TÜRKİYE REKOR MAKSİMUM VE MİNİMUM HAVA SICAKLIKLARININ FREKANSLARINDA DÖNEMİNDE GÖZLENEN DEĞİŞMELER VE ATMOSFER KOŞULLARIYLA BAĞLANTILARI

Transkript

1 Ege Coğrafya Dergisi, 24/2 (2015), 29-55, İzmir Aegean Geographical Journal, 24/2(2015), 29-55, Izmir TURKEY TÜRKİYE REKOR MAKSİMUM VE MİNİMUM HAVA SICAKLIKLARININ FREKANSLARINDA DÖNEMİNDE GÖZLENEN DEĞİŞMELER VE ATMOSFER KOŞULLARIYLA BAĞLANTILARI Observed Changes in the Frequencies of Record Maximum and Record Minimum Air Temperatures in Turkey during the period and their Connections with Atmospheric Conditions Ecmel ERLAT Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Bornova-İzmir Murat TÜRKEŞ İklim Değişikliği ve Politikalar Uygulama ve Araşt rma Merkezi, Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul Abstract The study investigated both temporal variations of record maximum and minimum air temperatures and the surface and upper atmosphere synoptic climatological and meteorological conditions in years, seasons or months in which the highest number of record temperature events were observed at the 81 climatological-meteorological stations of Turkey during the period. Results have shown that the frequency of record minimum air temperature events observed in Turkey decreased from the 1950s to the present time, while the frequency of maximum air temperature events increased evidently in particular with the year of Half of the record maximum air temperature events were recorded in the period of , along with the highest annual frequency in the years 2010, 2007 and 2008, respectively. On the other hand, annual frequency of record minimum air temperature events observed in Turkey has shown an evident decreasing trend since the mid of 1980s. Decreasing trend was most strong after the year Frequency of the record minimum air temperature events reached the highest figures in the years of 1985, 1967 and 1950, respectively. The highest values of daily maximum temperatures occurred in the year 2000, whereas the lowest values of daily minimum temperatures recorded in the year Particular anomalous patterns of the synoptic-scale surface and upper atmospheric pressure, wind and air temperatures became effective in the years in which record and record maximum and minimum air temperature events were recorded. During the years of increased frequency in the record maximum air temperatures, mostly increased and long-term

2 30 Ecmel ERLAT & Murat TÜRKEŞ southerly (winds from all of south sector) surface and boundary layer winds, particularly the southerly warm air advections developed at the 850 hpa geopotential height level have been observed. On the other hand, northerly winds (winds from all of north sector) associated with an anticyclonic anomaly dominated over the Middle Mediterranean Basin, Balkans and West Anatolia along with relatively cold air flows associated with the weakened meridional winds at the 850 hpa standard pressure level located over the Anatolia and Mesopotamia. Key Words: Maximum and minimum air temperatures; Record air temperatures; 20 th Century Reanalysis Data; Standard atmosphere pressure level; Troposphere. Öz Çal şmada döneminde Türkiye deki 81 meteoroloji-klimatoloji istasyonunda kaydedilen rekor maksimum ve minimum hava s cakl klar n n y ll k say lar ndaki zamansal değişimler ile en fazla rekor s cakl k olay n n gözlendiği y l, mevsim ya da aylardaki yüzey ve üst atmosfer sinoptik klimatolojik/meteorolojik koşullar incelendi. Sonuçlar, Türkiye de ölçülen rekor minimum hava s cakl ğ frekans n n 1950 li y llardan günümüze doğru azald ğ n, rekor maksimum hava s cakl ğ frekans nda ise bir art ş olduğunu ve bu art ş n özellikle 2000 li y llarla birlikte belirginleştiğini göstermektedir. Rekor maksimum s cakl k olaylar n n yar s döneminde kaydedilmiştir. Rekor s cakl klar n frekans n n en yüksek olduğu y llar s ras yla, 2010, 2007 ve 2008 dir. Türkiye de kaydedilen y ll k rekor minimum hava s cakl ğ frekanslar ise, 1980 lerin ortas ndan beri belirgin bir azalma eğilimi göstermektedir. Azalma eğilimi, 2005 y l sonras daha da kuvvetlenmiştir. Rekor minimum hava s cakl klar n n frekans, s ras yla 1985, 1967 ve 1950 y llar nda en yüksek say ya ulaşm şt r. Çal şmada kullan lan 81 istasyonda en yüksek s cakl k değerleri 2000 y l nda, en düşük günlük s cakl klar ise 1950 y l nda kaydedilmiştir. Rekor yüksek ve düşük hava s cakl klar n n kaydedildiği y llarda, sinoptik ölçekli belirgin yüzey ve yüksek atmosfer bas nç, rüzgâr ve s cakl k anomalisi desenleri etkili olmuştur. Rekor maksimum hava s cakl klar n n frekans n n artt ğ y llarda, çoğunlukla kuvvetlenmiş ve uzun dönemli güney sektörlü yüzey ve s n r katman rüzgârlar ile as l olarak 850 hpa jeopotansiyel yükseklik düzeyinde gelişen güney sektörlü s cak hava adveksiyonlar gözlenmektedir. Türkiye de rekor minimum s cakl klar n frekans n n yüksek olduğu y llarda ise, Orta Akdeniz Havzas, Balkanlar ve Bat Anadolu üzerinde egemen bir antisiklonik anomaliyle bağlant l kuzey sektörlü rüzgârlar n yan s ra, 850 hpa standart bas nç düzeyinde Anadolu ve Mezopotamya üzerinde yerleşik zay flayan meridyonal rüzgârlarla bağlant l görece soğuk hava ak mlar egemen olmaktad r. Anahtar Sözcükler: Maksimum ve minimum hava s cakl klar ; Rekor hava s cakl klar ; 20. Yüzy l yeniden analiz verisi; Standart atmosfer bas nç düzeyi; Troposfer. 1. GİRİŞ Küresel ortalama s cakl klar, aletli meteorolojik gözlemlerin başlad ğ 1880 li y llardan bu yana, bölgesel farkl l klar göstermekle birlikte hem karalar hem de okyanuslar üzerinde önemli bir art ş eğilimi göstermiştir. Farkl veri setlerine göre, 1880 den itibaren küresel y ll k ortalama s cakl klarda en s cak 15 y l n 13 ü 2000 y l ndan bu yana yaşanm şt r. 20. yüzy l n özellikle son çeyreğinde daha belirgin olmak üzere küresel ortalama s cakl klar yan nda ekstrem s cakl klar n frekans ve şiddetinde de önemli değişmeler gözlenmeye başlam şt r. Küresel ölçekte s cak ekstremlerin say s ndaki art ş, soğuk ekstremlerin say s nda ise bir azal ş, Avrupa n n büyük bir bölümü, Asya ve Avusturalya da ise s cak dalgalar n n frekans art ş eğilimi gözlenmektedir (IPCC, 2013; Morak vd., 2013). Oluşturulan iklim modelleri, küresel s cakl klarda gözlenen art ş eğilimi ve buna bağl olarak hidrolojik döngünün h zlanmas ile ilişkili olarak, 21. yüzy lda tüm dünyada ekstrem olaylar n frekans veya şiddetinde art şlar öngörmektedir (ör. Tebaldi vd., 2006; Meehl vd., 2007; Shiogama vd.,

