğretmenleriyle görüşmeye Vb gitmektedir çünkü Va nin dil problemi vardır. Vb, veli toplantılarına nadiren katılmaktadır. Öğretmenlerin görüşme saatlerine de bir iki kez katılmıştır. Gittiğinde sınıf öğretmeniyle görüşmüştür. 218 Özgür ün dersleriyle Va daha çok ilgilenmektedir. Çocukları okuldan sonra etüde gitmektedir. Orada yetiştiremediği dersleri olduğunda, Va evde yardımcı olmaktadır veya orada yaptıklarını kontrol etmektedir. 219 Özgür okuldan geldikten sonra kendisi ödev yapmaya istekli değildir. Va nin ısrarıyla ödevlerini yapmaktadır. 220 Özgür en çok yazı yazmakta zorlanmaktadır. Va ile Özgür iki sene kadar Hippy Programına (Anne Çocuk Programı) katılmışlardır. O programda da Özgür biraz tembel davranmıştır, Va nin ısrarıyla etkinlikleri yapmıştır. 221 Va, Özgür ün Türkçe ile Almanca dilini anlama ve konuşmasını karşılaştırdığında, Almancasını iyi ve orta olarak ifade ederken, Türkçesi ni daha iyi ama çok iyi olmadığını belirtmiştir. Özgür, cümleleri iyi kurup konuşmaktadır. Almanca anlamaktadır ama konuşmaktan çekinmektedir. 222 Özgür derste ne işlediklerini gelip Va ye anlatmamaktadır. Dolayısıyla aile de çocuğunun evde yaptığı ödevleri doğrultusunda veya kendisine sorulduğunda, bu derste çocuklarının neler öğrendiğinden haberdar olmaktadır. Besmeleyi, Allah ın yarattıklarını, hac konusunu, bayramları öğrenmiştir. 223 Va konuşmanın devamında çocuğunun, abdesti, Allah ı, Allah kavramını, Allah ın varlığını, peygamberini, peygamberin ismini, annesini, babasını, dedesini öğrendiğini belirtmiştir. Birinci sınıfa giden bir çocuk için Va, öğrendiklerini yeterli görmektedir. Daha fazla olursa sıkılabilir düşüncesindedir. 224 Özgür okula yaşından erken kayıt olmuştur. O sebeple ailesi tarafından henüz oyun çocuğu olarak görülmektedir A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: , A.g.d.,Transkripsiyon 2, St:

120 Din dersini ve dersin dilini tercih Vb çocuğunu okula kayıt ettirirken Almanca Din Bilgisi Dersini mi, Türkçe Din Bilgisi Dersini mi tercih edeceği kendisine sorulmuştur. Vb, özellikle çocuğunun Türkçe Din Bilgisi Dersi ne gitmesini istemiştir. Nedeni Türkçeyi, onun dil bilgisi kurallarını iyi bilen birisinin diğer dilleri de kolaylıkla öğreneceği düşüncesindendir. Çünkü bütün dillerin bir dil bilgisi yapısı vardır. Onu bilen diğer dilleri de öğrenebilecektir. Ona göre, insanın kelime hazinesini okuyarak ve konuşarak geliştirilmesi mümkündür. 226 Vb ya sunulan formda her iki dilde din dersi seçeneği mevcuttur. Almanca Din Bilgisi Dersi ile ilgili herhangi bir bilgi verilmemiştir, sadece onun alternatif ders olduğu belirtilmiştir. Okul yetkilileri, tercih hakkını Vb ya bırakmıştır. 227 Vb, dersi Türkçe seçmelerindeki nedeni konuşmasında tekrar vurgulamıştır çocuklarımızın bilhassa Türkçe almasının, dersi Türkçe almasının en büyük önemi de, çocuğun zaten Türkçeyi daha iyi konuşabilmesinden kaynaklanıyor. Çünkü Türkçeyi iyi anladığı için söylenileni daha iyi kapabilecek ama Almanca daha henüz o kadar değil. Şimdi Almanca konusunda, eğer Almancası da çok süper olmuş olsa idi, Đslamiyet i Almanca olarak anlatmakta da hiçbir beis yok. Aksine güzel bir hizmettir çünkü burda yaşayan Alman toplumuna da hizmet sunmak, Đslamiyet i anlatmak, Đslamiyet in güzelliğini anlatmak önemli. Çok önemli. 228 Vb, din dersini toplumsal katkılarından dolayı önemsemektedir. Đnsan kendi dinini ve dilini iyi bilirse, toplumda huzur ve ahenk içerisinde, barış içerisinde yaşaması daha kolay olur 229, Ama insanın dini olmazsa veyahut da inançsız bir insan olursa, hedeflerinde insanların, o sosyal dayanışma konusundaki, o fonksiyonda bir hedefi olamaz. Sadece kendi çıkarı için bir hedef olabilir. Çünkü inanmayan insanın perspektifinde her zaman kendisi için vardır. Toplum için değil. Ama inanan insan öyle değildir. Đnanan insan, kardeşliği, paylaşmayı, sosyal yaşantıyı, sosyal dayanışmayı iyi sinteze ve analize edebilen insandır. Çünkü dinimiz 226 A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: A.g.d.,Transkripsiyon 2, St:

121 gereği Cenabı Allah bizi kardeşliği ve barışı emrediyor böyle yüce Đslam ın olduğu gibi, ( ) olduğu gibi, gençlerimize insanlarımıza sunmak, anlatmak ve aktarmak bizim büyük görevimiz. Çünkü çocuklarımıza biz güzelliği öğretemezsek, o çocuklar o güneşi görmeyeceklerdir. Gözünü kapatan her zaman için kendini kapatır. Ama güneş var, ışık var, Đslam var. Yani insan bu bilgileri edinerek, Allah'ı tanıyarak peygamberi tanıyarak, kendi kendine de barışık olmayı sağlar. Ama bu kavramları Cenabı Hakkı bilmeyip, peygamberi bilmeyen bir insan kendi kendine de huzurlu ve barışık olması çok zordur. Yani olamaz demiyorum ama çok zordur 230 Vb, Almanca Din Bilgisi Dersi için hazırlanan programın da önemli olduğuna dikkat çekmektedir: ben şahsi düşüncem sadece müfredat çok önemli. Bu dersi kim verecek? Kimin tarafından verilecek? Biz Türkiye Cumhuriyeti vatandaşıyız. Diyanet Đşleri Başkanlığı nın nezdinde gerçekleşen Milli Eğitim Bakanlığı nın nezdinde gerçekleşeeeen müfredatı kabul ederiz. Ama burada öyle bir sıkıntılar var ki, müfredatın kim tarafından hazırlanacağı konusunda herhangi bir konsensus sağlanmış değil. Yani bu mesele bu mevzu din derslerinin Türkçe ve Almanca olma konusu uzun zamandır süre gelen bir hadise. Ama bir sonuca bağlanmamış hadise. Proje çalışmaları var Erlangen de, bilmiyorum belki biliyorsunuz, Prof. Schmidt in 231 öncülük yapmış olduğu proje var. O da işte tam resmiyet kazanmış değil henüz. Öyle bir model denemesi. Tabii ki orda başarı sağlanırsa eğer, ilerde bir resmiyet kazanacak, diye düşünüyorum. Ama şöyle bir şey, şimdi sözlerimin doğru anlaşılmasını isterim. Türkçe olması güzel ama Almanca olması da önemli. Çünkü yaşadığımız toplum şu andaki ülke Almanya, Almanların içerisinde yaşıyoruz. Kendimizi Almanlara anlatamazsak, Almanlar her zaman için bizi iki üç metre uzaktan mesafe olarak duvar gererek, o şekilde bakarlar. Ama kendimizi güzel şekilde ifade edersek, onlara anlatabilirsek Đslam ın mükemmelliğini kendilerine arz edebilirsek, o zaman bakış açıları tamamen değişiyor Müslümanlar olarak dinimizi iyi yaşamalıyız iyi anlatmalıyız ki, bunun yolu da tabii ki bu ülkede yaşıyorsak o ülkenin dilini en iyi şekilde bilmekle geçer. Ama ben bunu söylerken şunun üzerine basa basa ve bütün ortamlarda da zikrediyorum ve söylüyorum, Türkçeyi çok iyi bilmesi gerekir, Türk vatandaşı, Türk olan bir insan. Eğer Đspanyol birisiyse, o da kendi dilini iyi bilmeli. Kendi dilini ve lisanını çok iyi bilmesi gerekir. Artı bu, iki 230 A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: Đsim değiştirilmiştir. 111

122 dilli olmak ayrı bir zenginliktir. Bir insan, bir lisan bir insan, iki lisan iki insan. Öyle değil mi? 232 Din dersi öğretim programlarının hazırlanmasında Protestan rahiplerin bulunmasını eleştiren Vb, Bir papaz veyahut da rahip Protestan, benim dinimi tam manasıyla bilmeyen yaşamayan daha doğrusu iyi yaşamayan ama bilgi edinmiş olabilir, okumuş olabilir, ama içinde yaşamamış içinde yoğrulmamış, onun perspektifinden bana anlatmaya çalışırsanız olay farklıdır. Ben içi- yaşamışım, yaşayarak, görerek ve de canıgönülden mevzuyu dile getirmem farklı olur. Đşte yüzeysel şekilde anlatmak farklı olur. Anlatabiliyor muyum? Burada tabii ki Đlahiyat Fakültesinde görev yapmış bir insanın ve de diyanet işlerinde çalışan bir insanın, dinî bilgileri aktarma konusu benim için daha güvencelidir, diye düşünüyorum. Bilmiyorum yanlış mı düşünüyorum? 233 Vb, din derslerinin Almanca verilmesinin siyasî bir boyutunun da olduğunu düşünmektedir. Ders Almanca olduğunda bunun için gerekli personel Almanya da yetişeceketir. Türkiye den görevli gelmeyecektir. 234 Din dersinden hoşnut olma Va ve Vb farklı olarak memnuniyetlerini ifade etmişlerdir. Va: Bence en güzeli Türkçe olması. Türkçe yi güzellikle böyle ifade ediyor karşısındaki öğretmen, o da dinleyip mesela onları bize anlatıyor ya da artık kafasına katıyor düzgün bi şekilde. Vb: Bi de güzel olan taraf, tabi çocuğun anlayabileceği bir dille siz de fark ettiyseniz defteri gördünüz, resmi cisimlerle ifadeler eee, yer buluyor dolayısıyla çocuğun öğrenmesi konusunda büyük adımlar atılıyor o konuda. 235 Din dersinden hoşnutsuz olma Vb, bu dersi veren öğretmenlerin Đlahiyat Fakültesi mezunu olmamasından rahatsızdır. Öğretmen Türkçe öğretmeni, dil bilgisi öğretmeni ve branşı farklıdır. Branşının uzmanı öğretmenlerin, bu dersi verdiğinde daha farklı olacağı kanaatindedir A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: A.g.d.,Transkripsiyon 2, St:

123 Din dersine yönelik beklentiler Din Dersi öğretim programlarının hazırlanması konusuyla ilgili olarak Vb, Türkiye den ve onun kurumlarından bazı beklentiler içerisindedir. biz Diyanet Đşleri ne güveniyoruz. Yani diyoruz ki, o bizim ülkemizde, din işleriyle ilgilenen kurum, bu kurumdur. Onun Din Đşleri Yüksek Kurulu vardır, fetva verirler vs. Biz onlara itimat etmişiz güveniyoruz 237 Vb, her iki ülkenin ortaklaşa çalışmasını beklemektedir. Yani önemli olan şu ne yapıp yapıp biran önce iki ülkenin Türkiye Cumhuriyeti ve Almanya Federal ülkesinin birlikte, burada yaşayan Türk toplumu için ciddi manada çözümler bulması gerektiğini, altını üç dört sefer çizerek vurguluyorum ve söy- bunlarında gereken yerlere iletilmesini istiyorum Çocuğu camiye gönderme Va ve Vb, çocuklarının camiye gitmesi için henüz erken olduğunu düşünmektedir. Vb: Đstiyoruz ama ben biraz da erken buluyorum. Yani ilk önce okuma yazmayı söksün çocuk. Ne yazıldığını, ne konuşulduğunu, ne söylenildiğini anlar duruma gelsin ondan sonra, Va: (söze karışır) Seneye 239 Ditib camiinde hoca mevcuttur ve hafta sonları çocuklara kurs vermektedir. 240 Cami eğitimini niçin önemsediklerini şöyle anlatmışlardır: Va: Şimdi orda Kur an-ı da Kur anımızı da öğrenecekler. Alfabesini de öğrenmiş olcaklar. Onun yanında her hafta değişik konulara da değiniyorlar. Bir hafta abdest, gene böyle Đslam dersinde olduğu gibi. Bir hafta hac, bir hafta zekât nedir? Daha böyle derinliğine belki, ama her hafta cumartesi pazar oluyo orda. Vb: Şimdi dernekte, camide olan konular sosyal, sosyal konular. Yani işte biraz önce anlattığımız gibi toplumda nasıl yaşanılır, içtimaî vazifelerimiz, çocuğun anneye babaya karşı olan vazifesi, çocuğun öğretmenine olan karşı vazifeleri vs. bu tür konular işleniyor. Yani ahenk ve düzen nasıl sağlanmalıdır? Bunlar güzel işleniyor. Kur an-ı Kerim, Kur an okunması öğretiliyor. 237 A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St:

124 Va: Biz hani o görevleri- Vb: (sözü keserek)temel dini bilgiler öğretiliyor. Va: Nasıl hani anne babamız bizi, mesela biz de gittik camiye dörd- beşinci sınıfta başladık, nasıl öğrettiler hani onları aynı şekilde, insan kafasında tasarlıyor insan. Biz de öğretmeliyiz, hani çünkü küçük yaşta daha iyi, gerçekten bi yaşı geçince her şey insanın kafasına zor giriyor. Şimdi hani hem dinimizi de öğrenmesi lazım iyi bir şekilde hem de Kur an-ı Kerim i tabii ki. Vb: Şimdi tabii ki Kur an-ı Kerim okumasını öğrenmesini istiyoruz. Neden derseniz? Biz inançlı insanlarız Peygamber efendimizin sallahu aleyhi vessellemin hadisine göre Sizin en hayırlınız Kur an ı öğrenen ve öğreteninizdir diyor. Bu hadisin ışığına da dayanarak, bu hadisin yolunda gidecek olursak bu bizim üzerimize birer görevdir. Çocuklarımıza öğretmek zorundayız. Artı Kur an-ı Kerim den her bir harf öğrenenin, ezberleyenin de ayrı bir sevap olacağı, rahmet melekleri tarafından kuşatılacağı da inançlarımızın inanç prensiplerimizin içerisinde olan bir meseledir. Dolayısıyla bizim için önemli. 241 (2) Çocukla Görüşme Özgür Görür le görüşülmüştür. 242 Görüşmeye Dair: Görüşme, tarihinde evlerinde yapılmıştır. Özgür, görüşme esnasında çekingen davranmıştır, bu durum ailesinin de belirttiği üzere her zamanki durumudur. Dersle ilgili hatırladıklarını ve söylemek istediklerini konuşmuş, bunun dışındakilere sessizce bilmiyorum demiştir. Konuşma Türkçe gerçekleştirilmiştir. Derste işledikleri konuları hatırlaması için ders defterine bakılarak görüşülmüştür. Kişisel Bilgiler: Altı yaşında Holzgarten Okulu 1. sınıf öğrencisidir A.g.d.,Transkripsiyon 2, St: Çocukla görüşme sonucunda Öğretmenin Sınıf Yönetimi kategorisi oluşmamıştır. 243 A.g.d.,Transkripsiyon 1, St:

125 Ders çalışma Özgür, ödevlerini etütte yapmaktadır. Etüt öğretmeni, sadece okumalarını evde yapmasını istemektedir. Evde, derslerine yardım istediğinde annesi yardım etmektedir. 244 Din dersi etkinlikleri Öğretmeni derste sorular sormaktadır. Çalışma yaprakları vermektedir, öğrenciler bu yaprakların üstüne yazılar yazmaktadır, boyamaktadır ve bunları kendileri kesip defterlerine yapıştırmaktadır. 245 Öğrenciler, her derste halka şeklinde oturmaktadır. 246 Derste oyun da oynamaktadır. Özgür bu oyunu sağ, sol olarak adlandırmaktadır. Nasıl olduğunu gösterdiğinde onun bir halay figürü olduğu anlaşılmıştır. Bütün öğrenciler yuvarlak olup ayaklarıyla sağa ve sola işaret etmişlerdir. Bu hareketi yaparken de sağ, sol diye söylemişlerdir. Bunun dışında Özgür, oyun oynayıp oynamadıklarını bilmemektedir. 247 Bu derste şarkı da öğrenmiştir, sınıfta hep birlikte söylemişlerdir. Nasıl olduğunu hatırlamayan Özgür, o şarkıyı defterine yapıştırdığını belirtmiştir. 248 Derste hiç el işi teknik yapmamışlardır. 249 Öğretmeni derste ödev vermektedir. Ödevler bir şeyi boyamak şeklindedir. Fakat sonra yapıp yapmadıklarını kontrol etmemektedir. 250 Derste öğrenilenler Özgür, derste Besmeleyi öğrenmiştir ve hatırlatılınca okumuştur. Besmele ile ilgili şu konuşma geçmiştir: M: Ben sana bismilla. Dersem devamını biliyor musun sen onun? 251 Ö: Hı hı 252 M: Nasıldı? 244 A.g.d.,Transkripsiyon 1, St: A.g.d.,Transkripsiyon 1, St: A.g.d.,Transkripsiyon 1, St: A.g.d.,Transkripsiyon 1, St: A.g.d.,Transkripsiyon 1, St: A.g.d.,Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: M harfi metinde Mülakatı Yapan anlamında kullanılmıştır. 252 Ö harfi Özgür ün kısaltılmışıdır. 115

126 Ö: Bismilahirehmenirahim. M: Hı hı M: Sen bunu nerden öğrendin? Ö: Frau (Bayan) Galip M: Herkes öğrendi mi? Ö: Evet anlamında başını saladı. M: Sonra size söylettirdi mi sınıfta, sen söyle sen söyle diye? Ö: Hı hı M: Peki bu ne demekmiş sen bunun Türkçesini biliyor musun? Ö: Bilmiyom. M: Bunu ne zaman söylüyoruz biz? Ö: Yemek yerken M: Başka? Ne zaman söylüyoruz? Ö:.. M: Sen başka ne zaman söylüyorsun? Ö: Yemek yerken hep. 253 Defterindeki dua eden çocuk üzerinde konuşulduğunda, çocuğun Allah a dua ettiğini, Allah ım bana yardım et dediğini belirtmiştir. Kendisi her zaman dua etmemektedir. 254 Allah bizi görmektedir ama biz onu görememekteyiz. Çalışma yaprağındaki resimlerin; balık, kuş, çiçeğin Allah la olan bağlantısı sorulduğunda Allah ın yarattığını belirtmiştir. 255 Resimde top oynayan çocuklar vardır. Ancak konu Öğretmenlerim, arkadaşlarım beni seviyor dur. Özgür, bu çalışma yaprağıyla ne öğrendiğini hatırlayamamıştır. 256 Defterine cami ve Kur an resmi, namaz kılan insanlar çizmiştir. Camiye her gün gidilebileceğini söylemiştir. Derste öğretmeni onlara hiç Kur an göstermemiştir ama o evde görmüştür A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St:

127 Oruç konusunu öğrenmiştir. Oruçlu iken yemek yenmediğini daha sonra yendiğini bilmektedir. Defterinde yiyeceklerin üstünü çizmiştir. 258 Camide neler yapılmaz onları öğrenmiştir. Bununla ilgili çalışma yaprağında camide uyuyan, ayakkabısıyla giren, üstü kirli olan vb. altı tane çocuk resimleri vardır. Özgür yapılmaması gereken davranışları saymış ve abdest almanın olumlu davranış olduğunu ifade etmiştir. 259 Allah ın yarattıkları ve Đnsan ın Yaptıkları konusunda ineği, güneşi, ağacı, bulutu Allah yaratmış televizyonu ve kanepeyi, evi insanlar yapmıştır. Nasıl ayırt ettiği sorulduğunda resimlerin üzerine yazdığı A harfi ile Đ harflerinden bildiğini belirtmiştir. Koltuk, sandalye ve lambanın insanlar tarafından yapıldığını belirtmiştir. Çünkü babasının bunları aldığını, tamir ettiğini vb. görmüştür. M: Koltuğu? Ö: Đnsan M: Nereden biliyorsun insanın yaptığını? Ö: Đşte M: Gördün mü yoksa? Ö: Babam almıştı bu koltukları! M: Hıım Ö: Bi de o şeyleri aldı, bi de sandalyeleri. M: Peki ışığı, Allah mı yarattı, insan mı yaptı? Ö: Đnsan yaptı. M: Neden insan yaptı, Güneş de ışık veriyor? Ö: Güneşi Allah yarattı. M: Işığı da yaratmıştır belki? Ö:.. M: Nerden biliyorsun ama ben bilmiyorum? Ö: Biliyom çünkü babam ışıkları da tamir ediyor. 260 Özgür, hac konusunu öğrenmiştir. Yedi defa Kâbe nin etrafında dönüldüğünü bilmektedir. Dönerken dua etmektedirler A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St:

128 Yasaklar konusunu işlemişlerdir. Bunun için Emirler ve Yasaklar çalışma yaprağından faydalanılmıştır. Bu kâğıt üzerinde çeşitli resimler vardır: Domuz, şişe, kirli çocuk, kavga eden çocuklar, çalışan adam, oyun kartı, babasının elini öpen çocuk vb. Özgür, bu yasaklar çerçevesinde yer alan resimleri saymış; domuz, içki, oyun kartı gibi. Bunların yapılmamasını, yenilmemesini söylemiştir. 262 Kurban Bayramını ve kurban edilen hayvanları öğrenmiştir. Çalışma yaprağında yapması gerekenleri öğretmeni söylemiştir çocuklara, hangi hayvanı nereye yapıştıracaklarını, hangisi kurbanlık hangisi değildir. 263 Özgür, derste şarkı öğrenmiştir. Öğretmen şarkıyı tahtaya yazmıştır, onlarda oradan defterlerine yazmıştır. Şarkının adı Allah a teşekkür ediyorum. 264 Bunlardan başka vücudumuz, çalışmak (Herkes çalışmak zorundadır, Çalışan insan), başkalarına yardım etmek (Bisiklet kazası) konularını işlemişlerdir. 265 Dersten hoşnut olma/olmama Din dersinde hiç sıkılmadığını belirten Özgür, derste yapılanların hoşuna gittiğini söylemiştir. En çok neden hoşlandığı sorulduğunda teneffüs cevabını vermiştir. 266 Derste nelerden hoşlandığı tekrar sorulduğunda, yazmak, okumak, boyamak cevabını vermiştir. 267 Derste hoşlanmadığı şey yoktur. Her şeyden memnundur. 268 Dersin dili Özgür, dersi Türkçe görmesine rağmen, onunla kurbanlık hayvanlar üzerinde konuşulurken hayvanların isimlerini Türkçe hatırlayamamış, hayvanların Türkçeleri hatırlatılsa bile bilmemiştir. Bu sebeple Almancasını söyleyebilmiştir A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St:

129 Camiye gitme Özgür le cami hakkında konuşulmuştur. Camiye gitmiştir, caminin içerisini anlatmıştır. Đmamın nerede namaz kıldırdığını bilmektedir. 270 Görüşmelerin Raporu 1. Baba, Almanya da okuyup büyüdüğünden ve mesleğini yapmaya Almanya da başladığından, Alman eğitim sistemini ve mevcut okutulan dersleri yakından tanımaktadır. Anne, Almanya ya evlendikten sonra geldiği için, halen dil ve uyum problemi yaşamaktadır. Babanın çalışması sebebiyle, Özgür ün etütte tamamlamadığı dersleriyle anne ilgilenmek ve onları kontrol etmek durumundadır. Özgür le yapılan görüşmede de annenin yardımcı olduğu ifade edilmiştir. 2. Anne ve baba, çocuğunun Din Bilgisi Dersinde neler öğrendiği hakkında, onun soruları ve defterinde yer alan konular doğrultusunda bilgi sahibidir. Bu bilgi doğrultusunda da çocuklarının öğrendiklerini yeterli görmektedirler. Özgür le yapılan görüşmede derste öğrendiği konuların şunlar olduğu tespit edilmiştir: Besmele, dua, Allah ın yarattıkları insanın yaptıkları, Sevgi konusu, (Öğretmenim, arkadaşlarım beni seviyordur), cami ve camide neler yapılmaz, oruç, hac, emirler ve yasaklar, (Emirler ve Yasaklar çalışma yaprağıyla), Kurban Bayramı ve kurban edilen hayvanlar, (Aynı başlıklı çalışma yaprağıyla) Allah a teşekkür ediyorum şarkısı, vücudumuz, çalışmak (Herkes çalışmak zorundadır, Çalışan Đnsan çalışma yaprakları), nerede ne denir? (Bisiklet Kazası çalışma yaprağı) konularıdır. Derste zaman zaman halay çektiklerini belirten Özgür, bunu oyun olarak nitelemiştir. Bunun dışında derste bir şarkı öğrenmiştir. Derste öğrenilen konuların ders programında yer alıp almadığı incelendiğinde, Besemele konusu programda 4. sınıfta Allah ve besemele konusu olarak yer almaktadır. Ramazan Bayramı ve Kurban Bayramı programda yer almaktadır ancak hangi hayvanlardan kurban kesildiği konusuna yer verilmemiştir. Kurban kesimi ve et dağıtımı konuları programda vardır. Emirler ve yasaklar, cami ve camide neler yapılmaz, nerede ne denir? (Bisiklet Kazası) konuları programda yer almamaktadır. Bu durum öğretmenin programda olmayan konulara da yer verdiğini ortaya koymaktadır. 270 A.g.d., Transkripsiyon 1, St:

130 3. Anne ve Babanın Türkçe Din Bilgisi Dersi ni tercih sebepleri şunlardır: Baba, Türkçe yi ve onun dil bilgisi yapısını iyi öğrenen insanların diğer dilleri edinmesinde zorlanmayacağı düşüncesindedir. Yani Türkçe Din Bilgisi Dersi ni bu durumda bir araç olarak görmektedir. Amaç Türkçe yi iyi öğrenmektir. Đkinci olarak da çocuğunun Türkçe yi daha iyi konuşması sebebiyledir. Anne ve baba, Özgür ün, Türkçe dil yeterliliğinin Almanca sından daha iyi olduğunu belirtmekte ama konuşmanın başında da çocuklarının Almanca sını iyi ve orta olarak değerlendirirken Türkçe sini daha iyi ama çok iyi değil demişlerdir. Dolayısıyla Özgür ün her iki dilde de sorun yaşadığı ortadadır. Fakat baba, oğlunun Türkçe yi daha iyi anladığını belirtmiştir. Özgür le yapılan görüşmede defterindeki kurbanlık hayvanlar üzerinde konuşulurken, Özgür hayvanların isimlerini Almanca ifade etmiştir. Kendisine Türkçeleri söylendiğinde dahi bilmemesi onun Almanca yı daha aktif kullandığını göstermektedir. Çoçuklarının Almancası daha iyi olması halinde Almanca Din Bilgisi Dersi ni tercih edebilecekleri, babanın konuşmalarından anlaşılmaktadır. Ancak buradaki amaç çocuğunun kendi dinini öğrenmesinden ziyade Alman toplumuna Đslam ı Almanca anlatabilecek seviyeye gelebilmesidir. Çocuğunun Đslam ı anlatabilmesini, baba çok önemsemektedir. Anlaşılmaktadır ki bu durumda baba, Türkçe Din Bilgisi Dersi ni çocuğunun Đslam ı anlaması açısından önemli bulmakta fakat Almanca Din Bilgisi ni de çocuğunun anlatabilmesi bakımından önemsemektedir. Baba, Türkçe Din Bilgisi Dersi ni tercih etmelerindeki diğer bir sebep, Almanca Din Bilgisi Dersi nin ders programlarının hazırlanması aşamasında, Hıristiyanların fazlasıyla yer almasıdır. Hıristiyan uzmanların, Đslam konusunda bilgili olmasını normal karşılamakta fakat baba, onların inançlarının farklı olması nedeniyle yapılan çalışmanın da Hıristiyan bakış açısıyla bir Đslam olacağı düşüncesinde ve endişesindedir. Baba, yapılan çalışmayı güvensizlikle karşılamaktadır. Bu sebeple Almanca Din Bilgisi Dersi ni tercih etmemiştir. Đslam Din Dersi ne yönelik bir çalışma yapılacaksa, bunun kendisinin güvendiği kaynak ve kurumlarla yapılmasını istemektedir. Sorumluluğun Türkiye de bu işleri üstlenmiş olan kurumlara ait olduğunu söyleyen baba, programların Türkiye ve Almanya nın ortak çalışmasıyla yapılmasını beklemektedir. 120

