ÜNİVERSİTE SIRALAMALARI: ÖZGÜN BİR SINIFLANDIRMA/SIRALAMA MODELİ

Transkript

1 ÜNİVERSİTE SIRALAMALARI: ÖZGÜN BİR SINIFLANDIRMA/SIRALAMA MODELİ Prof. Dr. Orhan AYDIN Karadeniz Teknik Üniversitesi Makine Mühendisliği Bölümü Trabzon, Trabzon, Türkiye Telif Deklerasyonu: Ben bu bildirinin yazarı olarak sunulan fikirlerin tamamen bana ait olduğunu beyan ederim. Sorumlu Yazar: Prof.Dr. Orhan AYDIN

2 ÜNİVERSİTE SIRALAMALARI: ÖZGÜN BİR SINIFLANDIRMA/SIRALAMA MODELİ Özet Son yıllarda farklı ulusal ve uluslar arası kurum ve kuruluşlar tarafından üniversiteler sınıflandırılmakta ve/veya sıralanmaktadır. Bu çalışma kapsamında, öncelikle sıralama mantığı ve gerekçesi tartışılacaktır. Dünyada ve Türkiye de uygulanmakta olan farklı sıralama modelleri tanıtılacak ve karşılaştırmalı olarak incelenecektir. Çalışma kapsamında, bir sınıflandırma veya sıralama modelinin hangi parametreleri içermesi/içermemesi gerektiği tartışılacak ve Türk üniversitelerine özgün bir sınıflandırma modeli geliştirilecektir. Anahtar kelimeler: Yüksek öğretim, üniversite sıralamaları, kalite güvencesi GİRİŞ Son yıllarda yüksek öğretim arenasında önemli değişimler yaşanmaktadır. Yüksek öğretimde hem ulusal hem de uluslar arası seviyede, daha iyi öğrenci ve akademik personeli çekebilmek, daha çok fon elde edebilmek ve daha çok tanınırlık için rekabet her geçen gün artmaktadır. Yaklaşık çeyrek asırdır, farklı ulusal ve uluslar arası kişi, kurum ve kuruluşlar tarafından üniversiteler sınıflandırılmakta ve çoğunlukla sıralanmaktadır. Akademik dünya ve paydaşlarının yüksek öğretimin değerlendirilmesi ile giderek artan ilgisi ve bilgi teknolojilerinde yaşanan gelişmeler, sıralamaların ve sıralamalara olan ilginin artmasında etkili olmuştur. Yüksek öğretim kurumlarının performanslarının değerlendirilmesinde kullanılan bu sıralamalar, karmaşık yüksek öğretim yapısını basit bir şekilde değerlendirme ve yüksek öğretimde şeffaflığa katkıda bulunma amacını güder. İyi, en iyi ve en başarılı gibi sıfatlar, küreselleşen dünyada rekabete dayalı piyasa ekonomisinin vazgeçilmez değerleri olmuştur. Belki de serbest piyasa ekonomisinin değerleri neticesinde ortaya çıkan üniversite sıralamaları hep tartışmalı olagelmiştir. Özellikle kullanılan göstergeler ve yöntemler, bu sıralamaların kaliteyi ne derece yansıttığı ve benzeri konular eleştiri ve tartışmaların odağında olmuştur. Şüphesiz üniversitelerin bu sıralamalardaki yeri, sıralamalara yapılan eleştiriyi tetikleyen bir unsurdur. Bütün bu tartışmalara rağmen, akademik dünya ve paydaşlarının sıralamalara olan ilgisi her geçen gün artmakta, var olan sıralama sistemleri geliştirilmekte ve yeni sıralama sistemleri ortaya çıkmaktadır. Son yıllarda, sıralama sistemlerinde kullanılan göstergeler ve yöntemler, sıralamaların hedef kitle üzerindeki etkileri ve benzeri konularda birçok çalışma yapılmıştır. Sıralamalar, amaç, kullanılan göstergeler ve sıralama yöntemine göre farklılıklar arz eder (Dill ve Soo, 2005). Usher ve Savino (2007), kullanılmakta olan 18 farklı ulusal ve uluslar arası sıralama yöntemini karşılaştırmalı olarak incelemiş, kalite ölçümü ve tanımının her birinde farklı olduğunu belirtmiştir. Bu nedenle, kalite güvence yaklaşımını esas alan, veri toplama sistematiğinin tanımlandığı uluslar arası bir sıralama sistemine ihtiyaç olduğunu vurgulamıştır. Proulx (2007), sıralama sistemlerinde bir benchmark yaklaşımının olmayışını eleştirmiş, bu eksikliği bölgesel, ulusal ve uluslar arası sınıflandırma sistemlerinde ortaya çıkan ana problemlerden biri olarak vurgulamış ve bu Benchmark yaklaşımını seçtiği 10