3 Türkiye Rekor Maksimum ve Minimum Hava S cakl klar n n Frekanslar nda Döneminde Gözlenen Değişmeler ve Atmosfer Koşullar yla Bağlant lar Observed Changes in the Frequencies of Record Maximum and Record Minimum Air Temperatures in Turkey during the period and their Connections with Atmospheric Conditions ; Coumou ve Rahmstorf, 2012; IPCC, 2013; Ning vd., 2015). Normalden ya da uzun süreli ortalaman n d ş nda gelişen ekstrem hava ve iklim koşullar özellikle insan yaşam ve sağl ğ ile ekosistem sağl ğ ve biyolojik çeşitlilik üzerinde olumsuz etkiler oluşturmaktad r. Ekstrem hava/iklim olaylar yan nda halk n özellikle bas n n daha çok ilgisini çeken ve bu nedenle daha s k gündeme gelen değerler ise bir istasyonda rasat süresi içinde kaydedilen en yüksek ve en düşük gözlemlerdir. Bu nedenle son y llarda baz çal şmalar, belli bir eşik değerinin geçilmesi ile ortaya ç kan ekstrem değerler yerine rekor k ran değerler üzerine odaklanm şt r. Bunlar içinde rekor maksimum ve rekor minimum hava s cakl klar konusundaki çal şmalar, küresel s cakl k art ş na paralel olarak rekor yüksek s cakl klar n frekans n n son y llarda artt ğ n, rekor minimum s cakl klar n frekans n n ise azald ğ n göstermektedir. Örneğin ABD de dönemi için yaklaş k 2000 istasyonun günlük maksimum ve minimum s cakl klar incelendiğinde, rekor maksimum günlük s cakl klar n, rekor minimum s cakl k değerlerine göre 2:1 oran nda art ş gösterdiği belirlenmiştir. Çal şman n önemli sonuçlar ndan bir diğeri rasat süresi uzad kça bir istasyonda rekor s cakl klar n kaydedilme olas l ğ n n azalmas beklenirken, ABD de 1980 li y llardan itibaren rekor maksimum s cakl klar n teorik olarak beklenenden daha s k, rekor minimum s cakl klar n ise daha az rastlanmas d r. A1B senaryosuna göre ABD de 21. yüzy l n ortas nda rekor maksimum s cakl klar ile rekor minimum s cakl klar aras ndaki oran yaklaş k 20:1 yüzy l n sonunda 50:1 ulaşmas öngörülmektedir (Meehl vd., 2009) döneminde Avusturalya da kaydedilen rekor maksimum ve minimum s cakl klar n zamansal dağ l m n n incelendiği bir başka çal şmada, rekor yüksek s cakl klar n rekor düşük s cakl klara oran n n döneminde 0.5 ile 1 aras nda değiştiğini, bu oran n döneminde 2:1 yükseldiğini ortaya koymuştur. Zaman serisi analizleri maksimum s cakl klardaki art ş eğiliminin y ll k ortalama s cakl k art ş eğilimi ile uyumlu, rekor düşük s cakl klarda ise beklenen art ş eğiliminin alt nda kald ğ n göstermiştir (Trewin ve Vermont, 2010). Wergen ve Krug (2010) yapt klar istatistiki analizlerde ortalama s cakl klarda gözlenen art ş eğiliminin Avrupa da döneminde rekor s cakl klar n meydana gelme oran nda yaklaş k % 40 l k bir art şa yol açt ğ sonucuna ulaşm şlard r. İncelenen istasyonlarda 30 y ll k dönemde yüksek s cakl klara ait rekorlar n son y llarda topland ğ, y ll k ortalama 17 rekorun 2005 y l nda 5 rekor daha ilave olarak 22 ye ulaşt ğ belirlenmiştir. Yapt klar istatistiksel analizler sonucunda ortalama s cakl klarda doğrusal bir art ş n yeni s cakl k rekorlar n n oluşma oran n önemli ölçüde etkileyeceği sonucuna ulaşm şlard r. Akdeniz Havzas nda 20. yüzy l n ortas ndan itibaren 5inci ve 95inci persentil aral ğ nda kalan ekstrem s cakl klar n frekans n n incelendiği bir başka çal şmada, soğuk ekstremlerin azald ğ n, s cak ekstrem say lar n n artt ğ sonucuna ulaş lm şt r döneminde s cak ekstremlerin say s nda özellikle Orta ve Doğu Akdeniz de ile Karadeniz de belirgin bir art ş gözlenmektedir. Çal şmada Doğu Akdeniz de Kuzey Atlantik Sal n m Yaz İndisi nin 95inci persentili geçen yüksek s cakl klar n say s ile negatif bir korelasyon gösterdiği belirlenmiştir. (Efthymiadis vd., 2011). Rowe ve Derry (2012) ABD de 1218 istasyonun düşük ve yüksek s cakl klara ait rekorlar n analizini yapt klar çal şmalar nda, döneminde ülkenin tüm bölgelerinde düşük s cakl klara ait rekorlar n önemli ve düzenli bir azalma eğilimi sergilediği sonucuna ulaşm şlard r. Bulgular, son 50 y lda küresel s cakl k art ş ile birlikte yüksek s cakl k rekorlar n n say s n n artt ğ n ancak düşük s cakl k rekorlar ndaki eğilimin çok daha güçlü olduğunu göstermiştir. Christiansen (2013) kuzey yar mkürede 20 K enleminin kuzeyinde kalan alanlarda yüksek s cakl klara ait rekor ve ekstremlerin yaz aylar nda gözlenen art ş n istatistikî olarak önemini araşt rm şlard r. Sonuçlar günlük ve ayl k olarak yüksek s cakl klara ait rekorlar nda gözlenen art ş n 1970 li y llarda azald ğ n sonras nda ise değişken olmakla birlikte art ş eğilimini sürdürdüğünü göstermiştir. 1998, 2007 ve 2010 y llar n n yüksek s cakl k rekorlar aç s ndan istisnai bir özellik gösterdiğini belirtmişlerdir. Kendon (2014) İngiltere de 1910 y l ndan itibaren s cakl k ve yağ ş rekorlar n incelediği çal şmas nda, 2000 y l ndan itibaren yüksek s cakl klara ait rekorlar n (204) düşük

4 32 Ecmel ERLAT & Murat TÜRKEŞ s cakl klara ait rekorlar n (20) yaklaş k 10 kat na ulaşt ğ n belirlemiştir. İngiltere de döneminde düşük s cakl klara ait hiçbir s cakl k rekorunun k r lmad ğ saptanm şt r. Türkiye de tropikal ve yaz günü gibi belli bir eşik değerinin üzerindeki gün say lar ve s cak dalgalar na ilişkin çok say da çal şma bulunmas na karş l k, rekor yüksek ve düşük s cakl klar n zaman içinde gösterdiği değişmelere ilişkin bir araşt rma bulunmamaktad r. Bu durum göz önüne al narak, döneminde 81 meteoroloji-klimatoloji istasyonunda rekor maksimum ve rekor minimum s cakl klar n y ll k say lar n n zaman içinde gösterdiği değişimler ve eğilimler - Rasat süresinde en yüksek ve en düşük günlük s cakl k değerinin kaydedildiği tarihler - Son 65 y lda rekor maksimum ve minimum hava s cakl klar n n frekans nda gözlenen değişikliklerinin atmosferik nedenlerini aç klamak için y llara ve mevsimlere ait yüzey ve üst atmosferdeki seçilmiş sinoptik klimatolojik ve meteorolojik koşullar incelenmiştir. 2. Materyal ve Yöntem 2.1. Meteoroloji Genel Müdürlüğü Türkiye Verileri İstatistiksel dağ l ma göre nadir görülen olaylar ekstrem olarak tan mlanmakla birlikte, iklimbiliminde ekstrem kelimesi birçok farkl anlamda kullan labilmektedir. Örneğin mevsimlik ve y ll k ortalamalar n çok üzerinde gerçekleşen k sa süreli bir günlük yağ ş veya Fujita ölçeğine göre rüzgar h z n n en son kategoride yer ald ğ bir hortum ekstrem olarak kabul edilmektedir. IPCC nin ekstrem hava ve iklim olaylar na ilişkin bir özel raporunda ise, çeşitli istatistiksel dağ l m fonksiyonlar temel al nmakta ve genellikle normal olas l k dağ l m na göre, gözlenen değer ya da olaylar n 10. ve 90. persentil aral ğ n n d ş nda kalmas [gözlenen değer < % 10 (10. persentil) ve gözlenen değer > % 90 (90. persentil)] ekstrem olarak tan mlanmaktad r (Field vd., 2012). Klimatolojik/meteorolojik rekor değerler ise, ekstrem kavram ndan daha farkl bir yere sahiptir. Basitçe bir zaman serisinde gözlenen en yüksek (ya da en düşük) değerleri işaret etmektedir. İstatistikte rekor değer veya rekor istatistiği rasgele değişkenler dizisi içinde elde edilen en büyük ve en küçük değer olarak tan mlanm şt r. Rekor değerleri ve rekor zamanlar, s ra istatistikleri ile yak ndan ilişkilidir. Eğer ortalama s cakl klarda ve ortalama s cakl ğ n değişim katsay s nda herhangi bir eğilim (trend) yoksa, her y l için rekor k ran s cakl klar n say s n n azalmas beklenmektedir (Coumou ve Rahmstorf, 2012; Rowe ve Derry, 2012). Bu çal şmada Meteoroloji Genel Müdürlüğü (MGM) web sayfas nda yer alan 81 klimatoloji ve meteoroloji istasyonunda, döneminde kaydedilen s cakl k gözlemleri kullan lm şt r ( Önce her y l için istasyonlarda kaydedilen rekor maksimum ve minimum s cakl klar n y ll k say lar belirlenmiştir. Örneğin, 1971 y l Ocak ay nda 81 istasyondan 27 sinde rasat süreleri içindeki en yüksek s cakl k değeri kaydedilmiş, diğer 11 ayda ise maksimum s cakl klara ait rekor kaydedilmemiştir y l nda çal şmada kullan lan 81 istasyonda Mart, Temmuz ve Aral k ay nda 1, Ekim ay nda 4 istasyonda rasat süreleri içindeki en düşük s cakl k değeri kaydedilmiştir. Böylece 1971 y l rekor maksimum s cakl k frekans 27, rekor minimum s cakl k frekans 7 olarak belirlenmiştir. Çal şmada 81 istasyonda rasat süresi ( ) içinde ölçülen günlük en yüksek ve en düşük s cakl k değerleri ve ölçüldüğü tarih (y l olarak) de incelenmiş, ölçülen değerlerin zaman içindeki değişimi araşt r lm şt r. Örneğin Ankara da döneminde en yüksek hava s cakl ğ 27 Temmuz 2012 tarihinde 41 C, en düşük s cakl k 25 Ocak 1950 tarihinde C olarak ölçülmüştür. Ankara gibi, 1950 y l nda çal şmada kullan lan 81 istasyonda daha rasat süresi içindeki en düşük s cakl k değeri kaydedilirken, 2012 y l nda 3 istasyonda en yüksek s cakl k değeri ölçülmüştür NCEP/NCAR Küresel Gridli Veriler Bu çal şmada kullan lan ikinci önemli veri kaynağ, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Ulusal Okyanus ve Atmosfer Kurumu (NOAA), Yer Sistemi Araşt rma Laboratuvar (ESRL) Fiziksel Bilimler Bölümü (PSD) (k saca, NOAA/ESRL/PSD) 20. Yüzy l Yeniden Analiz ya da Çözümleme Sürüm 2 Veri Setinin (20.yy-

