Çevre Ekonomisi Ve Mali Politikalar

Transkript

1 SAKARYA ÜNİVERSİTESİ Çevre Ekonomisi Ve Mali Politikalar Hafta 6 Öğr. Gör. Hakan YAVUZ Bu ders içeriğinin basım, yayım ve satış hakları Sakarya Üniversitesi ne aittir. "Uzaktan Öğretim" tekniğine uygun olarak 1 hazırlanan bu ders içeriğinin bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan ders içeriğinin tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Her hakkı saklıdır 2013 Sakarya Üniversitesi

2 6. HAFTANIN İÇERİĞİ DIŞSALLIK KAVRAMININ DEĞERLENDİRİLMESİ 1.Dışsallık Kavramına Yönelik Açıklamalar 2.Dışsallık Kavramına Yönelik Teorik Yaklaşımlar 3. Dışsallığın Türleri 3.1. Üreticiden Üreticiye Olumlu/Olumsuz Dışsallık 3.2. Üreticiden Tüketiciye Olumlu/Olumsuz Dışsallık 3.3. Tüketiciden Üreticiye Olumlu/Olumsuz Dışsallık 3.4. Tüketiciden Tüketiciye Olumlu/Olumsuz Dışsallık 3.5. Marjinal Dışsallık 3.6. İnfra Marjinal (Marjinal Olmayan) Dışsallık 3.7. Teknolojik Dışsallık 3.8. Parasal Dışsallık 6. HAFTANIN ÖĞRENME HEDEFLERİ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Dışsallık kavramının teorik çerçevesini genel hatlarıyla değerlendirebilecek, Dışsallık kavramına yönelik teorik yaklaşımları genel hatlarıyla değerlendirebilecek, Dışsallığın türlerini genel hatlarıyla değerlendirebilecek. 2

3 DIŞSALLIK KAVRAMINA YÖNELİK AÇIKLAMALAR Dersin bu haftasında (6. hafta) dışsallık kavramına yönelik teorik açıklamalar yapılacak söz konusu olayın çevre ekonomisi ve mali politikalarla olan ilişkisi bir sonraki hafta (7. hafta) ifade edilecektir. 1.Dışsallık Kavramı Kavram olarak dışsallık bir ekonomik birimin / aktörün (üretici tüketici devlet) almış olduğu veya alacağı karar ve uygulamalardan dolayı diğer ekonomik birimleri olumlu veya olumsuz etkilemesi olayıdır. Dolayısıyla dışsallık olayı olumlu da olumsuz da meydana gelebilir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki dışsallığa karşı önlem alma deyince akıllara ilk önce olumsuz veya negatif dışsallık gelmektedir. Dışsallıklara örnek olarak; elma üretimi yapan bir üretim biriminin bal üretim işiyle uğraşan komşusuna sağladığı fayda gösterilebilir. Yine bulaşıcı hastalıklara karşı aşı yaptıranların çevresi için pozitif dışsallık sağladıkları rahatlıkla söylenebilir. Eğer bir kişi pozitif dışsallık sağlıyorsa diğerleri buna bir bedel ödemeden yararlanabilir. Ancak bir sanayi kuruluşunun zehirli atıklarını yakından geçen bir nehre bırakması, bu nehirden balık avlayanlara ve tarlalarını sulayanlara önemli ölçüde zarar verecektir ki, bu durum negatif dışsallık olarak adlandırılır. Dışsallıkların varlığında kaynak dağılımında verimsizlik meydana gelecek ve piyasa ekonomisinde sosyal açıdan etkin olmayan sonuçlar ortaya çıkacaktır. Yani negatif dışsallıklar nedeniyle firma bazı maliyetlere katlanmadığından, gereğinden fazla üretim yapabilecektir. Yine pozitif dışsallık yaratan firma için ek bir avantaj sağlayan mekanizma mevcut olmadığından daha az üretim gerçekleşecektir. Dolayısıyla rekabetçi piyasalarda sık sık pozitif ve negatif dışsallıklar üretilmektedir. Bu durum kaynakların aşırı ya da düşük düzeyde tahsis edilmesine enden olduğu için piyasa başarısızlığının da nedenlerinden biridir. Dışsallık olayı genellikle ekonomik birimlerin kendi faydalarını arttırmak amacıyla faaliyet göstermesinden kaynaklanır. Bu aşamada taraflardan herhangi birisi kendi faydasını arttırmak isterken diğer tarafın faydasını da etkilemektedir. Dışsallıkla ilgili diğer bir tanım şu şekilde yapılabilir; bir malın üretiminin veya tüketiminin o malın 3