3 Kanada üniversitesine de uygulayarak, sınıflandırmanın yeniden yapılandırılabileceğini belirtmiştir. Spitzeck ve Siegenthaler (2007), sürdürülebilir kalkınmayı esas alan bir yüksek öğretim için değer ve paydaş esaslı sıralama sistemlerinin geliştirilmesini önermiştir. McCormick (2008), sıralama ve sınıflama yaklaşımlarındaki benzerlikleri sunmuş, sıralama için geliştirilen Berlin prensiplerinin (aşağıda tanımlanmıştır) sınıflandırma için de geçerli olduğunu belirtmiştir. Federkeil (2008), kurumsal ve sistemsel seviyede sıralamalar ve kalite güvencesi arasındaki ilişkiyi incelemiş, eğer göstergeler yeterince kapsamlı ve doğru tanımlanabilirse sıralamaların kalite güvencesine katkıda bulunabileceğini öne sürmüştür. Cunningham (2008) birçok sıralama sisteminin disiplin bazlı olmadığı ve özellikle beşeri, sanat ve sosyal bilimlerini kapsamadığını vurgulamış ve farklı bir sıralama sistemi önerisi sunmuştur. Montesinos ve diğ. (2008), sıralama sistemlerinin genelde eğitim ve araştırma performansını ölçmeye yönelik olduğunu ve bir üniversitenin en önemli üçüncü misyonu olan topluma hizmeti dikkate almadığını belirtmiş ve bu üçüncü misyondaki performansın belirlenmesine yönelik göstergeleri tanımlamıştır. Fadeeva ve Mochizuki (2010), sıralama ve değerlendirme sistemlerinin yüksek öğretim kurumları için güçlü rehberlik sistemleri olduğunu ve değiştirilirse sürdürülebilir bir gelecek yönünde önemli bir güç olabileceğini belirtmiştir. Dehon (2010), sıralamaların etkisinin giderek arttığını, bu nedenle yüksek öğretim kalitesinin daha iyi değerlendirilmesini sağlayacak kriterlerin geliştirilmesinde fayda olduğunu belirtmiştir. Üniversite sıralamaları Avrupa Komisyonu nda gündemine girmiş, 2004 te üniversite sıralamaları ile ilgili bir uyum sağlamak için Uluslar arası Sıralama Uzmanlar Grubu oluşturulmuştur. Bu grup, 2006 da yüksek öğretim kurumlarının değerlendirilmesinde yöntemsel ve göstergeler açısından kullanabilecek prensipleri tanımlamıştır. Berlin prensipleri olarak bilinen bu 16 prensip, şu dört ana başlıkta toplanmıştır (URL-1): Sıralamaların amaç ve hedefleri (5 prensip) Göstergelerin tanımlanması ve ağırlıklandırılması (4 prensip) Veri toplama ve işleme (5 prensip) Sıralama sonuçlarının sunumu (2 prensip) Sıralamalarla ilgili diğer bir inceleme konusu, bu sıralamaların hedef kitleler üzerindeki etkisi olmuştur. Şüphesiz bu sıralamaların, çok farklı beklentilere sahip hedef kitleler üzerindeki etkisini ölçmek oldukça zordur. Clarke (2007), ABD de yapılan kurumsal ve program bazında sıralamaların, öğrenci tercihlerinde ve mezuniyet sonrası istihdam ve kazançları üzerindeki etkisini incelemiş ve bu konu ile ilgili geniş bir literatür araştırması sunmuştur. Siganos (2008) Shanghai sıralamalarının Fransız üniversiteleri ve üniversite politikaları üzerindeki etkilerini eleştirel bir bakış açısıyla incelemiştir. Morse (2008), US News sıralamalarının öğrenci tercihleri ve eyalet politikaları üzerindeki etkisini incelemiştir. Kanada da öğrencilerin üniversite tercihlerinde üniversite sıralamalarının etkisinin çok az olduğunu belirlemiş ve çalışmasında ilginç sonuçlar ortaya koymuştur (Drewes ve Michael, 2006). Örneğin, kız öğrencilerin az öğrencili sınıfları tercih ederken, erkek öğrencilerin tercihinin kalabalık sınıflar olduğu, araştırma odaklı üniversitelerin öğrenciler tarafından tercih edilmediği gibi sonuçların bu çalışmanın oldukça ilginç sonuçları arasındadır. İsveç Hükümeti, Mayıs 2008 de İsveç Yüksek Öğretim Ulusal Ajansı na üniversite ve yüksek öğretim kurumlarının sıralama sistemlerini inceleme ve analiz etme görevini vermiş ve bu kurum, kullanılmakta olan sıralama sistemlerini ve etkilerini içeren ayrıntılı bir rapor hazırlamıştır (URL-2).