5 Türkiye Rekor Maksimum ve Minimum Hava S cakl klar n n Frekanslar nda Döneminde Gözlenen Değişmeler ve Atmosfer Koşullar yla Bağlant lar Observed Changes in the Frequencies of Record Maximum and Record Minimum Air Temperatures in Turkey during the period and their Connections with Atmospheric Conditions 33 Yençöz-S2) içerdiği ( psd/data/20thc_rean/) hava ve iklim veri taban ve harita analiz olanaklar d r. 20. Yüzy l Yeniden Çözümleme Projesi veri setine destek, U.S. Department of Energy, Office of Science Innovative and Novel Computational Impact on Theory and Experiment (DOE INCITE) Program, Office of Biological and Environmental Research (BER) ve National Oceanic and Atmospheric Administration Climate Program Office" taraf ndan sağlanmaktad r. Veri setinin temel özelliklerine ilişkin bilgi ve değerlendirmeler, Compo vd. (2006), Compo vd. (2011), Whitaker vd. (2004) ve Saha vd. (2006) nda bulunabilir ( thc_reanv2.html#references). Çal şmada, 20.yy-Yençöz-S2 veri taban kullan larak, rekor maksimum ve rekor minimum s cakl klar n en fazla kaydedildiği ayl k, mevsimlik ve y ll k zaman ölçekleri ile seçilmiş 3 y ll k zaman dönemlerinde çeşitli yüzey hava ve yüksek atmosfer anomali ve birleşik ortalama anomali (kompozit) haritalar çizildi ( composites/plot20thc.v2.pl). Burada geçen birleşik (kompozit) kavram, 20.yy-Yençöz-S2 veri taban ve konuyla ilgili başka veri setlerine ait ayl k değişkenlerin, dönemi uzun süreli ortalamas ndan ( klimatolojisi) sapmalar n n (anomali) ya da ayl k ortalamalar n n ayl k (birkaç ya da birçok günlük, mevsimlik ve y ll k da olabilir) birleşik değerleridir. Başka bir deyişle, örneğin birleşik ortalama ve birleşik anomali, ayn değişkenin 20.yy-Yençöz-S2 veri taban dahil çeşitli veri kaynaklar ndan sağlanan verilerin ortalamalar ndan elde edilen ortalama ve anomalilere karş l k gelmektedir. Bu kapsamda, çal şmada Avrupa, geniş Akdeniz Havzas, Türkiye ve Orta Doğu bölgeleri için, NOAA/ESRL/PSD 20.yy-Yençöz-S2 veri taban na dayanarak; Türkiye de (MGM klimatoloji ve meteoroloji istasyonlar ) en yüksek say da rekor maksimum hava s cakl ğ n n kaydedildiği, s ras yla, 2010, 2008 ve 2007 y llar ile Türkiye de en yüksek say da rekor minimum hava s cakl ğ n n kaydedildiği, s ras yla, 1985, 1967 ve 1950 y llar na ilişkin, ayl k 500 hpa jeopotansiyel yükseklik (ya da standart atmosfer bas nç) düzeyi (m), 850 hpa düzeyi vektörel (m/s h z ve yön) ve 850 hpa düzeyi meridyonal rüzgâr (m/s, h z) h z, 850 hpa düzeyi ortalama hava s cakl ğ, 2 m deki yüzey maksimum ve minimum hava s cakl klar n n (K) dönemi klimatolojisine (klimatolojik normal) göre birleşik anomali verileri hesaplat ld ve haritalar çizildi (Şekil 5, 6, 7, 8, 9, 10). Ayr ca, çal şmada temel al nan gözlem dönemi içerisinde Türkiye deki MGM istasyonlar nda en yüksek ve en düşük hava s cakl ğ değerinin kaydedildiği, s ras yla 2000 y l Temmuz ve 1950 y l Ocak ve Şubat aylar için, ayl k 500 hpa jeopotansiyel yükseklik düzeyi (m), deniz düzeyi bas nc (DDB, Pa), 850 hpa düzeyi vektörel (m/s h z ve yön) ve 850 hpa düzeyi meridyonal rüzgârlar (m/s, h z), 850 hpa düzeyi hava s cakl ğ (K) ve 2 m deki yüzey maksimum ve minimum hava s cakl klar n n dönemi klimatolojik normaline göre birleşik anomali verileri hesaplat ld ve haritalar çizildi (Şekil 11, 12, 13, 14). 3. Türkiye de Rekor Maksimum ve Minimum Hava S cakl klar n n Frekanslar nda Gözlenen Zamansal Değişmeler Türkiye de 81 istasyonda her y l için kaydedilen en yüksek ve en düşük s cakl klar n zaman içindeki dağ l m incelendiğinde, ölçülen rekor minimum s cakl klar n frekans n n 1950 li y llardan günümüze doğru azal rken, rekor maksimum s cakl klar n frekans n n artt ğ görülür y l ndan bu yana maksimum s cakl klara ait rekorlar n yaklaş k % 49 u, minimum s cakl klara ait olan rekorlar n % 12 si gerçekleşmiştir. Diğer bir anlat mla 2000 y l ndan 2014 y l na kadar dönemde maksimum s cakl klara ait rekorlar n say s (475), minimum s cakl klara ait rekorlar n (119) yaklaş k 4 kat na ulaşm şt r Rekor maksimum hava s cakl klar n n frekanslar nda gözlenen değişmeler Türkiye de y llar aras nda 81 istasyonda kaydedilen rekor maksimum s cakl klar n y ll k frekans n n y llar aras değişimi incelendiğinde, rekor maksimum s cakl klar n 2000 li y llar n baş ndan itibaren belirgin bir şekilde yükseldiği gözlenir (Şekil 1). Rekor

6 34 Ecmel ERLAT & Murat TÜRKEŞ maksimum s cakl klar n y ll k frekans n n en fazla olduğu dönem y llar aras d r. Son 65 y l içinde istasyonlarda rekor maksimum s cakl klar n yaklaş k yar s (% 49 u) bu son 15 y lda kaydedildiği görülür. Rekor maksimum s cakl klar n say lar nda 2000 li y llar n baş ndan bu yana gözlenen art ş eğiliminin en kuvvetli olduğu dönem yaz mevsimidir y llar aras nda 81 istasyonda rekor maksimum s cakl klar n % 63 ü yaz mevsiminde kaydedilmiştir. Bu durum Türkiye de 2000 li y llardan itibaren rekor maksimum s cakl klara yol açan s cak hava dalgalar n n frekans ndaki art şa işaret ermektedir. Bunu % 52 ile k ş ve % 48 ile ilkbahar mevsimi izlemektedir. 5 y ll k dönemler şeklinde incelendiğinde, Türkiye de rekor maksimum s cakl klar n y ll k say lar n n döneminde belirgin şekilde artt ğ görülür (Şekil 2). Söz konusu dönem içinde s cak rekorlar n y ll k say s, soğuk rekorlar n y ll k say lar n n 20 kat na ulaşm şt r. Türkiye de rekor maksimum s cakl klar n frekans n n artt ğ bir diğer dönem, y llar aras d r. Bu dönem içinde yüksek s cakl k rekorlar n n oran soğuk rekorlar n 6.6 kat na ulaşm şt r. Buna karş l k Türkiye de rekor maksimum s cakl klar n frekans n n en az olduğu dönem 1980 ile 1984 y llar aras ndaki dönemdir. Bu 5 y ll k dönemde 81 istasyonda sadece 16 maksimum s cakl k rekoru kaydedilmiştir. 1951, 1964, 1967 ve 1985 y llar nda ise Türkiye de yer alan 81 istasyonda maksimum s cakl klara ait hiçbir rekor değer kaydedilmemiştir. Son 65 y l içinde rekor maksimum s cakl klar aç s ndan en dikkat çekici y l 2010 dur. K ş mevsiminde incelenen istasyonlar n büyük bir çoğunluğunda rasat süreleri içindeki en yüksek s cakl k değerleri ölçülmüş, sadece Aral k ay nda 81 istasyonun 47 sinde rekor maksimum s cakl k değerleri kaydedilmiştir ve 2007 y llar ülkede rekor maksimum s cakl klar aç s ndan dikkat çekicidir y l n n Nisan ay nda 41, Mart ay nda ise 23 istasyonda son 65 y l n en yüksek s cakl k değerleri kaydedilmiştir. Yaz mevsiminde etkili olan s cak dalgas ise 2007 y l nda incelenen 81 istasyonun 60 nda en yüksek hava s cakl ğ değerlerinin ölçülmesine yol açm şt r Rekor minimum hava s cakl klar n n frekanslar nda gözlenen değişmeler Türkiye de istasyonlarda kaydedilen rekor minimum s cakl k say lar n n y llararas değişimi daha düzensiz (değişkenlik yüksek) bir özellik göstermekte; rekor minimum s cakl klar n y ll k say lar 1960 ve 1980 li y llar n ortalar nda artarken, ve dönemlerinde azald ğ gözlenmektedir (Şekil 3). Rekor minimum s cakl klar n say lar nda en belirgin değişim yaz mevsiminde yaşanm şt r. Yaz mevsiminde rekor minimum s cakl klar n % 50 sinden fazlas 1970 öncesi kaydedilirken, 2000 y l ndan itibaren minimum s cakl k rekorlar n n say lar h zla azalm ş, döneminde 81 istasyonda sadece 9 minimum s cakl k rekoru kaydedilmiş, maksimum s cakl klara ait rekorlar n say s minimum s cakl k rekorlar n n 27 kat na ç km şt r. Benzer şekilde k ş mevsiminde de 1970 öncesinde rekor minimum s cakl klar n yaklaş k % 50 si kaydedilirken, 2000 li y llardan itibaren k ş mevsiminde rekor minimum s cakl klar n say s h zla azalm şt r. 5 y ll k dönemler şeklinde incelendiğinde, düşük s cakl klara ait rekorlar n frekans n n artt ğ üç dönem ay rt edilir (Şekil 2). Bunlardan ilki dur. Söz konusu 5 y ll k dönem içinde Türkiye de en düşük s cakl klar n yaklaş k % 15 i kaydedilmiştir. Rekor minimum s cakl klar n frekans n n artt ğ bir diğer dönem dur. Özellikle ilkbahar mevsiminde olmak üzere son 65 y ldaki rekor düşük hava s cakl klar n n yaklaş k % 14 ü y llar aras nda gözlenmiştir. Türkiye de rekor minimum s cakl klar n frekans n n yüksek olduğu bir başka dönem y llar aras d r li y llar n ilk yar s nda ağ rl kl k ş mevsimi olmak üzere 81 istasyonda toplam 130 rekorun kaydedilmiştir. Türkiye de rekor minimum hava s cakl klar n n y ll k say lar n n en az olduğu dönem ise dür. Bu dönemi içinde 2010 y l nda Türkiye de istasyonda minimum s cakl klara ait hiçbir rekor değerin kaydedilmediği gözlenir. MGM nin çal şmada kullan lan klimatoloji ve meteoroloji istasyonlar nda en yüksek say da rekor minimum s cakl ğ n gözlendiği y l 1985 dir. Söz konusu y l n ilkbahar ay nda etkili olan bir soğuk hava dalgas sadece Mart ay nda 81 istasyonun