4 satıcıları ve alıcıları dışındaki üçüncü kişilere bir maliyet yüklemesine veya yarar sağlamasıdır. Dışsallık nedeniyle ortaya çıkan dış fayda ya da maliyet, üretilen veya tüketilen malın piyasa fiyatına girmez. Bu durum, etkin kaynak dağılımının gerçekleşmesini engellediğinden, devlet müdahalesini gerekli kılar. Devlet, dışsallıkların söz konusu olduğu üretim faaliyetlerine toplum yararını gözeterek müdahale eder. Bu amaçla devlet, olumlu/pozitif dışsallıkları arttırmaya buna karşılık olumsuz dışsallıkları ise önlemeye çalışır. Olumlu dışsallığı olan faaliyetler bizzat devlet tarafından üstlenileceği gibi, bu faaliyetleri yürüten özel sektör kuruluşlarına bütçeden sübvansiyon verilerek destek olunabilir (Pehlivan, 2012: 45). Dışsallıklar firma maliyetlerine yansıtılamadığından, piyasa fiyatları üretime ve tüketime konu olan mal ve hizmetlerin marjinal sosyal maliyetini ya da marjinal sosyal faydasını ifade etmez. Eğer bir malın üretim veya tüketiminden üçüncü kişiler etkilenir, ancak bu etkiler fiyatlara yansıtılarak piyasayı etkilerse, bu durum dışsallık olarak nitelendirilmez. Dışsallıkların özelliklerine bakıldığında; Dışsallıklar hem üretici hem de tüketiciler tarafından meydana getirilebilir. Ekonomik yapı içerisinde dışsallıkların taraflarını belirlemek mümkündür. Ancak, bu tarafların dışsallıklardan dolayı katlandıkları maliyetler ve sağladıkları faydaları fiyatlandırmak son derece güçtür. Dışsallıklar pozitif veya negatif olabilir. Kamusal mallar, dışsallıkların özel bir türü olarak gösterilebilir. Özellikle bir kişi veya firmanın ekonomik faaliyetlerinin tüm etkileri, herkes tarafından hissedilen bir pozitif dışsallık ise bu dışsallıklar tam kamusal maldır. Bu nedenle, kamusal mallar ve dışsallık arasındaki ince sınırı çizmek oldukça güçtür. Bu zorluk özellikle pozitif dışsallıklar ve kamusal mallar arasında daha da zordur. Çünkü özellikleri itibariyle kamusal mallar ve dışsallıklar birbirine benzemektedir ( Diğer taraftan dışsallıklar bölünebilirlik özelliğine sahip değildir. Bununla birlikte parçalara bölünüp fiyatlandırılamazlar. Dışsallıklar sadece ekonomik işlemlerde değil sosyal veya siyasi ilişkilerde de gündeme gelebilmektedir. Bununla birlikte dışsallık 4

5 olayının günlük hayat üzerinde doğrudan etkisi olduğu söylenebilir. Söz konusu etkinin ifade edilebilmesi için aşağıdaki örneklere bakılabilir; Manzarası olan bir binanın önüne başka bir binanın yapılması, Yüksek sesle müzik dinlemek, Kurulan bir üniversite kampüsünün bölgedeki bina ve arsaların fiyatını yükseltmesi, Devletin yaptığı karayolunun civardaki arsa ve binaların fiyatını arttırması, Devletin yaptığı karayolunun havayı kirleterek çevrede yaşayanların bir bölümünde sağlık sorununa yol açması, Şeker fabrikası kurulmasının, şeker pancarının posasının yem olarak kullanılabilmesi açısından çiftçiye sağladığı fayda, Sigara içen bireyin çevredekilere sağlık yönünden verdiği zarar, Üretim sonucu denizi kirleten sanayi tesislerinin balıkların ölümüne yol açması, Çimento fabrikasının faaliyetlerinden kaynaklanan ve rüzgârla birlikte taşınan tozların, çevrede bulunan tarımsal alanları bozması, tahrip etmesi, üretimde ve verimlilikte azalmalara yol açması, Teknolojik yatırımların üretim maliyetlerini düşürmesi ve daha ucuza üretim yapılması, Twitter-Facebook, vb. gibi internet sitelerinden herhangi bir ünlünün kıyafetlerinin takip edilmesi, Toplum tarafından güvenilir bir kişinin medya üzerinden yaptığı açıklamalar sonucunda insan davranışlarında değişikliklerin meydana gelmesi. Özellikle gıda sektörüne yönelik yapılan açıklamalar, Alınan kıyafetlerin kullanılmaması nedeniyle ihtiyaç sahiplerine verilmesi, İkinci el kitapların diğer bireyler tarafından daha ucuza okunabilmesi, Otomobil kullanıcılarının çok yoğun korna kullanması, Uluslararası ilişkilerdeki gerginliklerin ülkelerin daha fazla savunma harcamalarına yatırım yapmasına neden olması, Devletin en çok kullandığı pozitif dışsallık yöntemleri vergi barışı ve teşvik politikalarıdır. Ülkelere göre vergilendirme sistemi farklı olmakla beraber genelde devlet, mükelleflerinden tahsil edemediği verginin faizinden vazgeçerek geçmişte alamadığı vergi ücretlerini kazanırken mükellef de daha önce yaşadığı borç ve hukuki yaptırım risklerinden kurtulur. Bu noktada vergi barışı pozitif bir dışsallık olur. Yine aynı şekilde teşvik politikasında da teşviğin 5