131 Baba, Din Dersi nin Almanya da Almanca yapılmasını önemsemektedir. Çünkü yaşanılan toplumda Đslam a ve Müslümanlara korkuyla yaklaşılmaktadır. Đslam tanıtılmazsa, tanıtıldığında Almanca yapılacaktır, Đslamiyet e karşı saldırılar devam edecektir. Đslam ın anlatılabilmesi için Almanca ve Almanca Đslam Din Bilgisi Dersi bir araç konumundadır. 4. Türkçe Din Bilgisi Dersi nde memnuniyet verici olan çocuğun kendi dilinde öğrenmesi ve öğrendiklerini rahatlıkla ifade edebilmesidir. Öğretilenler, çocuğun seviyesine uygundur ve görsel materyallerle desteklenmektedir. Dolayısıyla aile, çocuklarının defterlerinde yer alan çalışma yaprakları veya resimleri olumlu bulmaktadır. Özgür le görüşmede, kendisinin derste hoşuna giden etkinliklerin, çalışma yapraklarıyla, boyama ve yuvarlak masa yaparak konuşmalar yoluyla öğrenme etkinlikleri olduğu tespit edilmiştir. Özgür ün birinci sınıfta olduğu göz önünde bulundurulduğunda okuma ve yazmayı henüz öğrendiği açıktır. Dolayısıyla öğretmen, ders etkinliklerinde okuma yazmayı asgari oranda kullanmıştır. Ders etkinliklerinden öğrenci memnundur. 5. Baba, dersi veren kişinin dersin uzmanı olmasını talep etmektedir. Türkçe öğretmeninin, din bilgisi öğretmesini bir anlamda kaygıyla karşılamaktadır. 6. Hem anne hem baba cami eğitimini önemsemektedir. Çocukları, biraz daha büyüyüp geliştikten sonra Kur an okuması ve dinî bilgiler alması için camiye göndermek istemektedirler. Baba, orada öğreneceği konuların daha çok sosyal içerikli olması nedeniyle okulda öğrendiklerinden biraz daha farklı bulmaktadır. Ayrıca anne, çocukların camide eğitim almasını devam edegelen bir gelenek olarak görmektedir. Çünkü kendileri de çocukken camide eğitim almışlardır. Küçük yaşta öğrenmenin kalıcılığına ve kolay olmasına dikkat çekmektedirler. Baba, çocuklarının Kur an okumasını öğrenmesini, dinen de temellendirmektedir. Özgür ün, babasıyla camiye gittiği, camide namaz kılanları gördüğü ve caminin içerisindekilere dikkat ettiği anlaşılmaktadır. b. Ders Gözlem Analizleri Toplam on ders saati gözlemlenen ( , , , , ) birinci sınıf Türkçe Din Bilgisi Dersi nin analiz edilmesinde 121

132 çeşitli kategoriler oluşmuştur. Bu kategorilerin Derslerin Đçeriği ve Öğretim olmak üzere iki ana başlık altında incelenmesi uygundur. (1) Derslerin Đçeriği Derslerin içeriği başlığı altında yer alan kategoriler Nerede ne denir, dinî objeler, Kurban, Peygamber ve Kur an dır. Nerede ne denir? Bisiklet Kazası isimli çalışma yaprağıyla konuyu öğreten öğretmen, konuyla ilgili çalışma yaprağının okunmasının ardından, soru ve cevaplarla konuyu açmıştır. Öğrt: - Geçmiş olsun Aydın! Ne zaman diyoruz? Neriman: Annem hasta olunca Büşra: Parmağını kesince Erhan: Benim annemin şekeri var, iğne yapıyor ben de geçmiş olsun diyorum Öğrt: Demek ki Aydın düşünce arkadaşları ona geçmiş olsun demiş. Başka arkadaşları da gelmiş onlar ne demiş? Allah kimsenin başına vermesin demiş. Bunu ne zaman diyoruz? Ferda: Başına bir iş gelirse, kaza yaparsa Öğrt: Evet. Şimdi ben okuyacağım siz de takip edin, birlikte okuyun. Bisiklet Öğrenciler: Bisiklet Öğrt: Kazası Öğrenciler: Kazası Bu şekilde metin okunmuştur. Öğretmen sorular sorarak öğrencilere anlattırmıştır. Öğrt: Ne olmuş? Şevket: Çocuk kaza yapmış. Öğrt: Adı ne çocuğun Özgür: Bilmiyorum Öğrt: Biliyorsun, bak kitabına orda yazıyor. Sonra ne olmuş? Özgür: Kaza yapmış okula giderken. Öğrt: Ne demiş arkadaşları? 122

133 Öğrt: Geçmiş olsun Aydın, Allah kimsenin başına vermesin, Allah korumuş demişler. Başka ne söyleriz bu durumda? Neriman: Arkadaşım iyi misin? Yardıma ihtiyacın var mı? Öğrt: Aferin başka ne deriz? Büşra: Bir şey oldu mu? Öğrt: Başka? Erhan: Bacağın acıyor mu? Öğr: Arkadaşım dizin acıyor mu, anneni çağırayım mı? Öğrt: Şimdi ben tahtaya üç şey yazacağım, bu bulduklarımızı siz de onu noktalı yerlere yazın. Ama nokta bitince de devam edin aşağıya geçmeyin. Öğrt: Siz konuşma çizgisi koymayın var çünkü benimle havada yaz. (Çocuklar parmakları ile yazılışı havada gösteriyorlar) Yardım edeyim mi? (Bu cümlenin Y si kırmızı, soru işareti yeşil yazılması istenmiştir) Öğrt: Ne yazdım Ahmet? Öğrenci okumuştur. Öğretmenin tahtaya yazdığı cümleler: Bir yerin acıyor mu?( B kırmızı,? yeşil) Doktor çağıralım mı? Öğrt: Şimdi beni dinleyin sonra yanlış olmasın arada boşlukları görüyor musunuz? (kelime aralıklarını göstermiştir) Soru işaretleri o kadar büyük olmasın, büyük harfler kadar olsun. Anladın mı çocuğum, kim güzel yazarsa badem alacak. 271 Dinî Objeler: Öğretmen çalışma yaprağı dağıtmadan önce konuyla ilgili soru cevap yoluyla bilgi vermiştir. Öğrt: Bizim dinimiz? Erhan: Đslam Öğrt: Peygamberimiz? Özgür: Hz. Muhammed Öğrt: Kitabımız? Öğrt: Kur an-ı Kerim (4) Müslümanlar ibadet etmek için nereye gidiyor? Öğrenciler:..(ses yok) tarihli 1. sınıf, Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 3, iki ders saati. 123

134 Öğrt: Đbadet ne demek? Öğrenciler (ses yok) Öğrt: Namaz kılmak için nereye gidiyorlar? Ferda: Camiye Öğrt: Caminin nesi var? Böyle uzun? Öğrenciler:.(ses yok) Öğrt: Defterinizde cami resmi var mı? Öğrenciler defterlerini açmışlardır. Öğrt: Bu uzun şeyler ne? Adını söyledim? Öğrenciler:..(ses yok) Öğrt: Mi, mi, minare. Minarede ne oluyor? Ben çıktım. Şevket: Çünkü ordan birşey duydum, ordan söyleyince herkes duyuyor. Öğrt: Onun ne olduğunu bilmiyorsunuz. Ezan. Allah büyüktür, Allah büyüktür. Neden ezan okunuyor? Neden camide beş defa okunuyor? Ferda: Çünkü ne zaman namaz başlıcak bilemiyorlar. Öğrt: Aferin. Eskiden saat yoktu ordan biliyorlardı. Caminin içinde böyle çekiliyor çekiliyor, o ne? Erhan: Tespih Öğrt: Camide üzerinde namaz kılınan şey ne? Neriman: Seccade Öğrt: Bir de böyle kitap konan şey var, onu biliyor musunuz? Şimdi size kâğıt vereceğim, orada göreceksiniz 272 Kurban Kurban Olan ve Olmayan Hayvanlar konulu çalışma kâğıdı ile öğretmenin yaptığı bir ders şöyle olmuştur: Öğretmen bir çalışma yaprağını dağıtmıştır. Bu yaprakta kurban olacak hayvanlarla, kurban olmayacak hayvanlar karışık olarak verilmiştir. Öğretmen önce yaprak üzerinde açıklama yapmıştır. Öğrt: Bu hayvanlardan hangileri kurban edilir? Öğrenciler tahminde bulunmuştur. Öğretmen hayvanların hangilerinin kurban edildiğini söylemiş ve herhangi bir açıklama tarihli 1. sınıf, Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 9, iki ders saati. 124

135 yapmamıştır. Sadece kurban edilmeyen horoz için o çok küçük denilmiştir. Arkasından öğrencilerin bunları uygun biçimde kesip yapıştırmaları istenmiştir. 273 Peygamber ve Kur an Peygamberimiz Kitabımız çalışma yaprağıyla işlenen konuda öğretmenin öğrencilere verdiği bilgi şöyledir: Öğrt: Son satırı okuyacaksın. (Çalışma yaprağındaki son satır kastedilmektedir) Ferda: Peygamberimizden sonra peygamber gelmeyecektir. Öğrt: Siz peygamberi gene anlamadınız. Her ders söylüyoruz. Đnsanları kim yarattı? Allah. Đnsanlar birbirlerine kötülük yapıyorlar. Neriman: Eroin içiyorlar, adamlar evleri kırıyorlar, bıçakla öldürüyorlar. Öğrt: Allah iyi insanlardan kendilerine yardımcı seçmiş. Bir sürü peygamberler seçmiş. Onların kulaklarının içine bir şeyler söylemiş. Öğrt: Bizim dinimiz neydi? Özgür: Đslam Öğrt: Bizim hem peygamberimiz hem de Kur anımız var. Hadi alın gelin! (masa da Kur an var, her zaman orada duruyor) Neriman: Ben elleyemem Öğrt: Ellersin, niye elliyemicen, insanlar yazmış onu. Çocuklar Kur an ı getirmişlerdir. Öğrt: Peygamberin adı neydi? Büşra: Hz. Muhammed Öğrt: Kitabımızın adı ne? Şevket: Kur an-ı Kerim Öğrt: Bu Türkçe, bu Türkçe Arapça, bu Almanca. Bunlar böyle süslü kitaplar, siz de defterinizdeki kitabı böyle süsleyebilir misiniz? (Çalışma yaprağındaki Kur an resmini kastediyor) tarihli 1. sınıf, Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 13, iki ders saati. 125

136 (2) Öğretim Öğretim başlığı altında yer alan kategoriler ders etkinlikleri; çalışma yaprağı ile çalışma ve sınıf yönetimi; derse giriş (şarkı söyleme) kategorileri pedagojik açıdan incelenmiştir. Çalışma Yaprağı ile Çalışma Bisiklet Kazası isimli çalışma yaprağını öğretmen derste şöyle kullanmıştır: Öğrt: Şimdi sizlere kâğıt dağıtacağım. Ben kâğıdı verdikten sonra ne olduğunu anlayınca yanıma geleceksiniz. Önce okuyacaksınız. Öğrenciler okumaya başlamıştır. Öğrt: Ne okuduğunuzu anladıysanız yanıma gelin, bademle üzüm vercem. Neriman: Aydın yolda giderken kaza yapmış, bacağı yaralanmış. Öğrt: Peki bunu ne yapacaksın, keseceksin sonra Neriman: Başlığı sarıya, büyük harfleri kırmızıya, vürgül, nokta yeşil yapcam. Öğrt: Evet Çocuğa, öğretmen badem vermiştir. Çocuklar öğretmene tek tek gelip ne anladıklarını söylemiş ve yapacaklarını anlatmışlardır. Çocuklar, çalışma yapraklarını kendileri kesip yapıştırmıştır ve birkaç kez okumuşlardır. Öğrt: Gelin artık yanıma aradaki sandalyeleri alın sıraları birleştireceğiz. Kalemleri kaldırın, defterlerinizi alın Oturma düzeni sağlanmıştır. Öğrt: Evet, şimdi Lale okumaya başlıyor. Güzel okuyanlar hem badem hem de üzüm alacaklar. Lale: Bi, bisik- Öğrt: Arda sen oku. Arda: Bisiklet kazası Öğrt: Şimdi onun okuduğunu tekrar ediyoruz. Öğrenciler: Bisiklet Kazası Arda: Aydın Öğrenciler: Aydın Arda: Okula Öğrenciler: Okula Arda: Bisikletle 126

137 Öğrenciler: Bisikletle Öğrenci ilk cümleyi okuduğu için öğretmen ona badem ve üzüm almasını söylemiştir. Sonra bir başka öğrenci aynı şekilde okumuştur. Öğrt: Hepiniz takip etsin, hepiniz öğretmen olacaksınız. Öğrt: Aferin Melike sen devam et. Melike, her kelimeyi okuduktan sonra diğer öğrenciler tekrar etmiştir. 274 Peygamberimiz Kitabımız isimli çalışma yaprağıyla yapılan derste, Öğretmen öğrencilere çalışma yaprağını dağıtmış ve onları etrafına toplamıştır. Ne yapacaklarını anlatmıştır. Başlık sarı boyanacak, büyük harfler kırmızı, nokta virgül yeşil boyanacak demiştir. Öğrt: Yapan kesip yapıştırsın sonra benim yanıma gelsin. Çocuklardan bitirenler, öğretmenin yanına gelmiştir. Onlara okutturmaya başlamıştır. Peygamberimiz, kitabımız Satır satır sırayla okumuşlardır. Öğrt: Kimmiş bizim peygamberimiz? Özgür: Hz. Muhammed Öğrt: Peygamber neydi, Allah ın neyiydi? Büşra: Kulu Öğrt: Kulu ve Öğrt: Elçisi. Yani yardımcısı. Allah ın emirlerini söyler. Arda: Öldü mü? Öğrt: Çok oldu. Allah birçok peygamber göndermiş sonuncusu Hz. Muhammed. 275 Konuyla ilgili bilgi verildikten sonra çalışma yaprağını doldurmaya sıra gelmiştir. Çocuklar tekrar yerlerine geçmişler ve resmi boyamışlardır. Öğrt: Bitirenler yanıma gelsin (başka bir masada yine öğrenciler grup oluyorlar) Bitirenler öğretmenin yanına gelmiştir. Öğrt: Burada nokta nokta bizim peygamberimiz yazıyor. Buraya ne yazacaksınız? tarihli 1. sınıf, Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 3, iki ders saati tarihli 1. sınıf, Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 5, iki ders saati. Aynı ders bir başka birinci sınıfta da işlenmiştir. Öğretmen, çalışma yapraklarını dağıtıp büyük harfleri kırmızı, noktalama işaretlerini yeşil yapmalarını, resimleri boyamalarını istemiştir. Çocuklar çalışma yaprağını kesip yapıştırdıktan sonra sınıfça okuma alıştırmaları yapılmıştır. Bir öğrenci okumuş diğerleri de tekrar etmiştir. Konuyla ilgili çocuklara peygamberimizin adını, kitabımızı ve dinimizi sormuş, öğrencilerden cevap almıştır. Başka bir bilgi verilmemiştir tarihli 1. sınıf, Türkçe Din Bilgisi Dersi,, Transkripsiyon 7, iki ders saati. 127

138 Öğretmen yazacakları şeyleri önce onlara sormaktadır ama kendisi cevaplandırmaktadır. Çocuklar yanlış yazınca sinirlenmektedir. Cevaplar burada var! Küçük yaz çocuğum! Çocuklar eksik harfle yazmaktadır ve cevapların altta olduğunu anlamamışlardır. Bekliyorlar ya da parçadan tam cümle almaktadırlar. Peygamber yazması gerekirken metinden peygamberdir kelimesini aynen almaktadır. Öğretmen yazanların yazılarını kontrol etmektedir. Bitirenlere her şeyinizi kaldırın, okuma yapacağız demiştir. 276 Peygamberimiz Kitabımız çalışma kâğıdının devamı olan dinî sembollerle ilgili çalışma yaprağını öğretmen derste şöyle kullanmıştır: Öncelikle içinde geçen kavramları açıklamıştır. Sonra Öğrt: Kalemlerinizi alın gelin yanıma. Çocuklar, öğretmenin yanına gelmiştir, masaya toplanmışlardır. Birlikte boşluk doldurmaları yapmışlardır. (M nare) Öğrt: Ne gelcek oraya? i harfi hadi yazın. Diğer kelimeler: Seccade, Takke, Tesbih, Rahle dir Öğrt: Önce bunları yazacaksınız, üç defa. Sonra kesip yapıştırıp, boyayacaksınız. Anladınız mı bunları? Minarede ne yapılıyor? Ezan okunur. Seccadede ne yapılıyor? Namaz kılınıyor. Takke? Adamlar namaz kılarken takıyor. Tespih? Dua çekiliyor, Allah anılıyor. Rahle? Kur an konuyor, eskiden masa yoktu buna konuluyormuş, şimdi masa var ona konuluyor. Öğrt: Bitirenler yanıma gelsin. Öğretmen başka bir çalışma yaprağı almış ve onun üzerinde bitirenlerle konuşmuştur. Öğrt: Büyüklerimiz bize nasıl bir dünya bırakabilirler? Biraz konuştuktan sonra kesin, yapıştırın demiştir. 277 Bu dersin devamında öğretmen hemen bir başka konuyla ilgili Büyüklerimizden Temiz Bir Dünya Đstiyoruz çalışma yaprağını vermiştir. Bu yaprak üzerinde çalışmalarını bitirenlerle konuşmuştur. Öğrt: Büyüklerimiz bize nasıl bir dünya bırakabilirler? tarihli 1. sınıf, Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 5, iki ders saati tarihli 1. sınıf, Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 9, iki ders saati. 128

139 Konuyla ilgili biraz konuştuktan sonra kesin, yapıştırın demiştir. Öğretmen çalışma yaprağının altındaki her şeyi Allah yarattı cümlesini öğrencilerden, defterlerine yazmalarını istemiştir. Öğrenciler, çalışma yaprağındaki resmi boyadıktan sonra öğretmen metni yazmalarını istemiştir. Öğrt: Yazınca akıllarında daha iyi kalır. Demiştir. Öğretmen, öğrencilerin yazıp yazmadıklarını kontrol ettikten sonra onların toplanmalarını istemiştir. 278 Sınıf Yönetimi Derse giriş Öğretmen dersi şarkı söyleyerek başlatmıştır. Öğretmen, hep birlikte öğrencilerle sınıfın ortasına geçmiş, bazı rontları da kullanarak şarkıyı söylemişlerdir. Çocukların hem elleri hem ayakları hareket etmektedir. Şarkının sözleri şöyledir: Ağaçları donatan, çiçekleri açtıran bir Allah tır, bir Allah. Hayvanları yaratan, insanları yaşatan, dünyamızı koruyan Bir Allah tır bir Allah. 279 Bu şarkı çocukların defterlerine yapıştırıp, boyamaları için verilmiştir, (Ali ile Ailesi çalışma yaprağı) bestesini öğretmen yapmıştır. Ders Gözlemlerinin Raporu 1. Nerede ne denir? Konusu işlenirken Bisiklet Kazası çalışma yaprağı yardımıyla ders öğretimi yapılmıştır. Ancak öğretmen, kaza yapan çocuğa ne denileceğini öğrencilere sormuş ve ardından kendisi tahtaya üç cümle yazmıştır: Yardım edeyim mi?, Bir yerin acıyor mu?, Doktor çağıralım mı?. Bu olayla ilgili dinî boyut üzerinde durulmamıştır. Başkalarına yardım etmenin, dinin de öğütlediği davranışlardan olduğu belirtilmemiştir. Sadece kaza yapan bir kimseyle diyalogta kullanılacak ifadeler üzerinde durulmuştur. Nerede ne denir? konusu programda yer almamaktadır. Programda 1. Ünite de Aile Hayatı konu başlığı altında Birbirine yardım etmek ve yardım kabul etmek konusu vardır, o da aile ilişkilerine yönelik işlenmesi istenen bir konudur. 2. Dinî objeler konusunda öğretmen, soru cevap yoluyla öğrencilere bilgi vermiş, kısmen onlara buldurmuştur. Fakat Đbadet ne demek? sorusunu sorup cevabını tarihli 1. sınıf, Türkçe Đslam Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 9, iki ders saati tarihli 1. sınıf, Türkçe Đslam Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 13, iki ders saati. 129

140 almadan ve bir açıklama yapmadan soruyu geçmiştir. Verilen bilginin öğrencilerin ezberlemesine yönelik olduğu anlaşılmaktadır; çünkü çalışma yaprağında istenen bilgilere ilişkin açıklama yapılmamıştır. 3. Kurban olan hayvanların işlendiği derste, öğretmen öğrencilere hangi hayvanların kurban olacağını sormuştur. Öğrenciler gelişi güzel tahminde bulunmalarına karşın, öğretmen konuya ilişkin hiçbir açıklama yapmamıştır. Kendisi hangilerinin kurban olduğunu söylemiştir ve öğrencilerde ona göre çalışma yaprağında işaretlemeler yapmıştır. Konu programda yer almamaktadır ve öğrenci seviyesine de uygun değildir. Bunun yerine bayramda et yeme ve et dağıtma ile ilgili açıklamalar yapılıp konun dinî yönden açıklanması uygun olacaktır. 4. Peygamberimiz ve Kitabımız konusu da programda yer almamaktadır. Ancak öğretime konu edilmiştir. Bir öğrencinin Kur an a dokunamam ifadesi üzerinde konuşulmamıştır. Sadece Kur an ın insanlar tarafından yazıldığı, bu nedenle Kur an a dokunabileceği söylenmiştir. Öğrencinin ön bilgileri veya hangi sebeple böyle söylediği üzerinde durulmamıştır. Peygamber in adı söylenmekle yetinilmiş başka bilgi verilmemiştir. Kur an ın farklı dillerde yazılmasına yönelik örnekler gösterilmiştir. Kur an ın ne olduğu, niçin kutsal kabul edildiği üzerinde konuşulmamıştır. Öğrencilerin kendi tecrübelerinden hareketle öğretimi gerçekleştirmek öğrenmeyi kolaylaştıracaktır. 5. Pedagojik açıdan çalışma yapraklarıyla birinci sınıfta çalışmak, şayet çalışma yaprağı da uygun içerikte ise olumlu bir tercihtir. Öğretmen öncelikle, çalışma yaprağı ile öğrencilerin ne yapacağı konusunda bilgi vermektedir. Ardından okuyup anlamalarını ve defterlerine kesip yapıştırmalarını istemektedir. Öğretmen öğrencilerin kendilerinin yaptıklarının dışında birlikte okuma alıştırmaları da yapmaktadır. Bu etkinlikle çocukların okuma becerisini geliştirmeye çalıştığı anlaşılmaktadır. Kendisiyle yapılan görüşmelerde, okuma faaliyetini önemsediğini de ifade etmiştir. Ayrıca noktalama ve imla işaretlerinin farklı kalemlerle boyanması yine Türkçe Dil Bilgisi yeterliliğini geliştirmeye yöneliktir. Fakat bunların din öğretimi ile ilşkisini kurmak zordur. Öğrenciler, çalışma yaprakları ile yapmaları gerekenleri yaptıktan sonra öğretmen, okunanları konuşmak üzere yuvarlak masa oluşturmuştur. Konuşma 130

141 etkinliği ve birlikte çalışma için kullanılan bu oturma düzeni öğrencilerin daha zevkle çalışmasını sağlamaktadır. Öğretmenin çalışma yapraklarındaki boşluklara gelecek şeyleri söylemesi, öğrencinin bilgiye kendisinin ulaşmasını engellemektedir. Dolayısıyla bu davranış, ezberci anlayışa daha uygundur, bağımsız çalışan bir zihin geliştirmeye engel olacaktır. 6. Derse, konuya uygun şarkı ile başlama ve ona uygun rontları yapma öğrencileri motive eden bir etkinliktir. Öğrenilen konuyla bağlantılı olması bilginin zihinde kalıcılığını arttıracaktır. Ayrıca şarkı içinde geçen sözler öğrencilerin anlayacağı ve şarkı melodisinin öğrencilerin söyleyebilceği seviyede olduğu görülmüştür. 280 Ara Özet Görüşme ve ders gözlemleri karşılaştırıldığında ifade edilenlerin, ders gözlemlerinde karşılık bulduğu görülmektedir. Ancak anne ve babanın, derste öğretilen konuların programda yer alıp almadığı ve onların içeriğinin yeterince açıklanıp açıklanmadğı konusunda bilgi sahibi olmadıkları anlaşılmaktadır. Derste farklı etkinliklere yer verilmektedir, Türkçe okuma alıştırmaları yapılmakta, imla ve noktalama işaretlerine dikkat çekilmektedir. Dolayısıyla velinin, çocuklarının Türkçe Dil Bilgisi ni öğrenmesi talebi karşılanmaktadır. 2. Đkinci Sınıf Türkçe Din Bilgisi Dersi a. Görüşme 2 (1) Anneyle Görüşme Kezban Tatar la görüşülmüştür. Görüşmeye Dair: tarihinde Va nın evinde görüşülmüştür. 280 Din öğretiminde şarkının kullanılması hakkında geniş bilgi için bkz. Johannes Lähnemann, Musik und Lied im Religionsunterricht, Yayına Hazırlayanlar (Hg): Gottfried Adam, Rainer Lachmann, Methodisches Kompendium für den Religionsunterricht 1, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2002, s

142 Kişisel Bilgiler: Va Türkiye de doğmuştur, otuz üç yaşındadır. Ev hanımıdır. Daha önceleri mesleği olmadığından temizlik işlerinde çalışmıştır. Ortaokul ve Meslek Lisesi ni okumuştur. Meslek Lisesi nde bir mesleği tam olarak öğrenmemiştir. Çünkü bir sene devam edebilmiştir. Almanya ya 1977 yılında gelmiştir. Eşi otuz dört yaşındadır. Vb, Almanya da doğup büyümüştür. Aynı şekilde Ortaokul ve Meslek Lisesi ni okumuştur. Üç çocukları vardır. On altı, on üç ve sekiz yaşlarındadır. Va, on altı yaşında evlenmiştir. Genç bir annedir. 281 Çocuğun dersleriyle ilgilenme Va, çocuğunun okul toplantılarına katılmaktadır. Bir problem olmadığı ve çağrılmadığı sürece görüşmeye gitmemektedir. 282 Aydan ın dersleriyle anne, kendisinin ilgilendiğini söylemektedir. Evet beraber yapıyoruz sayılır yani(güldü) 283 En çok matematik ve Almanca derslerinde yardım istemektedir. Aydan, çok mükemmel Almanca konuşamamaktadır ancak şu anda dili yeterli gelmektedir. Yazı yazmada ve anlamada zorlanmaktadır. Okulda verilen Almanca destek derslerine katılmaktadır. 284 Va, bu derse çocuğunun hangi zamanlarda gittiğini, kaç saat ders aldığını bilmemektedir. Plana göre değiştiğini ifade etmiştir. 285 Va, din dersi öğretmeniyle henüz tanışmamıştır. Büyük kızı ve oğlu da ondan ders almasına rağmen sadece duyumlardan tanımaktadır. 286 Bu derste çocuğunun neler öğrendiğini anlatan Va, çocuğunun Allah ın bir olduğunu, Kelime-i Şehadeti, besmeleyi, bazı hikâyeleri öğrendiğini bildirmiştir. Mesela Bayramlarda Kurban bayramı neden yapılır, nasıl yapı- oluyo eee falan hepsini öğrenmişler çocuklar. Ramazan Bayramı nda mesela, bütün hepsi defterlerinde mevcut. 287 Anne, çocuğunun defterlerine baktığını ifade etmiştir Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 4, St: A.g.d., Transkripsiyon 4, St: A.g.d., Transkripsiyon 4, St: A.g.d., Transkripsiyon 4, St: A.g.d., Transkripsiyon 4, St: A.g.d., Transkripsiyon 4, St: A.g.d., Transkripsiyon 4, St: A.g.d., Transkripsiyon 4, St:

143 Din dersini ve dersin dilini tercih Dersi nasıl tercih ettiğini anlatan Va, kendisine gönderilen bir belgede, din dersini seçmiştir. Çocuğunun hem din dersi hem Türkçe Dersine gitmesini istemiştir. Din Bilgisi Dersi için not verilmesinin istenip istenmediği kendisine sorulmuştur. Va, not verilmesini istememiştir. 289 Va, din dersini niçin tercih ettiğini şöyle anlatmıştır: Çünkü dinimizi de öğrenmeleri açısından en azından bazı bilgileri edinmeleri için. Tam detaylı da olmasa biraz çocuklar bazı şeyleri kapıyorlar, din dersindende. M: Detaylı da olmasa derken Va: Yani tam inceden inceye öğrenilmese de bilmeleri, gene de gidip öğrenmelerinde fayda var. 290 Va ye neden Türkçe Din Bilgisi Dersi ni tercih ettiği, okulda Almanca Đslam Din Dersi nin de olduğu sorulduğunda Va, öyle evet, onu da yeni duydum (gülerek) Almanca dan din dersi verildiğini Alman öğretmenler tarafından din dersi verildiğini daha yeni duydum ben (gülerek) eee arkadaş söyledi. Ama benim tercihim gene Türklerde Tabi. Çocukların zaten daha iyi anlayabilmeleri için Türkçe verilmesi daha iyidir. Türkçe ana dilleri. Almanca da mesela bi şey dese çocuklar bu sefer iki dini de birbirine karıştırma şeyleri de olabilir. 291 Demiştir. Konuşmalarından ve görüşmenin devamından anlaşıldığı üzere Va nin okuldaki Almanca Đslam Din Bilgisi Dersi nden haberi yoktur ve Etik dersiyle karıştırmaktadır. Yok ya ben fark etmedim. Ama ben arkadaştan duydum. Çünkü Etikler oluyor, ben Etiklerde başka şeyler yapıldığını düşünüyordum, gerçi öyle yapılıyordu eskiden. Şimdi Etik te Alman öğretmeni, Almanca din dersi verdiğini duydum, ay Türkçe din dersi verdiğini duydum. 292 demektedir. Böyle bir dersin çocuklar için uygun olmayacağını belirten Va, sebebini şöyle açıklar: Çünkü eğer bütün derslerden ver- bütün dinleri öğretiyorlarsa çocuklarda bocalama çıkar. Hangisi neydi, diye. Çünkü gerçekten dinimiz çok ince bir dindir. Bunu da en iyi bilen kişiden eğitimini alıcaksın ki ona göre çocuklarımız da öğrensin A.g.d., Transkripsiyon 4, St: A.g.d., Transkripsiyon 4, St: A.g.d., Transkripsiyon 4, St: A.g.d., Transkripsiyon 4, St: A.g.d., Transkripsiyon 4, St:

144 Ders dili Almanca olduğunda çocuğunun zorluk çekeceğini belirten Va, şunları söylemiştir: Yok uyuşturmaya şey yapardı ama bocalardı. Çünkü Türkçe mizde, biz tam Türkçe yi bilmiyoruz ve bi kelime çıkıyor ortaya mesela soruyor, anne bu Türkçe ama bunun anlamı nedir? Diyor, bilmiyor çocuk. Mesela namaz kılmayı sordu bana, diyorum ki böyle böyle, böyle böyle yapılacaktır diye. Yani anlattın mı çocuk onu kavrayabiliyor. Ama Almanca olmada biraz yani bizim çocuklarımız zorluk çeker. 294 Din dersinden hoşnut olma Derslerin yeterli olmadığını söyleyen Va, tam yeterli şey değil ama en azından iyidir. Çünkü bizler de yeteri kadar ilgi- ilgilenemiyoz. Her şeyi öğretemiyoruz çocuklara. Gene de yani ben memnunum. 295, Ha az olması. Çünkü heralde ya zaman kısıtlı ya da haftada bir kere oluyor Türkçe Din Dersi. O zarfın içinde de tabii ki çocuklara hepsini öğretmek çok zor. O yüzden de hep kısa kısa alınmış bölümler ama ıııı kısa olmasına rağmen bayağ bişey öğrettiklerini zannediyorum. 296 Çocuğunun bu derste Allah ın yarattıklarını öğrenmesi ve konuyla ilgili resimler çizmesi annenin çok hoşuna gitmiştir. 297 Din dersinden hoşnutsuz olma Va, din dersi ile ilgili kendisini rahatsız eden, memnun olmadığı herhangi birşey olup olmadığı sorulduğunda, cevabı Valla şu anda aklıma gelmiyor öyle bişey çünkü yani biz öyle olmuşuz ki, ne kadar ders verilirse, neler yapılırsa o kadar da artık tamam diyoruz. Yani bilemiyorum o konuda aklıma hiç bişey gelmiyor A.g.d., Transkripsiyon 4, St: A.g.d., Transkripsiyon 4, St: A.g.d., Transkripsiyon 4, St: A.g.d., Transkripsiyon 4, St: A.g.d., Transkripsiyon 4, St:

145 Din dersine yönelik beklentiler Va nin tek beklentisi çocuğunun dinini öğrenmesi, hangi dinden olduğunu bilmesi dir. Kendileri çocuklarına din konusunda destek olamamaktadır, bu sebeple okulda öğrenmelerini istemektedir. 299 Va, dinle ilgili konuların kademeli olarak öğretilmesini beklemektedir. çocuğun yaşına göre bazı alımlı şeyler var. Mesela diyelim ki, biz kalkıpta yirmisekiz tane peygamberi çocuğa anlattık mı, o artık şaşırır. Hangisi hangisi diye. Fakat bölüm bölüm en azından anlatılırsa yani bugün ikinci sınıfsa, yarın üçüncü sınıf, daha farklı şeyler öğretilse, hani daha değişik şeyler öğretilse, böyle yavaş yavaştan bütün hepsini dokuzuncu sınıfa kadar, olur mu bilmiyorum ama kavrayabilse yani. Bütün temelini alabilse. Hani zamanla diyorum ben. Çünkü tabii ki hepsini isterim sure öğrenmesini de isterim, peygamberleri de tanımalarını isterim hepsini istiyorum. Ama hepsi sığmıyor bir yere çünkü zaman az bir saate iki saate hiçbir şey sığmıyor. 300 Çocuğu camiye gönderme Va, Almanya da eğitim almıştır ve aynı din derslerini kendileri de görmüşlerdir. Kendisinin dinle ilgili öğrendiklerini daha çok cami eğitimi sayesinde olduğunu ifade etmektedir. Kızlarını da bu sebeple camiye göndermek ve temel eğitimlerini oradan almalarını sağlamayı arzulamaktadır. Va, büyük çocuklarını daha önce camiye götürüyorken zamanla pazar günlerini kendisi için ayırmak istemiştir. Zaman kısıtlığından ve caminin uzak oluşu nedeniyle camiye götürmekten vazgeçmiştir. Aydan, henüz hiç camide eğitim almamıştır. 301 Fakat Va, Aydan ın camide eğitim almasını çok arzulamaktadır. Niçin şöyle (sesini yükseltti) Kur an-ı Kerim i okumayı, Arapça okumayı öğrensin, çünkü ben de evlenene kadar camide okuyordum. Hem dışarı hem de camide okuyordum. Hem ne bileyim daha çok, o kadar çok bilgiler var ki, onların hepsini okulda alacağına inanmıyorum zaten. Çünkü yeterli değil kısıtlı zaten, o yüzden de camide daha fazla bilgi alacağına inanıyorum. 299 A.g.d., Transkripsiyon 4, St: A.g.d., Transkripsiyon 4, St: A.g.d., Transkripsiyon 4, St:

146 Hani en azından Arapça öğrenmeleri, Arapça nın manasını da öğrenebilirler. Bilemiyorum (sessiz) 302 (2) Çocukla Görüşme Aydan Tatar la görüşülmüştür. 303 Görüşmeye Dair: tarihinde çocuğun evinde Türkçe görüşülmüştür. Kişisel Bilgiler: Sekiz yaşında Holzgarten Okulu 2. sınıf öğrencisidir. 304 Ders çalışma Aydan derslerini yapmada bazen zorlanmaktadır. En çok Almanca da zorlanmaktadır. Yardım istediğinde annesi yardım etmektedir. Din Bilgisi Dersinde zorlanmamaktadır. 305 Din dersi etkinlikleri Derste yaptıklarını anlatan Aydan, şunları söylemektedir: Iım böyle yanımıza, yanınıza yanına çağırıyor ondan sonracıma anlatıyor, böyle şöyle yapcanız diye. Yazma şeyinde de çizdiriyor kalemle hafiften, onlara bakarak yazıyoz. Böyle anlatıyor. Şimdide bugün de hızlı öğrenme şeyi var, okuma şeyini yaptık oyun gibi, ondan sonracıma bi Dakka, ondan sonracıma onları saydık, öyle bitti. Hıh (güldü) 306 Öğretmen derste hızlı okuma yarışı yapmıştır. Herkes kitaplarından seçilen metni okumuştur ve öğretmen de çocuklara dakika tutmuştur. Süre bitiminde kimin kaç kelime okuduğuna bakılmıştır. Bu yapıldıktan sonra okudukları hikâyede ne anlatıldığı üzerinde konuşulmuştur. Çocuklara ne anladıkları sorulmuştur. 307 Öğrenciler derste, halka oluşturmaktadır. Bu halkada oturup, konuyla ilgili ne anladıklarını, öğrendiklerini konuşmaktadır. Sandalyesiz halka yaptıklarında birinci sınıfta, öğrendikleri şarkıyı söylemişlerdir ve ayaklarını folklor figürü olan sağa ve 302 A.g.d., Transkripsiyon 4, St: Görüşmede Dersin Dili ve Camiye Gitme kategorileri oluşmamıştır. 304 A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St:

147 sola sallamışlardır. Aydan, Böyle şarkı söyleyerek sağ sol yapıyoz, bazen sonra şarkı söylüyoz, sağ sol ayağmızı, sağ sol demiyoz ama öyle devam yapıyoz, şarkının böyle devamlarını yapıyoz. Demiştir. Ama Aydan bu şarkıyı hatırlamamıştır. Çünkü bu oyunu oynayalı çok olmuştur. 308 Bundan başka derste oyun oynamamışlardır. 309 Aydan, bir tane de ilahi öğrenmiştir ama unutmuştur. Đlahinin defterinde olduğunu belirtmiştir. 310 Fakat daha sonra bunun folklor figürlerini yaptıkları şarkı olduğunu söylemiştir. Birinci sınıfta bu şarkıyı öğrenmişlerdir, ikinci sınıfta da bunu öğretmen çalışma yaprağında vermiştir. 311 Bazen derste öğretmen, çalışma yaprakları dağıtmaktadır. Çalışma yapraklarını öğrenciler, önce defterlerine yapıştırmaktadır sonra boyanacak yerleri boyayıp, okumaktadır. 312 Derste el işi-teknik yapmamaktadır. 313 Öğretmen ödev vermektedir. Şey kitaptan bişeyler yazıyoz vayahutta Bil-(res-) ııım Resimli Hikaye yapıyoz, bazen müzik öğreniyoz. Tek bi tane öğrendik şimdiye kadar. M: Ev ödevi olarak? A: Hı hı 314 Öğretmen ödevlere bakmaktadır ancak Aydan, onun bazen unuttuğunu ifade etmiştir. 315 Derste okudukları bir metnin resimli hikâye olarak boyamaları istenebilmektedir. Taş kaynatan kadın hikâyesini bu şekilde çalışmışlardır. 316 Dağıtılan çalışma yaprağında bazı kelimelerin farklı renklere boyanması istenmektedir. Aydan bunun sebebini bilmedikleri kelimelerin dikkatlerini çekmesi için yapıldığını belirtmiştir. 317 Öğrenciler, kitaptan yazı yazmayı çok sık yapmaktadır. M: Buraya da doğrulukla ilgili bişeyler yazmışsın. A: Evet yazdık ondan sonra. M: Bunu kitabınızdan mı yazdınız? 308 A.g.d.,Transkripsiyon 3, St: A.g.d.,Transkripsiyon 3, St: A.g.d.,Transkripsiyon 3, St: Đlahinin metni şöyledir: Allahıma teşekkür ediyorum. Yürüdüğüm koştuğum için Allah a teşekkür ediyorum. Okuduğum yazdığım oynadığım için Allah a teşekkür ediyorum. Sevdiğim sevildiğim yaşadığım için Allah a teşekkür ediyorum. 311 A.g.d.,Transkripsiyon 3, St: A.g.d.,Transkripsiyon 3, St: A.g.d.,Transkripsiyon 3, St: A.g.d.,Transkripsiyon 3, St: A.g.d.,Transkripsiyon 3, St: A.g.d.,Transkripsiyon 3, St: A.g.d.,Transkripsiyon 3, St:

148 A: Kitabımızdan yazdık. M: Öğretmenin dediği yerleri yazdınız herhalde? A: Evet her gün öyle yapıyoruz ( gülerek) 318 Bu derste sınav olmamışlardır. Türkçe dersinde olmuşlardır. 319 herhangi bir konunun olmadığını söylemiştir. 320 Anlamadığı Sınıf yönetimi Öğretmen derste konuşulduğu zaman kızmaktadır (Gülerek) Bigün bi sınıftan kafasına vurdu defterle, konuşuyor diye çok, bazen de kızıyor. Sinirli diğil az kızıyor, konuşanlara ama çok kızıyor 321 Derste öğrenilenler Bu derste neler öğrendiğini anlatan Aydan Hacta döndüklerini falan anlattı, onu insanlar boyadık. Hac şeyini verdi kâğıdını, onu kesip yapıştırdık, ondan sonracıma boyadık, ondan sonracıma başlarında bi şey var çiçekli, Arapçasında bismilaramanirarahimi öğretiyordu, ondan sonracıma Türkçesinden de vardı. Onun da vardı, altta yazıyordu ondan sonracıma..ıhh unutmadım esirgeyen bağıslayan Allah ın adıyla başlarım. Ondan sonra defterden yazdığımız şeyleri kitaptan ondan yazdığımız şeyleri anlatıyor bize, şöyle böyle diye, o kadar. Aydan aslında hac, besmele ve kitaptan okudukları konulara işaret etmektedir. 322 Defterine birlikte bakılıp konuşulduğunda besmele çalışma yaprağı verilmiştir. Öğretmen sadece besmeleyi ezberleyin demiştir. Kavramlarını açıklamamıştır; esirgeyen, bağışlayan kavramları vb. 323 Ali ile Ailesi çalışma yaprağını okumuşlar, boyamışlardır. Burada Ali nin yaşamayı Allah ı sevdiğini öğrenmişlerdir. Allah la ilgili öğretmenden öğrendiklerini nakletmiştir. Allahımız ağaçları, şey güneşi falan onları yaratıyor dedi. Ondan sonracıma mesela dua ettiğin zaman çocuk istediğin zaman mesela onu veriyor işte. Đstediğin her şeyi yapıyor, bazen dedi. Ondan 318 A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St:

149 sonracıma kötü bişey söylediğiniz zaman eksi yapıyor size diyo, iyi bişey yaptığınız zaman diyo, şeey eemm doğru şey veriyor, dedi. Öyle anlattı. 324 Fakir çocukları boyadıkları derste fakir çocuklara nasıl yardım edebiliriz, neler verebiliriz bunlar üzerinde konuşulmuş ve çocuklar bunları resmetmiştir. 325 Peygamberimizin 571. yılında doğduğunu kırk yaşında peygamber olduğunu öğrenmiştir. Peygamberlerin insanlara yardım ettiğini, Allah ın dediklerini yaptıklarını öğrenmiştir. Konuyla ilgili çalışma yaprağı dağıtılmış oradaki bilgiler okunmuş ve boyanmıştır. Hz. Peygamberin sarı renkte boyanması istenmiştir. 326 Ramazan Bayramı konusunda büyüklerin ellerinin öpüldüğünü, büyüklerin şeker, para verdiklerini konuşmuşlardır. Konuyla ilgili çalışma yaprağı verilmiştir. Çocukların bayramı nasıl kutladıkları ve niçin bayram kutlandığı üzerinde konuşulmamıştır. 327 Taş kaynatan kadın isimli metni çocuklar okumuştur. Onun resimlerle ifade edilmesi istenmiştir. Aydan ın ifadesine göre metin öğrencilere açıklanmamış, üzerinde konuşulmamış, çocukların ne anladıkları sorulmamıştır. 328 Đlk kurban konusunu kitaptan okumuşlar, Hz. Đbrahim in oğlunu kurban etmek istemesini öğrenmişler ve öğretmenin işaretlediği yerleri kitaptan defterlerine yazıp onunla ilgili resim boyamışlardır. 329 Yalancı Çoban hikâyesi kitaptan işlenmiştir. Önce metni okumuşlar sonra üzerinde öğretmen çocukları konuşturmuş ve ardından resimli hikâye yapmalarını istemiştir. Bu hikâye ile ilgili konuşulduğunda şunlar çıkmıştır: Aydan Bu adam şimdi yetişin kurbanlarımı şeyler yiyor diyordu, kurtlar, ondan sonracıma geliyordu şeyler, ondan sonracıma şapıyordu gülüyordu, onlar da geri gidiyordu. Ondan sonracıma gerçek olay burda oldu. Ondan sonracıma yetişiiin diye bağırdı, onlarda inanmadılar öyle öldüler koyunları. M: Ne öğrendin sen bu hikâyeden, sonuçta çobanlar hep böyle yalan mı söylermiş? 324 A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St:

150 A: Ihh. Yalan söylemezlermiş. Yalan söylediği için başına bu gelmiş işte. Gerçekten onlar da inanmamış yine yalan atıyor diye. Ondan sonracıma kurbanları da ölmüş sonunda. M: O zaman biz ne yapmalıyız? A: Biz yalan atmamalıyız, şaptı. 330 Balıkçılar hikâyesi yine kitaptan okunmuş ve belli yerleri defterlerine yazılmıştır. Resimli hikâye yapmışlardır. Bu hikâye hakkında konuşulduğunda Aydan şunları söylemiştir: A: Allah a fırtına geldikten sonra yalvarabiliriz, kötü bişey olduktan sonra. M: Kötü bişey olmadan önce yalvarsak olur mu? A: Olmaz M: Đlla kötü bişey mi gelcek? A: Ihh (güldü) 331 konuşmanın devamında Aydan, Allah ın her zaman yardım edeceğini düşündüğünü ama öğretmenin bazen Allah ın yardım etmeyebileceğini dediğini, söylemiştir ve ona yalvarmazsak başımıza daha büyük bişey gelir demiştir. 332 Cami ve Kilise çalışma yaprağında Aydan, Burda kilise ve camiyi öğrendik. Burda hilal yazıyor, hilal bu demekmiş. Öyle çizdik sarı renge boyadık, sarı renkle de buraya şaptık. Papaz da kilise de bu demekmiş, yok papaz ha bu demekmiş, onu yaptık. Öyle devam yaptık, öğretmen de bize boyattırıp da yaptı işte. Cami ile kiliseyi beraber yaptık çünkü bu kilise bu cami. Böyle yaptık. 333 Büyüklerimizden temiz bir dünya istiyoruz çalışma yaprağında Burda diyor ki büyüklerimiz, bir temiz dünya istiyor. Ondan sonracıma, burda Allah bize çoğaaalmak emirini vermiştir diyor. Çoğalmak için sağlıklı olmak gerekir diyor. Biz de bunu böyle boyadık, temiz olalım ondan sonra öğretmenimiz bize anlattı, sokakları pis bırakmıyalım diye. Ondan sonracıma biz de evet dedik, temiz bırakmamız lazım dedik. Ondan sonracıma öyle devam ettik boyamaya. M: Çoğalmak ne demek Merve? 330 A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St:

151 A: Çoğalmaaak, em böyle (5) ııııı meselaa çoğalmak böyle temeşirler tavşanlar gelir herhalde. Resimde (gülerek) öyle gösteriyor. M: Allah bize çoğalma emrini vermiştir. Ne demek bu? Allah bize çoğalma emrini vermiştir? A: ıııı (7) 334 Bu konuyla ilgili olarak defterlerine yazı yazmışlardır Allah her şeyi yaratmıştır demişler. Allah ın yaratması ile ilgili Aydan la konuşulduğunda Yaratmak, mesela ağaçları yarattı, çiçekleri ondan sonracıma toprakları falan onları yarattı demek 335, Đnsanlar ev yaratabilir taşlarla, ondans- insanlarda yaratabilir toprağı ekerek, domates felan. Ondan sonracıma. M: Đnsanlar nasıl yaratır Allah nasıl yaratır? A: Allah M: Arada ne fark var? A: Hiçbir fark yok. M: Ama insanlar mesela toprağı eker dedin, A: Evet toprağı eker ama Allah da topraktan büyütür.(güldü) 336 Öğrenciler, Hac konusunu öğrenmişlerdir. Kâbe resmi çalışma yaprağında verilmiştir. Öğrenciler onu kesip defterlerine yapıştırmış ve onun etrafında tavaf yapan insanlar çizmişlerdir. Kâbe nin etrafında yedi defa döndüklerini, hacca gitmek isteyenlerin gidebileceğini, orada insanlar beyaz bir şey giyindiğini, dua edip namaz kıldıklarını öğrenmiştir. Hac konusuyla ilgili sorulan bir soruya verdiği cevap dikkat çekicidir. M: Hacca gidince Allah sever mi insanları? A: Sever (sessiz gülerek) ama normal normalde olanları da sever. Her türlü olanları sever. 337 Öğrenciler, Kurban Bayramını öğrenmişlerdir. Bu bayramda ne yaptıklarını konuşup bunu resimlemişlerdir. Niçin kutlandığı hakkında konuşmamışlardır. 338 Öğrenciler, Doğruluk konusunu kitaplarından öğrenmişlerdir. Oradan defterlerine Aldatan bizden değildir, hile düzen cehennemedir, hadisini yazmışlardır. Aldatmanın ne olduğunu Aydan, bilmemektedir. Ancak hile ile ilgili örnek vermiştir. 334 A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St:

152 Sağlam elmaların içerisine satıcı çürük elma koyarsa hile yapmış olmaktadır. Doğru olmak içinse temiz elmaları koymak gerekmektedir. 339 Ben Müslümanım konusunu yine kitaptan işlemişlerdir. Öğrenciler, defterlerine belli yerleri yazıp kilise ve cami resimleri boyamışlardır. 340 Aydan, Peygamberimiz Ulu şiirini çok uzun bulduğu için anlamadığını söylemiş, sadece şiiri kitaptan yazdığını belirtmiştir. 341 Susuz köpek hikâyesini kitaplarından öğrenmişlerdir. A: Evet burda koyun emm peygamberimiz bir bahçedeydi onu şapıyordu. Bu da ona şikâyet ediyordu, birisini. Hep şey ediyordu şikâyet ediyordu işte. Peygamberimiz de dedi ki, bu deve kimindir? O da benimdir, bu da benimdir diye şaptı. Peygamberimiz de sen Allah tan korkmaz mısın dedi, o da bişey demedi. Ondan sonracıma M: Peygamberimiz nerede? A: Peygamberimiz burada (resmini çizmiş) M: Bunu niye böyle sarı yaptın? A: Peygamberimizin yüzü yok diye sarı yaptım. Saten telezyonlarda sarı gösteriyorlar. 342 Susuz köpek hikâyesinden Aydan şunları öğrenmiştir: Su da verebiliriz ama onu evimize alıp besleyebiliriz de. Veyatta sahibinden şey yapmış olabilir, kapıdan çıkabilmiş olabilir, onu görüpte gasteye ilan verebilir sahibine sonra onu geri verebiliriz. 343 Öğrenciler Ağlayan Deve hikâyesini öğrenmişlerdir ancak Aydan bu hikâyede ne öğrendiğini hatırlamamaktadır. Sadece resimli hikâyesini yapmıştır. Kahramanların, neler konuştuklarını konuşma balonlarına yazmışlardır. 344 Çalışmak konusunu ( Barışmak için çalışmak lazım, Herkes çalışmak zorundadır) öğrenmişlerdir. 345 Dersten hoşnut olma/olmama Aydan, öğretmenin dersteki etkinliklerinden ve derste öğrendiklerinden memnundur. 346 En çoook kitaptan hikâye yazmamız hoşuma gidiyor, Resimli 339 A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St:

153 Hikâye yaptırması hoşuma gidiyor. Boyatması hoşuma gidiyor. 347 Hoşuna gitmeyen bir şey yoktur, demektedir. 348 Görüşmelerin Raporu 1. Anne, Almanya da ilkokula ve ortaokula gitmiş ancak herhangi bir meslek edinememiştir. Baba da aynı şekilde Almanya da okumuştur. Anne, Aydan ın sadece okul toplantılarına katılmaktadır. Din Dersi öğretmeniyle hiç görüşmemiştir. Diğer çocukları da aynı öğretmenden ders almasına rağmen onların döneminde de öğretmeni tanımamıştır. Anne, çocuğunun derslerine yardımcı olduğunu söylerken tereddütlü konuşmuştur. Evet beraber yapıyoruz sayılır yani (güldü) Sayılır ifadesi pek olumlu bir ifade değildir, ayrıca böyle dedikten sonra annenin gülmesi de söylediklerinin doğrulunda şüpheye düşürmektedir. Anneye göre, Aydan ın Almancası yeterli değildir ve bu sebeple destek dersleri almaktadır. Fakat ne kadar kaç saat aldığını annenin bilmemesi, çocuğunun dersleriyle ne kadar ilgilendiğini göstermektedir. 2. Çocuğunun bu derste neler öğrendiğini, anne çocuğunun defterine bakarak öğrenmiştir. Defterinde gördüklerini saymaya çalışmıştır. Fakat söylediği konular oldukça azdır; Ramazan Bayramı, Kurban Bayramı, Kelime-i Şehadet, Besmele ve bazı hikâyeler. Aydan, derste hızlı okuma etkinlikleri yaptıklarını, kitaptan bazı yerleri yazdıklarını, yazmadan önce öğretmenin işaretlettirdiğini ifade etmiştir. Bazı kelimelerin farklı renklerde boyanmasının, öğretmen tarafından istenmesi, çocukların Türkçe dil gelişimlerine yönelik yapılan çalışmalar olarak kabul edilebilir. Çünkü amaç bilmedikleri Türkçe kelimelerin işaretlenmesidir. Aydan, öğretmenin kitap merkezli ders işlemesine dikkat çekmiştir. Her ders kitaptan bazı konuları yazmaktadır. Bunu ifade ederken Aydan ın gülmesi aslında onun da sürekli kitaptan yazmalarını normal bulmamasından kaynaklanmaktadır. Aydan, derste bir folklor figürü dışında eğitsel oyun oynamamıştır. Zaman zaman derste çalışma yaprakları ile çalışmışlardır. Aydan ın defterine bakarak yapılan görüşmede programda yer almayan konuları, onun derste öğrendiği görülmüştür. Hac, Besmele, Ramazan 346 A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St: A.g.d., Transkripsiyon 3, St:

154 Bayramı, Kurban Bayramı, Doğruluk, diğer dinlerle ilişkileri anlatan kitaptan bir okuma parçası (Ben Müslümanım) 349, Barış ve Đslam ın katkısını anlatan bir konu (Barışmak Đçin Çalışmak Lazım), Hz. Peygamber in çalışmakla ilgili bir hadisini (Herkes Çalışmak Zorundadır) kitapdan öğrenmişlerdir. Bunlar arasından Hz. Đbrahim in oğlunu kurban etmesi (Đlk Kurban), yalan söylemek (Yalancı Çoban), Allah a inanmak ve dua etmek (Balıkçılar Hikâyesi), cami ve kilise konuları programda yer almayan ancak çalışma kitaplarında çalışma yaprağı veya ders kitaplarında okuma parçası olarak yer alan konulardır. Fakat bunlar öğretime konu edilmiştir. 3. Anne, bu dersi kendisine gönderilen bir formla tercih etmiştir. Aydan hem Türkçe hem de Din Bilgisi Dersine devam etmektedir. Din Bilgisi Dersine çocuğunu gönderme sebebi, çocuğunun bazı dinî bilgileri öğrenmesi amacıyladır. Anne, okulda verilen Almanca Din Bilgisi Dersi nden habersizdir. Neden Almanca Din Bilgisi Dersi ni tercih etmediği anneye sorulduğunda Etik dersi ile karıştırmıştır. Dolayısıyla annenin çocuğunun derslerine olan ilgisizliği tekrar ortaya çıkmıştır. Anne, diğer bir modelin uygulamasından habersizdir. Fakat haberli olsa dahi, yine de Türkçe Din Bilgisi Dersi ni tercih edeceğini belirtmesi, çocuğun Almanca dil yeterliliğinin olmamasındandır. Çünkü Aydan, Almanca ek ders almaktadır. Dolayısıyla Almanca Din Bilgisi Dersi nde verilen bilgiyi de çok iyi anlayamayacaktır. Annenin, Türkçe Din Bilgisi Dersi ne karşı tutumu ise aslında çok olumlu değildir. Dersin hiç olmamasındansa, olmasının iyi olduğunu düşünmektedir. Çünkü evde kendisi dinî bilgi verememektedir. Dolayısıyla bu açığı çocuğu, okulda gittiği derste kapatacaktır. 4. Anne, çocuğunun dersleriyle ilgilenememektedir. Derste öğretilen konuların aşamalı olarak öğretilmesini istemektedir. Ayrıca ikinci ve üçüncü sınıflarda farklı şeylerin öğretilmesini beklemektedir. Aslında annenin söylemlerinden aynı konuların gösterilmesinden hoşnut olmadığını çıkartmak mümkündür. 349 Ben Müslümanım okuma parçasında Müslüman bir çocuğun Hıristiyan bir arkadaşı ile önce kiliseye ardından camiye gitmeleri ve ibadethanelerde edindiği izlenimleri anlatmasından ibaret bir hikâyedir. Ancak hikâyede bilgi hatası mevcuttur. Hikâyede kiliseye gidildiğinde Hıristiyan çocuk Müslüman çocuğa bilgi vermektedir Çarmıha gerilmiş büyücek bir heykel vardı. Arkadaşım kulağıma bu heykelin peygamberleri Jesus (Đsa) olduğunu söyledi Đsa, Hıristiyanlıkta peygamber değildir. Okuma parçası için bkz. Đhsan Hökelekli, Đsmail Dolap, Asalet Akdoğan, Kadir Akyazı, Dinimiz Đslam 2, Önel Yayınevi, Köln 2000, s

155 Aydan, öğretmenini ve derste öğrendiklerini çok sevmektedir. Onun derste hoşlanmadığı şey yoktur. Ancak öğretmenin zaman zaman derste konuşanlara kızdığını belirtmiştir. Boyama yapmayı çok sevdiğinden, derste yapılan resimli hikâye etkinlikleri, Aydan ın çok hoşuna gitmektedir. 5. Anne, kendisi dinle ilgili bilgilerini camide öğrenmiştir. Bu sebeple çocuğunun camide eğitim almasını istemektedir. Okulda ders saatinin az olması sebebiyle yeteri kadar bilgiyi edinemeyeceğini savunmaktadır, bu nedenle camide daha çok öğreneceğini düşünmektedir. Va, geçmişten gelen bir geleneği devam ettirme düşüncesindedir. Okulda verilecek bir din bilgisi dersi temel eğitimi sağlayacak şekilde düzenlenmektedir fakat velinin bu konuda güvensizliği mevcuttur. b. Ders Gözlem Analizleri Toplam altı ders saati ( , , ) gözlemlenmiştir. Bu altı ders saatinin iki ders saatinde ( tarihli ders gözlemi) öğretmen, çocukları defterlerinden çalıştırarak konu tekrarı yaptırmıştır. (1) Derslerin Đçeriği Derslerin içeriği başlığı altında yer alan kategoriler Allah ın Yaratması, Đnsanlar ve Dinler dir. Allah ın Yaratması Kitapta yer alan Allah vardır ve birdir konulu okuma parçası bir önceki derste okunmuş üzerinde konuşulmuştur. Gözlem yapılan bu derste, bir önceki derste öğrenilenler tekrar edilmiştir. Öğrt: Kitabınızı alıp öne gelin. Çocuklar sandalyelerini de alıp daire olmuşlardır. Öğrt: Son derste ne yaptık? Neşe: Allah vardır ve birdir. Öğrt: Peki Allah vardır ve birdir den ne öğrendik, aklımızda ne kaldı? Đsmail: Allah ın yarattıkları ile insanların neler yaptığını öğrendik. Öğrt: Mehmet sen ne öğrendin? Mehmet:.(cevap gelmez) 145

156 Öğrt: Yasemin? Yasemin: Dünyamızı da öğrenmiştik. Öğrt: Neyini öğrenmiştik? Öğrt: Cem? Cem: Cami de Öğrt: Sayfa kaçtı orayı açın bir hatırlayın, sessizce bakın. Öğrt: Hatırlayanlar kapatsın kitabını. Cengiz ne öğrenmişiz? Öğrt: Ay, güneşin etrafında hani Cengiz:.(cevap gelmez) Öğrt: Yasemin? Yasemin: Güneşin arkasına gelince, Öğrt: Hı, göremiyoruz Ay ı. Dünyamız yaklaşınca güneşe sıcak oluyor, uzaklaşınca soğuk oluyor. Öğrt: Allah ın yarattıkları ile insanların yarattıkları arasında ne fark var? Cengiz: Allah yaratıyor, insanda ondan bir şeyler yapıyor. Öğrt: Allah ın yarattıklarını incelediğiniz zaman insanlar ondan bir şeyler yapıyor. Allah taş yaratmış ondan evler yapıyoruz. Allah ne yaratmış? Aydan: Su, güneş, ağaç. Öğrt: Evet anlaşılmış. Đnsan mobilya yapıyor, ev yapıyor ama Allah ın yarattıklarından yapıyor. 350 Đnsanlar ve Dinler Đnsanlar ve Dinler konusunu çocuklar kitaptan okuduktan sonra okuduklarını özetlemeye çalışmışlardır. Arkasından öğretmen konu hakkında bilgi vermiştir: Öğrt: Şimdi şu haritaya gelin, sizinle konuşalım. Öğrenciler duvarda asılı olan dinler haritasının önünde toplanmışlardır. Öğrt: Dünya dönüyor mu? Aydan: Evet. Öğrt: Kaç şekilde dönüyor? tarihli 2. sınıf, Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 4, iki ders saati. 146