7 Türkiye Rekor Maksimum ve Minimum Hava S cakl klar n n Frekanslar nda Döneminde Gözlenen Değişmeler ve Atmosfer Koşullar yla Bağlant lar Observed Changes in the Frequencies of Record Maximum and Record Minimum Air Temperatures in Turkey during the period and their Connections with Atmospheric Conditions ünde bu aya ait rasat süresi içindeki en düşük hava s cakl klar n n kaydedilmesine yol açm şt r. Rekor minimum hava s cakl klar n n frekans n n yüksek olduğu bir diğer y l 1967 dir y l n n yaz mevsiminde kaydedilen rekor minimum s cakl klar n frekans art ş göstermiş ve Haziran ay nda 30 istasyonda rasat süreleri içinde ait en düşük s cakl k değeri ölçülmüştür. Türkiye nin en sert k ş mevsimini yaşad ğ y llardan bir olan 1950 y l n n Ocak ve Şubat aylar nda 42 istasyonda son 65 y l n en düşük s cakl klar kaydedilmiştir. Şekil 1: döneminde Türkiye deki 81 istasyonda rekor maksimum hava s cakl ğ olaylar n n y ll k say lar nda gözlenen değişim ve doğrusal trendi. Figure 1: Observed variations and linear trend in annual numbers of record maximum air temperature events observed at the 81 stations of Turkey during the period Şekil 2: döneminde Türkiye deki 81 istasyonda gözlenen rekor maksimum ve rekor minimum hava s cakl ğ olaylar n n y ll k say lar n n pentadlara göre değişimi. Figure 2. Temporal variations of the annual numbers of the record maximum and minimum air temperature events by pentads, which were observed at the 81 stations of Turkey during the period

8 36 Ecmel ERLAT & Murat TÜRKEŞ Şekil 3: döneminde Türkiye deki 81 istasyonda rekor minimum hava s cakl ğ olaylar n n y ll k say lar nda gözlenen değişim ve doğrusal trendi. Figure 3: Observed variations and linear trend in annual numbers of record minimum air temperature events observed at the 81 stations of Turkey during the period En Yüksek ve En Düşük Hava S cakl ğ Değerlerinin Ölçüldüğü Y llar n Zamansal Değişimi S cakl k rekorlar n n alansal ve zamansal dağ l m n s cak ve soğuk hava dalgalar n n şiddeti ve uzunluğu belirlemektedir. S cak ve soğuk hava dalgalar geniş alanlar etkileyen, bir haftadan bir aya kadar uzayan sürelerde etkili olduklar için, ayn tarihlerde birçok istasyonda rasat süreleri içindeki en yüksek ve en düşük s cakl klar kaydedilmektedir. Kaydedilen en yüksek ve en düşük s cakl k değerleri, s cak/soğuk dalgalar n n frekans ndan çok, s cak/soğuk dalgalar n n şiddeti konusunda bilgi vermektedir. Türkiye de çal şmada kullan lan 81 istasyonda rasat süresi içinde bir kez ölçülen en yüksek ve en düşük s cakl k değerlerinin kaydedildiği tarihler ve ölçülen s cakl k değerleri incelendiğinde, en yüksek s cakl klar n 2000 li y llardan sonra, en düşük hava s cakl klar n n ise ağ rl kl olarak 1975 öncesinde ölçüldüğü görülür (Şekil 4). Türkiye de incelenen 81 istasyondan 39 unda en yüksek günlük maksimum s cakl k değeri 2000 y l nda kay tlara geçmiştir y l Temmuz ay nda 500 hpa standart bas nç düzeyinde Rusya ve Anadolu nun doğusunda antisiklonik anomali dolaş m deseninin egemen olduğu buna bağl olarak Türkiye üzerine doğru s cak/nemli bir hava kütlesinin geldiği gözlenir. Hem 850 hpa düzeyi ortalama hava s cakl ğ hem de yüzey maksimum hava s cakl ğ anomali desenleri aç s ndan kuvvetli pozitif hava s cakl ğ anomali merkezlerinin en kuvvetlisi ve en geniş alanl olan n n tam Türkiye üzerinde yer almas, hava s cakl klar n n birçok istasyonda 40 C nin üzerine ç kmas na yol açm şt r. Örneğin 30 Temmuz 2000 tarihinde Şanl urfa da günlük maksimum hava s cakl ğ 46.8 C, Ad yaman da 45.3 C, 12 Temmuz 2000 de Antalya da 45 C, 13 Temmuz 2000 tarihinde Yalova da 45.4 C olarak ölçülmüştür. S cak hava dalgas na bağl olarak Türkiye de birçok istasyonda en yüksek s cakl k değerlerinin ölçüldüğü bir diğer y l 2007 dir. Edirne, Çanakkale, Manisa, Muğla, Denizli ve Kahramanmaraş istasyonlar nda son 65 y l n en yüksek hava s cakl klar ölçülmüş, değerler 25 Temmuz 2007 tarihinde Manisa da 45.5 C, Edirne de 44.1 C, 30 Temmuz 2007 tarihinde Kahramanmaraş ta 45.2 C ye yükselmiştir Temmuz ay nda yaşanan ve rekor yüksek s cakl klar n kaydedilmesine yol açan s cak dalgas n n yaln z Türkiye ile s n rl kalmad ğ, Ege Denizi ve Balkanlar kaplayan geniş bir alanda etkili olduğu görülür. Örneğin 26 Haziran 2007 tarihinde Atina da ölçülen günlük maksimum s cakl k 46.2 C, Yunanistan n kuzeyinde yer alan

9 Türkiye Rekor Maksimum ve Minimum Hava S cakl klar n n Frekanslar nda Döneminde Gözlenen Değişmeler ve Atmosfer Koşullar yla Bağlant lar Observed Changes in the Frequencies of Record Maximum and Record Minimum Air Temperatures in Turkey during the period and their Connections with Atmospheric Conditions 37 Serres de 44.6 C ye yükselmiştir (Balafoutis, 2007). 2010, 2011 ve 2012, istasyonlarda ölçülen s cakl klar n en yüksek değerini ald ğ diğer y llard r. Türkiye de 2000 li y llardan sonra rekor s cakl klar n frekans yan nda ölçülen değerlerde de gözlenen yükselme eğilimi, s cak dalgalar n n frekans yan nda şiddetindeki art şa da işaret etmektedir. Şekil 4: Türkiye istasyonlar nda döneminde rekor maksimum ve minimum hava s cakl ğ değerlerinin ölçüldüğü y llar ve frekanslar. Figure 4: Years and frequencies of the record maximum and minimum air temperatures measured at the stations of Turkey during the period Türkiye de en düşük günlük hava s cakl klar n n ölçüldüğü tarihler incelendiğinde, 1985 y l hariç değerlerin aral ğ nda kümelendiği görülür. Çal şmada kullan lan 81 istasyonun gözlemlerine göre en düşük hava s cakl klar birçok istasyonda 1950 y l nda ölçülmüştür. Söz konusu y l n Ocak ve Şubat aylar nda, 500 hpa jeopotansiyel yükseklik düzeyinde gözlenen ve Avrupa Rusya s, Karadeniz ve Hazar Denizi havzalar, Türkiye, Kafkaslar, İran ve Mezopotamya bölgelerini kapsayan geniş alanl bir siklonik anomalinin birleşimi sonucu oluşan