6 niteliğine bağlı olarak devlet bazı haklarından vazgeçerek yatırımcıya daha kolay yatırım yapılabilir bir ortam hazırlar. Bunun sonucunda işsizlik azalırken, yatırımcının karı ve devletin vergi gelirleri görece artar ( Arı yetiştiricisi ve elma bahçesi sahibinin komşu olduğunu düşünün. Arı yetiştiricisi, arılarının polen taşıması sonucu komşu elma bahçesinin sahibine bir dışsallık aktarmış olur. Arı sayısı ne kadar çok olursa, elma bahçesinde de o kadar fazla elma yetişir. Aynı şekilde elma bahçesi de arıcı üzerinde olumlu dışsallık aktarmaktadır. Elma bahçesinde ne kadar çok arı olursa, arıcı da arılardan o kadar çok bal alacaktır ( Komşusu yüksek sesle klasik müzik dinleyen bir ev sahibi eğer bir klasik müzik hayranıysa, komşusunun müzik dinleme işinden yarar gördüğü için müzik bir pozitif dışsallık olur ( Her yapının bir ömrü olduğu gibi otoyolların, köprülerin de bir ömrü vardır ve köprüyü kullanan her bir araç, köprünün kullanım ömrünü kısaltmaktadır. Öte yandan araç sahipleri köprü sayesinde daha önce gidemedikleri ya da daha fazla yakıt yakarak gidebildikleri yerlere daha kısa yoldan gitme fırsatına erişirler. Bu noktada köprü, devlet için negatif bir dışsallık örneği gösterir. Zira araç sahiplerinin köprüyü kullanma kararı, devletin daha yakın zamanda köprüyü yenilemesine neden olabilir. İşte bu noktada devlet bu negatif dışsallığı maliyetlendirerek zararını minimuma indirmeye çalışır ( Otobüste sigara içen birinin, içmeyen birisini etkilemesi de bir negatif dışsallıktır. Yolculukta sigara içme kararı, sigara içen için keyif verici iken sigara içmeyen için negatif bir etki oluşturur. Bu noktada sigara bir negatif dışsallık olur ( Yukarıdaki örneklerden de görüldüğü gibi dışsallık olayı günlük yaşam esnasında her karşılaşılabilecek bir olaydır. Dolayısıyla dışsallık olayını sadece ekonomik işlemlerle sınırlandırmamak gerekmektedir. 6

7 2. Dışsallık Kavramına Yönelik Teorik Yaklaşımlar 1 Bazı iktisatçılar A. Smith i dışsallık kavramını ilk ortaya koyan iktisatçı olarak kabul etmekle birlikte, konuya ilişkin ilk teori Marshall tarafından geliştirildiği görüşünde birleşmektedirler. Marshall, İngiltere ve diğer sanayileşmiş ülkelerdeki ekonomik büyümeyi inceleyerek, bilgi ve teknolojik gelişmeye bağlı olarak, kişi başına üretkenlikle kaydedilen artışı açıklamaya çalışmış ve içsel ekonomiler yanında dışsal ekonomiler üzerinde de durmuştur. Marshall, 1890 lı yıllarda yayınladığı kitabında dışsal faydayı, herhangi bir mal veya hizmet piyasasında endüstri yoğunlaşması sonucunda, endüstriye giren firma önceki firmaların ortalama üretim maliyetlerinin de azalmasına neden olması durumunda ortaya çıkan fayda olarak tanımlamaktadır. Harcamalarda belli bir artış yapıldığı zaman üretimin oransal olarak artmasına neden olan etkileri içsel ekonomiler (internal economies) ve dışsal ekonomiler (external economies) olarak iki gruba ayırmıştır. Marshall, ekonomik büyüme, sanayileşme ve azalan maliyetleri ele alarak incelemiştir. Bu nedenle de dışsal ekonomiler üzerinde durmuş ve dışsal maliyetleri göz ardı etmiştir. Pigou, refah ekonomisi ile dışsal ekonomi arasında bağ kurarak eksik rekabet piyasasında refah artışı için devlet müdahalesinin gerekliliği üzerinde durmuştur. Dışsallıkların sadece olumlu dışsallıklar olmadığı, bunun yanında dışsal kayıplar (external diseconomies) üzerinde durarak, dışsallıkları toplumsal refah ve etkinlik açısından incelemiştir. Pigou, dışsallıkların olması durumunda, sosyal marjinal maliyet ile özel marjinal maliyet (sosyal marjinal fayda / özel marjinal fayda) arasında fark bulunması durumunda refahın maksimize edilemeyeceğini vurgulamıştır. Marshall ın yalnızca ölçek ekonomileri ve firma teorisi ile ilgili olarak ele aldığı dışsallığı, piyasa mekanizmasının etkinliğini sağlamadaki başarısızlığı (market failure) bağlamında ele almıştır. Pigou, etkinliğin sağlanabilmesi için sübvansiyona başvurulmasının yararları üzerinde durmuştur. Viner, teknolojik ve parasal dışsallıkları ortaya koymuştur. Bazı ekonomik faaliyetlerin diğer karar birimleri üzerinde fayda ya da kayıplara yol açtıkları ve bu nedenlerle dışsallık kavramı içinde yer aldıkları halde, kaynak dağılımı ve etkinliği üzerinde etki 1 Çalışmanın bu kısmında Armağan (2003) den yararlanılmıştır. 7