157 Öğrenci bunu sandalye ile göstermiştir. Hem sandalyenin etrafında hem de kendi etrafında dönerek dönmüştür. Öğrt: Kendi etrafında dönünce ne oluyor? Cengiz: 365 gün. Öğrt: Hayır gece gündüz. Geçen ders konuşmuştuk. Şimdi haritaya dönelim. Bu mavi yer ne? Yasemin: Su var. Öğrt: Diğer yerlerde insanlar yaşıyor, bu haritada hangi dinler var, onları gösteriyor. Bu okulda kaç tane din var? Mehmet: Almanlar var. Öğrt: Yok yavrum, hangi din? Öğrt: Hıristiyanlar. Hani bazen yanıma geliyorlar ya öğretmenleri olmayınca. Pembe yerler en çok, kimmiş bunlar? Christen. Yani Hıristiyanlar. Ama değişecek bu. Onlar Đsa peygambere inanıyorlar, biz de inanıyoruz ama buna girmeyeceğim. Sarı yerler Müslümanlar. Turuncu, Hindular, onlar Allah a inanmıyor. Đneği kutsal sayıyorlar. Öğrt: Dünyada çeşit çeşit neler var? Mehmet: Đnsanlar Öğrt: Çeşit çeşit insanlar olduğuna göre? Cem: Hıristiyanlar var. Öğrt: Dinler var. Yahudilik, Hıristiyanlık, ateistler var. Size şimdi bir şey sormak istiyorum, bizim okulumuzda da böyle değil mi? Herkes Müslüman mı? Hayır. Öğrenciler tekrar daireye geçtiler. Öğrt: Demek ki başka dinler olduğuna göre bizim nasıl davranmamız lazım? Öğrt: Ayşe Ayşe: Öğretmenim ne dediniz? Öğrt: Dinlemedin ki çok ayıp. Öğrt: Đnsanlar kendi kafalarına göre dinlere şekil vermişler, isim vermişler. Bizim okulumuzdakilerin çoğu ne idi? Neşe: (3) Etik 147

158 Öğrt: Hıristiyan dedik ya. 351 (2) Öğretim Öğretim başlığı altında yer alan kategori ders etkinlikleri; Okuma-Anlama- Yazma-Boyama etkinliğidir. Okuma-Anlama-Yazma-Boyama: Aslında öğretmen bu tekniği yazma-okumakonuşma metodu olarak ifade etmiştir. Fakat uygulamada en son aşama boyama olmuştur. Đnsanlar ve Dinler konusunda uygulanan bu etkinlik sırasıyla şöyle yapılmıştır: Öncelikle okuma ve anlatma: Öğrt: Şimdi kitabınızı açın, yapmadığımız bir şeyi bulun, söyleyin. (3) Susuz köpeği yaptık mı? Öğr: Yaptık. Cem: Temizlik. Öğrt: Onu yaptık sanıyorum. Đnsanlar ve Dinleri yapmadık mı? Bunu yapmadık değil mi çocuğum?(4) Şimdi yerinize gidin okuyun, saati kuracağım, anladıktan sonra yanıma geleceksiniz Çocuklar yerlerine geçmiştir. Öğrt: Hazır mısınız? Gürültü yaparsanız olmaz. Biiir, (2) başka yerlere gidebilirsiniz, rahatsız etmeyin birbirinizi. Bir, iki, üç. Öğretmen kronometreyi ayarlamıştır, dakika tutmaktadır. Öğrenciler ders kitaplarındaki konuyu okumaya başlamışlardır. Öğrt: Bak geçen ders gibi olursa kızarım Sema! Anlamadan gelmeyin. Önce yerinde bir anlat, buraya gelip zorlanma. Öğrt: Evet, birbirinize anlata durun. (beş dakika geçmiştir) Öğrt: Derya, başla çocuğum. Sırayla anlatıyoruz. Derya: Allah ın gönderdiği şeyleri anlatıyor. Herkesin Hıristiyan olup olmadığını anlatıyor. Almanya da Hollanda da çok Müslüman yokmuş. Öğrt: Evet sen anlat tarihli 2. sınıf, Türkçe Din BilgisiDersi, Transkripsiyon 4, iki ders saati. 148

159 Yasemin: Herkes Müslüman değildir Aydan: Allah peygamberimizi insanlara göndermiş, Peygamber de onlara anlatmış, doğru konuşcaksın böyle kötü konuşmiyacaksın, Hollanda da hiç böyle Müslüman yokmuş. Öğrt: Orada kimler varmış? Hıristiyanlar (5) Aydan: Allah ilk önce en başta Adam la Havva yı yaratmış. Sonra da bir sürü insanlar olmuş. Sonra da bütün insanlar Müslüman değilmiş. Öğrt: Çeşit çeşit dinler olmuş. Allah ama hep peygamberler göndermiş. En sonuncusu kim o peygamberlerin bizim peygamberimiz? Mehmet: Hz. Muhammed Öğrt: Başka ne yazıyor? Cengiz: Başka resimlere tapmicaksınız demiş. Öğrt: Evet Neşe. Neşe: Alleah- Öğrt: Allah diyeceksin. Yasemin: Allah peygamber yaratmış. Peygambere söylemiş ki- Öğrt: Cem sen? Cem: Allah insanları yarattı. Öğrt: Güzel. Cem: Ve toprak, ağacı ve çicekler oldu. Allah taşları yarattı. Öğrt: Burada ne yazıyor Derya, onları söyliyeceksin. Derya:.. Öğrt: Aydan? Aydan: Allah insanları yarattı. Öğrt: Đlk önce kimleri yarattı. Adam baba ile Havva anayı yarattı. Mehmet: Onlardan da ağaçları, çiçekleri yarattı. Öğrt: Berkay, onu geçen ders konuştuk, demek ki tam okumamışsın. Sen söyle çocuğum Neşe: Allah insanları yarattı. Başka dinleri de. Öğrt: Yasemin sen söyle. Yasemin: Allah görünmez, ağaçları yarattı. Öğrt: Yavrum kitaptaki okuduğunu anlat. 149

160 Yasemin: Allah her şeyi yarattı. Herkes her yerde Müslüman değil. Öğrt: Hı. Đşte bugün bunu konuşacağız. Bizim dinimiz Đslam, ama Müslüman olmayan bir sürü insan var. Sen? Cengiz: Allah insanları yarattı. Toprakları. Öğrt: Yavrum okuduğunu anlat. Sen söyle! Neşe: Başka yerlerde Müslüman olmayanlar var. Öğretmen haritanın önünde konuyla ilgili dünyadaki dinler hakkında bilgi vermiştir. Arkasından yazı yazma etkinliği ve boyama etkinliğine geçilmiştir: Öğrt: Şimdi kitabınızı alıp kaleminizi alıp yanıma gelin. Birleştirilmiş masalarda çalışmaya başlamışlardır. Öğrenciler masaların etrafında sandalyelere oturmuşlardır. Öğretmen öğrencilerin yazacağı yerleri göstermiştir. Öğrt: Önce tarih atıp başlığı yazıyoruz. Sonra buraya kadar yazacaksınız.(kitaptan göstermiştir) Sonra da resimler yapacaksınız. Camiden, kiliseden yapabilirsiniz. Gittiniz mi kiliseye? Başka dinlerden resimler yapabilirsiniz, biliyorsanız. Büyük harfleri kırmızı, noktalama işaretlerini yeşil yapacaksınız. Öğretmen çocukların resimlerine bakmıştır. Öğrt: Bitiremeyenler evde devam etsin. Toplanın yavaş yavaş. 352 Bir başka konuda yine aynı etkinlik uygulanmıştır. Daha önceki derste Çevremizdeki Hayvanlar konusu kitaptan öğrenilmiştir. Gözlemlenen derste öğretmen, öğrenciler tarafından konunun tekrar edilmesini istemiştir: Çocukları ön tarafa toplanmıştır. Sandalyelerle yuvarlak oluşturmuşlardır. Öğretmen kitaptan bir konu aramıştır. Bunu yaptık mı? Öğrenciler: Evet Öğrt: Geçen ders ne yaptık tekrar hatırlayalım. Cengiz: Çevremizdeki hayvanları konuştuk. Öğrt: Đçinizdeki şeytanları atın artık. Bismillahirrahmanirrahmanirrahim derseniz gider. Evet Sema Sema: Hayvanlara acı çektirmicez. Mehmet: Hayvanlara çok iş yaptırmicaz, yemek vercez, başka bilmiyorum. Aydan: Aç bırakmicaz, susuz bıarkmicaz, onlara çok iş yaptırmicaz. Neşe: Hayvanlara iyi bakcaz tarihli 2. sınıf, TürkçeDin Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 4, iki ders saati. 150

161 Öğrt: Sen hasta olunca doktora götürüyorlar mı? Neşe: Evet. Öğrt: Onların da doktoru var. Derya: Hayvanlarla oyniycaz. Öğrt: Aferin bunu bekliyordum. Hayvanların da gezmeye, tozmaya ihtiyacı yok mu? Siz de gezmeye gidiyorsunuz. Sema nın köpeği var. Sen gezdiriyor musun? Sema: Evet. Öğrt: Ama ben karşıyım evde köpek beslemeye. Niye? Cengiz: Evde köpek varsa melek girmez. Öğrt: Yok öyle şey yanlış aktarmışlar sana. Ondan değil. Kıl kaçabilir vücuduna, zararlı, sakın annenizi babanızı üzmeyin köpek istiyorum diye. Aydan: Hayvanları susuz bırakmicaz yormicaz. Öğretmen, çocuklar konuyu özetlerken kitaptan konuyu okumaktadır. Öğrt: Sen devam et! Mehmet: Acı çektirmicez, tekme atmicaz, iyi yönetecez onları, sularını vercez, dışarı çıkartcaz. Çocuklar hep aynı şeyleri tekrar edip durmakta, öğretmen ise tepki göstermeden beklemektedir. Öğrt: Bugün az uyudum, bir buçuk saat lütfen beni üzmeyin. Çabuk sinirlenebirim. Yasemin: Aç bırakmicaz, temizliğine dikkat etcez, pek iş yaptırmicaz, sırtlarında şey taşımicaz, oturmalarına izin verecez. Sema: Gezdircez, oynatcaz, vurmicaz, öldürmicez. Öğrt: Susuz Köpeği hatırlayan var mı? Çocuklar parmak kaldırmıştır. Öğrt: Bayağı hatırlayan var. Sen hatırlat bakalım. Aydan: Bir tane köpek susuzdu.. (anlatıyor) Öğrt: Sen anlat. (yarıdan devam ettirdi) Yasemin:.. (cevap gelmez) Öğrt: Sonra onları kim karşıladı? Cengiz: Peygamberimiz ve arkadaşları. Öğrt: Yani bizim dinimiz ne diyor? Ne istiyor bizden? Mehmet: Allah a inanmamızı. 151

162 Öğrt: Bu hikâyede? Neşe: Köpekleri susuz bırakmicaz. Öğrt: Yalnız köpekleri değil, bütün hayvanları. Dersin devamında öğretmen kitaptan Peygamberim Ulu dur şiirini işlemek istemiştir. Ancak öğrenciler daha önce bu konuyu öğrendiklerini belirtmiştir. Öğretmen o zaman, tekrar peygamberin babasının ve annesinin adlarını hatırlatmıştır. Bundan sonra öğretmen kitaptan bir başka konu daha söylemiştir ancak öğrenciler onu da okuduklarını söylemiştir. Son olarak Dinimizde Saygı ve Sevginin Yeri parçasını okumalarını istemiştir. O konu okunmamıştır. Öğrt: En güzel okuyandan başlayalım. Đsterseniz yerinizde bir okuyun sonra beraber okuyalım, önemli yerleri tespit edelim. Saati kurucam anlayan ön tarafa gelsin. Anlatacaksın ama. Öğrt: Çocuğum eline incecik bişey al, kalem al, gözünle takip et kalemi, o zaman daha çabuk okursun. Öğrenciler tahtanın önünde yuvarlak olmuşlardır. Sırayla konuşmuşlardır. Öğrt: Başla Mehmet. Mehmmet: Kardeşlerimizden, Allah Neşe: Çocuklar büyüklerine iyi davranmalı. Onlar da küçükleri sever. Öğrt: Büyükler nasıl olacak? Yasemin: Sevecek. Öğrt: Ben onu değiştirdim, büyüklerimiz onu eksik söylemiş. Hem büyükleri hem küçükleri sayıp seveceğiz. Saygı ne demek karşısındaki insana değer vermek demek, Şimdi o büyük diye, küçük diye değer vermiyeceğiz mi? Hem büyükleri hem küçükleri sayıp sevmek Allah ın emri. Cem: Kardeşlerimizle güzel oyniyacağız. Onlar bir şey atarsa yine de oynamalıyız Derya: Büyüklerin bayramda elini öpeceğiz. Öğrt: Bayramda neler yapacağız? Öğrt: Sokakta gördüğün kötü büyükler de var. Onlara değil tanıdıklarımızın elini öpeceğiz, yardım edeceğiz. Ama sokakta iyiler de var. Kimlere? Sema: Yaşlılara yardım edeceğiz. Öğrt: Yürüyemiyorsa yardım etcez, yer vereceğiz. Aydan: Yaşlılara su vereceğiz. 152

163 Cengiz: Büyüklere şunu getir bunu getir demiyeceğiz Yasemin: Yaşlılara yardım edeceğiz. Mehmet: Büyüklere yardım edeceğiz, selam vereceğiz, torbalarını taşiyacağız. Derya: Büyüklerin yanından gidiyorsak ve torbaları ağırsa yardım edeceğiz. Öğrt: Burada okuduklarından anlat. Kafanızdan anlatmayın. Öğrt: Peygamberimiz ne demiş anladınız mı? Cengiz: Yumuşak olacağız. Öğrt: Hadi şimdi kitabınızı alın gelin masaya işaretleyelim. Öğrt: Neşe iyi hatırlattı. Birgün ben yaşlı birinin yanından gidiyordum, torbaları ağırdı onları aldım. Arkamdan biri geldi, genç, Mehtap ın annesi, o da benim torbalarımı aldı. Öğrt: Tırnak işareti içindekileri sarı yapıyorsunuz, işaretler yeşil, yazılar sarıya boyanacak. Peygamber, Allah a imandan sonra amellerin en güzeli insanlara sevgidir, demiş bunu siz anlayamazsınız, ben açıklarsam anlarsınız. Allah a inandıktan sonra insanlara nasıl davranacağız, sevgiyle. Đkinciyi okuyacağım, Sizden biriniz (yani insanlardan biri) kendi için istediğini kardeşi için de istemedikçe gerçekten iman etmiş olmaz. Ne demek bu? Mesela Neşe iki alıyor, Cengiz üç alıyor. Neşe ben bir alayım o, altı alsın diyebilir mi? Sema: Kendisi çok iyi olmak istiyor. Öğrt: Kendisi çok iyi olmak istiyor kardeşi kötü olsun diyebilir mi? O zaman iman etmiş olabilir mi? Mesela sen araba istiyorsan arkadaşın için de isticeksin. Ev istiyorsan arkadaşın için de isticeksin. Başka örnek verin bana. Öğrencilerden biri bir örnek vermeye çalışmış, cümlesini uzatıp açıklayamamıştır. Öğrt: Neyse siz bunu anlayamazsınız ama yazacağız bunu. Ama bir kere daha söyliyeceğim. Peygamberimiz ne demiş? Kendimiz için istediğimiz şeyi başkaları için de isteyeceğiz. Đyi Müslüman olmayız. Üçüncüyü okuyorum. Akrabasından iyiliği kesen cennete giremez Ne demek? Kendi akrabalarınız var mı? Onlara para gönderiyor musunuz? Derya: Evet Öğrt: Onlara yardım ediyorsunuz. Öğrt: Şimdi dediğim gibi yazın. 153

164 Öğrenciler yerlerine geçmiş ve öğretmenin kitaptan işaretlediklerini yazmaya başlamıştır.(hadisleri) 353 Ders Gözlemlerinin Raporu 1. Allah ın yaratması konusu, Allah ın yarattıkları ve insanın yaptıkları şeklinde bir ayırımla öğretilmiştir. Aynı bilgilerin birinci sınıf öğrencilerin de öğrendikleri bir önceki analizde görülmüştür. Öğretmenin bu derste, Allah ın insanlara olan sevgisi, insanlara verdiği nimetler, O nun güzel isimleri çerçevesinde farklı bir boyutta konuyu öğretilebilirdi. Konu, kitapta verilen bilgiyle sınırlı kalmıştır Đnsanlar ve dinler konusunda öğrencilerin, gelişim seviyeleri nedeniyle din ve milliyet ayırımı yapamadıkları gözlemlenmiştir. Konu, haritada bilgi verilmek suretiyle öğretilmek istense de öğrenciler henüz din in ne olduğunu bilmemektedir. Bu okulda kaç tane din var? veya okuldakilerin çoğu ne? sorularına dersin sonunda bile Almanlar veya Etik cevabı gelmiştir. Öğretmen, derste ateist kavramını kullanmış fakat açıklamamıştır. Başka dinler olduğuna göre bizim nasıl davranmamız lazım? sorusu da yine cevaplandırılmamıştır. Bu konunun dinleri tanıtan resim ve semboller, materyallerle işlenmesi konuyu daha anlaşılır ve öğretici yapacaktır. 3. Okuma-Anlama-Yazma-Boyama etkinliğinde öğretmen, kitaptan konuyu okutturmaktadır. Okunacak konu veya öğrenilecek konu, o anda belli olduğundan öğrencilerin önceden konuyu evde okuyup gelmeleri gibi bir şansları yoktur. Ayrıca okuma parçası tespit edilirken, öğrencilere bunu yaptık mı?, yapmadığımız yer bulun! denmesi veya daha önce üzerinde çalışılmış bir konuyu, öğretmenin tekrar tarihli 2. sınıf, Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 8, iki ders saati. 354 Benzer bir konu Y Okul undaki öğretmen tarafından, tarihinde 2. sınıf Türkçe Din Bilgisi Dersi nde işlenmiştir. Öğretmen Türkiye den görevli gelmiştir ve görev yılının ilk senesidir. Konu Allah kullarına karşı sevgisini göstermek için ne yapmıştır? Öğretmen, öğrencilerin, Allah ın kullarına sevgisini nasıl gösterdiğini bir önceki dersten öğrendiklerinden hareketle cevaplamalarını istemiştir. Öğrenciler kul kelimesini anlamamıştır. Öğretmen, kelimeyi Đnsanlar olarak açıklamıştır. Öğrencilerden alınan cevaplar: Bizi yaratarak, Ağaçları yaratarak, Her şeyimizi vererek, olmuştur. Bunlara ilave olarak öğretmen insanlara düşünebilmeyi verdiği, hayvanların düşünemediği üzerinde konuşmuştur. Đnsanların O na karşı sevgilerini göstermesinin üç yolu olduğunu belirtmiştir: 1. Đbadet ederek, 2. Dürüst olarak. 3. Söylediklerinin dışına çıkmamak, yap dediğini yapmak, yapma dediğini yapmamak. Öğretmenin, bu dersinin çocukların seviyesine, ilgi ve ihtiyaçlarına uygun olmadığı gözlemlenmiştir. Ayrıca ders, öğretmen merkezli işlenmiştir. Öğrenciler bir önceki derste öğretmenin aktardıklarını, bir sonraki derste tekrar eder konumdadır. Görsel hiçbir materyal kullanılmamıştır. Öğrenci tecrübelerinden faydalanılmamıştır. Etkili olarak kullanılmayan soru cevap tekniği dışında öğretmen konuşmasıyla ders sürdürülmüştür. 154

165 okutturmak istemesi, dersin plansız işlendiğini göstermektedir. Ayrıca din bilgisi dersinin okuma parçası eksenli işlendiği ve bu konuların din konusuyla ilişkilendirilmediği görülmüştür. Yani çocuk öncelikle susuz köpek olarak öğrendiği hikâyeyi söylemekte ve hatırlamaktadır. Hayvanlara yardım etmek konusu ile bağlantısı, sorulduğu takdirde ve eğer öğrenci ilişki kurabilmişse söylenmektedir. Öğrencilerin konuyu anlatması, kitapta yazılanlar doğrultusunda olmaktadır. Öğrenciler sırayla konuşmaktadır. Öğretmen kime söz hakkı verirse veya konuşmasını isterse o konuyu özetlemektedir. Oysa sınıf ortamındaki iletişimin iki yönlü yani öğretmen-öğrenci şeklinde değil öğrenci-öğrenci, öğrenci-öğretmen şeklinde olması, yeni eğitim yaklaşımlarında istenmektedir. Öğrenciler birbilerinin söylediklerine katkı yapamamakta, birbirlerine soru yöneltememektedir. Öğrenci, konuyla ilgili farklı bir bilgi ya da cümle kullandığında öğretmeni kitapta ne yazıyorsa onu söyleyin şeklinde uyarmaktadır. Bu uygulama, anlatma tekniğinin amacı değildir. Önemli olan çocukların kendi ifade şekilleri ve tecrübeleri doğrultusunda bilgisini özetlemesidir. Aksi takdirde geleneksel anlayıştaki ezberci yaklaşımla, ders yapılmış olmaktadır. Yazma etkinliğinde öğrencilere özgürlük sağlanmamaktadır. Öğrenciler, kendi öğrenmelerini kendileri şekillendirmemektedir. Öğretmen neleri yazacaklarını önce onlara kitapta işaretlettirmekte ardından öğrenciler yazmaktadır. Öğrenci neyin önemli neyin önemsiz olduğuna kendisi karar verememektedir. Konuya uygun resim yapılması aşamasında, öğretmen tekrar belirleyici rol oynamaktadır. Onlara hangi resimleri yapacakları söylenmektedir. Ara Özet Annenin aşamalı olarak bilginin öğretilmesini istemesinin nedeni ders gözlemlerinde ortaya çıkan durumla ilgili olabilir. Birinci sınıfta işlenen konu aynı içerikte öğretilmiştir. Ayrıca din öğretiminin kitap merkezli yapılıyor olması ve Türkçe Dersi gibi işlenmesi, çocuğun sürekli yeni bir okuma parçası üzerinde çalışmasını gerektirmiştir. Aydan ın gülerek ifade ettiği evet her gün öyle yapıyoruz demesi, derste kitaptan her ders okuduklarını yazdıklarını anlatmak içindir. Ders gözlemleri esnasında bu uygulamanın oldukça sık, çocuklar tarafından yapıldığı gözlemlenmiştir. 155

166 3. Üçüncü Sınıf Türkçe Din Bilgisi Dersi a. Görüşme 3 (1) Anneyle Görüşme Hilal Akarca ile görüşülmüştür. Görüşmeye Dair: tarihinde Va nın evinde görüşme Türkçe yapılmıştır. Görüşme esnasında çocuklar evde bulunmuştur. Vb çalışmaktadır. Va, genç ve bakımlı bir annedir. Aile dinî pratikleri çok olan bir aile değildir. Yılbaşında kutlama esnasında alkol içtiklerini ve Vb ye bazen alkol içirttiğini ifade etmiştir. Tanışmanın ardından görüşmeye geçilmiştir. Va, görüşme esnasında zaman zaman heyecandan sesi yükselmiş ve hızlı konuşmuştur. Fikirlerini çok cesaretle ve açık sözle dile getirmiştir. Bazen konunun öneminden kaynaklanan bir sinirlenme söz konusu olmuştur. Va, hararetle Türkçeyi ve Türklüğünü savunan bir annedir. Kişisel Bilgiler: Va, otuz iki yaşındadır ve Almanya da doğmuştur. Ortaokul ve Meslek Lisesi ni bitirdikten sonra işçi olarak çalışmıştır. Üç sene kuaför olarak çalıştıktan sonra mesleğini bırakmıştır. Dokuz ve üç yaşında, iki çocuk annesidir. 355 Çocuğun dersleriyle ilgilenme Va, çocuğunun okul toplantılarına katılmaktadır. Bunun dışında herhangi bir problem olursa okula gitmektedir. Problem olduğunda öğretmen de anneyi çağırabilmektedir. 356 Va, üç senedir çalışmadığı için çocuğun dersleriyle ilgilenebilmektedir. Ama tekrar çalışmaya başladığında ilgilenemeyebilir, düşüncesine sahiptir. Gizem in matematik dersinde ve Almanca yazı yazmasında desteğe ihtiyacı vardır. Va, çocuğunun bu dersleriyle ilgilenmektedir. 357 Çocuğun din dersinde neler öğrendiğini şöyle anlatmıştır: Din dersinde işte (.) Allah ın birliğini öğreniyor, peygamberimizin hayatını öğreniyor, sureler öğreniyor ondan sona birçok şeyi çok önemli şeyleri öğreniyor Gizem. Defterlerini her zaman 355 Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 6, St: A.g.d., Transkripsiyon 6, St: A.g.d., Transkripsiyon 6, St:

167 kontrol ediyorum, çok süper şeyler öğreniyor, zamanında benim öğrendiğim şeyleri öğreniyor, bu da beni mutlu ediyor 358 Din dersini ve dersin dilini tercih Çocuğunun Türkçe ve Din Bilgisi Dersi almasını hem kendisi hem de Vb istemiştir. Sebebini şöyle açıklamıştır: Niçin (2) çünkü benim ana dilim, yani bizim ana dilimiz, ana dil diye bişey var. Niye unutalım ki? Yani demek isted- ben öğrendim, annem beni o zaman Türk sınıfları vardı, Alman okulunu kabul etmedi Türk sınıflarına yolladı, aynı şekilde Türk sınıfları olsaydı, ben de çocuğumu yollayacaktım ama ııı yanı sıra Türkçe olsun din dersi olsun, neden öğrenmesin benim çocuğumun kökü Türk. Müslümanız biz yani sonuçta ne kadar Alman- Almanya da da yaşasam ben de burada dogmuş olsam benim kültürüm. 359 Va, okuldaki Almanca din öğretimi modelinden haberlidir. Ya (.) bilmiyorum ki (.) hiç görmedim etmedim ama Almanca din dersi- yani bi de Holzgarten Schule Türk öğretmeni var, Türkçe veriyor niye onu kabul etmeyelim, Almanca yı kabul edelim? Ben öyle düşündüm, özür dilerim belki ters gelir ama Hocam var yani benim orda. Öğretmen var bi tane orda, ne diye Türk ü sokmayim da Almanı sokayim şimdi. Çocuk ben diyorum, ana dil ilk önce, bi ana dili bi düzgün öğrensin. Yani mümkün olduğunca yani anneannesi de din dersi veriyor, yeri geldiği zaman ama niye kabul edeyim ben şimdi Almanca yı, onu anlamadım yani çoğu kişide dedi saten, aynı soruyu sordu bana. Aynı şekilde bu şekilde konuşuyorum onlara da (2) Eğer ama hocam olmasaydı? Türkçe veren olmasaydı, çaresiz kalsaydım o zaman yapardım? (.) Đslam a gitmesi için çaresiz yapardım? Etiğe gine göndermezdim onu da söylim altını çizerek. Ama eğer hocam olmasaydı yani deselerdi ki bana, Türk öğretmeni yok. Türkçe veremez Almanca ama var, verebilir deselerdi, gene kabul ederdim (2) Benim yiğenimin okulunda yok oğlan kardeşim gönderemiyor. Etiğe gönderiyor ve benim annem çok üzülüyor, annem diyor ki madem okulda görmüyor o zaman hafta sonu çocukları getirin, ben öğretim sureleri falan diyor, çocuğum yani yapmayın böyle, kendi annem öğretiyor A.g.d., Transkripsiyon 6, St: A.g.d., Transkripsiyon 6, St: A.g.d., Transkripsiyon 6, St:

168 Türkçeyi öğrenmenin önemine dikkat çeken Va, çocuğun ilk başta kendi dilini çok iyi öğrenmesi gerektiğini düşünmektedir. Almanya da yaşıyorum Almanca da çok önemli, şimdi Almanlara dediğim zaman ilk önce ana dil. Bak ben şimdi üç yaşındaki çocuğa ana dilini öğretiyorum ki, o Anaokulu nda o çocuk saten öğrenecek Almanca yı okulda, saten öğrenecek ama önce ilk ana dilini öğrensin tam olarak, net olarak yoksa yarı yarı çat pat konuşacak Türkçe yi. Türkiye ye gittiği zaman aa bu çocuk Türkçe konuşamıyo deniliyo ben Alman vatandaşlığına geçtim kardeşim ama benim köküm Türk görüyorsunuz benim görünüşüm hiç Alman a benziyo mu? (güldü) 361 Din dersinden hoşnut olma Va, dersin var olmasından memnundur. Size bişey söyleyim mi olmasını şu anda istediğim her şey oluyo saten ama yeterki dediğim gibi, bozmasınlar bu şeyi çok üzülürüm, eğer kaldırırlarsa, şey yaparlarsa inan çok yıkılırım, benim gibi çoğu kişi karşı gelecek 362 Va, konuların yaşlarına göre öğretildiğinden emindir ve memnundur. Tabii ki her şeyin yaş grubu var, hocam çocuklara her şeyi yaş grubuna göre öğretiyor, yavaştan yavaştan ve büyüdükçe büyüdükçe tabi ona göre şeyi değişecek yani ben şu anda Gizem in öğrendiği şeylerden çok memnunum kendisi de (öyle saten) 363 Din dersinden hoşnutsuz olma Türkçe ve Din dersinin saatlerinin az olmasından memnun değildir. Bu derslere katılan öğrencilerin sayısının artmasını arzu etmektedir. 364 Din dersine yönelik beklentiler Va, çocuğunun öğrendiklerini yeterli bulmaktadır. En önemli noktaları öğreniyor. Bunlar çok önemli benim için tabii ki ıııı ilerde daha da öğrenmesini isterim mesela ııı benim çocuğum ilerde Kur an-ı Kerim de Arapça okumasını da bunu da isterim ama tabi bu okullarda yok. Iıı önemli çocuk nerden geldiğini işte 361 A.g.d., Transkripsiyon 6, St: , A.g.d., Transkripsiyon 6, St: A.g.d., Transkripsiyon 6, St: A.g.d., Transkripsiyon 6, St:

169 Allah ın bir olduğunu, peygamberimizi, hayatını, onlar çok önemli onları öğreniyor, benim için yeterli oluyor onlar. Diğerini saten çocuk aile içerisinde çoğu zaman kapıyo öğreniyo mesela ben evet burda doğdum modern bişeyim ama ben, dinime düşkün bi insanım, belki başımı kapatmam ama belki şey yapmam, belki orucumu tutarım, namazımı kıl-,çoğu zaman kılıyom, çoğu zaman kılmıyorum (güldü) o benim kendi şeyime bağlı bişey ama dediğim gibi, biz (2) şey olarak inançlıyız çocuklar bunu görüyor, ben de çünkü annemde gördüm onu babam (.) babam tamam bizimle beraber değildi, ama annem anneannem gördüm, yani o yüzden istiyorum çocuğum da şey yapsın öğrensin ve öğreniyor da çok şükür 365 Çocuğu camiye gönderme Gizem e anneannesi bazen okulda öğrendiklerini tekrar ettirmektedir, sure öğretmektedir ve tatillerde de komşusu Kur an harflerini öğretmektedir. 366 Anneannesinden öğrenmesini dersin yetersiz olmasıyla ilgisi yoktur. Tekrar amaçlıdır. bi de yatarken de hepsini tekrarlıyor saten tekrarlıyor bi de yiğenlerim aynı yaştalar hepsi bir araya toplandıkları zaman, çocuklara biraz da eğlence gibi geliyo, işte sen kızım suphanekeyi oku, hadi anne-anneannecim sen de Fâtiha yı oku birbirlerine böyle şey gibi oyun gibi geliyo çocuklara 367 (2) Çocukla Görüşme Gizem Akarca ile görüşülmüştür. 368 Görüşmeye dair: Görüşme tarihinde çocuğun evinde, Türkçe yapılmıştır. Kişisel Bilgiler: Gizem, dokuz yaşında Holzgarten okulu 3. sınıf öğrencisidir A.g.d., Transkripsiyon 6, St: A.g.d., Transkripsiyon 6, St: A.g.d., Transkripsiyon 6, St: Görüşmede Ders dili ve Öğretmenin sınıf yönetimi kategorileri oluşmamıştır. 369 A.g.d., Transkripsiyon 5, St:

170 Ders çalışma Va nin zamanı olduğunda, Perşembe günleri öğretmenle konuşma saatlerine gitmektedir. Vb çalışmaktadır. 370 Derslerinde zorluk çekerse annesi yardımcı olmaktadır. Matematik ve Almanca Gizem in zorlandığı derslerdir. 371 Din dersi etkinlikleri Gizem, ders etkinliklerini şöyle anlatmaktadır: G: Şebnem öğretmen de::e ıııı Đslam kitabımızı okuyoruz (2) ııı Türkçe dua öğreniyoruz. M: Duaları nasıl öğreniyorsunuz öğretmen derste okuyor mu yoksa siz evde mi ezberleyip geliyorsunuz? G: Iıı Öğretmen bazen tahtaya yazıyo bazen de (2) kâğıdın üstünde veriyo biz de evde yapıyoruz. 372 Öğrenciler bazen yuvarlak şeklinde oturup, derste öğrendiklerini konuşmaktadır. Derste öğrenciler boyama yapmaktadır. 373 Şarkı, din dersinde bu sene söylememişlerdir. Önceki senelerde Türkçe dersinde söylemişlerdir. 374 Bazen kitaptan yazı yazmaktadır. ııı öğretmen ne yazcamızı kurşun kalemle, ne yazcamızı işaretliyor, biz de yazarız kitaptan kitapta var yani 375 Öğretmen derste bitiremedikleri faaliyetleri eve ödev olarak vermektedir. Gizem, Kitaptan yazı yazmayı en çok okulda yapıyoruz, boyamayı da en çok ev de yaparız, en çok boyuyoruz demektedir. 376 Ödev kontrolünü öğretmen şöyle yapmaktadır Bakıyo, ıııı bazen güvenmiyor güvenmeyenleri çağırıyor tahtaya, defterine tek tek bakıyo güvendiklerine zaten bakmıyo. 377 Derste öğrenilenler Gizem neler öğrendiğini anlatmıştır: G: ııı dualardan Amentü yü öğrendim Türkçe sini ve Arapça sını Fâtiha yı öğrendik kitaplardan bazı::ıı dersleri iki tane. 370 A.g.d., Transkripsiyon 5, St: A.g.d., Transkripsiyon 5, St: A.g.d.,Transkripsiyon 5, St: A.g.d.,Transkripsiyon 5, St: A.g.d.,Transkripsiyon 5, St: A.g.d.,Transkripsiyon 5, St: A.g.d.,Transkripsiyon 5, St: A.g.d.,Transkripsiyon 5, St:

171 M: Hangileri? G: Birisi(2) annenin dili diye bişey 378 Gizem in defterine bakarak sohbet ettiğimizde Dünyamızda Đnsanlar diye bir konuyu kitaplarından işlemişlerdir. Belli yerlerini de defterlerine yazmışlardır. 379 Dinimiz Đslam konusunu yine kitaptan işlemişler ve yazmışlardır. Sureleri kitaptan yazmışlardır. Đslam ın şartlarını yazmışlardır. Ancak Gizem öğretmenin namaz kılmasını gösterip göstermediğinden emin olamamıştır. 380 Đmanın şartlarını yazmışlardır. Amentü nün Türkçesini ve Arapçasını yazmışlardır. Gizem bunları ezberlemiştir. Hayır ve şerrin ne olduğu sorulunca bilememiştir. Başka kavramları öğrendiğini söylemiştir. Ahiret günü gibi ancak onu da bayramlarla karıştırmıştır. Ramazan, Kurban Bayramı gibi demiştir. Allah ın Kitaplarından kastın Kur an olduğunu ve onun nasıl yazıldığını anlatmıştır. 381 Osman Gazi ve Kur an a Saygı, Kutsal Varlıklar adlı okuma parçaları kitaptan öğrenilmiş ve belli yerleri yazılmıştır. Bunlarla ilgili resimler yapılmıştır. Gizem, kutsalın ne demek olduğunu bilememiştir. 382 Nemrut ve Hz. Đbrahim konusunu kitaptan okumuşlar, yazmışlar ve boyamışlardır. 383 Hırsızlık konusuyla ilgili olarak Annenin Dili okuma parçası kitaptan okunmuş ve resimli hikâyesi yapılmıştır. 384 Fâtiha suresini ezberlemişlerdir. Arapçasını ve Türkçesini de öğrenmiştir. Öğretmen derste Fâtiha nın Türkçe si üzerinde durmuş ve geçen kavramları açıklamıştır. Din günü, gazap, nimete erenler gibi. 385 Bizim Komşular okuma parçasını kitaptan okumuşlar ve resimli hikâyeyi okulda bitiremedikleri için kendilerine ev ödevi olarak verilmiştir A.g.d.,Transkripsiyon 5, St: A.g.d., Transkripsiyon 5, St: A.g.d., Transkripsiyon 5, St: A.g.d., Transkripsiyon 5, St: A.g.d., Transkripsiyon 5, St: A.g.d., Transkripsiyon 5, St: A.g.d., Transkripsiyon 5, St: A.g.d., Transkripsiyon 5, St: A.g.d., Transkripsiyon 5, St:

172 Dersten hoşnut olma/olmama Bu derste bilmediği şeyleri öğrenmek istemektedir. Derslerde sıkılmamaktadır ve derslerin zevkli geçtiğini ifade etmektedir. 387 Dualar öğrenmek, ödevlerde en çok boyama yapmak hoşlandığı etkinliklerdir. 388 Camiye gitme Kendisi evde Sübhâneke yi bir kitaptan öğrenmektedir. 389 Anneannesinde kaldığında, onunla duaları tekrar etmekte ve öğrenmektedir. Anneannesine bazen hafta sonları, kuzenleri de geldiğinde gitmektedir yılında camiye gitmeye başlamıştır fakat zamansızlık sebebiyle artık gidemediğini belirtmiştir. Camide ne yaptığını şöyle anlatmıştır: Kur an öğrenmek için Kur an ı çünkü annem çok istiyor öğrenmemi, ben de istiyorum ama öğrenemedim. Orda Kur an öğreten bi öğretmen var, bunu bunu söyle bakalım diyo, buna çalış diyo orda masalara oturup sıramızı bekliyoz ve gelince söylüyoz. 391 Komşudan Kur an harflerini öğrenmektedir. 392 Görüşmelerin Raporu 1.Va, Almanya da doğmuş ve büyümüştür. Dolayısıyla eğitim sistemini ve tarihi süreçte Türklere verilen dersleri, tanınan imkânları bilmektedir. Va, eskiden daha farklı uygulama ve imkânların olduğunun ve bunun gittikçe kaldırıldığının farkındadır. Bu sebeple Türkçe Din Bilgisi Dersi nin geleceğinden de endişe duymaktadır. Onun da bir gün kaldırılacağı korkusunu yaşamaktadır. 2. Va, doğum izni sebebiyle üç senedir evdedir. Evde olması nedeniyle çocuğunun dersleriyle ilgilidir. Din Bilgisi öğretmenini yakından tanımaktadır. Din bilgisi dersinde çocuğunun birçok şeyi öğrendiğini söylerken Va, kendisinin daha önce öğrendiği şeyleri çocuğunun da öğrendiğini ifade etmiştir. Bu durumdan memnundur. Oysa aynı şeylerin seneler sonra hiç değiştirilmeden veriliyor olması, 387 A.g.d., Transkripsiyon 5, St:35, A.g.d., Transkripsiyon 5, St: , A.g.d., Transkripsiyon 5, St: A.g.d., Transkripsiyon 5, St: A.g.d., Transkripsiyon 5, St: A.g.d., Transkripsiyon 5, St:

173 bilginin çağa göre, yeni gelişme ve anlayışlara göre yorumlanmadan ve şekillendirilmeden sunulması, sorgulanmaya değerdir. Gizem, dersleriyle annesinin ilgilendiğini, babasının çalıştığını ifade ederek Va yla aynı bilgileri vermiştir. Đslam kitabımızı okuyoruz (2) ııı Türkçe dua öğreniyoruz ifadesiyle aslında nasıl ve neler öğrendiğini özetlemektedir. Gizem, derste Fâtiha suresini öğrendiğini belirtmiştir. Ancak programda bu sure yer almamaktadır. Âmentü duası da Đman ın Şartları bağlamında vardır. Dua olarak ezberlenmesi öngörülmemiştir. Hırsızlıkla ilgili herhangi bir konu da pogramda yer almamaktadır. Öğretmen derste, kitaptan okutturmaktadır ve okudukları metinlerin belli yerlerini yazdırmaktadır. Dua ve sure öğretimini öğretmen, dua ve sure metnini tahtaya yazarak veya çalışma yaprağında vererek yapmaktadır. Dolayısıyla çocuklar onları sınıfta değil, evde de çalışıp öğrenebilmektedir. Öğrenciler, yuvarlak masa yapıp, öğrendikleri veya okuduklarını konuşmaktadır ve zaman zaman boyama yapmaktadır. Derste bitiremedikleri faaliyetleri öğretmen tarafından eve, ödev olarak verilmektedir ve bu genelde bir şey boyamadır. 3. Va nin çocuğunun Türkçe Din Bilgisi Dersi almasını tercih etmesinde bazı nedenler vardır. Birincisi Türkçe yi unutmaması amacıyladır. Va, bu konuda aşırı duyarlılık göstermektedir. Almanca Din Bilgisi Dersine gittiği zaman çocuğunun Türkçe yi unutacağı ve Türk kimliğinden uzaklaşacağı kaygısını taşımaktadır. Đkinci olarak kendilerine bu okulda, Türkçe Din Bilgisi Dersi nin veriliyor olması gibi bir imkân tanınmıştır. Böyle bir durumda öğretmeni tanımaları nedeniyle, dersi öncelikle tercih etmektedir. Şayet bir imkân tanınmasaydı, Almanca Din Bilgisi Dersini zorunlu oldukları için tercih edebilecektir. Üçüncü olarak dile getirdiği neden, dil edinim kurallarına göre, kendi ana dilini öncelikle iyi öğrenenlerin daha sonra diğer dilleri kolay öğrenebilmesidir. Dolayısıyla Va, ilk önce çocuğunun bu ders yardımıyla Türkçe yi öğrenmesini istemektedir. Dinî bilgiyi ikinci plana atmaktadır. Onu, anneannesi de öğretebilir düşüncesine sahiptir. Yani okulda öğrenmese de olur. 4. Va, ders saatinin arttırılmasını istemektedir. Derste çocuklarının öğrendiklerini yeterli bulmaktadır. Gizem, derste en çok boyama yapmaktan ve dua ezberlemekten hoşlanmaktadır. Derste sıkılmadığını belirtmektedir. 5. Va, okulda öğrendiklerinin dışında çocuğunun Kur an okumasını ve Arapça yı da öğrenmesini istemektedir. 163

174 Gizem, anneannesinden bazı dinî bilgiler öğrendiğini sureleri birlikte okuduğunu belirtirken, annesinin yeterince din konusunda yardımcı olamadığını ifade etmektedir. Çünkü bu görevi anneanne üstlenmiştir. Gizem, Kur an okumayı istemektedir. Bu aynı zamanda annesinin de isteğidir, Gizem komşularından Kur an okumasını öğrenmeye çalışmaktadır. b. Ders Gözlem Analizleri Toplam dört ders saat olarak gözlemlenen ( , ) Türkçe Din Bilgisi Dersi nin analizi Derslerin Đçeriği ve Öğretim Durumları olarak iki ana başlık altında ve alt kategorileriyle incelenmesi uygun bulunmuştur. (1) Derslerin Đçeriği Bu Derslerin içeriği başlığı altında iki konu incelenmiştir. Hz.Ömer Bir önceki derste kitaptan Sevgi başlıklı konu işlenmiştir. Konu Hz. Ömer in vali tayin ettiği bir şahsın çocukları sevmemesi hakkındadır. Hz. Ömer bu durumu öğrendikten sonra o şahsı vali tayin etmekten vaz geçmiştir. Gözlem yapılan derste öğretmen ilk önce bu konunun tekrar edilmesini istemiştir. Bir öğrenci hikâyeyi anlatmıştır: Öğrt : Geçen derste ne işlemiştik? Fatma: Sevgi Öğrt: Anlat! Fatma: Hz. Ömer vali tayin etmiş. Ömer sormuş sen çocukları sever misin demiş, onun sevmediğini öğrenince çocukları sevmeyen, başkalarını sevmez Fatma kitaptaki hikâyeyi anlatmıştır. 164

175 Başkalarına Yardım Etmek Hz. Ömer le ilgili hikâyeden sonra öğretmen kitaptan başka bir konuya geçmiştir. Öğrencilerin, kitaptan Cennetin Hangi Köşesi? isimli hikâyeyi açmalarını istemiştir. 393 Öğrt: Sayfa altmış dördü açın saati kurucam, okuyun ve iyice anlayınca en öne sessizce gelip sandalyenizi alıp, öne geçin. Nasıl anlıyorsan öyle oku, yerinde tekrar et ne anladığını, kendinden emin ol, ondan sonra ön tarafa geç. Bir, iki, üç başla Öğretmen kendisi de onlarla birlikte metni okumuştur. Çocuklar yuvarlak masa oluşturmuştur. Öğrt: Dairede sessizce anlatın birbirinize Öğretmen artık geriye kalan, anlamayan ve hâlâ sıralarında okuyan çocukları da (üç öğrenci) daireye çağırmıştır. Öğrt: Buraya geldiniz gerçekten anladınız mı? Cihan: Çok az. Öğrt: Nimet anlat bakalım. Nimet: Çok eskiden bir adam varmış, ben cennete mi gitcem, sen koyunları kuzuları kurtardın, bilirsin demiş. Đbadet edersen cennetin bir köşesine gidersin demiş. Öğrt: Kim tam anladı, Canan sen anlat. Canan: Çok eskiden bir şehir varmış. Öğrt: Nasıl bir şehirmiş? Canan: Ağaçlı, güzel Öğrt: Nürnberg e benziyormuş. O şehirde kim yaşıyormuş? Canan: Đki adam yaşıyormuş. Öğrt: Adı neydi onların? Öğrenciler bilememiştir. Öğrt: Kitabınıza bakın gelin. Öğrenciler koşarak sıralarındaki kitaplardan bakıp gelmişlerdir. 393 Hikâye de sadece namaz kılıp, oruç tutan, ibdetlerini yerine getiren ve çevresindeki insanlara yardım etmeyen bir köylü ile ibadetlerini yerine getirmeyen fakat ormanda çıkan yangını söndürmüş bir köylü vardır. Her iki köylünün Hızır la geçen diyalogları hikâyeye alınmıştır. Hızır, hangi köylünün cennete gideceğini Allah a sormakta ve ibadet etmeyen köylünün cennete diğerinin cehenneme gideceğini haber vermektedir. 165

176 Öğrt: Kambur Hıdır. Kambur ne demek? Kamburun ne olduğunu öğretmen kendi eğilerek göstermiştir. Öğrt: Diğerinin adı Hızır, Hızır ne demek? Bildiğim şey, sıkıntı da iken ya da bir zorluk yaşıyorsak aniden biri gelir, bir yardım olur. Deriz ki, Allah Hızır gibi insan gönderdi deriz. Nimet sen devam et Nimet: O şehre bir adam geliyor Ona sor demiş. Öğrt: Neden Durmuş Ağa kendinden çok emin cennete gideceğine çok emin. Niye? Emrah: Çünkü namaz kılıyor. Öğrt: Başka kim vardı? Gizem: O da ben cehennemin hangi tarafına gideceğim demiş, Kambur Hıdır. Öğrt: Neden cehenneme gideceğini düşünüyor? Namaz kılmıyor, oruç tutmuyor o yüzden öyle düşünüyor Öğrt: Noldu sonra Hızır gidip sordu mu? Büşra: Sordu Öğrt: Hızır, Durmuş Ağa ya ne dedi? Öğrencilerden cevap gelmemiştir. Öğrt: Kitabınızdan bulup okuyup geleceksiniz Öğrenciler okuyup geldiler ama anlamamışlar, öğretmen tekrar göndermiştir. Öğrt: Bakacağım, nereyi okuyorsunuz, kontrol edeceğim? demiş ve öğrencilere göstermiştir. Anlaşılması için öğrencilere metinde bazı yerleri işaretlettirmiştir. Öğrt: Kurşun kalemlerinizi elinize alın, bana da bir kurşun kalem getirin. Herkes yanıma gelsin (öğretmen boş bir sırada oturmuş ve öğrencileri etrafına toplamıştır) Öğretmen, konuşma ifadelerini, soruları kitaptan işaretlettirmiştir. (Kim kime ne demiş cümleleri ve o cümlelerin ayırımı.) Öğrt: Bir şey okurken en önemlileri bulup çıkartmanız lazım. Birincisini kim sordu, bunu kim dedi Herkes o bölümleri okumuştur. Bir öğrenciyi tahtaya kaldırmış ve anlamayan var mı diye tekrar sormuştur. Cihan anlamadığını söyleyince, Emrah ı onun yanına göndermiş ve anlattırmıştır. Tahtadaki öğrenci anlatmaya başlamış fakat anlatırken karıştırmıştır. Öğretmen yarım bıraktırmıştır. 166

177 Öğrt: Önce yazın, o zaman daha iyi anlarsınız. Gelecek derse anlamış şekilde geleceksiniz Metnin anlaşılmadığını gören öğretmen bu sefer de yazmalarını istemiştir. Sonra Öğrt: Bu hikâyeden ne anladınız, kim anlatacak? Büşra: Đnsan sadece namaz kılmak, oruç tutmakla, ibadet etse cennete gidemez. Çalışmak da gerekir. Öğrt: Hem namaz kılacağız, oruç tutacağız hem de durmadan çalışacağız. Tam yirmi dakikanız var, yirmi dakikada biter diye düşünüyorum. Defterlerinize bakacağım, gelecek hafta karne notlarınızı vereceğim, hiç eksiğiniz olmasın defterinizde 394 (2) Öğretim Öğretim başlığı altında ders etkinlikleri; grup çalışması alt kategorileri incelenmiştir. Grup Çalışması Öğretmen grup çalışması yapacağını söylemiş ve grupları ayarlamıştır. Her çocuk istediği kişinin yanına oturmuştur. Gruplara ufak kâğıt dağıtmış ve gruptaki arkadaşlarının adlarını ve kendi adlarını yazmalarını istemiştir. Öğrt: Masanın üstünde defter, kâğıt, kalem kalsın. Kalemlik ve kitaplarınızı kaldırın. Öğrt: Beni aldatırsın, arkadaşını aldatırsın ama kimi aldatamazsın? Cihan: Allah ı Öğrt: O zaman şeytan sana güler. Defterine eksiler yazılır. Sonra başka yerde başına bir iş, bela gelir. Buna inanın. Öğretmen grup çalışmasının nasıl yapılacağını anlatmıştır. Grup arkadaşları defterden, gruptan bir kişiye soru soracak sonra o soru sorulan öğrenci, bir başka arkadaşına soracaktır. Sırayla sorular sorulacak ve ona göre puanlama yapılacaktır. Öğrt: Nasıl çalışacağınızı öğrendiniz mi? Öğrencilere tekrar ettirmiştir. Öğrt: Gruptaki arkadaşlarımıza nasıl davranacağız? tarihli 3. sınıf, Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 1, iki ders saati. 167

178 Büşra: Đyi davranacağız, kızmıyacağız Bazı öğrenciler eksi aldıkları için üzülmüştür, gruba katılmak istemeyen ya da öğretmene şikâyete gelenler olmuştur. Grup çalışması sona ermiştir. Öğretmen herkesin sandalyesi ile gelip dairede yerini almasını istemiştir. Öğrt: Bir hafta zaman veriyorum size. Bir hafta konuları tekrar edip gelin. Haftaya kadar karne notu için şansınız var. Söz veriyor musunuz? Çalışacak mısınız? Grup çalışmasını yaparken biraz sesli oldunuz. Başarılı olmak için çalışmak istiyorsanız sessiz olun. Sessiz konuşun, başkalarını rahatsız etmeyin. Beynini de yorma. Bu grup çalışmasında ne dikkatini çekti, neye üzüldün, neye sevindin? Fatma: Bazı çocuklar hasta olduğu için bazı sayfaları yapamadılar. Bazıları çok iyi bildi onlara sevindim. Nisa: Bilmeyen birisi vardı ama o da sonra öğrenebilir, ona üzüldüm. Gizem: Biz sessiz çalıştık, bağırmadık. Emrah: Ben bir şey bilemedim, Nisa da bana yardım etti. Öğrt: Ayıp değil ki, bilmemek, öğrenmemek ayıp. Benim bilmediğim o kadar çok şey var ki! Nimet: Ben üzüldüm. Tamara bizle çalışmadı diye. Bilmiyor diye. Canan: Bizim grupta herkes çok iyi çalıştı. Gürültü olunca konsantrasyonum bozuldu. Ama bilmeyen kişiler öğrendi. Büşra: Çok sevdim bunu, çok öğrendik. Öğrt: Öğrendiklerimize çalışacak mısınız? Allah çalışanı yarı yolda bırakmaz. Tembel insanlar geri de kalır. Zengin olmaz. 395 Ders Gözlemlerinin Raporu 1. Sevgi okuma parçası Hz. Ömer in vasıfları ile ilgili bir hikâyedir. Çocukları sevmesi, iyi bir yönetici olması ve yöneticileri de ona göre ataması hakkındadır. Konu ders başında tekrar edilmiştir. Öğretmenin bu konuyu hangi bağlamda işlediği ve ne tür bilgiler verdiği gözlemlenen dersten anlaşılmamaktadır. Ancak konuyu tekrar eden öğrenci yine kitapta yazan ifadeleri aynen tekrar etme çabası içerisinde tarihli 3. sınıf, Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 10, iki ders saati. 168

179 olmuştur. Dolayısıyla bu da ders muhtevasının kitapta yazılanların dışına çıkılmadığı izlenimini vermektedir. 2. Cennetin Hangi Köşesi? başlıklı okuma parçası çevremizdeki insanlarla iyi ilişkiler kurma konusunda işlenebilecek bir konudur. Programa göre bu konu, başka bir konu altında yer bulmamaktadır. Seçilen hikâye üçüncü sınıf seviyesine göre anlaşılması zor bir hikâyedir. Hikâye nin dinî muhtevasının doğruluğu da şüpheli gözükmektedir. Öğretmenin Hızır la ilgili yaptığı açıklama anlaşılmamıştır. Hızır ın kim veya ne olduğu tam olarak bilinmemektedir, konuyla ilgili çeşitli yorumlar yapılmaktadır. Kur an-ı Kerim de Kehf Suresi nin ayetlerinde Hz. Musa ve bilge kişiden söz edilmektedir. Tefsir kaynaklarında ve hadislerde bu bilge kişinin Hızır olduğuna ilişkin yorumlar yapılmaktadır. Kur an-ı Kerim de doğrudan Hızır adında bir şahıs geçmemektedir. Bazı yorumcular, Hz. Musa nın bilgi peşindeki serüvenini anlatan kıssanın sembolik olduğunu da ifade etmektedir. Mutasavvıflar ise Hızır ın hayat suyundan içtiği ebediyete kadar yaşadığını görüşündeler. 396 Öğretmenin öğrencilere sadece namaz kılmanın, oruç tutmanın yeterli olmadığını, çalışmanında gerekli olduğunu söylemesi yerine, öğrencilerin tecrübelerinden hareketle öğretimin yapılması mümkündür. Öğrencilere çevrelerindeki insanlara yardım edip etmedikleri, niçin çevrelerindeki insanlara yardımcı oldukları/olmadıkları sorulabilir. Sorulara öğrencilerin kendilerinin cevap bulması sağlanabilir. Diğer insanlara yardım etmenin önemi, Kur an ve sünnetteki temel ilkeler ve öğütler çerçevesinde öğretimi yapılabilir. Öğretmenle, ders sonunda yapılan görüşmede öğretmen şunları ifade etmiştir: Türkiye de olsam çok farklı olurdu. Ben burada Türkçe okuma yazma ile uğraşıyorum. Okuma, yazma, anlatma önemli. Bu bir aşamadır. Çocuklar devamlı çalıştırmaktır. Biz anahtar veririz, öğrenci açar, girer. Türkiye de sürekli anlatırlar, demezler ki, bu öğrenci beni anladı mı? Aslında ders gözlemi sonrasında öğretmenin Türkiye deki uygulamalar için ifade ettiklerinin, kendi dersi için geçerli olduğu açıktır. Çocuklar anlamayı öğrenmek, bağımsız bir zihinle hareket etmek 396 Bkz. Muhammed Esed,, Kur an Mesajı, meal- tefsir, Çev: Cahit Koytak, Ahmet Ertürk, Đşaret Yayınları, Đstanbul 1999, Kehf Suresi, Dipnot: 67-80, s ; M. Kemal Atik, Hızır Maddesi, Hazırlayanlar: Kemal Atik, Ali Bardakoğlu, Celal Kırca, Selahattin Polat, Ali Toksarı, Đslâmî Kavramlar, Sema Yazar Gençlik Vakfı Yayınları, Ankara 1997, s

180 yerine, öğretmenin dediklerini yapmakta, kitapta yazılanları aynen ifade etmekte ve kitaptan nereleri yazacağına yine öğretmen karar vermektedir. Öğretmen her seferinde kapıyı açmakta ve nasıl açtığını da göstermemektedir. 3. Derste öğrenilenlerin grup çalışmasıyla tekrar edilmesi ve öğrencilerin arkadaşlarıyla iletişimde öğrenmeleri, yapılandırmacı yaklaşıma da uygundur. Öğretmen öncelikle grup çalışması yapacaklarını belirtmiş, grupları birlikte oluşturmuşlardır. Öğretmen, grup çalışmasında grup kurallarını öğrencilere buldurmuştur. Ancak grup çalışması esnasında öğrencilerin birbirlerini eksi ve artı ile değerlendirmesi çocuklar arasında olumsuzluklar yaratmıştır. Bunun yerine farklı bir akran değerlendirme formu veya grupla çalışma formu öğrenciler tarafından kullanılabilir. Ayrıca öğretmen, çalışma sonrasında öğrencilerin duygu ve düşüncelerini almış, onları öğrenmeye motive etmiştir. Öğrenmeye teşvik açısından olumlu bir yaklaşımdır. Ara Özet Anneyle görüşmede çocuğunun öncelikle Türkçe yi öğrenmesini istediği ortaya çıkmıştır. Ders etkinliklerinde de Türkçe okuma anlama, yazma faaliyetlerinin olması, annenin beklentilerine cevap veren bir ders olduğunu göstermektedir. Gizem in de ifade ettiği şekilde öğrencilerin kitaptan okumaları, yazmaları, yuvarlak masa yapıp konuşmaları, ders gözlemleri sırasında da görülmüştür. Öğretmen, birinci sınıfta din öğretimini ağırlıklı olarak, çocukların okuma yazması olmaması nedeniyle çalışma yapraklarıyla yapmaktadır. Fakat iki ve üçüncü sınıftan itibaren kitap merkezli öğrettiği gözlemlenmiştir. 4. Dördüncü Sınıf Türkçe Din Bilgisi Dersi a. Görüşme 4 (1) Anneyle Görüşme Lerzan Sağlam la görüşülmüştür Görüşmede Din dersinden hoşnutsuz olma kategorisi oluşmamıştır. 170