10 38 Ecmel ERLAT & Murat TÜRKEŞ kuvvetlenmiş ve uzun süreli kuzeyli soğuk hava ak mlar n n etkisi ile 21 istasyonda en düşük s cakl k değerleri kaydedilmiştir. Örneğin 27 Ocak 1950 tarihinde Kars ta hava s cakl ğ C, 6 Şubat 1950 tarihinde C, Erzincan da 14 Ocak 1950 tarihinde C olarak ölçülmüştür. En düşük s cakl k değerlerinin kaydedildiği bir başka y l 1972 dir. Ocak ay nda etkili olan soğuk hava dalgas s ras nda 11 istasyonda son 65 y l n en düşük s cakl k değeri kaydedilmiş, 20 Ocak 1972 tarihinde Ağr da hava s cakl ğ C, Ardahan da 21 Ocak ta 39.8 C ve Bayburt ta 31.3 C ye düşmüştür. Türkiye de 1985 y l n n Şubat ay nda etkili olan soğuk hava dalgas Sinop, Bart n, Yalova, Çorum, Gümüşhane, Niğde ve Mardin gibi istasyonlarda en düşük hava s cakl klar n n ölçülmesine yol açm ş, hava s cakl klar Çorum da 23 Şubat 1985 gün en düşük hava s cakl ğ 27.2 C, Gümüşhane de 25.7 C ye kadar düşmüştür. 4. Türkiye de Gözlenen Başl ca Rekor Maksimum ve Minimum Hava S cakl klar n n Yüzey ve Yüksek Atmosfer Koşullar yla Aç klanmas Türkiye de 81 istasyonda döneminde en yüksek say da rekor maksimum ve minimum hava s cakl klar n n gözlendiği y llara ait yüzey ve yüksek atmosfer koşullar ayr nt l olarak incelenmiştir. Türkiye ve bölgesinde hava ve iklimin en önemli denetçileri durumundaki başl ca sinoptik ve yar m küresel ölçekli hava sistemlerinin rolü göz önüne al narak, yap lan sinoptik klimatolojik ve meteorolojik değerlendirmelerde Avrupa ve Akdeniz Havzas ölçeğinde çal ş lm şt r. Türkiye ve bölgesindeki uzun süreli ortalamadan çok daha s cak hava koşullar ve s cak hava dalgalar n n oluşumlar n denetleyen atmosfer koşullar, çoğunlukla kuvvetlenmiş ve uzun dönemli güney sektörlü (güney, güneydoğu ve güney-bat l ) yüzey ve s n r katman rüzgârlar ile as l olarak 850 hpa jeopotansiyel yükseklik düzeyinde gelişen genel olarak güney sektörlü s cak hava adveksiyonlar ile bağlant l d r. Özellikle Haziran dan Eylül sonuna kadar gözlenen normalden çok daha s cak hava koşullar n ve s cak hava dalgalar n n oluşumunu denetleyen bu atmosfer dolaş m deseni, yüksek atmosferdeki, örneğin orta troposferi temsil eden 700 hpa ve 500 hpa düzeylerinde Bat Avrupa ve Bat Akdeniz üzerinde gelişen derin bir siklonik anomali ile Doğu Akdeniz, Balkanlar, Türkiye, Doğu Avrupa ve Avrupa Rusya s üzerinde oluşan kuvvetli bir antisiklonik anomalinin birleşiminden oluşan belirgin bir birleşik anomali deseni taraf ndan desteklenir (Altan ve Türkeş, 2014; Kuglitsch vd., 2010; Türkeş, 2010; Erlat ve Türkeş, 2013; Türkeş ve Altan, 2012, vb.). Öte yandan, Türkiye ve bölgesindeki normalden çok daha soğuk hava koşullar ve soğuk hava bask nlar n n oluşumlar n denetleyen atmosfer koşullar ise, normalden daha s cak hava koşullar n n oluşumlar n n tam tersi yüzey ve yüksek atmosfer koşullar yla bağlant l olarak ortaya ç kar. Normalden çok daha soğuk hava koşullar ve soğuk hava bask nlar n n oluşumlar, genellikle y l n sonbahar ortas ndan ilkbahar ortas na kadar uzanan dönemde çoğunlukla kuvvetlenmiş ve uzun süreli kuzey sektörlü (kuzey, kuzeybat ve kuzeydoğulu) yüzey ve s n r katman rüzgârlar ile 850 hpa jeopotansiyel yükseklik düzeyinde gelişen kuzey sektörlü soğuk hava adveksiyonlar ile bağlant l d r (Türkeş, 2010). Normalden çok daha soğuk uzun dönemli hava koşullar n ve soğuk hava bask nlar n n oluşumunu denetleyen bu atmosfer dolaş m deseni, orta troposferi temsil eden 700 hpa ve 500 hpa jeopotansiyel yükseklik düzeylerinde Bat Avrupa ve Bat Akdeniz üzerinde gelişen kuvvetli bir antisiklonik anomali ile Doğu Akdeniz, Balkanlar, Türkiye, Doğu Avrupa ve Avrupa Rusya s üzerinde gelişen kuvvetli bir siklonik anomalinin birleşiminden oluşan belirgin bir birleşik kuzeyli anomali deseni (hava tipi) taraf ndan desteklenir (Türkeş, 1987; Türkeş ve Erlat, 2008, 2009; vb.). Baz y llarda, Türkiye ve bölgesi üzerinde yine kuvvetlenmiş ve uzun süreli kuzeyli hava dolaş m desenleri egemen olmakla birlikte, siklonik anomali Kuzey Avrupa ve İskandinavya yoluyla kuzeydoğu Atlantik ten Hazar Havzas na kadar çok geniş bir alanda etkili olurken, antisiklonik anomali onun güney ve güneybat s nda Orta Akdeniz, Balkanlar ve Bat Anadolu üzerinde etkili olabilir.

11 Türkiye Rekor Maksimum ve Minimum Hava S cakl klar n n Frekanslar nda Döneminde Gözlenen Değişmeler ve Atmosfer Koşullar yla Bağlant lar Observed Changes in the Frequencies of Record Maximum and Record Minimum Air Temperatures in Turkey during the period and their Connections with Atmospheric Conditions , 2008 ve 2007 Y llar nda Kaydedilen Rekor Maksimum S cakl klar n Atmosferik Nedenleri Türkiye de 81 istasyonda y ll k en fazla rekor maksimum s cakl k say s n n gözlendiği, 2010, 2008 ve 2007 y llar na karş l k gelen klimatolojisine göre 3 y ll k yüzey ve yüksek atmosfer birleşik (kompozit) anomalilerinin Avrupa, Akdeniz ve Türkiye bölgeleri üzerindeki coğrafi dağ l ş desenleri incelendiğinde, kaydedilen en yüksek say daki maksimum hava s cakl ğ rekorlar n n oluşumunda, aşağ daki geniş alanl ya da sinoptik ölçekli yüzey ve yüksek atmosfer bas nç, rüzgâr ve s cakl k anomalilerinin etkili olduğu görülür (Şekil 5): (1) Birleşik 500 hpa jeopotansiyel yükseklik düzeyi kontur (eş yükselti) anomalisi (m) haritas nda, Bat Avrupa ve Bat Akdeniz üzerindeki derin bir siklonik anomali ile Kuzeydoğu Afrika, Doğu Akdeniz, Balkanlar, Türkiye, Doğu Avrupa ve Rusya üzerindeki kuvvetli bir antisiklonik anomalinin birleşiminden oluşan belirgin bir birleşik anomali deseni ve orta troposfer düzeyinde (ortalama yükseltisi yaklaş k m aras nda) oluşan bu desenin denetiminde Afrika dan Türkiye ye doğru gelişen kuvvetlenmiş bir güney-bat l s cak hava dolaş m (Şekil 5a); (2) 850 hpa jeopotansiyel yükseklik düzeyi vektörel rüzgâr anomalisi (m/s, rüzgâr h z ve yönü) haritas nda; Kuzeydoğu Afrika ve Orta Akdeniz den Türkiye üzerine doğru gelişmiş bir kuvvetlenmiş güneyli rüzgâr anomalisi ve belirgin bir s cak adveksiyon alan ndan oluşmuş birleşik bir güneyli rüzgâr anomalisi deseni (Şekil 5b); (3) 850 hpa düzeyi meridyonal rüzgâr anomalisi (m/s, h z) haritas nda, merkezi Rusya üzerinde olan kuvvetlenmiş bir meridyonal rüzgâr anomalisiyle bağlant l belirgin bir s cak adveksiyon alan (Şekil 5c); (4) Yukar daki maddelerde tan mlanan yüzey ve yüksek atmosfer anomali desenlerinin denetiminde gelişmiş olan, Kuzeydoğu Afrika, Doğu Akdeniz ve Mezopotamya üzerinden Türkiye ve Rusya üzerine doğru uzanan, normalden daha s cak atmosfer koşullar n n egemen olduğu bir 850 hpa düzeyi pozitif hava s cakl ğ anomalisi (K) alan (Şekil 5d) ve (5) Bölgesel olarak da, Türkiye ve kuzey Mezopotamya ile Rusya n n Karadeniz in kuzeyinde ve doğusunda kalan bölgelerinde daha kuvvetli olmak üzere, Kuzey Afrika ve Mezopotamya dan Rusya n n kuzeydoğusuna kadar geniş bir alanda, normalden daha s cak yüzey maksimum hava s cakl ğ anomalilerinin (K) egemen olduğu bir pozitif s cakl k anomali deseni (Şekil 6). Türkiye istasyonlar nda en yüksek say da rekor maksimum hava s cakl klar n n gözlendiği, s ras yla 2010 k ş, 2008 ilkbahar ve 2007 yaz mevsimlerindeki normalden daha yüksek maksimum hava s cakl klar ise, diğer yüzey ve yüksek atmosfer anomali desenlerine ek olarak (burada verilmedi), çoğunlukla Kuzeydoğu Afrika dan Doğu Akdeniz, Türkiye ve Balkanlar üzerinden Karadeniz in kuzey ve kuzeydoğusuna kadar geniş bir alanda etkili olan 850 hpa jeopotansiyel yükseklik düzeyi ortalama hava s cakl klar nda ortaya ç kan kuvvetli pozitif s cakl k anomalileri ile bağlant l d r (Şekil 7). Bu anomali dağ l ş desenine göre, Türkiye de kaydedilen rekor maksimum hava s cakl klar n n en yüksek say da olduğu 3 mevsimden, s ras yla, 2010 k ş ndaki rekorlar, Türkiye ve Karadeniz üzerindeki (Şekil 7a); 2008 ilkbahar ndaki rekorlar, Türkiye ve Hazar Havzas üzerindeki (Şekil 7b) ve son olarak 2007 yaz mevsimindeki rekorlar, merkezi Balkanlar üzerinde yerleşik kuvvetli pozitif s cakl k anomalisi (Şekil 7c) desenlerinin varl ğ ve etkisiyle aç klanabilir.