8 yapmadığına değinmiştir. Bu noktadan hareketle de dışsallıkları parasal ve teknolojik olarak ikiye ayırmıştır. Parasal dışsallıkların, fiyat sisteminden geçerek fayda veya maliyetler üzerinde dolaylı bir etki meydana getirdiğini, teknolojik dışsallıkların ise üretimin fayda ve maliyetlerini doğrudan etkilediğini savunmuştur. Nath, mevcut sosyal ve ekonomik kurumların niteliği nedeniyle, başkalarına karşılığı ödenmeksizin maliyet yüklenmesi veya karşılığı alınmadan fayda sağlanması halinde dışsallık olayının ortaya çıktığını savunmuştur. Bu tanımı, dışsallıkların iki temel özelliğinden hareketle yapmıştır. Bu özelliklerden ilki, herhangi bir karar biriminden diğer birimlere fayda veya maliyet yüklenmesi gerekliliği; diğeri ise, oluşan bu fayda veya maliyet karşılığında bir bedelin alınabileceği ya da tazminatın ödeneceği piyasa bulunmaması ve bir müdahale olmaksızın ödemenin yapılmamasıdır. Böylece dışsallık; üretici - tüketicinin yaptığı davranışlarının tüm sonuçlarına katlanmadığı ve ne üretecekleri ya da tüketeceklerine karar verirken, başkaları üzerindeki etkileri hesaba katmadıkları zaman ortaya çıkmaktadır. Mishan, Walrasian genel denge içerisinde ortaya çıkabilecek her türlü dışsal değişikliklerin öncelikle ürün ve faktör fiyatlarını değiştirmek suretiyle bireylerin refahı üzerinde etkili olabileceğini belirtmektedir. Mishan, bu noktada dolaylı etki olarak adlandırdığı bu tür etkileri dışsallık kavramına dahil etmemektedir. Mishan ın bir tüketici faydasının ya da firma üretiminin diğer kişi ya da firmaların faaliyetlerini etkilemesi olan dışsallık kavramını tamamlayıcı iki unsuru özellikle vurgulamıştır. Birincisi; bir faaliyetten ortaya çıkan dışsal etkinin önceden tasarlanmamış olması ve meşru bir faaliyet sonucu olmasıdır. İkincisi; ortaya çıkacak etki genel denge içindeki fiyatlar sistemi aracılığıyla ortaya çıkan dolaylı bir etki değil, doğrudan bir etki olmalıdır. Bunun anlamı, literatürde parasal dışsallıklar olarak yer alan ve diğer karar birimleri üzerindeki etkilerini piyasa mekanizması yoluyla gösteren dışsallık türünün tanım kapsamına dâhil edilmemesidir. Coase, geleneksel yaklaşımları eleştirerek, dışsallıkların önlemesinde doğru vergileme ilkesinin, hatta vergi yükümlüsü olması düşünülen ve sübvansiyondan yararlanacakların bile doğru seçilemediğini belirtmiştir. Negatif dışsallık durumunda tarafların bir araya gelerek dışsallığı içselleştirebilmek için bir düzenleme 8

9 yapacaklarını ve sonuçta etkin çözüme (optimum fayda sağlayabilecek) ulaşacaklarını ön görmektedir. Coase Teoremi; iktisadi veya serbest bir mala ödeme yapılmadan sahip olunduğunda dışsallık ve kirlenme mutlaka olacaktır. Ancak ortaya çıkan her dışsallık bir birey / gruba fayda sağlarken başka birey / grup aleyhine işlemeyebilir. Piyasa düzeninin üretici ile tüketici arasında veya kirliliğe neden olanla kirliliğe maruz kalan arasında uzlaşmanın sağlanabileceğini ifade etmektedir. Coase, tüketici davranışlarına ve maliyet kavramına önem vererek, taraflar arası uzlaşmayı sağlayacak araç olarak teşvikleri önermiştir. Teşvik sistemi yoluyla dışsallıklar kirliliğe neden olanlar için içselleştirilmiş olmaktadır. Buchanan ve Stubblibine, dışsallıkların Pareto anlamındaki optimumla bağdaşabilirliğini göstermeye çalışmışlar ve Coase Teoremini geliştirmişlerdir. Buchanan a göre; bir bireyin mal veya hizmet üretimi veya tüketimi bir başka bireyin fayda veya maliyet fonksiyonuna etkide bulunduğunda dışsallık vardır. Buchanan, dışsallıkların özel mallarla beraber üretildiğini ileri sürmüş ve dışsal etki yaratan malları da dışsal çıktılar etkilenen birey piyasa yoluyla tazmin edilemiyorsa dışsallık Pareto optimumuna ilişkindir ve gerekli marjinal koşulların yerine getirilmediği anlamı taşır. Buchanan ve Stublibine dışsallıkların varlığı durumunda tek taraflı vergi ve sübvansiyonlarla Pareto etkinliğine ulaşılamayacağını ileri sürmektedirler. Holtermann ise, Buchanan, Stubblebine ve Meade in görüşlerine benzemekle birlikte, bir ekonomik birimin faaliyetinin diğer bir birimin üretim veya tüketim faaliyetine girdi olması ve devlet müdahalesi dışında hiç bir birimin tazmine başvurmaması durumunda dışsallığın oluştuğunu belirtmiştir. Vergi ve sübvansiyon sistemi devletçe oluşturulmasına karşın dışsallığın varlığını sürdürdüğünü ancak, dışsallık üreten birimin dışsallıktan etkilenenlerin tazminini üstlenecek olursa (veya tam tersi) böylece birlikte tek birim gibi hareket edileceğinden dışsallığın ortadan kalkacağını savunmuştur. 9