181 Görüşmeye Dair: Görüşme, tarihinde Va nin evinde Türkçe gerçekleştirilmiştir. Kişisel Bilgiler: Va, elli bir yaşındadır. Türkiye de doğmuş ve liseyi bitirmiştir. Almanya ya 1973 yılında gelmiştir. Yirmi bir yıl Grundig Fabrikasında çalışmıştır. Yirmi bir yıldan sonra çocuklara bakmak için altı yıl doğum izni almıştır. Sonra Anne-Çocuk Eğitimi Projesinde bir buçuk yıl görevli çalışmıştır. Đki yıldır da, görüşmenin yapıldığı dönemde dâhil işsizdir. Va, on bir ve on yaşlarında iki çocuk annesidir. 398 Anne, çocukların her şeyiyle ilgilenmektedir. Onları spora göndermektedir. Geç evlilik yaptığından çocuklarıyla arasında yaş farkı fazladır. Va, namaz ibadetine dikkat etmektedir. Çocuklarını da yanına alıp onlara öğretmek istemektedir. Vb, Şizofren hastasıdır. Çocuğun dersleriyle ilgilenme Va, öğretmenlerin görüşme saatlerinde görüşmeye gitmektedir. öğretmenlerin uygun zamanlarında arıyorum, onların konuşma saatlerine göre, öğretmenler de gelin dediği zaman gidiyorum. Fakat Mustafa nın öğretmeni uzun zamandır hasta, uzun zamandır konuşamadık hastalığından dolayı. 399 Din dersi öğretmenini tanımaktadır. Şebnem öğretmenle 400 özel bir görüşmeye gitmedim zaten sırf din dersine geliyor, tanışıyoruz da onla, konuştuğumuz zaman geçen sene demişti, ben Mustafa dan çok çok memnunum, çok sevimli bir çocuk diye. En azından sorunu olmadığı için Şebnem Öğretmen le görüşmeye gitmedim. 401 Va, çocuğun dersleriyle de ilgilenmektedir. Motivasyon eksikliği vardır, kendi isteyerek derslerini yapmamaktadır. Yeni yeni kendi isteğiyle yapmaya başlamıştır. Mustafa, öğlen saatlerinde bir saat öğlen gözetimine kalmaktadır. Ancak orada da şimdiye kadar bir sefer ev ödevini yapıp gelmiştir. Genellikle evde anne yardımcı olmaktadır Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 8, St: A.g.d, Transkripsiyon 8, St: Dersin öğretmeni. 401 A.g.d, Transkripsiyon 8, St: A.g.d., Transkripsiyon 8, St:

182 Va ve Mustafa, hemen hemen bütün derslere beraber çalışmaktadır. Matematik, Almanca ya da biz kendimiz Türkçe ye, Hayat Bilgisi ne getir bakalım diyorum, çalıştırmaya çalışıyorum. En azından ne konular işlemişler bakıyorum, o konuları tekrar ettirmeye çalışıyorum öğrensin diye. 403 Din dersinde Mustafa nın anlattıkları ya da bazen sordukları doğrultusunda Va, çocuğunun namazın şartlarını, içindeki ve dışındaki şartları ve Đslam ın şartlarını öğrenmiştir. Bunlar aynı zamanda yazılı sorularıdır. Öğrendikleri bütün konuları hatırlayamamaktadır. 404 Şöyle demektedir: en azından hani kendi de dikkat ediyor biraz daha bilincinde diye, mesela eve gelip yazıyor, yazmam gerek diyor. Bu sene biraz daha bilincinde o yüzden ben de ilgilenmedim. Her an takip etmedim ama okula gideceği zaman akşamdan başlıyorum, perşembe günü zaten din dersi, hani unutuyor yapacağını, oğlum kitabını defterini koy, yarın din dersi var, oğlum kitabını koy defterini koy, yani onu koydutturuyorum en azından, sabah soruyorum koydun mu çantana diye 405 Din dersini ve dersin dilini tercih Tükçe Din Bilgisi Dersini, Va okulda kendisine sorduklarında tercih etmiştir. Sebebini şöyle açıklamaktadır: Almanca yeterince anlayamaz, bir şeyler edemez, en azından Türkçe daha iyi öğrenir diye istedim. Hem Türkçesi de ilerler, bu arada Türkçe dersine gitmediği için en azından din dersinde Türkçe görmüş olur. Mustafa nın Almancası iyidir fakat annesi dersi Türkçe görmesini istemektedir. Mustafa nın dersi Almanca görmesi halinde durumu şöyle değerlendirmiştir. Bizim anladığımız şekilde anlayamazdı diye düşündüm Halise Hanım. Şimdi duaları felan mesela zorlanıyor ya da Türkçe o dua kitaplarından felan okuduğum zaman, Türkçe hikâyeleri dinî yönden daha çok gelişsin diye şeyleri, onda bile bazı Türkçe şeyleri kelimeleri soruyorlar, anne bu ne diye, anlamını tam içeriğini bilemiyorlar. Hani Almanca da da yeterince anlayamaz diye düşünüyorum açıkçası. Bizim öğrendiğimiz şekilde din bilgisini, temelinden öğrendiğimiz şekilde, Almanca dan öğrenemez diye düşünüyorum. O yüzden Türkçe istiyorum. 406, Öz- Öz- Özünü mesela, diyelim ki 403 A.g.d., Transkripsiyon 8, St: A.g.d., Transkripsiyon 8, St: A.g.d., Transkripsiyon 8, St: A.g.d., Transkripsiyon 8, St:

183 şimdi abdesti Almanca (gülerek) tarif et et diyelim, Mustafa etsin diyelim, öğrensin diyelim, daha iyi olacak diye düşünüyorum, Türkçe öğrense daha iyi olacak diye düşünüyorum. Ve diğer şeyleri de aynı şekilde. 407 Din dersinden hoşnut olması Va, çocuğunun çok hareketli olduğunu ve spora da gittiğini, Mustafa nın kapasitesinin belli olduğunu, bu sebeple öğretmenin şu an öğrettiklerini öğrenirse bundan memnun olacağını belirtmektedir. Daha fazla olduğunda sıkılabilir düşüncesindedir. 408 Va nın önem verdiği bazı davranışlar vardır: Yalan söylememek, dürüst olmak, ikiyüzlü olmamak, sahtekârlık yapmamak, temiz olmak, başkasının hakkına riayet etmek gibi. Va, evde bunları çocuğuna öğretmektedir. Okulda öğrendikleri şeyler de bu doğrultuda olduğundan Va memnundur. 409 Din dersine yönelik beklentiler Ahlakî değerlerin öğretilmesinin yanında anne çocuğuna daha gerçekçi şeylerin öğretilmesini ve bunların hikâyeler yoluyla yapılmasını istemektedir. 410 Çocuğu camiye gönderme Va, dinin gereken temel şartlarını öğretmen okulda öğretmektedir. Kur an okulda öğretilmemektedir, bu sebeple yaz tatilinde çocukları, camiye göndermektedir. Orada çocuklar dualar öğrenmiştir ve Kur an a geçecekleri zaman okul açıldığından devam edememiştir. Çünkü hafta sonları çocuklar uyumak, televizyon izlemek istemektedir. Ayrıca spora da gitmektedir. 411 Va nın düşüncesine göre, camide çocukların hocadan öğrenmesi, evde kendisinden öğrenmesinden daha uygundur. Çocuklar camide duaları daha zevkle arkadaşlarıyla birlikte öğrenmektedir. Kur an ı da öğrenebilirlerse daha iyi olacaktır A.g.d., Transkripsiyon 8, St: A.g.d., Transkripsiyon 8, St: A.g.d., Transkripsiyon 8, St: A.g.d., Transkripsiyon 8, St: A.g.d., Transkripsiyon 8, St: A.g.d., Transkripsiyon 8, St:

184 Evde de Mustafa ya Va, bir şeyler öğretmeye çalışmaktadır. zaman zaman evde ben kendi yanıma alıp, kendim namaz kıldırıyorum. Tatillerde, Cuma gününe denk gelen, babası yanına alıp, bu sene Cuma namazlarına götürmeye başladı Mustafa yı. Ve bayağda heveslenmeye başladı Cuma namazlarına. Son iki üç bayramdır okula göndermedim, bir gün evde bıraktırdım, bayramın ilk günleri, babasıyla beraber bayram namazına gitti, ondan geri kaldı. En azından görsün dedim, öğrensin dedim. Bayram namazından zevk aldı. 413 (2) Çocukla Görüşme Mustafa Sağlam la görüşülmüştür. 414 Görüşmeye Dair: Görüşme tarihinde evinde Türkçe gerçekleştirilmiştir. Mustafa yla defterine bakmadan konuşulmuştur. Kişisel Bilgiler: Mustafa dokuz yaşında Holzgarten Okulu 4.sınıf öğrencisidir. 415 Ders çalışma Va, okul toplantılarına katılmaktadır. Bazen de teneffüslerde öğretmenle konuşmak için okula gitmektedir. Mustafa nın, annesinin din dersi öğretmeniyle bir kere konuşmaya gittiğinden haberi vardır. 416 Derslerine bazen Va yardım etmektedir, derslerini çoğunlukla okuldan sonra gittiği öğlen gözetiminde yapmaktadır. Matematik ve Almanca derslerine öğlen gözetimindeki öğretmenler yardımcı olmaktadır. Din dersiyle ilgili Mustafa bazen, derste anlamadıklarını annesine sormaktadır. 417 Bazen de öğretmenine sormaktadır A.g.d., Transkripsiyon 8, St: Görüşmede Ders dili kategorisi oluşmamıştır. 415 A.g.d., Transkripsiyon 7, St: A.g.d., Transkripsiyon 7, St: A.g.d., Transkripsiyon 7, St: A.g.d., Transkripsiyon 7, St:

185 Din dersi etkinlikleri Mustafa, din dersinde sadece yazdıklarını söylemektedir. 419 Öğrenciler, kitaptan metinleri okumaktadır. Mustafa şöyle anlatmıştır. Mu: Önce biz bazen de öğretmen okuyooor sonra da biz- içimizden okicaz diyo, okuyoz iki kere ya da üç kere sonra Şebnem öğretmen 420 okuyoz hem de çocuklara. M: Ondan sonra da açıklıyor mu ne olduğunu? Mu: Ondan sonra da bize soruyor, açıkladıktan sonra bize gene soruyor. Şimdi kitabı okuduktan sonra soruyor nasıl olduğunu öyle şeyler, ne olduğunu. 421 Öğrenciler bazen tahtaya yazmaktadır. Sınav sorularını yazmıştır. Fakat artık dersleri kendi din sınıfında yapamadıkları için öğretmenin eskisi gibi tahtayı kullanmadığını belirtmiştir. 422 Öğretmen, çalışma yaprakları dağıtmaktadır. Öğrenciler, üzerinde yazılı olanı öğrenmekte ve boyamaktadır. Mesela namazın vakitlerinin ve rekâtlarının olduğu çalışma yaprağı verilmiştir. Bundan da sınav olmuşlardır. 423 Çok nadir olarak oyun oynamaktadır. Oyun, köşe kapmaca şeklindedir. Mustafa oyunun nasıl oynandığını anlatmıştır: Böyle şimdi öğretmen bize sorular soruyor dört kişi var, biri o Ecke ye (köşeye) bir o Ecke ye biri o Ecke ye hem oraya, kim bildikten sonra karşıya geçiyo. M: Ne sorular soruyordu? Mu: Mekke den, camilerden camilerden değil de, bazen camilerden ama artık oyun oynamıyoz. 424 Bu oyunu ikinci ve üçüncü sınıfta oynamışlardır. 425 Öğrenciler derste, el işi-teknik hiç yapmamışlardır. 426 Allah la ilgili bir şarkıyı önceden öğrenmişlerdir. Bazen öğretmenle şarkı söylemektedirler fakat öğretmen şarkıyı ezberlemelerini istememiştir. 427 Öğretmen ödev olarak öğrencilere, kitaplarından hikâyeleri yazmalarını istemektedir. Kitaptaki okuma parçaları öğrenciler tarafından yazılıp, okunduktan sonra sınıfa anlatılmaktadır. Öğretmen, ödevlerini kontrol etmektedir A.g.d., Transkripsiyon 7, St: Dersin öğretmeni. 421 A.g.d., Transkripsiyon 7, St: A.g.d., Transkripsiyon 7, St: A.g.d., Transkripsiyon 7, St: A.g.d., Transkripsiyon 7, St: A.g.d., Transkripsiyon 7, St: A.g.d., Transkripsiyon 7, St: A.g.d., Transkripsiyon 7, St:

186 Öğretmenin sınıf yönetimi Zaman zaman öğretmen öğrencilere kızmaktadır. Bunun sebebi konuşan öğrencilerin olması ve de sınavdan zayıf alan, çalışmayan öğrencilerin olmasıdır. 429 Derste öğrenilenler Hz. Muhammed hakkında, camiler ve namaz kılmayı öğrenmiştir. Fâtiha suresinin Arapçasını ve Türkçesini ezberlemiştir. Âmentüyü de ezberlemiş ama unutmuştur. Cami adabını öğrenmiştir: Mu: Ihı eskiden, ha ayakkabılarımızı çıkartmamız gerekiyor, camiye girmeden önce abdest almamız gerekiyo, temiz gitmemiz gerekiyor, her şey temiz olcak, bunları öğretti. M: Namaz kılmadan önce neler yapmamız gerekiyor? Mu: Namaz kılmadan önceee ımm abdest almamız gerekiyo, sonra üstümüz temiz olcak, yer çevre temiz olcak, sonrada emm kıbleye dönülcek, demiştir. Namaz konusunu kitaptan öğrenmişlerdir. 430 Bundan başka öğretmenleri konuyla ilgili çalışma yaprağı vermiştir. Orada namaz vakitleri ve rekât sayıları vardır. 431 Bir de kitaptan içkiyle ilgili bir konuyu işlemişlerdir. 432 Dersten hoşnut olma/olmama Derste şarkı söylemek ve kitaptan okuyarak öğrenmek hoşuna gitmektedir. Din de oynamak benim hoşuma gidiyor da ama orda daha çok öğrenmek istiyorum. demektedir. 433 Derste boyama yapmak, okumak, haritanın önünde durup öğrenmekten zevk almaktadır. 434 Mustafa nın derste hoşuna gitmeyen bir şey yoktur ve sıkılmamaktadır A.g.d., Transkripsiyon 7, St: A.g.d., Transkripsiyon 7, St: A.g.d., Transkripsiyon 7, St:40-63, A.g.d., Transkripsiyon 7, St: A.g.d., Transkripsiyon 7, St: A.g.d., Transkripsiyon 7, St: , A.g.d., Transkripsiyon 7, St: A.g.d., Transkripsiyon 7, St:

187 Camiye gitme Mustafa, Ağustos tatilinde okul açılasıya kadar camiye gitmiştir. Mustafa camide ne yaptığını anlatmıştır Tam Kur an a geldim. Dualar öğrendim. Kur an dan önce böyle bişey verdiler, orda harfleri öğrendim ama tam öğrenemedim. Öğrendim hepsini sonra Kur an a geliyordum sonra okul başladı. Ondan sonra devam gitmedim. M: Camiye peki niçin gitmiştin Mustafa? Mu: Dualar öğrenebileyim diye Kur an a geleyim diye 436 Görüşmelerin Raporu 1. Babanın rahatsız olması sebebiyle, anne ailevi bütün sorumlulukları tek başına yüklenmiştir. Çocukların dersleriyle de, anne ilgilenmektedir. Mustafa nın Din Bilgisi Dersi nde ne öğrendiğini, anne tam olarak hatırlayamamıştır fakat Mustafa yı sınava hazırlarken beraber çalıştığı konuları söyleyebilmiştir. Bu öğretim yılında Mustafa, kendisine hatırlatılmadan evde derslerine çalıştığından, anne çok fazla ilgilenmemiştir. Mustafa ya bırakmıştır. Mustafa da, annesinin bir kere din dersi öğretmeniyle görüşmeye gittiğini belirtmiştir. Mustafa daha önceki yıllara ait bir bilgiyi hatırlıyor olabilir. Annesi ödevlerini çoğunlukla evde yaptığını ifade etmesine rağmen Mustafa, çoğunlukla öğle saatindeki gözetimde (Mittagsbetreung) yaptığını belirtmiştir. Mustafa bazen din dersi için annesinden yardım aldığını belirtmiştir. Anne de oğluna din dersi çalıştırdığını söylemiştir. Sonuçta annenin çocuğun derslerine yardımcı olduğunu söylemek mümkündür. 2. Anne, çocuğunun öğrenme durumunu, dikkat eksikliğini vb. bilmektedir, bu sebeple de derste öğretmenin gösterdiği konuları öğrenmesi halinde, onların yeterli olacağını düşünmektedir. Anne, okulda verilen eğitimle yetinmemektedir. Kendisi de evde bazı konuları öğretmektedir. Özellikle evde öğretilen bazı ahlakî ilke ve davranışların okulda öğretime konu edilmiş olması, anneyi mutlu etmektedir. Ancak annenin, günlük hayata yönelik bazı bilgilerin yine hikâye yoluyla öğretilmesini istemesi, okulda öğretilen konuları yetersiz bulduğunu göstermektedir. Anne, din 436 A.g.d., Transkripsiyon 7, St:

188 bilgisi öğretmenini tanımaktadır fakat görüşmenin yapıldığı öğretim yılında kendisiyle oğlunun dersleri hakkında görüşmemiştir. Mustafa, derste sadece yazdıklarını söylerek aslında ağırlıklı olarak kitap merkezli çalıştıklarını ifade etmek istemiştir. Kitaptan bazı okuma parçalarını okumaktalar ve üzerinde konuşmaktalar. Namaz konusunu çalışma yapraklarındaki resimlerden öğrenmişlerdir. Daha önceki öğretim yılında köşe kapmaca tarzında oyun oynamışlardır. Anlaşılmaktadır ki, öğretmen dinî içerikli sorular sorarak öğrencilerin bilgilerini tekrar etmelerini sağlamıştır. Derste şarkı söyledikleri de olmuştur. Öğretmen müzikle öğrenmeye önem vermektedir. Verilen ödevler sınıftaki etkinliklerden farklı değildir. Ders kitaplarındaki bir metnin yazılması şeklindedir. Mustafa, derste öğrendiklerinin arasında Âmentü yü ve içki konusunu da saymıştır. Ancak bu konular programda yer almamaktadır. Öğretmen program dışı konulara yer vermiştir. 3. Mustafa en çok şarkı söylenmesi ve kitaptan bişeyler yazılmasından hoşlanmaktadır. Öğretmenin zaman zaman sınıf yönetimini sağlayamayıp öğrencileri susturmak için bağırdığı da olmuştur. Öğretmenin, sınıf yönetiminde zaman zaman sorun yaşadığı sonucuna varmak mümkündür. 4. Türkçe Din Bilgisi Dersi ni anne, kendisi isteyerek seçmiştir. Đki nedenden söz etmiştir. Birincisi, ders Türkçe anlatıldığında çocuğu daha iyi anlayacaktır. Almanca anlatıldığında bazı şeyleri anlayamabilir, düşüncesindedir. Hatta çocuğunun abdesti almanca tarif etmesi bile anneye tuhaf gelmektedir. Belki de anne, buna alışık olmadığından veya duymadığından nasıl olacağını bilememektedir. Đkinci sebep de dersi Türkçe gördüğünde çocuğunun Türkçesi ilerleyecektir. Çünkü Mustafa, Türkçe derslerine katılmamaktadır. Dolayısıyla anne ilk sırada çocuğunun dinî bilgileri anlamasını öncelemektedir, ardından dilini geliştirmesini beklemektedir sonucunu çıkarmak mümkündür. 5. Anne, çocuğunu yaz tatillerinde camiye göndermiştir. Çocukları hafta sonları spora gitmeleri ve kalan sürede de dinlenmek istemeleri nedeniyle anne, çocukları öğretim yılı içerisinde Kur an öğrenmeye göndermemektedir. Camide verilen eğitimin çocuklar tarafından daha da önemsendiğini düşünmektedir. Anne ve baba Mustafa ya cemaatle yapılan ibadetleri de tanıtmak ve öğretmek istemektedir. 178

189 Mustafa da annesini doğrular bilgiler vermiştir. Kendisinin Kur an harflerini öğrendiğini Kur an okumaya geçecek iken okulların açıldığını ve devam edemediğini belirtmiştir. Mustafa nın konuşmalarından camiye olumsuz bir tutumunun olmadığı anlaşılmıştır. b. Ders Gözlem Analizleri Toplam altı ders saati ( , , ) gözlemlenmiştir. Türkçe Đslam Din Bilgisi Dersi nin analizi iki ana başlık altında incelenmiştir. (1) Derslerin Đçeriği Derslerin Đçeriği başlığı altında namaz ve dua kategorileri aşağıda incelenmiştir. Namaz Namaz konusunu grup çalışmasıyla öğrenen çocuklara, öğretmen konuyla ilgili şu bilgileri vermiştir: Öğrt: Namaz kılan insan Allah a teşekkür ediyor, bize verdiklerinden dolayı. O zaman melekler bizle beraberdir. Şeytan uzaklaşır gider, şeytan içinizdeki kötü düşünce. Namaz kılmayanların içinde hep kötü düşünce var. Ali öyle mi? Beş alsanda boş ver önemli değil diyor içindeki ses. Yolda giderken hep dua okuyorum. Ne kadar dua okursam Allah bana yardım eder, sıkıntıda kalmam. Đçinizdeki şeytanı atın. O kötü düşünceleri atsanız, birkaç dua öğrenseniz, Allah a dua etseniz, okudukça bir daha öğrenirsiniz, okudukça bir daha öğrenirsiniz. Çok rica ediyorum, haftaya o öğrenmeyenler öğrensin, bir tane dua öğrenseniz o dua sizi kötülüklerden korur. Çocuklar namazın kılınışını grupla çalışarak öğrenme alıştırmaları yaptıktan sonra öğretmen namaz konusunda bilgi vermeye devam etmiştir. Öğrt: Çocuklar öne gelin ve daire olun. Kimlerin ailesinde namaz kılınıyor? Çocuklardan birkaçı hariç parmak kaldırmıştır. Öğrt: Şimdi herkes namazı kılmanın bize faydası ne, birer cümle ile söylesin. Niçin namaz kılmayı öğreniyoruz? Çiğdem: Allah a dua edebilmek için. Öğrt: Neden dua ediyoruz? 179

190 Melek: Teşekkür etmek için. Öğrt: Niçin teşekkür ediyoruz? Rıdvan: Bizi yaşattığı için. Ali: Bizi yarattığı için. Kevser: Bizi çok iyi yapmış. Öğrt: Ya görünüşümüzü çok güzel yapmış. Namaz kılmayan ile namaz kılan arasında ne fark var? Tülay: Đçinde şeytan olur. Öğrt: Đçinde kötü düşünceler olur. Mustafa: Namaz kılarsa çalışkan olur. Öğrt: Đş alabilirsin. Öğrt: Namaz kılanlar neden çalışkan? Remzi: Allah yardım ediyor. Öğrt: Ama başka sebepte var. Hakan: Okuyor. Çiğdem: Đçinden geliyor. Öğrt: Kaç defa namaz kılıyoruz? Tülay: Günde beş defa. Öğrt: Sayın bakalım. Mustafa: Sabah, öğle, ikindi, akşam, yatsı. Öğrt: Namaz kılan insan günde beş defa namaz kılar. Đnsan sabah erken kalkar. Benim babam sabah güneşi çişliye akşam güneşi güzele gelir derdi, neden acaba? Çiğdem: Akşam çok su içtiği için işiyor. Öğrt: Ben size anlatayım. Sabah erken kalkıp abdest alırsan vücudunu elektrik yüklüyor, enerji yüklüyor, günün verimli olur, birçok işini yaparsın. Gündüz yatanlar varya onlara atalarımız çişli demiş. Onlar erken kalkmadığı için onlara çişli denmiş. Erken kalkana akşam güneşi vurduğundan güzelliği ortaya çıkıyor. Hakan: Akşam namazını geç kılarsan kabul olmaz. Öğrt: Hepsi kabul olur onun vakti kısa ondan çabuk geçiyor. Tıbben de faydası tespit edilmiş enerji yükleniyor insana. Öğrt: Hadi bakayım yerlerinize, eşyalarınız toplayın tarihli 4. sınıf, Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon ve Notlar 6, iki ders saati. 180

191 (2) Öğretim Öğretim başlığı altında yer alan kategoriler ders etkinlikleri; gösterip yaptırma ve grupla çalışma teknikleri incelenmiştir. Gösterip Yaptırma Almanca Đslam Din Bilgisi Dersi nden misafir gelen öğrencilerle birlikte halka olunmuş ve namazın içindeki ve dışındaki şartlar tekrar edilmiştir. Arkasından namaz hareketleri tek tek öğrencilerle birlikte uygulamalı olarak gösterilmiştir. 438 Bir başka derste namaz konusuna devam edilmiştir. Öğretmen, geçen hafta zayıf alan öğrencilere namazı öğrenip öğrenmediğini sormuştur. Ali, öğrendiğini söylemiştir. Öğretmen ayağa kaldırmıştır. Sınıfın önüne geçirmiştir. Öğrt: Açın kitaplarınızı o anlatırken doğru mu anlatıyor bakın. Ali çalıştım diyor, inşallah kurtarır. Başla! Ali: Niyet ettim Allah rızası için namaz kılmaya Tekbir aldı, Sübhâneke, Euzu besmele, Fâtiha, Kevser surelerini okumuştur. Rukû yapmıştır. (üç defa Rabbenalekel- hamd demiştir), secde yapmıştır (üç defa subhane-rabbiyel-âlâ demiştir) Đkinci rekâtta; besmele çekmiş, Fâtiha suresini okumuştur. Rukû yapmıştır, (Semiallahü limen hamideh, Rabbena lekel hamd demiştir), secde yapmıştır, Tahiyyat ve Salli Barik dualarını okumuş, selam vermiştir. Öğrt: Bir verelim artık değil mi, öğrenmiş. Öğrt: Hakan gel bakalım. Hakan: Niyet ettim Allah rızası için iki rekât sabah namazının sünnetini kılmaya, Allahu ekber, öğrenci el bağlamış ve öylece kalmıştır. Öğrt: Öğrenmedim desene, niye geldin, annenin haberi yok mu namazı öğrendiğinden, niye öğretmedi? Annen beni arasın. Öğretmen öğrenciye telefon numarasını vermiştir. 439 Bir başka derste öğretmen öğrencilerle halka şeklinde oturmuştur. Namaz kılmasını ve duaları öğrenen öğrencileri birlikte izlemişlerdir tarihli 4. sınıf, Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 12, iki ders saati. Bu derse misafir gelen diğer modelin Türk öğrencileri namaz konusunda bildiklerini Türkçe anlatmakta zorlanmışlardır. Kavramları yanlış kullanmışlardır tarihli 4. sınıf, Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 6, iki ders saati. 181

192 Öğrt: Sandalyelerinizi alıp öne gelin. Öğretmen namazı öğrenen Remzi den anlatmasını istemiştir. Remzi: Şeklini öğrenmedim, duaları öğrendim. Öğrt: En önemlisi o zaten, onu oku hadi! Remzi: Sübhâneke, Fâtiha, Kevser, Đhlâs, Tahiyyat, Salli, Barik (öğrenci bunların Arapçalarını okumuştur) Öğrt: Teşekkür ederim yavrum sözünde durdun, aferin. Haftaya kadar namazı öğren, haftaya camiye gideceğiz, orada sıkılma. Bu dairede konuşma bitince kendine bir arkadaş seç, onla namazın şekillerini çalış. Öğrt: Ne biliyorsun Emre? Emre: Niyet, Sübhâneke, Elham Öğrt: Oku hepsini Emre: Niyet ettim.. (devam edemedi) Öğrt: Gizem sen? Gizem: Niyet ettim sabah namazının sünnetini kılmaya. Đnnâ atayna (Namazın kılınışını biraz anlatmaya çalışmış fakat yarım bırakmıştır.) Öğretmen çocukları namaz kılmasını öğrenmeleri için şu şekilde motive etmeye çalışmıştır: Öğrt: Tembel erkeklere akıllı kızlar gelmez. Yarın büyüyecek, evleneceksiniz. Yarın baba olacaksınız, tembel baba mı olacaksınız Öğretmen çocukları konuşturmuştur. Öğrt: Emre ye ve Gizem e ne söylerdiniz? Remzi: Bir kere çalış sonra gözlerini kapat aklına girer. Tülay: Đki sayfa yaz sonra oku. O zaman anlarsın. Ali: Annenle çalış. Remzi: Arkadaşlarımızı çağırabilirsiniz, o biliyorsa önce o yapar sonra siz yaparsınız. Mustafa: Maçı bir hafta bırakacaksınız sonra namaza çalışacaksınız hep, teneffüs yapabilirsiniz. Hakan: Dışarıda da öğrenebilirsin kitabı alırsın. Ali: Camide de öğrenebilirsiniz. Öğrt: Şimdi herkes bir arkadaş alacak, onunla birlikte tekrar çalışacak. Tülay: Öğretmenim biz öğretirken daha iyi aklımıza giriyor. 182