12 40 Ecmel ERLAT & Murat TÜRKEŞ Şekil 5: Türkiye de çal şmada kullan lan MGM nin klimatoloji ve meteoroloji istasyonlar nda en yüksek say da rekor maksimum hava s cakl klar n n gözlendiği, s ras yla 2010, 2008 ve 2007 y llar na karş l k gelen klimatolojisine göre 3 y ll k yüzey ve yüksek atmosfer birleşik anomalilerinin Avrupa, Akdeniz ve Türkiye bölgeleri üzerindeki coğrafi dağ l ş desenleri: (a) 500 hpa jeopotansiyel yükseklik anomalisi (m); (b) 850 hpa jeopotansiyel yükseklik düzeyi vektörel rüzgâr anomalisi (m/s, rüzgâr h z ve yönü); (c) 850 hpa düzeyi meridyonal rüzgâr anomalisi (m/s, h z) ve (d) 850 hpa düzeyi hava s cakl ğ anomalisi (K) Figure 5: Geographic distribution patterns of the three-year surface and upper atmospheric composite anomalies from the climatology over the regions of the Europe, Mediterranean and Turkey corresponding to the years of 2010, 2008 and 2007, in which the highest number of record maximum air temperatures were observed at the climatological and meteorological stations of Turkey used in the study, respectively: (a) 500 hpa geopotential height composite anomaly (m); (b) 850 hpa geopotential height level vector wind anomaly (m/s, wind speed and wind direction); (c) 850 hpa level meridional wind anomaly (m/s), and (d) 850 hpa level air temperature anomaly (in K).

13 Türkiye Rekor Maksimum ve Minimum Hava S cakl klar n n Frekanslar nda Döneminde Gözlenen Değişmeler ve Atmosfer Koşullar yla Bağlant lar Observed Changes in the Frequencies of Record Maximum and Record Minimum Air Temperatures in Turkey during the period and their Connections with Atmospheric Conditions 41 Şekil 6: Türkiye de en yüksek say da rekor maksimum hava s cakl klar n n gözlendiği, s ras yla 2010, 2008 ve 2007 y llar na karş l k gelen 3 y ll k yüzey (2 m) maksimum hava s cakl klar n n klimatolojisine göre birleşik anomalilerinin (K) Avrupa, Akdeniz ve Türkiye bölgeleri üzerindeki coğrafi dağ l ş deseni. Figure 6: Geographic distribution pattern of the three-year composite anomalies (in K) from the climatology of the surface (at 2 m) maximum air temperatures over the regions of the Europe, Mediterranean and Turkey corresponding to the years of 2010, 2008 and 2007, in which the highest number of record maximum air temperatures observed at the climatological and meteorological stations of Turkey used in the study, respectively.

14 42 Ecmel ERLAT & Murat TÜRKEŞ Şekil 7: Türkiye istasyonlar nda en yüksek say da rekor maksimum hava s cakl klar n n gözlendiği, s ras yla (a) 2010 k ş, (b) 2008 ilkbahar ve (c) 2007 yaz mevsimlerine karş l k gelen 850 hpa düzeyi ortalama hava s cakl klar n n klimatolojisine göre mevsimlik birleşik anomalilerinin (K) Avrupa, Akdeniz ve Türkiye bölgeleri üzerindeki coğrafi dağ l ş deseni. Figure 7: Geographic distribution pattern of the seasonal composite anomalies (in K) from the climatology of the 850 hpa level mean air temperatures over the regions of the Europe, Mediterranean and Turkey corresponding to the seasons of (a) 2010 winter, (b) 2008 spring and (c) 2007 summer, in which the highest number of record maximum air temperatures observed at the stations of Turkey, respectively.

15 Türkiye Rekor Maksimum ve Minimum Hava S cakl klar n n Frekanslar nda Döneminde Gözlenen Değişmeler ve Atmosfer Koşullar yla Bağlant lar Observed Changes in the Frequencies of Record Maximum and Record Minimum Air Temperatures in Turkey during the period and their Connections with Atmospheric Conditions 43 Şekil 8: Rekor minimum hava s cakl klar n n Türkiye istasyonlar nda en yüksek say da gözlendiği, s ras yla 1985, 1967 ve 1950 y llar na karş l k gelen, klimatolojisine göre 3 y ll k yüzey ve yüksek atmosfer birleşik anomalilerinin Avrupa, Akdeniz ve Türkiye bölgeleri üzerindeki coğrafi dağ l ş desenleri: (a) 500 hpa jeopotansiyel yükseklik anomalisi (m); (b) 850 hpa jeopotansiyel yükseklik düzeyi vektörel rüzgâr anomalisi (m/s, rüzgâr h z ve yönü); (c) 850 hpa düzeyi meridyonal rüzgar anomalisi (m/s, h z) ve (d) 850 hpa düzeyi hava s cakl ğ anomalisi (K) Figure 8: Geographic distribution patterns of the three-year surface and upper atmospheric composite anomalies from the climatology over the regions of the Europe, Mediterranean and Turkey corresponding to the years of 1985, 1967 and 1950, in which the highest number of record minimum air temperatures were observed at the stations of Turkey, respectively: (a) 500 hpa geopotential height anomaly (m); (b) 850 hpa geopotential height level vector wind anomaly (m/s, wind speed and wind direction); (c) 850 hpa level meridional wind anomaly (m/s), and (d) 850 hpa level air temperature anomaly (in K) , 1967 ve 1950 Y llar nda Kaydedilen Rekor Minimum S cakl klar n Atmosferik Nedenleri Çal şmada kullan lan MGM istasyonlar nda en yüksek say da rekor minimum hava s cakl klar n n gözlendiği, s ras yla 1985, 1967 ve 1950 y llar na karş l k gelen 3 y ll k yüzey ve yüksek atmosfer birleşik anomalilerinin, maksimum hava s cakl ğ rekorlar nda yap ld ğ şekilde coğrafi dağ l ş desenleri incelendiğinde, minimum hava s cakl ğ rekorlar n n belirmesinde aşağ da özetle aç klanan geniş alanl ya da sinoptik ölçekli yüzey ve yüksek