10 3. Dışsallığın Türleri Yukarıdaki açıklamalarda da sık sık bahsedilen dışsallık farklı türlerde karşımıza çıkabilmektedir. Çalışmanın bundan sonraki kısmında söz konusu dışsallık türleri ele alınacaktır Üreticiden Üreticiye Olumlu/Olumsuz Dışsallık Herhangi bir üreticinin üretim faaliyetlerinin başka üreticileri olumlu ya da olumsuz etkilemesiyle ortaya çıkan dışsallıktır. Buna göre örneğin, telefon haberleşmesini kolaylaştırmak için yapılan faaliyetlerin, internet hizmetlerinin maliyetini düşürmesi üreticiden üreticiye olumlu bir dışsallıktır. Buna karşılık, herhangi bir üretim tesisinin üretim faaliyeti dolayısıyla meydana getirdiği çevre kirliliğinden korunmak için diğer üretici birimlerin korunma önlemleri alması sonucu katlandıkları maliyetler ise olumsuz dışsallığa örnektir (Pehlivan, 2012: 45). Söz konusu dışsallık türü başka örneklerle de ifade edilebilir. Örneğin petrol araması yapan bir kuruluş, belli bir alanda petrol bulunduğu zaman, diğer araştırmacı kurumlara da değerli ve kullanışlı bilgiler sunmuş olmaktadır. Aynı şekilde, bir firma kendi amaçları doğrultusunda istihdam ettiği işgücünü eğittiği zaman, çeşitli nedenlere bağlı olarak diğer işverenler yanına geçen kişiler, ikinci işverene fayda sağlamış olmaktadırlar. Bir ulaştırma firmasının kalabalık bir yolda araçlarını kullanması, diğer firmaların seyahat sürelerinin uzamasına yol açabilecektir (Akdoğan, 2009: 58). Yukarıda belirtilen durumların her birinde, faaliyette bulunan firma diğer firma veya firmalar üzerinde olumlu veya olumsuz etkilere yol açmakta olup, buna bağlı olarak fiyat mekanizması içerisinde yakalanamayan faydalar veya maliyetler ortaya çıkmaktadır. Sonuç olarak, kaynakların yanlış dağılımı olasılığı söz konusu olmaktadır. Dışsal ekonomiler mevcut olduğu durumlarda, etkilenen üretici; söz konusu faaliyetlerden elde ettiği faydayı dikkate almamakta, ortaya çıkan maliyetleri üstlenmek yoluna gidebilmektedir (Akdoğan, 2009: 58). 10

11 3.2. Üreticiden Tüketiciye Olumlu/Olumsuz Dışsallık Herhangi bir üreticinin üretim faaliyetlerinin başka tüketicileri olumlu ya da olumsuz etkilemesiyle ortaya çıkan dışsallıktır. Örnek olarak bir üretim tesisinden kaynaklanan çevre kirlenmesi verilebilir. Söz konusu üretim tesisi, yakınında yaşayan bireylerin sağlıklarının bozulmasına neden olabilir. Böyle bir durumda, bir fabrikanın faaliyetinden kaynaklanan dış maliyetin tüketici tarafından karşılanması durumu ortaya çıkmaktadır. Tüketicinin karşı karşıya kaldığı olumsuzluğun ya da etkilerinin giderilmesi bakımından, tüketici veya devlet önlemler almak ve bu önlemleri finanse etmek durumunda kalmış olabilmektedirler. Üretim-tüketim dışsallığı, dış faydalar yaratılması şeklinde de gerçekleşebilmektedir. Yol, su, enerji imkânlarının bulunmadığı bir yörede bir üretim tesisinin kurulması, o yörede veya civarında yaşayanlara yol, su, enerji imkânları yaratabilir. Böyle bir durumda; üreticinin üretimi sırasında dikkate almadığı, yararlananlarında doğrudan maliyetine katlanmadıkları bir fayda ortaya çıkmış olmaktadır (Akdoğan, 2009: 59). Aynı durum İzmit iline bağlı Kartepe Kar Merkezi için söylenebilir. Söz konusu merkezde otel işletmeciliği yapılmasında sayesinde o bölgeye daha kolay ulaşım yapılabilmekte ve insanlar bölgeye ulaşana kadar doğal güzelliklere çok rahat ulaşabilmektedir. Aksi halde o işletmenin orada olmaması o bölgeye yolun yapılmamasıyla sonuçlanacaktı. Dolayısıyla kayak merkezi sayesinde insanlar ücret ödemeden bu doğal güzelliklerden faydalanma imkânı bulabilmektedirler Tüketiciden Üreticiye Olumlu/Olumsuz Dışsallık Bir tüketicinin faaliyeti bir firmayı etkilediği takdirde, ortaya çıkan bu durum, olumlu veya olumsuz bir şekilde gerçekleşebilmektedir. Tüketicinin memnun kaldığı bir ürün nedeniyle, çevresine olumu tanıtımda bulunması, bir firmanın kalitesiz ya da bozuk ürününü satın almış bir tüketicinin, bu ürünü firmaya iade etmek veya zararının karşılanmasını istemek yerine bu yola gitmemek suretiyle, ortaya çıkan maliyeti kendisinin karşılamış olması üretici açısından olumlu dışsallıklara örnek olarak gösterilebilir. Burada, üretici tarafından taşınması gereken yükün, müşteri tarafından yüklenilmesi söz konusu olmaktadır. Böyle bir durumda, üretici için dış fayda ortaya çıkmaktadır. Bir üretici firmanın üretimi hakkında tüketici tarafından edinilen olumsuz yargının, gerek bireysel olarak ve gerekse basın aracılığıyla çevreye duyurulması, firma tarafından o ürün için öngörülmüş olan ekonomik ve teknik ömrün, firmanın 11