193 Grup Çalışması Öğretmen namaz kılmasını ve duaları öğrenen öğrencilerle, henüz tam olarak öğrenememiş öğrencileri grup yapmıştır. Đkişer kişilik dört grup oluşmuştur. Ancak namaz kılmasını bilen iki öğrenci açıkta kalmıştır. Onlara da kitaptan bir konu vermiştir. Yunus Emre nin şiirini önce okuyup anlayacaklardır, sonra defterlerine yazacaklar ve resim boyayacaklardır. Öğretmen gruplar çalışırken dolaşmış ve onları motive etmiştir. Öğrt: Bak sizin ikiniz öğrenirseniz, sizlere bir şey alcam. Hem öğrenen hem öğretene Mevlana nın şiirini öğrenen çocuklar ne resim yapacaklarını sordular. Öğrt: Tabi şiir Allah la ilgili. Allah ın resmini yapamazsınız ama içinde Kâbe var, namaz kılan insanlar var, onları yapabilirsiniz. Öğretmen öğrencileri yanına çağırmış ve tekrar onları motive etmiştir. Teneffüse kadar öğretirlerse onlara bir şeyler alacağını söylemiştir. Bir sonraki derste tekrar öğrenciler gruplar halinde namazı ve duaları birbirlerine öğretmek üzere çalışmışlardır. 440 Ders Gözlem Analizlerinin Raporu 1. Namaz konusunda verilen bilgiler incelendiğinde, namazın şükür boyutundan söz edildiği görülmüştür. Đnsanların namazla Allah a teşekkür ettikleri belirtilmiştir. Namaz kılan insanların içinde iyi, kılmayanların içinde kötü düşünce bulunduğu söylenmiştir. Kötü düşünce ise şeytan olarak anlatılmıştır. Dinî muhtevada şeytanın içteki kötü düşünce şeklinde yorumlanması tartışılabilir. Şeytan ın insana vesvese verdiğini söylemek mümkündür. Dinî terminolojide şeytan, gözle görülmeyen, fakat varlığı kesin olan ve insanları doğru yoldan saptıran veya saptırmaya çalışan gizli ve açık her türlü güç 441 olarak açıklanmaktadır. Kırca, şeytanı insanın dışında ve insana yabancı, düşman bir varlık olarak açıklar. Şeytan ın kötülüğün bir sembolü olduğu da söylenmektedir. 442 Bu anlamda Kehf Suresi 50. ayette geçen iblis de kimilerine göre melek kimilerine göre cinlerdendi. 443 Konuyla ilgili farklı yorumlar mevcuttur tarihli 4. sınıf, Türkçe Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 11, iki ders saati. 441 Celal Kırca, Şeytan Maddesi, Hazırlayanlar: Kemal Atik, Ali Bardakoğlu, Celal Kırca, Selahattin Polat, Ali Toksarı, Đslâmî Kavramlar, Sema Yazar Gençlik Vakfı Yayınları, Ankara 1997, s Geniş bilgi için bkz. Kırca, Şeytan Maddesi, age., s Esed, Đblisin meleklerden olduğunu söylemektedir. Bkz. Esed, age., Kehf Suresi, Dipnot: 53, s

194 Şeytan ın çocukların içinde olması gibi bir aktarım pedagojik açıdan uygun değildir. Çocukları psikolojik olarak rahatsız edebilir. Çocuklara korkutucu ve rahatsızlık verecek açıklamalar yapmaktan kaçınılmalıdır. Derste namazın faydaları öğrenciler tarafından sayılmıştır. Öğretmenin buna ilave olarak verdiği bilgi abdest almakla insanın güç topladığı, günü verimli kullandığı şeklindedir. Bu yaştaki çocuklarla namazla ilgili ayet ve hadisler üzerinde konuşulabilir ve konunun dinî temellendirmesi yapılabilir. Onların ve çevresindeki insanların tecrübelerinden yola çıkmak da mümkündür. Dolayısıyla öğretim konusu olarak namazın kılınışı ve abdestin alınışının biraz daha geliştirilmesi uygun olcaktır. 2. Namazın gösterip yaptırma etkinlikleriyle öğretimi, namaz hareketlerinin öğrenilmesi açısından önemlidir. Namaz kılmasını henüz öğrenenlerin sınıfta göstermesi ve diğer arkadaşlarının da onları takip ederek, doğru yapıp yapmadıklarını izlemesi yeni öğrenenlerle, öğrenmiş olanların ortak çalışmasını sağlamıştır. Bu sayede öğrenmiş olanlar bilgilerini tekrar etmişlerdir. 3. Benzeri bir etkinlik de grupla çalışmadır. Onda da bilen ve bilmeyen öğrenciler birlikte çalışmış ve eksikliklerini tamamlamış, namaz kılmasını, dua ve sureleri doğru okumasını öğrenmişlerdir. Grupların dışında kalan ve namaz kılmasını bilen öğrencileri, öğretmenin farklı bir çalışmaya yönlendirilmesi de onların sıkılmalarını, boş durmalarını engellemiştir. Ara Özet Anne ve öğrenci görüşmelerinde kısmen ifade edilen dua ve sure öğretimi, ders gözlemleri esnasında daha da ön plana çıkmıştır. Namaz öğretimi için çalışma yapraklarını dağıtarak öğrencilerin kendi öğrenme şekillerine karar vermelerine olanak tanınmıştır. Ayrıca sure ve namaz öğretimi, uygulamalı ve diğer etkinliklerin tersine etkileşim süreciyle ve işbirlikli öğrenme 444 ile yapılmaktadır. Namaz ve sure öğretimi konusu annenin, okul dışında çocuğuna öğretmeye çalıştığı bir konudur. Dolayısıyla okuldaki Türkçe Din Bilgisi Dersi ile velinin istekleri ve beklentileri de karşılanmış olmaktadır. Öğretmen, uzun süre Almanya da 444 Yapılandırıcı yaklaşımda etkileşim sürecininin önemi ve işbirlikli öğrenme çalışmaların önemi hakkında bkz. Güneş, Yapılandırmacı Yaklaşımla Sınıf Yönetimi, s ;

195 öğretmenlik yaptığından ve Almanya da yaşayan aileleri tanıdığından onların beklentilerine karşılık verebilmektedir. 445 B. ALMANCA DĐN BĐLGĐSĐ DERSĐNĐN ANALĐZLERĐ 1. Birinci Sınıf Almanca Din Bilgisi Dersi a. Görüşme 1 (1) Babayla Görüşme Yaşar Seçilmiş le görüşülmüştür. 446 Görüşmeye Dair: Görüşme tarihinde Vb nın çocuklarıyla yaşadığı evde gerçekleştirilmiştir. Görüşmenin dili Türkçe olmuştur. Kişisel Bilgiler: Kendisiyle görüşüldüğü tarihte Vb nın hem Türk hem de Alman vatandaşlığı vardır. 447 Elli yedi yaşındadır. Đlkokul, Ortaokul, Lise (Tesfiyecilik- Makine Bölümü) ve Akademi de (Televizyonculuk ve Film) okumuştur. 448 Almanya ya 1968 yılında gelmiştir. 449 Uzun süre reklâm şirketlerine laboratuarlık yapan bir iş yerine sahip olmuştur. Bunun yanında elektronik eşya satan ve aynı zamanda seyahat acentesi olan bir yeri daha işletmiştir. 450 Asıl mesleği 445 Y Okulunda Türkiye den görevli gelen öğretmenin Türkçe Din Bilgisi Dersleri de karşılaştırma yapabilmek amacıyla gözlemlenmiştir. Öğretmen in Almanya daki görev süresinin ilk senesidir. 4. sınıflara ve tarihlerinde yaptığı dersler gözlemlenmiştir. Ders konusu Hz. Peygamber in hayatıdır. Bir önceki derste Hz. Peygamber in amcaları anlatılmıştır, gözlemlenen derste öğretmen Hz. Peygamber in ticaretle uğraşması, Hz. Hatice ile evlenmesi, çocukları ve vahiy almasını anlatmıştır. Kureyş in Đslam a düşman olmasının nedenlerini dört madde halinde tahtaya yazmış, onlar üzerinde öğretmen konuşmuştur. Ders, arada öğrencilere konuyu tekrar maksatlı sorulan sorular dışında öğretmen ve konu merkezli bir ders şeklinde işlenmiştir tarihli derse yine öğrencilerin konuyu tekrar etmesi ile başlanılmıştır. Öğrenciler, anlamadıkları Türkçe kavram ve kelimeleri öğretmene sormuşlardır. Mesela: Sembol, göçebe, put gibi. Öğrenci ve öğretmen arasında geçen diyalog şöyle olmuştur. Kerime: Put ne?, Öğrt: Put aslında (duvardaki haçı göstermiştir) bu, demiştir. Elleriyle yapıp taptıkları şey, taptıkları şey., Selçuk: Ama Jesus ölmedi., Öğrt: Đnsanların alıştığı düzenden vazgeçmeleri mümkün değildir. Size kardeşim sen yatakta yatmayacaksın tavanda yatacaksın deseler, Büşra: Olmaz., Öğrt: Allah a şirk koşmak, eş koşmak olmaz., Zehra: Günah, Öğrt: Evet en büyük günah. Öğretimi yapılan bu konu hem programda olmayan konudur hem de verilen bilgi Almanya da yaşayan çocukları, içinde yaşadıkları toplumla çatışmaya yönlendirebilir. 446 Görüşmede Din dersinden hoşnut olma kategorisi oluşmamıştır. 447 Almanca Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St:

196 Mühendis liktir. Vb, eşinden boşanmıştır. Çocuklara kendisi baktığından artık iş hayatından geri çekilmiştir. Ev işleri ve çocuklarla ilgilenme onun vaktini almaktadır ve aynı zamanda sosyalleşmesine de engel olmaktadır. Vb nin Almanya da ailesi ve akrabaları da bulunmamaktadır. Üç senedir eşinden ayrı ve iki senedir de çocukların bakımını tek başına üstlenmiştir. Çocukların anneleri aynı şehirde oturmaktadır ve iki hafta da bir üç saat çocukları görebilmektedir. 451 Đlk eşiyle on iki, on üç sene evli kalmış ancak çocukları olmayınca ayrılmışlardır. Đkinci eşiyle Vb, artık Türkiye ye dönmek istediğinde ve eşi bunu kabul etmeyip boşanma davası açtığında ayrılmışlardır. 452 Boşandıktan sonra çocuklarda bazı psikolojik rahatsızlıklar ortaya çıkmış, baba bunların tedavisi ile uğraşmıştır. 453 Görüşmenin yapıldığı sene baba, tekrar Türkiye ye dönme isteğinde ve hazırlıklar içindedir. 454 Çocukları on ve altı buçuk yaşlarındadır. 455 Kendi hayatından örnek veren Vb, kendisinin döneminde din dersi Türkiye de seçmelidir. Vb, din dersine bir gün gitmiş ve hoşlanmadığı için de devam etmemiştir. Onun yerine başka bir ders almıştır. Daha sonraki hayatında da dinle ilgili okumamıştır. Kendi inancını açıklarken şöyle ifade etmiştir: ben insanlığa, ben öbür tarafı filan düşündüğüm yok. Ben şu an yaşadığım müddetçe çevre içinde toplum içinde insanlığa inanıyorum. Đnsanlara insan gibi yanaşmak, kendi çıkarını düşünmeden, ben şu toplumda yaşıyorsam, Alman toplumunda, bu toplumun çıkarını düşünüyorum, komşumu. Ben çocuklarıma da devamlı söylerim, radyoyu açtığın zaman fazla şey yapmicaksın alt taraftakini üst taraftakini rahatsız etmiyeceksin, arkadaşlarınla kavga etmiyeceksin, küçüğünü ezmiyeceksin ben, bir insanın yapması gerekli neyse onları şey yapıyorum. Đnsana, insanoğluna doğaya her şeye hayvana zarar vermicek şekilde. Benim inancım bu. 456 Vb, çocuklarının din dersine gitmesine karşı çıkmamaktadır. Öğrensin, o, o kendi şeyi kendi meselesi. Şimdi bakın ben çocuğuma demiyorum, çocuğuma demiyorum ki ben inancım var veyahutta yok onu söylemiyorum. Bana söylediği zaman baba ne iş yapıyorsun, 451 A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St:

197 zamanım yok veyahutta yapmıyorum sen yap. Ben onu zorlamıyorum illede yapacaksın diye zorlamıyorum, kendi tercihine bırakıyorum. 457 Vb, okul aile birliği temsilcisi olarak da sorumluluklarını yerine getirmektedir. Kayıtlar esnasında velilerle ve okul yetkilileri ile konuşmaktadır. Vb nın aynı zamanda eskiden siyasetle ilgilendiği konuşmalarında yer almaktadır. Çocuğun dersleriyle ilgilenme Vb, çocukların öğretmenleriyle altı haftada, sekiz haftada bir on dakikada olsa görüşmektedir. Aksi takdirde ona göre öğretmenler, velileri çocuklarla ilgilenmiyor, biz niye ilgilenelim diyebilmektedir. 458 Vb, çocukların dersleriyle ilgilenmektedir. Oğlunun en fazla zorlandığı Almanca ve Hayat Bilgisi derslerinde yardımcı olmaktadır. Kızı ödevlerini etütte yapmaktadır. Bu sebeple yardıma ihtiyaç duymamaktadır ama yine de Vb, evde kızının ödevlerini kontrol etmektedir. 459 Çocukların her türlü eğitim isteklerini desteklemektedir. Tiyatro, müzik, bale dersleri almak istediklerinde çocukları kurslara göndermiştir. 460 Din Dersinde çocuklarının ne öğrendiğini konuşurken Vb, bazı tespitlerde bulunmuştur. Oğlu Osman dördüncü sınıfa gitmektedir. Onun defterine baktığında Ramazan Bayramı, oruç tutma, abdest alma, Đslam ın şartları konularını öğrenmişlerdir. 461 Dikkatimi çeken şeyler Sevgi nin ve Osman ın din bilgisi defterlerinde bazı şeyler aşağı yukarı aynı. Iıııı aynı resimler aynı resimler şey olarak seviye olarak ben baktım, birisi dördüncü sınıfta öbürü birinci sınıfta. Hani Türkçe de olsun Matematikte olsun veya başka bi şeyde olsun basamak basamaktır. Yaşına göre ıı herkesin anlayabileceği, birinci sınıfta abdest almasını, namaz kılmasını veya ne zaman oruç tutulur, ne zaman yenir, bunları öğreniyorsa üçüncü veya dördüncü sınıfta biraz daha derinleşmesi lazım. Şimdi biraz daha derinleşmek lazım. Fakat bakıyorum şimdi ikisinin şeyinde aynı, Sevgi ben bu resmi bi yerden tanıyorum diyor, Osman baba, bende var diyor. Ama şimdi burda yaş ve sınıf farkı ortadan kalkıyor. Demek ki yaşa göre tam eğitim değil. Yanılmıyorsam öyle olcak. 457 A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St:

198 Iııı çünkü yedi yaşındaki çocuğun anladığı şekilde basit olarak anlatabilirim fakat on, on bir yaşındaki çocuk artık gençliğe doğru gidiyor, biraz daha derinleştirmem lazım. Öyle olması lazım. 462 Aynısı, konu olarak aşağı yukarı aynı, Sevgi zaten istemiyerek Türkçe ye de din bilgisine de istemiyerek gidiyor 463 Din dersini ve dersin dilini tercih Din dersi, okula kayıt yapılırken tercih edilmektedir. Çocukların velilerine, Türk olanlara Türkçe mi, Almanca mı din dersi görmek istedikleri sorulmaktadır. Veliler, kayıt için doldurdukları forma ek bir belgede cevaplandırmaktadır. 464 Vb, okulda Alman vatandaşı olan çocukların Almanca Din Dersine zorunlu olarak gitmesi gibi bir dayatmanın olmaması gerektiğini belirtmiştir. Bu konuda okul müdiresi ve sekreteriyle konuşmuştur. Kanunen çocuklar on sekiz yaşına kadar hem Alman hem Türk vatandaşıdır. On sekiz yaşında bir seçimde bulunmak durumundadır. Dolayısıyla çocuğun hangi derse gideceğine kendi (velisi) karar vermelidir. 465 Fakat Almanca Din Dersinin seçiminde ya da okunmasında Vb, bir dayatmanın olduğunu da ifade etmektedir. Siz şey yapamazsınız ki bunun pasaportunda Alman, çünkü orda yazıyor Türk mü Alman mı? Ha velilerin yapacağı hem Türk hem Alman a orda çarpı işareti koyması lazım. Ama çoğu bunu bilmiyor bilmediği için de yapılmıyor 466 Vb, o çevrede oturan insanların okulda Almanca Din Bilgisi Dersi verildiğini bilmediklerini söylemektedir. Bu bilgisizliği de velilerin ilgisizliğine bağlamaktadır. 467 Vb nın dersi tercihindeki görüşleri şunlardır: Iıı şimdi din dersi veya o inanç meselesi eee çok çok kritik ben Türkiye dekinden de memnun değilim buradakinden de. Yani Türkiye deki din üzerine eğitim veyahut da inanç üzerine düşünceyle burdakilerine ben tamamen karşıyım. Şimdi din diyoruz ama yeryüzünde sadece Türkler Müslüman değil, Türklerin dışında Afrika lılar var Orta, Balkanlar da olanlar var. Mesela Osman ın sınıfında ııı Yugoslavya dan gelen var, Irak tan var Tunus tan 462 A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: ;

199 var, başka yerlerden gelenler filan var. Iıı mademki biz burda çok kültürlü bir toplumda yaşıyoruz, bu din hepimizin dini Türklerin tekelinde diğil. Türkiye deki ben dedim, mademki şey olacak çocuklar din dersi görecek Türkçe istemiyorum. Ha Türkçe olsaydı daha mı iyi anliycak Almanca yı ne kadar anlıyorsa Türkçe yi de o kadar anlıycak çünkü çocukların Türkçesi mükemmel değil, Almancası da değil. Iıı diğer taraftan en azından dedim, Almanca şeyi olur ise din dersi gördüğü zaman en azından birazcık şey yapabilir, Almanca terimler kavrayabilir şeyi zengin olur, dili zengin olur. Ve Türklerin haricinde başka çocuklarla da sınıfta şey yaparlar Konuşmasının bir başka yerinde Vb, çocuklarını Almanca Din Dersine bilinçli olarak gönderdiğini belirtir. Burda kalıcaksa dinini bir Almana anlatıcaksa veyahutta bir münazara şeyinde en azından anlatabilsin en azından bir ders saatinde çocuğun iki tane üç tane Almanca terimler öğrenebilir dedim. Onlar için mühim felan dedim, gitti. Ama diğer taraftan Şebnem Hoca hakatten iyi bir pedagok olmuş olsaydı belki düşünürdüm Türkçe din dersine göndermeyi. Çünkü o benim için pedagok değil, eee din dersi zaten şey yapamaz çünkü şöyle diyim ıı onun tavırları ben be- ben pek hoşlanmadım, öğretmendir her şeyin üstünde ne bileyim çok yukarlarda erişilmesi zor, lise mezunu. lise mezunu eskiden öyleydi. Ortaokulda iki sene okurdunuz öğretmen olurdunuz. Bişey diğil kaç senelik öğretmen istersen yüz senelik öğretmen ol. Sen eğitimi almadıktan sonra bugün Ortaokuldan sonra iki sene oku lise dengi bile değil lisenin çok altında. Bi o meseleler hani çok iyi bir Türkçe öğretmeni olmuş olsaydı bir heyecanla çocuklara bir şeyler öğretmeye kalksaydı o zaman derdim ki tamam okey 469 Vb, okul müdiresi ile bizzat konuşmuş ve ondan bilgi aldıktan sonra çocuğunu bu derse kayıt yaptırmıştır. Ben dedim çocuğumu din dersine yazdırıyorum ama bana garanti verebilir misiniz, burda din dersi verecek kişi her hangi bir cemaatin değil, eğitilmiş bir pedagoktan benim çocuğum din dersi almasını istiyorum şayet bu yoksa ben dedim, din dersine çocuğumu şey yapmak istemiyorum, dedim. Dinsiz yazın dedim, dinsiz yazın dedim. Ben de çocuğumu çıkartayım. Yok dedi, ben size o garantiyi veririm pedagok dedi. Pedagok eğitimi görmüş birisi din dersi verecek dedi. Çünkü şimdi bu maalesef biz de her şeyin tadını kaçırıyoruz. Cematler para kazanabilmek için devletten yardım alabilmek için, din dersi veriyor. Niteliksiz, 468 A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St:

200 pedagogik bişeyi yok, eğitimi yok. Hani ben bişeyi bilirim ama pedagok olmadıktan sonra insana bir şey öğretemem. Pedagok olmam lazım Türkçe Dersini veren öğretmenin sürekli rapor alması sebebiyle Vb, büyük çocuğu Osman ı Türkçe Dersi nden kayıdını sildirmiştir. 471 Aynı öğretmen okulda Türkçe Din Bilgisi Dersi ni vermektedir. Din dersinden hoşnutsuz olma Vb, her iki çocuğunun aynı konuları öğrendiklerine dikkat çekmektedir. Valla şimdiye kadar şey olarak defterlerine baktığım zaman konular birbirinin benzeri, ıı peki ee Sibel 472 ııı bunun öğretmeni pedagogisch eğitim olarak ııı din eğitimi almış mı yoksa felsefeci mi? 473 Din dersi belli bir grubun ya da görüşün yayıcısı olursa Vb, buna karşıdır. Şimdi şöyle bir tarikatın, bir inancın fikrini yayma düzeyinde olursa ben ona karşıyım, ben laik sistemi takdir eden uygulamasını isteyen bir insanım. Ama bir Milli Görüş ün bir veyahutta görüşün fikirlerini propagandasını benim çocuğum dinlemeye mecbur değil. Kafasını zehirletmem, gitmesin, hiç gitmesin ondan iyi. Zehirlenene kadar hiç gitmesin daha iyi. Ben buna karşıyım. Maalesef Berlin de olsun Osnabrück te olsun parçalanmalar var. Herkes kendi görüşüne göre eğitmek istiyor.(3)para, para para. Para toplayabilmek için ama tabi şey olarak pedagok olarak, bunun şey olarak eğitimini yapmış Đlahiyat Fakültesi ni bitirmiş bir kişi olursa bilinçli olursa çocuğa eğitim vermesi daha başka türlü olur. Şuanda yapılan şey kâğıt üzerinde verileni aktarmak, aktarmak alternatifi olmadığı için. Yanılmıyorsam o bakımdan Alman hükümetinin istediği yeni nesillere bilhassa burda büyüyen burda eğitimini görmüş liseyi bitirmiş kişilerin Teoloji şeyine gidip veyahutta Đlahiyat Fakültesine gidip Đslamiyet, Đslamiyet üzerine Felsefe, Sosyoloji üzerine eğitim yapması A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: Sibel, Almanca Din Bilgisi Dersi ni veren öğretmendir. 473 A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St:

201 Din dersine yönelik beklentiler Vb nin, bu dersten hiçbir beklentisi olmadığını belirtmiştir. Fakat çocuğunun bu derste ahlakî konuları öğrenmediğini, dersin adından yola çıkıldığında (Din ve Ahlak Bilgisi) 475 öğretmenin eksik bıraktığı şeyler olduğu görüşündedir. 476 Vb, Matematik ve Almanca Derslerinin çocuğun ileriki eğitim hayatı için önemli bulmakta ve bu dersleri önemsediğini ifade etmektedir. 477 Vb, çocuğunun bir uzmandan dinî bilgi almasını istemektedir. Iıı ha çocuklar bir şey öğrencekse bilirkişiden öğrensin kulak dolgunluğu ile falan değil. Dua dilinde anlatılan veya sokak arasında, evdeki dedikodulardan filan değil de, bilen kişi ııı o bakımdan ben, ııı genellikle eğitim veren kişinin pedagok olmasına önem vermiştim. Ha biz öğrenirdik ama kulaktan dolma amcadan dededen öteden beriden, insanlar bişey filan anlatırlar. E tabi bu sağlıklı olmuyor 478 Konuşmasının bir başka yerinde Vb, aynı şeyi tekrar eder. ama şey olarak şöyle diyim, din eğitimi verecek kişi Đlahiyetten olursa, mademki din dersine girecek çocuk bişey öğrensin. Orda çocuk bir saat veya iki saat kalıyorsa bişeyler öğreniversin, hiç olmazsa sağda solda yapılan dedikodular olumlu olumsuz, en azından doğru olup olmadığını kendi kafasından der, ya bu yanlış söylüyor. Đnsanlarımızın hepsi eğitilmiş olsaydı Türkiye de eğitilmiş kişiler tarafından din dersi verilmiş olsaydı, insanlar dine karşı da şey olmazlardı( sessizleşerek) 479 Vb, doğrudan din dersi ile değil ama genel olarak Türk çocuklarının eğitimi ile ilgili olarak Konsolosluklardaki Eğitim Ataşelerinden ve velilerden beklenti içerisindedir. Velilerin kendi haklarını aramalarını ve çocuklarıyla ilgilenmelerini istemektedir. Eğitim Ataşelerinin de daha çok dernekler ve camilerle ilgilendiğini, eğitimle ilgili çalışmalar ve araştırmaların yapılmadığını ifade etmektedir. 480 Çocuğu camiye gönderme Vb nın cami hakkındaki görüşleri şöyledir: Maalesef, ıı ne yazıkki, ne acıki bir şehirde on tane on beş tane cami var, birinin gittiği camiye öbürü gitmez öbürünün 475 Vb, dersin adını Türkçe ye, Din ve Ahlak Bilgisi olarak çevirmiştir. 476 A.g.d., Transkripsiyon 1, St:555, A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St:

202 gittiği camiye öbürü gitmez. Artık Türkiye deki partiler nasıl laşkalaştıysa buradaki cami cemaati de aynen öyle oldu. Ticarethane ye döndü, aşırılığa döndü. Ben yetmiş üç yetmiş dörtte talebe olduğum zaman eee bu camilerin temeli filan atıldı. Eee aşırı uçlar filan başladı o oraya giden öbürüne gitmez. Yani ibadethane ise her tarafa gidilmesi lazım neden bu ayrımcılık Kilise de öyle değil. Kilisede öyle değil. Bizde bu sorun çok büyük sorun 481 Vb, çocukların camiye gidip ders almasına karşıdır. Yok yok. Ben camiye mamiye gidipte buna karşıyım. Ben Kur an Kursu na da karşıyım, cami dediğin eğitime de karşıyım, okul varken okulun yerini başka bişey dolduramaz, alternatifi yok bi defa. Ee bunun arkadaşları var, çocuğun Türkçesi yok, Almancası zayıf, haftada bir iki sefer camiye gidiyor Kur an Kursu ötesi berisi. Çocuk hiçbirini beceremiyor, çocuk sınıfın en gerisi Niyazi. Matematiği dahi çocuk beceremiyor Almanca sı çocuğun beş, Hayat Bilgisi dört beş gidiyor Đyi güzel de çocuğun kapasitesi beyin alcak mı bakim, çocuk ilk önce bişey öğrensin. Bi şey öğrensin ondan sonra öbürünü sırayla 482 Vb, aynı düşüncelerini tekrarlayarak cami eğitimine karşı olduğunu bir kez daha vurgulamıştır: Hı ben karşıyım buna. Çocuğum okula gidiyorsa ve de ödevini yapcak çıkcak dışarıda temiz hava alsın sporunu yapsın, başka şeyler yapsın başka şeyler yapsın. Beyin de bi boşluk olsun, beyini devamlı doldurduğun zaman patlicak çocuk. Ve bunu yapan çocukların hiçbirisi okulda başarılı değil 483, sonra ben buna karşıyım, ben buna karşıyım. Mademki devletin okulu var, devletin okulunda da bir din eğitimi var, o zaman şey yapalım din eğitimi veren kişi yetenekli değilse yetenekli biri gelene kadar mücadele verelim o versin. Niye gidipte, camide Kur an Kursu olmaz camide ibadetini yaparsın, camide bakkalcılık olmaz, berbercilik olmaz, yani insanlar şey gibi hep kendine doğru yontuyo 484 Niye Türkiye de Đmam Hatip ve Đlahiyat Fakültesi kurulmuş çünkü şeyhden ebedeb dededen diğil de eğitimli kişilerden eğitim olsun diye Cumhuriyet döneminde yapılan şeyler bunlar, göz ardı edilecek şeyler değil ama ihtiyaç kadar kaliteli, kaliteli, bi eğitim olsun. Đnsanlara 481 A.g.d., Transkripsiyon 1, satır ; Vb nin uzun süre Almanya da kalmasına karşın kiliseler arasındaki ayrışmaları bilmediği anlaşılmaktadır. Hıristiyanlık içinde en büyük kilise teşkilatları Katolik, Protestan ve Ortodoks luktur. Her dinî cemaat mensubu, kendi kilisesine gitmektedir. 482 A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St:

203 kaliteli eğitim verilsin, eğitimin her şeyi iyidir. Eğitilmiş kişiden alırsanız, eğitilmemiş kişiden alırsanız ben bunu çok tehlikeli görüyorum. 485 Vb, gazetecilik yaptığı yıllarda edindiği tecrübelere dayanarak camiye Đlahiyat Fakültesi mezunu birisi de gelse, cami de görevli olan kimselerin sıradan insanlar olmadığı, politikacı veya politik bir partiye üye ya da sempatizanı olduğu görüşündedir. 486 Aynı şeyin Diyanet in camileri için de geçerli olduğunu belirtir. 487 Camideki din eğitimcilerinden beklentisi de bu doğrultudadır. Gönül ister ki buradaki din eğitimi veren kişiler bilinçli, hiç bir şeye bağımlı olmadan, hiçbir partiye bağlı olmadan, hiçbir tarikata bağlı olmadan, dinin gereği neyse onu, gerçek din neyse onu insanlara öğretsinler, çıkar değil. Onu öğretsinler. Bu din ne olursa olsun onu öğretsinler. Ama ben bugün kaplancının gösterdiği bi din dersine çocuğumu gönderirsem kaplancı militanı olur, Milli Görüşçü militanı olur. Gerçek din eğitimi almaz ve bizim dincilerimiz yorumlattığı zaman herkes başka türlü yorum yapıyor. Demek ki bunda bi laçkalık var, tüm eğitimimizde yalnız din eğitiminde değil tüm eğitimimizde bir laçkalık var bi düzene girmesi lazım 488 (2) Çocukla Görüşme Sevgi Seçilmiş le görüşülmüştür. 489 Görüşmeye Dair: Görüşme tarihinde gerçekleştirilmiştir. Sevgi nin kendi tercihi üzerine konuşma Türkçe başlamış ve Almanca devam etmiştir. Kişisel Bilgiler: Görüşmenin yapıldığı dönemde Sevgi, yedi yaşına girecektir. 490 Holzgarten okulu 1. sınıf öğrencisidir A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 1, St: Görüşmede Camiye gitme kategorisi oluşmamıştır. 490 A.g.d., Transkripsiyon 1, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St:

204 Ders çalışma Sevgi daha çok yazı yazarken zorlanmaktadır. Okumalarını artık yapabilmektedir. Babası derslerinde bazen yardımcı olmaktadır. Derslerine okuldan sonra gittiği etütte çalışmaktadır. 492 Din dersi etkinlikleri Din Dersi öğretmeni derste çalışma kâğıtları dağıtmaktadır. Onları kesip boyayıp defterlerine yapıştırmaktadır. Ancak kesme işlemini öğretmeni yapmaktadır. 493 Derste oyun oynadıklarını belirten Sevgi Evet bazen, dinle işimiz bitince oynuyoruz, bazen uçtu uçtu bazen komik şeyler, bazen de başka şeyler oynadıklarını söylemiştir. Sık oynadıklarını ve din bitince oynadıklarını tekrar ifade etmiştir. Her hafta oynayıp oynamadıkları sorulduğunda Sürekli oynuyoruz cevabını vermiştir. 494 Derste şarkı söylediklerini, öğrendiklerini belirtmiş ancak unuttuğunu ifade etmiştir. 495 Öğretmeni bazen boyamak üzere ev ödevi vermektedir. 496 Öğretmenin sınıf yönetimi Öğretmeni, çocuklar söz hakkı istemeden konuştuklarında kızmaktadır. Bu durumda öğretmen, hiçbir şey açıklayamamakta ve bazen de söyledikleri duyulmamaktadır. 497 Derste öğrenilenler Sevgi nin derste öğrendikleri hakkında defterine bakılarak konuşulmuştur. Defterindeki ilk sayfa Allah ın yarattıklarıdır. Sevgi, çalışma yaprağını görünce Allah yaptı demiştir. Allah ın neleri yaptığını saymıştır Çiçek, inek, kız, makas ve adam. Kedi sorulduğunda Onu da Allah yaratmıştır cevabını verir. Fakat ev sorulduğunda insan demiştir. Sebebi ise; çünkü zaten bizde de hep insan yapıyor 492 A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St:

205 böyle evleri demiştir. Yine topu insan ama köpeği Allah yapmıştır. 498 Allah la ilgili olarak O nun sevimli vb. olduğunu, insanlara verdiğini belirtmiştir. 499 Besmele konusu Sevgi nin defterinde vardır. Defterindeki çalışma yaprağında yazılı olan besmeleyi okumuştur. Ancak Sevgi, besemeleyi ezbere bilmemektedir. Ne zaman söylenebileceğini ise şöyle sıralar: Gece olduğunda, uyumadan önce, sabah, öğlen ve öğleden sonradır. 500 Camide Đbadet Ediyoruz çalışma yaprağında bulunan camiyi ve Kur an ı tanımıştır. Ancak Kur an hakkında başka bir şey bilmemektedir. 501 Kendimi nasıl yıkıyorum? Çalışma yaprağındaki, çocuğun ne yaptığı sorulmuştur. Sevgi Đnsan her zaman kendisini yıkamalıdır. Burası ağız yoksa sivilceler çıkarmış öyle söyledi. Ellerini ve ayaklarını da Kirli olmaması için, kollarını da temiz olması için Ne zaman sorusuna cevabı Öncelikle yemekten önce, yemekten sonra, tuvaletten sonra olmuştur. 502 Oruç ve oruç vakti ile ilgili çalışma yaprağındaki resimleri görünce güneşin batışı demiştir. Başlık oruç okunup ne olduğu sorulduğunda ibadet gibi bir şey cevabını vermiştir. Nasıl olduğunu hatırlamamaktadır. Güneşin batışı ile ilgisini kuramamıştır. Güneş ilk önce buraya gelir, sonra buraya, sonra buraya. Çünkü ilk önce güneşte de sahip olunabilir bazen ve bu da alabilir ve bazen biz güneşin batışını alabiliriz. 503 Üzerinde cami resmi ve minareler arasında Ramazan yazan yapraktaki camiyi tanımıştır. Ama daha önce Ramazan ı duymadığını, unuttuğunu belirtmiştir. 504 Dinî objelerin olduğu çalışma yaprağı üzerinde konuşulduğunda Sevgi, seccadeyi Allah halısı olarak nitelemiştir. Ona göre Üzerine çıkılıp oturulur Kâbe yi cami olarak nitelemiştir. Kâbe yi hiçbir zaman duymadığını söylemiştir. Tesbihi Boğaza takılan kolye olarak açıklamıştır. Besmeleyi tanımamıştır, (Almanca Basmala yazılıdır) Muhammed in kim olduğunu bilmemektedir. Ama Sevgi, 498 A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St:

206 öğretmeninin kim olduğunu söylediğini ifade etmiştir. Peygamber in ne demek olduğunu bilmemiştir çünkü bu konuları öğreneli çok olmuştur. 505 Müslümanlar Bayram kutluyorlar çalışma yaprağında, çocukların el öptüğünü bayram olduğunu belirten Sevgi ancak bayramların adını hatırlayamamıştır. Ramazan Bayramı mı Şeker Bayramı mı diye sorulunca, Şeker Bayramı demiştir. Bayramda bazen para ve şeker verildiğini belirtmiştir. 506 Ramazan Bayramı ve Noel Gecesi çalışma yaprağında yer alan ufak resimler üzerinde Sevgi yle konuşulmuştur. Resimde şarkı söyleyen çocuklar, kilise, incil, cami, dua eden adamlar, takvim, Đsa nın bebekliği, Kur an, oyuncaklar, yılbaşı çamı, şekerlemeler, noel baba takvimi vardır. Sevgi nin yorumu şunlar olmuştur: S: Bunlar bir şey söylüyorlar, bu bir ev ve bu kitap. M: Nasıl bir kitap? S: Đncil M: Daha önce Đncil i duymuş muydun? S: ıı ıı M: Bu adamlar ne yapıyor? S: Dua ediyorlar. M: Niçin? S: Para kazanmak için. M: Bu resim de ne var? S: Çok komik gözüküyor. M: Bu çocuk mu? S: Evet M: Ve bir adamla kadın var. S: Evet onlar onu alıyorlar. M: Bu resimlerin üstünde R yazıyor neden böyle yazdın? S: Çünkü bir renk olması gerekiyordu mavi yapmalıydım ve ben de o zaman mavi yaptım. M: Bunların üstüne böyle yazın diye öğretmeniniz mi söyledi? S: Evet A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: ; R harfi Ramazan Bayramını göstermektedir. 196

207 Sevgi, Ağlayan deve hikâyesinde devenin aç olduğunu ve Allah ın ona yemek verdiğini anlatmıştır. 508 Đslam ın şartlarının yer aldığı bir çiçek figüründe yazılanları okurken zekâtın (Almancası yazıyordu Almosensteuer) ne olduğunu bilmediğini söylemiştir. Şehadetin ne olduğu sorulduğunda hatırlayamamış ancak birazcık söyleyince devamını getirmiştir. 509 Dua eden eller resmini görünce bu resimde dua yı öğrendiğini söylemiştir. Dua edenin para için dua ettiğini, sabah, öğlen ve uykudan önce dua edebileceğimizi ifade etmiştir. 510 Cami resminin bulmaca şeklinde verildiği ve çocukların ancak belli rakamları, belli renklere boyamaları sonucu oluşan bu resimde Sevgi, Burada renklerle boyamamız gerekiyordu. Sarıyla bu boşlukları buralar beyaz olmalı. Ve bu bir cami demiştir. Burada ne öğrendiği sorulduğunda sadece boyadık cevabını vermiştir. 511 Allah la konuşuruz eğer diye devam eden cümlenin bulunduğu çalışma yaprağında dört resim yer almaktadır. Sevgi, bunlara bakarak Allah la ne zaman konuşulduğunu söylemiştir: Üzgün olduğumuzda, korktuğumuzda, yalnız kaldığımızda ve uyuduğumuzda. 512 Ancak son iki resimde çiçeği sulayan bir kız çocuğu ve hasta yatan bir erkek çocuk yer almaktadır. Sevgi bunları duayla ilişkilendirmemiştir. Aile senin için ne zaman özellikle önemlidir? Çalışma yaprağı üzerinde konuştuğumuzda kâğıttaki resimlerin bireysel değerlendirildiği tespit edilmiştir. Mesela bir resimde annesinin kucağında ağlayan çocuk ve bir başka resimde annesinin kucağında gülen çocuk bir sefer ağladı sonra sevindi şeklinde açıklanmıştır. Neden sorusuna cevabı çünkü belki bir şey hediye almıştır ya da onun gibi demiştir. Aynı şekilde bisikleti tamir eden baba için adam bisikleti tamir ediyor sonra tekrar bozulduğunda tamir etmek için, diğer bir resimde baba çocuklarla oyun oynamaktadır bunun için oynuyorlar ve burada bisiklete biniyorlar ve burada bişeyler yemek yiyorlar ve acıktığında yemek yemesi için bir şeyler getiriyor büyükanne dinlemek istediğinde kitaptan bir şeyler okuyor ve burada kim 508 A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St:

208 beraber maç yapmak ister diye soruyor şeklinde yorumlamıştır. 513 Sevgi, hiçbir zaman anne veya baba kelimesini kullanmamıştır. Ailemizle isimli çalışma yaprağında, anne ördek ve yavruları vardır. Sevgi ye hayvanlarında bir ailesi olup olmadığını mı öğrendikleri sorulmuş ve evet onlarında bir ailesi var denilerek hemen bir sonraki sayfaya geçilmiştir. 514 Đnsanlar birbirlerine yardım ediyorlar. Eğer insanlar birbirlerine yardım ederse inanabiliriz ki Allah da beraberdir, çalışma yaprağında bir çember içinde çeşitli resimler vardır. Bunlar yerde yatan yaralı insan, sakat arabasında bir insan, doktor, çöpçü, yatakta yatan çocuk vb. Sevgi nin yorumu S: Eğer yere düşmüşsek ve bir tarafımız kırıldıysa mesela bisikletten düşülmüşse, o zaman orda kalınır ve birisi söyleyebilir. M: Belki yardım edebilir. S: Evet yardım da M: Burada ne yazıyor? S: Allah beraberdir. M: Ne anlama geliyor? S: Allah beraberdir. M: Her zaman mı? S: Eeeeveet 515 Burada ne öğrendiğini Sevgi tekrar şöyle anlatır: Birisi yaralanmışsa o zaman doktor çağırabiliriz ya da onun gibi şey ya da ambulans çağırabiliriz. M: Allah burada nerede? S: O burada değil. M: Peki neden burada böyle yazıyor? S: All-llah da be- ra ber- dir. Çünkü o gökyüzünde beraberdir. 516 Başkaları için var mısın? Çalışma yaprağında, yine başkalarına yardım konusu işlenmiştir. 517 Kurban Bayramı çalışma yaprağında, koyun satın alan insanlar vardır. Sevgi hayvanlar böyle öldürülür, bu hayvanlar demiştir ve sebebi sorulunca çünkü (10) 513 A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St:

209 kurban bayramında hayvanlar kesilir diyerek bu işlemin yapmak zorunda değil ama yapabilir zorunluluk olmadığını belirtmiştir. Her ne kadar resmin altında bu etlerin kimlere verildiği; aile, komşu, fakir insanlar, yazsa da Sevgi etlerin kasaba götürülmesi ve oraya koyulması gerektiğini anlatmıştır. 518 Bir başka çalışma yaprağında da dört kurbanlık hayvanı öğrenmiş ve bunların Kurban Bayramı nda öldürüldüğünü söylemiştir. 519 Kader konusuyla ilgili çalışma yaprağında da, bir labirent içinde bir çocuk ve labirentin bazı yollarında hırsızlık, yalan, kıskançlık yazmaktadır. Labirent dışında da çocuğun ulaşması gereken bir Kur an vardır. Sevgi, dışarıda duran bu kitabın Kur an olduğunu bilmekte ancak çocuğun ona neden ulaşması gerektiğini belki ödünç almıştır, tekrar geri vermek zorundadır şeklinde açıklamaktadır. Kaderin ne demek olduğunu ve labirentteki diğer kavramları anlamlandıramamıştır. 520 Bir başka çalışma yaprağında ortada Allah yazmaktadır. Kenarlarda ateş, toprak, su, hava yazılıdır ve bunların resimleri vardır. Sevgi bunu şöyle açıklamıştır: Toprağa ihtiyaç vardır, eğer toprakta değilsek o zaman taşlarda oluruz altta ve o zaman acır, hava onunla nefes alalım diye hava olmadığında o zaman bazen ölünebilir, su için su olmazsa o zaman hiçbir şey içemeyiz, ateş içinse bir şeyler pişirmek istersek o zaman pişiremeyiz. Resimlerin ortasında Allah yazmasını da bunları Allah ın yaptığını söyleyerek açıklamıştır. 521 Her şeyi Allah yaratmıştır çalışma yaprağında bazı resimler ve öğrencilerin bunların ne olduğunu yazmaları için boş kutucuklar vardır. Sevgi, tüm bunları saymıştır: Yıldız, güneş, bulut, ağaç, deniz, keçi, kelebek, adam, dağ, çim, çiçek, solucan, bitki. Resimlerin altında yazan Allah her şeyi yaratmıştır yazısını okuyup çünkü her şeyi Allah yaratmıştır, demiştir. 522 Dersten hoşnut olma/olmama Derste her yaptıklarının hoşuna gittiğini belirtmiş ve derste hiçbir zaman sıkılmadığını ifade etmiştir A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St: A.g.d., Transkripsiyon 2, St:

210 Ders dili Derste öğretmeninin anlattığı her şeyi anladığını bazen öğretmeninin tahtaya yazdığını ve oradan defterlerine yazdıklarını belirtmiştir. 524 Görüşmelerin Raporu 1. Baba, eşinden boşanmış olması nedeniyle üzerinde çok fazla sorumluluk taşımaktadır. Hem çocuklarla hem de evle ilgilenmek durumundadır. Çocuklara bakması sebebiyle baba, artık çalışmamaktadır. Çocuklar, babanın ikinci eşinden olduğu için de çocuklarla baba arasında çok fazla yaş farkı olduğu görülmektedir. Babanın, dünya hayatını öncelediği ve insanlarla olumlu ilişkiler içerisinde olmayı önemsediği anlaşılmaktadır. ben öbür tarafı falan düşündüğüm yok ifadesi de dinî kaygılar içerisinde yaşamadığına, yaşadığı zaman dilimini düşünerek hayatını şekillendirdiğine işaret etmektedir. Kendisinin yaşam felsefesini şu cümle ortaya koymuştur Đnsana, insanoğluna, doğaya, her şeye, hayvana zarar vermicek şekilde. Benim inancım bu. Siyasî görüş olarak da Türkiye de bir sağ partiyi onaylamaktadır. 2. Kızının öğretmenleriyle sık görüşmektedir. Kızı, derslerini okul sonrası etütte yaptığından yardıma ihtiyaç duymamaktadır ancak baba yine de yaptığı ödevleri kontrol etmektedir. Kızının derslerini tamamen etütteki öğretmenlerin desteklerine bırakmamaktadır. Çocuğunun dersleriyle ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Sevgi yle yapılan görüşmede Sevgi de aynı şeyleri ifade etmiştir. Derslerini etütte yapmaktadır. Babası bazen yardımcı olmaktadır. 3. Almanca Din Bilgisi Dersi ni baba kayıtlar esnasında bir belge ile tercih etmiştir. Tercih esnasında kendisi bir zorluk yaşamamıştır. Fakat kayıtlar sırasında aslında velilerin, bu dersi tercih etmeleri için zor durumda bırakıldıklarına şahit olmuştur. Alman vatandaşı olanların Almanca Din Bilgisi Dersi ne gitmek zorunda olduğuna ilişkin bir tartışmanın yaşandığı ve babanın konuyla ilgili açıklama yaptığı anlaşılmaktadır. Kanunen çocuklar on sekiz yaşında hangi vatandaşlığı tercih ettiklerine kendileri karar vermek durumundadır. Bu yasal düzenlemelerden velilerin 524 A.g.d., Transkripsiyon 2, St:

211 haberi olmadığından karmaşa yaşanmaktadır. Velilerin bir kısmı okulda, iki farklı din öğretimi model uygulaması olduğundan habersizdir. Bunun sebebi velinin yeterince çocuklarıyla ilgelenmemesidir. Babanın, Almanca Din Bilgisi Dersi ni tercih etmesindeki sebepleri incelediğimizde ilk olarak; çok kültürlü bir ortamda yaşanıldığı ve çocuğunun da çok fazla farklı milletten arkadaşlarıyla birlikte olduğu ifade etmiştir. Dolayısıyla baba böyle bir toplumda dinin sadece Türklere yönelik sunulmasını tasvip etmemektedir. Đkincisi; dersin Almanca yapılıyor olması çocuğuna bir dezavatantaj değildir. Çünkü Türkçe yi de çok iyi bilmemektedir dolayısıyla Almanca dil yeterliliği de iyi olmadığından her iki dildede eşit seviyede öğrenecektir. Üçüncüsü, dersi Almanca öğrendiğinde Almanca yeni kavram ve kelimeler öğrenecektir ve farklı milletten öğrencilerle aynı ortamda bulunduğundan diyalog kurabilecektir. Dinini Almanlara anlatmak istediğinde çok rahat derste öğrendiklerinden hareketle anlatabilecektir. Dördüncüsü, baba Türkçe Din Bilgisi Dersi ni veren öğretmenden memnun değildir. Öğretmen, lise mezunudur ve pedagok değildir. Bu eğitime sahip olan birisi din dersi verme yeterliliğine sahip değildir. Tükçe yi çok iyi öğretmediği için de baba, çocuğunu onun derslerine göndermemektedir. Öğretim yılında çok fazla rapor aldığından oğlunu Türkçe Derslerinden de almıştır. Babanın bazı bilgilere sahip olmadığı anlaşılmaktadır. Öğremen le yapılan görüşmede, Şebnem Hanım ın Öğretmen Lisesi mezunu olduğu ve sonrasında Açıköğretim Fakültesi nde Üniversite tahsilini tamamladığı öğrenilmiştir. Baba, Din Bilgisi Dersi ni veren öğretmen hakkında bilgi aldıktan sonra çocuğunu derse kayıt ettirmiştir. Herhangi bir cemaate mensup bir kişi tarafından çocuğunun eğitilmesini istememektedir. Bunu tehlikeli görmektedir. Onun için önemli olan bu dersi verecek kişinin öğretmenlik formasyonuna sahip olmasıdır. Çeşitli cemaatlerin din dersleriyle ilgilenmesini tamamen çıkar amaçlı bulmaktadır. 4. Babanın dikkatini çeken şey, dördüncü sınıfa giden oğlu ile birinci sınıfa giden çocuklarının aynı konuları, aynı çalışma yapraklarıyla öğrenmesidir. Baba, bu durumdan hoşnut değildir. Birinci sınıfta öğrenilen bir konunun dördüncü sınıfta tekrarı olsa bile daha derinlemesine öğrenilmesi gerektiğinin bilincindedir. Dolayısıyla aynı çalışma yaprakları ve aynı seviyede yapılan bir eğitimi normal 201

212 bulmamakta bunu da öğretmenin eğitimine bağlamaktadır. Baba, Sibel Hanım ın din eğitimi alıp almadığını sorgulamaktadır. Sevgi, derste çalışma yapraklarıyla çalıştıklarını ve oyun oynadıklarını belirtmiştir. Sevgi nin dinle işimiz bitince oyuna geçiliyor ifadesi, derste oynanan oyunların dinî konuların öğretimi ya da tekrarı için oynanmadığını anlatmaktadır. Kendisi de zaten uçtu uçtu oyunu, komik şeyler şeklinde ifade etmesi bunu göstermektedir. Derste oyuna yer verilmiş olması eğitim yaklaşım ve anlayışlarınca da benimsenmekte ve sosyal becerileri geliştiren teknikler olarak kabul edilmektedir. 525 Ancak bu etkinliğin dersten bağımsız olması yerine, ders içeriği ile bütünleşmesi katkı sağlayıcı olacaktır. 526 Sevgi nin sürekli oynuyoruz sözü ders gözlemlerinde anlaşılacak bir ifadedir. Sevgi nin, derste hiç sıkılmadığını ve derslerin çok hoşuna gittiğini belirtmesi oyun sebebiyle olabilir. Kendimi Nasıl Yıkıyorum? Çalışma yaprağıyla abdest konusu, Oruç ve oruç vakti, Ramazan ayı ve Ramazan Bayramı, Ramazan Bayramı ve Noel Gecesi karşılaştırması, Đslam ın şartları, Aile senin için ne zaman özellikle önemlidir? Ve Ailemizle çalışma yaprağıyla aile konusu, Kurban Bayramı, Kader konusu birinci sınıf programında yer almayan konulardır. Sevgi nin ve Osman ın defterleri incelendiğinde babanın, çocuklarının aynı konuları işledikleri konusundaki ifadenin doğru olduğu görülmüştür. Tespit edilen ortak çalışma yaprakları şunlar olmuştur: Oruçta Günün Akışı, Müslümanlar Bayram Kutluyor, Bayram yeri, Kurban Bayramı, Kurban Bayramı için Kurbanlık Hayvanlar, Đnsanlar Birbirne Yardım Eder, Diğerleri Đçin Var mısın?, Dinî Objeler. Bunların birinci sınıf programında yer almayan bazı konular olduğu tespit edilmiştir. Bazı konuların da yeterince açıklanmadığı söylenebilir: Özellikle abdest konusu ve oruç, Ramazan ve Noel karşılaştırması gibi. Sevgi her ne kadar derste anlamadığı herhangi bir şeyin olmadığını belirtse de kendisiyle defterdeki öğrenilen konular üzerinde konuşulduğunda Sevgi nin anlayamadığı ortaya çıkmaktadır. 4. Alman Hükümeti nin, Almanya da okuyan gençlerin Đlahiyat Fakültesi nde eğitim görerek sonrasında Almanya daki çocuklara din dersi verme tasarısını, baba 525 Sosyal becerileri geliştiren teknikler; rol oyunu, gösteri, oyun ve drama sayılmaktadır. Geniş bilgi için bkz. Güneş, Yapılandırıcı Yaklaşımla Sınıf Yönetim, s Eğitsel oyunların din öğretiminde kullanımı hakkında bkz. Halise Kader Zengin, Eğitsel Oyunlar ve Đlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinde Kullanımı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2002, s

213 olumlu bulmaktadır. Din Derslerinin cemaatlere bırakılmamasını istemektedir. Fakat Anayasaya uygun bir Đslam Din Dersi nden söz edecek olursak babanın, bu talebinin gerçekleşmesi mümkün değidir. Çalışmanın giriş bölümünde konu detaylı olarak incelenmiştir. Almanca Din Bilgisi Dersi nde çocuğunun ahlakî konuları öğrenmediğini söylemiştir. Baba, kendisi dersin adını Din ve Ahlak Bilgisi olarak çevirdiğinde, ona göre öğretmen bu konuları ihmal etmektedir. Din Dersi çocuğunun gelecekteki eğitim hayatını etkilemeyeceğinden baba, din bilgisi dersinden hiçbir beklenti içerisinde değildir. Aslında Matematik ya da Almanca dersi kadar önemli bulmamaktadır. Çünkü ilkokuldan sonra okul yönlendirmesinde din dersi önemli değildir. Babanın beklentisi çocuğu Din Bilgisi Dersi nde bir şey öğrenecekse uzmanından, Đlahiyat Fakültesi mezunu bir öğretmenden öğrenmesini istemektedir. Bu talepten anlaşıldığı üzere baba, diğer branş öğretmenlerini din bilgisi verecek yeterlikte görmemektedir. Din öğretimin ailede yapılmasını da uygun bulmamaktadır çünkü kendiside din uzmanı değildir. Veli, Almanya daki eğitim ataşelerinden Türk çocukların eğitimleriyle ilgilenmelerini istemektedir. Bunun sebebi ise ataşelerin çeşitli faaliyetlere katılarak eğitim sorunlarını ve meslelerini ihmal etmesi anlaşılmaktadır. 5. Baba, camide verilen eğitime karşıdır. Cami eğitimi, okulun alternatifi değildir. Camilere çeşitli siyasi görüşlerin yer bulduğu mekânlar olması nedeniyle olumlu bakmamaktadır. Çocukların hem okulda hem de camide eğitim almaları onları çok yorduğundan başarısızlığa neden olmaktadır. Baba, okulda verilen din öğretiminin yetersizliği nedeniyle çocukları camiye yönlendirmek yerine okuldaki öğretmenlerin kalitesini arttırmaya çalışılmasını savunmaktadır. Babanın bu talebi haklıdır fakat okul ve cami eğitimi birbirini tamamlar şekildedir. Birisi örgün diğeri yaygın eğitim yapmaktadır ve eğitim-öğretim muhtevası da farklıdır. Babanın cami eğitimine karşı olmasında en büyük etken Almanya daki camilerin belli cemaat ve siyasi görüşlerin savunulduğu ve aktarıldığı yerler olmasıyladır. 203

214 b. Ders Gözlem Analizleri Birinci sınıflar ve tarihlerinde gözlemlenmiştir. Öğrenci sayısı derste arasında değişiklik göstermiştir. 3 Irak lı, 1 Afgan, 5 Türk, 3 Kosova lı, 1 Yugoslav, 1 Boşnak öğrenci derse katılmıştır. 9 kız, 6 erkek öğrenci vardır. (1) Derslerin Đçeriği tarihinde yapılan derste Kader konusu işlenmiştir. Derste öğretmen konuyla ilgili şu bilgileri vermiştir: Öğrt: Allah bir bebek dünyaya geldiğinde onun ne kadar yaşayacağını, nasıl yaşayacağını bilir. Dedikten sonra Öğretmen El Kitabı nda yazanlar çerçevesinde öğretmen; Allah benim nasıl olacağımı, ne yapacağımı bilir. Fakat işlediğim suçlar beni ilgilendirir çünkü Allah bize özgür irade vermiştir, Allah bize neyi yapmamız neyi yapmamamız konusunda bilgi vermiştir. Özgür irademizin dışında da bazı şeyler vardır mesela dünyaya gelmemiz, ne zaman öleceğimiz gibi bilgiler sunmuştur. 527 Öğretmen konuyla ilgili Öğretmen El Kitabı nda yer alan bir şiiri okumuş ve öğrenciler de tekrar etmiştir. Sen Biliyorsun Çok Büyük Allahım Sen biliyorsun çok büyük Allah ım Gökyüzünde uçan kuşları Gördüğümüz rüyaları Her yaptığımız şeyi Sen biliyorsun çok büyük Allah ım Gökyüzünü, denizleri, dağları, Yere düşen her bir yaprağı Her olan şeyi ve olacak olanı, Sen biliyorsun çok büyük Allah ım! tarihli 1. Sınıf, Almanca Din Bilgisi Dersi, Ders Gözlemi 4, Transkripsiyon 4, bir ders saati. Öğretmenin Kader konusunda verdiği bilgiler için bkz. Kadere Đnanma Konusu, Akademie für Lehrerfortbildung und Personalführung, Islamische Unterweisung Deutsch 3. Jahrganstufe, Methodisch-didaktische Anregungen und Materialsammlung, Dillingen

215 Yarın ne olacağını? Kim ölecek kim kalacak? Kim sevinecek kim üzülecek? Sen biliyorsun çok büyük Allahım! Öğretmen, öğrencilerden neyin kader olduğu neyin olmadığı konusunda örnekler istemiştir. Öğrt: Đnsanın hayatında neler olabilir? Burçin: Hastalık. Dilara: Kötü ailelerde çocuk olabilirdik. Fatıma: Okulda tembellik. Öğrt: Bu kader değil kişinin elinde olan bir şey. Emre: Karda kayıp düşmek. Öğrt: Kayıp düşmek senin suçun Allah düşmeni istemez. Öğrt: Allah ne zaman öleceğini, kaza geçireceğini belirler. Ne kader değildir? Hayatımızda neyi değiştirebiliriz? Miremya: Pişirdiklerimiz. Nişuva: Oynadıklarımız. Burçin: Satın aldıklarımız. Dilara: Nasıl makyaj yaptığımızı. Öğrt: Okulda neyi belirleyebilirsin, neyi değiştirebilirsin? Hasan: Alıştırma yapar öğrenirsin. Öğrt: Diyebilir misinki Allah istemedi ben iyi iş bulamadım? Hayır iyi okul okursan bulabilirsin. Bazı şeyler kader bazıları değil. Bu konuşmadan sonra öğretmen öğrencilerle grup çalışması yapmıştır. Öğrt: Şimdi herkes yanındaki arkadaşıyla iki şey düşünsün kader olan ve olmayan Nişuva: Yemek, insan belirler. Hastalık ve ölüm Allah belirler. Hasan: Matematik öğrenme insana ait, ölmek Allah. Ev ödevi Allah. Öğrt: Ona sadece sen karar verirsin. 205

216 Öğretmen kader konusuyla ilgili olan Öğretmen El Kitabı ndaki bir çalışma yaprağını öğrencilere dağıtmıştır. Çalışma yaprağında aşağıdaki şekil yer almaktadır. 528 Labirent içerisinde Almanca olarak yazılmış kıskançlık, yalan ve hırsızlık kelimeleri yer almaktadır. Öğretmen çalışma yaprağı ile ilgili şu bilgileri vermiştir: Kim önce bitirirse birinci, Hırsızlığı vs.yi Kur an la engelleyebiliriz, o sebeple resimde Kur an ve çocuk labirenti var. 529 Öğretmen çocukların çalışma yaprağını doğru yapıp yapmadıklarını kontrol etmektedir. Öğrenciler arasında dolaşmaktadır. Öğretmen, çocukların çalışma yaprağını defterlerine yapıştırdıktan sonra altına Kader (DIE VORHERBESTIMMUNG) yazmalarını istemiştir. Ders bitimine otuz dakika kala hangi oyunu oynayalım tartışmaları başlamıştır. Öğretmen dersin özetleneceğini, neler öğrendiklerini soracağını söylemiştir ancak sormamıştır. Oyuna geçilmiştir. 528 Çalışma yaprağı için bkz. Kadere Đnanma Konusu, Akademie für Lehrerfortbildung und Personalführung, Islamische Unterweisung Deutsch 3. Jahrganstufe, Methodisch-didaktische Anregungen und Materialsammlung, Dillingen Bu çalışma yaprağı ile ilgili aslında öğretmene daha fazla bilgi sunulmasına rağmen, öğretmen bu kadar söylemekle yetinmiştir tarihli 1. Sınıf, Almanca Din Bilgisi Dersi, Transkripsiyon 4, bir ders saati. 206