16 44 Ecmel ERLAT & Murat TÜRKEŞ atmosfer bas nç, rüzgâr ve s cakl k anomalilerinin etkili olduğu görülür (Şekil 8 ve Şekil 9): (1) Birleşik 500 hpa jeopotansiyel yükseklik düzeyi anomali (m) haritas nda, İskandinavya ve Kuzey Avrupa yoluyla kuzey Atlantik ten Hazar Havzas na kadar çok geniş bir alanda etkili olan derin bir siklonik anomali ile Orta Akdeniz, Balkanlar ve Bat Anadolu üzerinde yerleşik bir antisiklonik anomali deseninin birlikte oluşturduğu kuzeyli dolaş m n denetiminde Türkiye ve bölgesi üzerinde egemen olan bir soğuk adveksiyon alan (Şekil 8a). (2) 850 hpa jeopotansiyel yükseklik düzeyi vektörel rüzgâr anomalisi (m/s, rüzgâr h z ve yönü) haritas nda, Türkiye ve bölgesinde önemli bir değişiklik yok (Şekil 8b); (3) 850 hpa düzeyi meridyonal rüzgâr anomalisi (m/s, h z) haritas nda, Kuzeydoğu Afrika, Orta Akdeniz ve Türkiye nin bat s nda kuvvetlenmiş meridyonal rüzgârlar n denetiminde gelişen bir s cak adveksiyon alan ; genel olarak Anadolu da ve Mezopotamya da ise, olas l kla zay flayan meridyonal rüzgârlarla bağlant l görece soğuk hava ak mlar alan (Şekil 8c); (4) 850 hpa düzeyi hava s cakl ğ anomalisi (K) haritas nda, Şekil 4a ve 4c ile de uyumlu olmak üzere, Orta Akdeniz ve Balkanlar üzerinde yerleşik bir pozitif s cakl k anomalisi egemenken, Anadolu, Kafkaslar, İran ve Mezopotamya üzerinde belirgin bir negatif s cakl k anomalisi egemen (Şekil 8d); (5) Son olarak, Türkiye de kaydedilen en yüksek say daki rekor minimum hava s caklar, birleşik yüzey (2 m) minimum hava s cakl ğ anomalisi (K) haritas nda (Şekil 9) Anadolu nun yaklaş k doğu yar s ve Kafkasya üzerinde görülen negatif hava s cakl ğ anomalisi alan yla uyumludur. Şekil 9: Türkiye istasyonlar nda en yüksek say da rekor minimum hava s cakl klar n n gözlendiği, s ras yla 1985, 1967 ve 1950 y llar na karş l k gelen 3 y ll k yüzey (2 m) minimum hava s cakl klar n n klimatolojisine göre birleşik anomalilerinin (K) Avrupa, Akdeniz ve Türkiye bölgeleri üzerindeki coğrafi dağ l ş deseni. Figure 9: Geographic distribution pattern of the three-year composite anomalies (in K) from the climatology of the surface (at 2 m) minimum air temperatures over the regions of the Europe, Mediterranean and Turkey corresponding to the years of 1985, 1967 and 1950, in which the highest number of record minimum air temperatures observed at the stations of Turkey, respectively.

17 Türkiye Rekor Maksimum ve Minimum Hava S cakl klar n n Frekanslar nda Döneminde Gözlenen Değişmeler ve Atmosfer Koşullar yla Bağlant lar Observed Changes in the Frequencies of Record Maximum and Record Minimum Air Temperatures in Turkey during the period and their Connections with Atmospheric Conditions 45 Şekil 10: Türkiye istasyonlar nda en yüksek say da rekor minimum hava s cakl klar n n gözlendiği, s ras yla (a) 1985 ilkbahar, (b) 1967 yaz ve (c) 1950 k ş mevsimlerine karş l k gelen 850 hpa düzeyi ortalama hava s cakl klar n n klimatolojisine göre mevsimlik birleşik anomalilerinin (K) Avrupa, Akdeniz ve Türkiye bölgeleri üzerindeki coğrafi dağ l ş deseni. Figure 10: Geographic distribution pattern of the seasonal composite anomalies (in K) from the climatology of the 850 hpa level mean air temperatures over the regions of the Europe, Mediterranean and Turkey corresponding to the seasons of (a) 1985 Spring, (b) 1967 summer and (c) 1950 winter, in which the highest number of record minimum air temperatures observed at the stations of Turkey, respectively.

18 46 Ecmel ERLAT & Murat TÜRKEŞ Çal şmada kullan lan MGM istasyonlar nda en yüksek say da rekor minimum hava s cakl klar n n gözlendiği, s ras yla 1985 ilkbahar, 1967 yaz ve 1950 k ş mevsimlerinde oluşan normalden daha düşük minimum hava s cakl klar ise, genel olarak ya Kuzey Afrika dan Orta Akdeniz, Balkanlar ve Türkiye yoluyla Karadeniz Havzas n n ve İran n kuzeyine kadar geniş bir alanda etkili olan 850 hpa jeopotansiyel yükseklik düzeyi ortalama hava s cakl klar nda ortaya ç kan kuvvetli negatif s cakl k anomalileriyle ya da Orta ve Bat Akdeniz havzalar, Bat ve Güney Avrupa ve Kuzeybat Afrika üzerindeki kuvvetli bir pozitif s cakl k anomalisi ile Türkiye, Doğu Akdeniz, Rusya, Kafkasya, Hazar, Mezopotamya ve İran bölgeleri üzerinde egemen kuvvetli negatif s cakl k anomalilerin birlikte oluşturduğu birleşik anomali deseniyle bağlant l d r (Şekil 10). Burada özetle tan mlanan anomali dağ l ş desenine göre, Türkiye de çal şmada kullan lan MGM istasyonlar nda en yüksek say da kaydedilen rekor minimum hava s cakl klar n n gözlendiği 3 mevsimden, s ras yla; 1985 ilkbahar ndaki rekorlar, Anadolu nun doğu yar s, Kafkaslar, Doğu Karadeniz ve Hazar havzalar ile Mezopotamya üzerindeki negatif (Şekil 10a); 1967 yaz ndaki rekorlar, Orta Akdeniz ve Türkiye üzerindeki negatif (Şekil 10b) ve 1950 k ş mevsiminde kaydedilen rekorlar, Türkiye, Mezopotamya, İran, Kafkasya, Hazar ve Karadeniz havzalar yoluyla Doğu Akdeniz den Rusya n n kuzeyine kadar çok geniş bir alanda egemen olan kuvvetli ve uzun süreli bir negatif s cakl k anomalisi (Şekil 10c) alan n n etkisiyle aç klanabilir En Yüksek Hava S cakl klar n n Gözlendiği Temmuz 2000 Tarihine Karş l k Gelen Atmosfer Koşullar Çal şmada temel al nan döneminde Türkiye istasyonlar n n büyük çoğunluğunda en yüksek hava s cakl ğ değerleri Temmuz 2000 de kaydedilmiştir klimatolojisine göre Temmuz 2000 e karş l k gelen ayl k yüzey ve yüksek atmosfer birleşik anomalilerinin Avrupa, Akdeniz ve Türkiye bölgeleri üzerindeki coğrafi dağ l ş desenlerinin başl ca tan t c özellikleri şunlard r (Şekil 11 ve Şekil 12): (1) 500 hpa jeopotansiyel yükseklik düzeyi birleşik anomali (m) haritas nda, daha önce tan mlad ğ m z genel birleşik anomali desenlerinden birine karş l k gelecek biçimde, Avrupa üzerinde Atlantik ten İskandinavya ve Rusya ya kadar uzanan geniş alanl derin bir siklonik anomali ile merkezi tam Türkiye üzerinde bulunan Doğu Akdeniz, Türkiye ve Bakanlar üzerinde yerleşik bir antisiklonik anomalinin birleşimi sonucunda, Orta Akdeniz ve Türkiye nin bat s nda oluşan bir kuvvetlenmiş ve uzun süreli güney-bat l hava ak mlar (s cak adveksiyon anomalisi) alan (Şekil 11a); (2) 500 hpa standart bas nç düzeyindeki anomali desenine benzer biçimde, deniz düzeyi bas nc (DDB) birleşik anomali (Pa) haritas nda da, Avrupa ve Akdeniz Havzas n n tamam ile Türkiye nin bat s n kaplayan geniş alanl ve derin bir siklonik anomali dolaş m ile bu alan n doğusunda Rusya ve Anadolu nun doğusunda egemen bir antisiklonik anomali dolaş m deseninin birleşimi sonucunda Türkiye üzerine doğru gelişen bir s cak/nemli hava kütlesi (Şekil 11b); (3) 850 hpa düzeyi vektörel rüzgâr birleşik anomali (m/s, rüzgâr h z ve yönü) haritas nda, Avrupa ve özellikle merkezi Rusya üzerinde yerleşik kuvvetlenmiş ve uzun süreli güneyli rüzgâr anomalisinin denetiminde Balkanlar ve Türkiye nin bat s nda gelişen belirgin bir s cak adveksiyon alan (Şekil 11c); (4) 850 hpa düzeyi meridyonal rüzgâr birleşik anomali (m/s, h z) haritas nda, Türkiye nin bat ve kuzey bölgelerinde, merkezi Rusya üzerinde yerleşik, kuvvetlenmiş geniş alanl bir meridyonal rüzgâr anomalisi dolaş m deseniyle bağlant l bir s cak adveksiyon alan (Şekil 11d). (5) 850 hpa düzeyi ayl k ortalama (Şekil 12a) ve ayl k maksimum yüzey (2 m) (Şekil 12b) hava s cakl klar birleşik anomali (K) haritalar nda, Türkiye de ekstrem rekor maksimum hava s cakl klar n n oluştuğu 2000 y l Temmuz ay ndaki bu ekstrem s cak hava koşullar n n, yukar da tan mlad ğ m z birleşik atmosfer anomali desenlerinin ortak bir ürünü olarak, yaln z Türkiye ile s n rl olmad ğ, Balkanlar, Ege Denizi, Anadolu ve Mezopotamya y kaplayan geniş bir