12 amaç ve kontrolü dışındaki önlem ve uygulamalarla değiştirilmesi, dış maliyet şeklindeki tüketici-üretici dışsallığa örnek olarak gösterilebilir (Akdoğan, 2009: 59) Tüketiciden Tüketiciye Olumlu/Olumsuz Dışsallık Bir tüketicinin gerçekleştirdiği tüketim, fiyat mekanizması dikkate alınmaksızın diğer tüketicilerin fayda düzeylerini etkileyebilmektedir. Dışsallıklar, maddi ya da ruhsal nitelikte olabilmektedir. Çevre kirlenmesi, tüketiciyi maddi nitelikte etkiler. Otomobil kullanımının yol açtığı çevre kirlenmesinden kaynaklanan hoşnutsuzluk ruhsal olabileceği gibi, maddi nitelikte de gerçekleşebilir. Ruhsal nitelikteki dışsallıklar; bencillik, hırs veya kıskançlık duygularından kaynaklanabilmektedir. Bir tüketici diğer bir tüketicinin yaşam düzeyine ve imkânlarına bakarak kendisini daha iyi veya daha kötü bir konumda hissedebilir. Bu durum, bir kişinin tüketim faaliyetlerinin, diğerinin fayda fonksiyonunun içine girmesine, olumlu veya olumsuz katkıda bulunmasına yol açar. Örneğin, bir tatil dönemi başlangıcı veya dönüşünde, şehirlerarası karayollarındaki araç sayısının artışı hem maddi hem de ruhsal açıdan tüketicilerin birbirlerini etkilemelerine, dışsal maliyetlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Tüketicinin kendini riske atması veya güvenliği açısından önlemler alması, diğer tüketicilerin de riskin sonuçlarından ya da güvenlik önlemlerinden olumlu ya da olumsuz şekilde etkilenmelerine yol açabilmektedir (Akdoğan, 2009: 60) Marjinal Dışsallıklar Bir üretim veya tüketim faaliyetindeki marjinal (ilave) değişikliğin diğer kişilerin fayda ve maliyet fonksiyonlarında yaptığı değişikliğe marjinal dışsallık denilmektedir. Bu dışsallıklar tek yönlü veya çift yönlü olabilmektedir. Örneğin bir yapının restorasyonu veya boş bir arazinin ağaçlandırılması, başka bireylerin göz zevkini olumlu etkileyebilir. Diğer taraftan iki köy arasındaki meralık alana ağaç dikilmesi veya oranın güzelleştirilmesi köylüler için marjinal dışsallıktır. Oluşacak sel baskınını önlemesi, ileride kereste ve yakacak odun olarak üretilmesi köylülere ekonomik ve sosyal fayda sağlar. Görüldüğü gibi marjinal dışsallıklar fayda fonksiyonlarını etkileyebildiği gibi maliyet fonksiyonlarını da etkileyebilmektedir. Fayda fonksiyonu açısından olumlu dışsallık, maliyet fonksiyonu açısından ortaya çıkan durum olumsuz dışsallık olarak değerlendirilebilir. 12

13 3.6. İnfra Marjinal (Marjinal Olmayan) Dışsallıklar Bir üretim veya tüketim faaliyetinin başkalarının fayda / maliyetlerinde bir değişiklik oluşturmaması ya da bu değişikliğin veya etkinin ihmal edilebilir boyutlarda olması marjinal olmayan-inframarjinal dışsallık olarak ifade edilir. Çevre kirliliğinden doğan dışsallıkların önemli bir bölümü inframarjinal niteliktedir. Örneğin; kimyasal artıkların yoğun olduğu ve yüzmeye elverişsiz bir gölde aynı zamanda ulaşım faaliyetinin yapılması, göl üzerinde ulaşımı engelleyecek noktaya gelinceye kadar kirlenmenin sürmesi halinde, bu ek artıklar inframarjinal tek yönlü dışsallığı oluşturmaktadır (Armağan, 2003: 8). Radyosu olan iki kişiden birinin radyosunu açması diğerini rahatsız edebilir. Eğer, her biri kendi radyosunda farklı programları dinliyor ve diğerinin sesini bastırmak için radyosunun sesini yükseltiyor ise, belirli bir düzeye kadar sağladıkları tatmin değişmeyecektir. Bu durumdaki dışsallık, inframarjinal ve çift yönlüdür. Fakat, birinin ses ayarını çok yükseltmesine diğerinin itiraz etmesi halinde, dışsallık marjinal hale gelecektir (Armağan, 2003: 9). Diğer taraftan üretici veya tüketici dışsallık yaratan faaliyetteki marjinal değişimlerden etkilenmiyorsa, diğer bir ifadeyle dışsallığa neden olan faaliyetin marjinal faydası sıfırsa inframarjinal dışsallık söz konusudur. Dışsallığa neden olan faaliyetin marjinal faydası sıfırsa inframarjinal dışsallıklar gündeme gelir (Çakmak, 2007: 11) Parasal Dışsallıklar Herhangi bir ekonomik birim faaliyetinin fiyat sisteminden geçerek diğer ekonomik birimler üzerinde oluşturdukları etkilere parasal veya vasıtalı dışsallıklar denilmektedir. Gelir dağılımı amacı söz konusu olduğunda, parasal dışsallıklar önem kazanmaktadır. Çünkü bu tür dışsallıklar toplumdaki değişik gruplar arasında gelir transferini gerçekleştirmektedir. Refah ekonomistleri, parasal dışsallıkları toplam refah ve etkinlik üzerinde etkisi olmadığı düşüncesi ile dışsallık kavramı dışında tutmuşlardır. Örneğin Boumol-Qates, parasal dışsallıkları yalancı dışsallık olarak nitelemektedir. 13

14 Bu dışsallığa parasal dışsal ekonomi denmesinin nedeni, bu ekonomilerin piyasadaki arz ve talep şartlarında, fiyatlarda meydana gelen değişmeler aracılığıyla ortaya çıkmasıdır. Arz-talep şartlarında, fiyatlardaki bu değişikliğe firmalar ve endüstriler yol açmaktadır. Bir firmadaki veya endüstrideki değişiklik bu birimler arsındaki bağlılık nedeni ile piyasadan geçerek diğerlerini etkilemekte, bunlar üzerinde kazanç veya kayıplar yaratmaktadır. Burada dışsallığın niteliğini belirleyen unsur ölçek ekonomileridir. Azalan getiri söz konusu iken, bizim bir malı satın alarak onun talebini artırmamız, bu malın fiyatını yükseltebilecektir. Böylece aynı malı tüketen diğer alıcılar bundan olumsuz yönde etkilenecektir. Bu durum negatif parasal dışsallığı ifade eder. Artan getiri söz konusu olduğunda ise, bizim bir malı satın alarak onun talebini artırmamız, bu malın daha düşük fiyattan daha çok satılacağı anlamına gelir. Söz konusu malın fiyatındaki düşüşün, onu tüketen diğer alıcılara sağladığı yarar pozitif parasal dışsallığı ifade eder. Az gelişmiş ekonomilerin kalkınmalarında parasal dışsal ekonomiler, özellikle endüstriler arası bağları ortaya koymak bakımından büyük önem taşımaktadır. Parasal dışsallıkların niteliğini belirleyen unsur ölçek ekonomileridir. Buna göre, azalan getiri söz konusu iken, bizim bir malı satın alarak onun talebini artırmamız, bu malın fiyatını yükseltebilecektir. Böylece aynı malı tüketen diğer alıcılar bundan olumsuz yönde etkilenecektir. Bu durum negatif parasal dışsallığı ifade eder. Artan getiri söz konusu olduğunda ise, bizim bir malı satın alarak onun talebini artırmamız, bu malın daha düşük fiyattan daha çok satılacağı anlamına gelir. Söz konusu malın fiyatındaki düşüşün, onu tüketen diğer alıcılara sağladığı yarar pozitif parasal dışsallığı ifade eder (Kargı ve Yüksel, 2010: 189). X mağazasının karşısına Y mağazası yeni bir şube açtığında, X mağazası bundan negatif bir şekilde etkilenecektir. X mağazasının satışları azalacak belki de fiyatlarını düşürmek zorunda kalacaktır. Ancak bu durum piyasanın genel işleyişi içerisindedir ve herhangi bir etkinsizliğe yol açmaz. (Aslında piyasa mekanizmasının özünü oluşturan rekabetin kendisidir) Dolayısıyla devlet müdahalesini gerektirmez. 14

15 3.8. Teknolojik Dışsallıklar 2 Üreticilerin üretim fonksiyonları arasında piyasaya bağlı olmaksızın meydana gelen kazanç veya kayıplara neden olan dışsallıklar teknolojik dışsallıklardır. Bu tip dışsal ekonomiler statik bir yapıya sahip olduklarından, bunlara teknik dışsal ekonomiler de denmektedir. Teknolojik dışsallıklar, üretim ya da fayda fonksiyonlarında kaymalara yol açarak, reel etkiler meydana getirmektedir. Teknolojik dışsallıkları iki şekilde incelemek mümkündür. İlki, üreticiler arasında doğrudan doğruya ortaya çıkan üretim ilişkilerine dayanan; üreticilerin üretim fonksiyonları arasında piyasaya bağlı olmayarak meydana gelen kazanç ve kayıplardır. Birbirine çok yakın bulunan, iki ayrı firmaya ait petrol kuyuları bu gruba örnek olabilir. Bu tip dışsal ekonomiler statik bir yapıya sahiptirler. Teknolojik dışsallıkların ikinci grubunu, zaman içindeki değişmelere bağlı olarak ortaya çıkan ve bu nedenle dinamik bir yapıya sahip olan ekonomiler oluşturur. Ekonomi içinde, doğrudan doğruya piyasa mekanizmasına bağlı olmayarak nicelik ve niteliklerde meydana gelen değişmeler, teknolojik bilgi seviyesindeki yükselmeler bu tür dışsal ekonomilerdir. Ekonomi içinde zamanla, daha üstün işgücü arzının meydana gelmesi, teknik eleman ve idareci arzı bakımından daha uygun şartların hazırlanması endüstriler ve firmalar için dışsal ekonomi niteliğindedir. Meade bu durumu daha spesifik bir şekilde ele almış ve teknolojik dışsallıkları şu şekilde sınıflandırmıştır: ödenmeyen üretim faktörleri (unpaid factors of production) ve atmosfer yaratma (creation of atmosphere). Teknolojik dışsallıkların bu iki çeşidi arasındaki ana farklılık, ilkinde tüm toplum için ölçeğe göre sabit getiriler olduğu halde, tek endüstri için olmaması; ikincisinde ise tek endüstri için ölçeğe göre sabit getirilerin olması ama tüm toplum için olmamasıdır. Ödenmeyen üretim faktörleri şeklindeki dışsal ekonomiler, bir üreticinin üretim faaliyeti sonucunda oluşan bir üretim faktörünü başka bir üreticinin girdi olarak kullanması, ancak bunun bedelini ödememesi durumunda ortaya çıkar. Meade bu durumu klasik elma çiftçisi - arı yetiştiricisi örneğiyle açıklamıştır. Eğer elma çiftçisi %10 daha fazla emek, toprak ve sermaye kullanırsa, elma üretimi %10 artacaktır; 2 Çalışmanın bu kısmı önemli oranda Yüksel (2006) dan yararlanılarak oluşturulmuştur. 15