19 Türkiye Rekor Maksimum ve Minimum Hava S cakl klar n n Frekanslar nda Döneminde Gözlenen Değişmeler ve Atmosfer Koşullar yla Bağlant lar Observed Changes in the Frequencies of Record Maximum and Record Minimum Air Temperatures in Turkey during the period and their Connections with Atmospheric Conditions 47 alanda etkili olduğu görülür. Kuvvetli pozitif hava s cakl ğ anomali merkezlerinin en kuvvetlisi ve en geniş alanl olan ise, hem 850 hpa düzeyi ortalama hava s cakl ğ (Şekil 12a) hem de yüzey maksimum hava s cakl ğ (Şekil 12b) anomali desenleri aç s ndan tam Türkiye üzerindedir. Şekil 11: Türkiye istasyonlar nda en yüksek hava s cakl klar n n gözlendiği Temmuz 2000 e karş l k gelen, klimatolojisine göre ayl k yüzey ve yüksek atmosfer birleşik anomalilerinin Avrupa, Akdeniz ve Türkiye bölgeleri üzerindeki coğrafi dağ l ş desenleri: (a) 500 hpa jeopotansiyel yükseklik anomalisi (m); (b) Deniz düzeyi bas nc (DDB) anomalisi (Pa); (c) 850 hpa düzeyi vektörel rüzgâr anomalisi (m/s, rüzgâr h z ve yönü) ve (d) 850 hpa düzeyi meridyonal rüzgar anomalisi (m/s, h z). Figure 11: Geographic distribution patterns of the surface and upper atmospheric monthly composite anomalies from the climatology over the regions of the Europe, Mediterranean and Turkey corresponding to the July 2000, in which the highest air temperatures were observed at the stations of Turkey, respectively: (a) 500 hpa geopotential height anomaly (m); (b) Sea level pressure (SLP) anomaly (Pa); (c) 850 hpa level vector wind anomaly (m/s, wind speed and wind direction), and (d) 850 hpa level meridional wind anomaly (m/s).

20 48 Ecmel ERLAT & Murat TÜRKEŞ Şekil 12: Türkiye istasyonlar nda en yüksek hava s cakl klar n n gözlendiği Temmuz 2000 e karş l k gelen, (a) 850 hpa düzeyi ayl k ortalama ve (b) yüzeydeki (2 m) ayl k maksimum hava s cakl klar n n klimatolojisine göre ayl k birleşik anomalilerinin (K), Avrupa, Akdeniz ve Türkiye bölgeleri üzerindeki coğrafi dağ l ş desenleri. Figure 12: Geographic distribution patterns of the monthly composite anomalies (in K) from the climatology of (a) the 850 hpa level monthly mean and (b) the surface (at 2 m) maximum air temperatures over the regions of the Europe, Mediterranean and Turkey corresponding to the July 2000, in which the highest air temperatures observed at the stations of Turkey, respectively.

21 Türkiye Rekor Maksimum ve Minimum Hava S cakl klar n n Frekanslar nda Döneminde Gözlenen Değişmeler ve Atmosfer Koşullar yla Bağlant lar Observed Changes in the Frequencies of Record Maximum and Record Minimum Air Temperatures in Turkey during the period and their Connections with Atmospheric Conditions En Düşük Hava S cakl klar n n Gözlendiği Ocak-Şubat 1950 Tarihine Karş l k Gelen Atmosfer Koşullar çal şma döneminde kullan lan MGM istasyonlar n n çoğunda, Ocak-Şubat 1950 tarihinde en düşük hava s cakl klar kaydedilmiştir. Ocak-Şubat 1950 aylar nda gözlenen en düşük hava s cakl klar n n atmosferik nedenleri ve oluşum düzenekleriyle bağlant l dağ l ş desenlerini ortaya koyabilmek ve aç klayabilmek amac yla haz rlanan, yüzey ve yüksek atmosfer birleşik anomali haritalar n n başl ca tan t c özellikleri ise, özetle, aşağ dakileri içerir (Şekil 13 ve Şekil 14): (1) Türkiye nin tamam, 500 hpa jeopotansiyel yükseklik düzeyi birleşik anomali (m) haritas nda Orta Avrupa ve İtalya üzerinde oluşmuş olan antisiklonik anomali ile Avrupa Rusya s, Karadeniz ve Hazar Denizi havzalar, Türkiye, Kafkaslar, İran ve Mezopotamya bölgelerini kapsayan geniş alanl bir siklonik anomalinin birleşimi sonucu oluşan kuvvetlenmiş ve uzun süreli kuzeyli soğuk hava ak mlar n n (soğuk adveksiyon) etkisi alt ndad r (Şekil 13a). (2) Deniz düzeyi bas nc (DDB) birleşik anomali (Pa) haritas nda, İskandinavya, Avrupa Rusya s n n kuzeyi ve Kuzey Kutbu çevresinde çok geniş bir alanda oluşan kuvvetli bir antisiklonik anomalinin kuvvetlenmiş kuzeyli soğuk hava ak mlar n n da katk s yla, Türkiye kuzey-doğulu soğuk anomali yüzey ak mlar n n etkisindedir (Şekil 13b). (3) Türkiye, 850 hpa düzeyi vektörel rüzgâr birleşik anomali (m/s, rüzgâr h z ve yönü) haritas nda, merkezi Avrupa Rusya s n n kuzeyinde yerleşik kuvvetlenmiş ve uzun süreli bir kuzeyli rüzgâr anomalisi deseniyle bağlant l ve onun taraf ndan desteklenen bir soğuk adveksiyonun etki alan ndad r (Şekil 13c). (4) Türkiye nin tamam,850 hpa düzeyi meridyonal rüzgâr birleşik anomali (m/s, h z) haritas nda Avrupa Rusya s, Doğu Akdeniz, Karadeniz Havzas ve Türkiye yi kapsayan, kuvvetlenmiş ve uzun süreli bir zay flayan meridyonal rüzgâr anomalisinin denetiminde Doğu Akdeniz e ulaşan soğuk hava kütlesinin etkisi alt ndad r (Şekil 13d). (5) Buraya kadar ilk 4 maddede aç klanan yüzey ve yüksek atmosfer hava sistemi (standart bas nç düzeyi) ve rüzgâr dolaş m anomali desenlerinin sonuçlar yla da büyük bir tutarl l k sergileyen 850 hpa düzeyi ayl k ortalama ve ayl k minimum yüzey (2 m) hava s cakl klar birleşik anomali (K) haritalar nda, İskandinavya n n doğusu, Avrupa Rusya s, Karadeniz ve Hazar Denizi havzalar, Türkiye, Kafkaslar, İran ve Mezopotamya bölgelerini kapsayan geniş bir alanda çok kuvvetli ve uzun süreli negatif s cakl k anomalileri egemendir. Yine beklendiği gibi, alansal ve şiddet olarak 500 hpa jeopotansiyel yükseklik düzeyi birleşik anomali haritas ndaki derin siklonik anomali deseniyle (Şekil 14a) de iyi bir uyum gösteren bu birleşik anomali deseninden, Türkiye nin en fazla İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri ile Karadeniz Bölgesi etkilenmiş görünmektedir (Şekil 14a ve Şekil 14b).

22 50 Ecmel ERLAT & Murat TÜRKEŞ Şekil 13: Türkiye istasyonlar nda en düşük hava s cakl klar n n gözlendiği 1950 Ocak ve Şubat aylar na karş l k gelen, klimatolojisine göre 2 ayl k yüzey ve yüksek atmosfer birleşik anomalilerinin Avrupa, Akdeniz ve Türkiye bölgeleri üzerindeki coğrafi dağ l ş desenleri: (a) 500 hpa jeopotansiyel yükseklik anomalisi (m); (b) Deniz düzeyi bas nc (DDB) anomalisi (Pa); (c) 850 hpa düzeyi vektörel rüzgâr anomalisi (m/s, rüzgâr h z ve yönü) ve (d) 850 hpa düzeyi meridyonal rüzgar anomalisi (m/s, h z). Figure 13: Geographic distribution patterns of the surface and upper atmospheric monthly composite anomalies from the climatology over the regions of the Europe, Mediterranean and Turkey corresponding to the months of the January and February 1950, in which lowest air temperatures were observed at the stations of Turkey, respectively: (a) 500 hpa geopotential height anomaly (m); (b) Sea level pressure (SLP) anomaly (Pa); (c) 850 hpa geopotential height level vector wind anomaly (m/s), and (d) 850 hpa level meridional wind anomaly (m/s).

23 Türkiye Rekor Maksimum ve Minimum Hava S cakl klar n n Frekanslar nda Döneminde Gözlenen Değişmeler ve Atmosfer Koşullar yla Bağlant lar Observed Changes in the Frequencies of Record Maximum and Record Minimum Air Temperatures in Turkey during the period and their Connections with Atmospheric Conditions 51 Şekil 14: Türkiye istasyonlar nda en düşük hava s cakl klar n n gözlendiği 1950 Ocak ve Şubat aylar na karş l k gelen, (a) 850 hpa düzeyi ayl k ortalama ve (b) yüzeydeki (2 m) ayl k minimum hava s cakl klar n n klimatolojisine göre ayl k birleşik anomalilerinin (K), Avrupa, Akdeniz ve Türkiye bölgeleri üzerindeki coğrafi dağ l ş desenleri. Figure 14: Geographic distribution patterns of the monthly composite anomalies (in K) from the climatology of (a) the 850 hpa level monthly mean and (b) the surface (at 2 m) minimum air temperatures over the regions of the Europe, Mediterranean and Turkey corresponding to the months of the January and February 1950, in which the lowest air temperatures observed at the stations of Turkey, respectively.