16 fakat arılar için de daha fazla yemek sağlamış olacaktır. Diğer yandan, arı yetiştiricileri %10 kadar bal üretim artışını sadece sermaye, emek ve toprak miktarını %10 artırarak değil, aynı zamanda elma çiftçisinin çıktılarını ve böylece arıların yemeklerini %10 artırmasıyla da sağlayacaktır. Burada elma çiftçisi net marjinal sosyal hasılasının değerinden daha az yarar sağlar, ve arı yetiştiricisi de net marjinal sosyal hasılasından daha fazlasını alır. Böyle bir durum ödenmeyen üretim faktörleri olarak adlandırılır, çünkü elma çiftçisi arı yetiştiricisinden arıların besini için bir bedel isteyemez, yani arıcının çiftçiden temin ettiği girdi piyasada işlem gören bir girdi değildir ve fiyatı yoktur. Atmosfer yaratma şeklindeki dışsal ekonomiler, bir üretim faktörü ile üretimi etkileyen fiziksel ya da sosyal bir atmosfer arasındaki ayrım ile açıklanmaya çalışılmıştır. Atmosfer yaratılması, endüstrideki bütün üreticileri aynı şekilde etkileyen ve ölçeği ne olursa olsun endüstrinin değiştiremediği sabit bir üretim koşuludur. Meade bu durumu ağaçlandırma faaliyeti ile buğday çiftçileri arasındaki ilişki ile örneklemiştir. Buna göre, bir bölgede belli bir orandaki yağışın buğday çiftçilerinin girdilerini artırdığını varsayalım. Bu bölgede yapılan ağaçlandırma faaliyetlerinin %10 artması, ilerideki kereste üretimini %10 artırmakla kalmayacak, buğday üretiminin de artmasına neden olacaktır. Ancak buğday üretimindeki bu artış girdilerin artış oranından daha yüksek olacaktır, çünkü ağaçlandırma faaliyetleri atmosfer koşullarını değiştirerek buğday üretimini de etkilemiştir. Burada tüm toplum için ölçeğe göre artan getiriler söz konusudur. Teknolojik dışsallıklar, uzun dönemde piyasadan tamamen bağımsız olarak ortaya çıkan etkiler gibi görünmese de; parasal dışsallıklarla karşılaştırıldığında, bunların piyasa mekanizması ile doğrudan doğruya bir bağlantısının bulunmadığı ortaya çıkar. Parasal ve teknik (teknolojik) dışsallık kavramları arasındaki ayrımı yapmak gerçek hayatta oldukça zordur. Çünkü bir projedeki dışsallık aynı zamanda teknik ve parasal olabilmektedir. Örneğin, internet ve enformasyon teknolojileri firmaların yapılarını, istihdam profillerini, müşteri ilişkilerini ve pazarlama stratejilerini etkilemektedir. İnternet üzerinden perakende satış yapan ve bireysel tüketiciyi hedefleyen firmaların sanal ticarette önemli yer tuttuğu kabul edilse de, ekonomi üzerindeki asıl olumlu 16

17 etkisi firmalar arası ticaretle sağlanmaktadır. ABD de yapılan bir araştırmada; firmaların hammadde ve ara malları internet üzerinden temin ile kömür sanayiinde %2, otomotiv sektöründe %14, elektronik sanayiinde de %40 lara varan toplam maliyet tasarruf düzeyine varan değişiklik gösterdiği tespit edilmiştir. Ayrıca, herhangi bir üretim kolundaki bir maliyet düşüşünün doğal olarak kolayca diğer sektörlere de sıçraması nedeniyle, 2003 yılında ABD genelinde firmalar arası elektronik ticaretin 4 trilyon dolara ulaşacağı öngörülmektedir. KAYNAKÇA AKDOĞAN, Abdurrahman (2009), Kamu Maliyesi, Gazi Kitabevi, Ankara. ARMAĞAN, Ramazan (2003), Kamu Ekonomisinde Dışsallıklar ve Dışsallıkların İçselleştirilmesi, Dumlupınar Üniversitesi SBE Dergisi, sayı: 9, s ÇAKMAK, Hüseyin (2007), Türkiye de Uygulanan Çevresel Vergilerin Eleştirel İncelemesi, Maltepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. KARGI, Veli ve Cihan Yüksel (2010), Çevresel Dışsallıklarda Kamu Ekonomisi Çözümleri, Maliye Dergisi, sayı: 159, Temmuz-Aralık. YÜKSEL, Cihan (2006), Dışsallıklarda Kamusal Çözümler: Türkiye Uygulaması, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana. PEHLİVAN, Osman (2012), Kamu Maliyesi, Murathan Yayınevi, Trabzon