4 Bu bildiri kapsamında, öncelikle sıralamaların kimler için ve kimler tarafından yapıldığı ayrıntılı bir şekilde verilecek, bazı özgün göstergeleri de içeren Türk üniversitelerine özgün bir sıralama/sınıflandırma sistemini geliştirilmeye çalışılacak ve nihai olarak daha nitelikli bir yüksek öğretim stratejisi için var olan sıralama mantığı tartışılarak öneriler sunulacaktır. SIRALAMA: KİM İÇİN? NE İÇİN? Üniversite sıralama, öğrenciler ve ailelerini, yüksek öğretim kurumlarını, hükümetleri, fon kuruluşları ve benzeri birçok paydaş grubunu ilgilendirmekte ve hedef almaktadır. Bu hedef kitleler için sıralamalar genel olarak şu amaçlara yönelik olarak tasarlanırlar: Öğrenci ve ailelerine bölüm ve üniversite seçmede yardımcı olmak Üniversite adayı öğrenciler için meslek ve üniversite seçimi kritik ve hayati bir karardır. Yüksek öğretim pahalı ve zaman alıcı bir süreçtir. Bu nedenle, öğrenciler ve aileleri, bu aşamada doğru tercih yapabilmek için meslekler ve yüksek öğrenim görebilecekleri potansiyel üniversiteler hakkında ayrıntılı bilgi sahibi olmak isterler. Yapılan gözlemler öğrenci tercihlerini, eğitim kalitesi yanı sıra, aileden uzak/yakın olmak, burs-barınma imkanları, sosyal olanaklar, üniversitenin bulunduğu kent, kentteki sosyal hayat, kentin tanınırlılığı ve benzeri birçok parametrenin etkilediğini göstermiştir. Öğrencilerin değişken isteklerine cevap verebilen, sıralamalardan öte çokça seçeneğin karşılaştırmalı olarak mantıklı ve gerçekçi bir şekilde değerlendirilebileceği bir rehbere ihtiyacı vardır. Üniversiteler arasındaki rekabeti artırmak Sıralamalar, ilgili üniversitenin sıralamalardaki konumuna göre üniversite tanıtımı (ün ve tanınırlık) için önemli ve bedava bir araçtır. Üniversiteler, iyi öğrencileri ve akademisyenleri çekebilmek ve dışarıdan daha çok fon alabilme peşindedir. Gelişmiş dünya üniversiteleri, sayıları az, başarılı, üretken ve kendi alanlarında saygın akademisyenleri çekebilmek için yarış halindedir. Üniversite sıralamaları, üniversitelerin uluslar arası işbirliği geliştirmesinde (veya daha genel anlamda uluslararasılaşmasında) ve yabancı öğrencileri çekebilmesinde etkilidir. Ayrıca, bu sıralamalar, üniversitelere sıralamalardaki yerlerini değerlendirme, kullanılan her bir gösterge bazında güçlü ve zayıf yönlerini ortaya koyma ve dolayısıyla bir şekilde kalite güvence sistemlerini oluşturma ve geliştirmelerine katkı sağlar. İşverenlere istihdam için fikir vermek Bir işletmenin başarısı için nitelikli işgücü, en temel koşuldur. Dolayısıyla profesyonel işletmeler, nitelikli elemanlarla çalışma arzusundadır ve eleman alımlarında potansiyel adayın mezun olduğu üniversite ve üniversitenin eğitim kalitesi ile ilgili bilgi sahibi olmak ister. İyi derecede mesleki bilginin nasıl kazandırılacağı, bu bilginin ilgili eğitim-öğretim kurumlarında kazandırılıp kazandırılmadığı, hem ilgili kurumların hem de piyasanın gündeminde olan tartışma konularındandır. Araştırmalara fon sağlayan kurumlara kaynakların etkin kullanılmasında yardımcı olmak Araştırmalara fon sağlayan kamu ve özel sektör kuruluşları üniversitelerin araştırma performansı ile yakından ilgilidir. Devlet kurumları, kamu kaynaklarının etkin ve verimli bir şekilde, ülkenin araştırma öncelikleri ile de uyumlu olarak kullanılması ve araştırmalardan elde edilen çıktıların ülkenin gelişmişlik düzeyi ve kalkınmasına katkı sağlamasını bekler (ideal durum). Benzer şekilde, özel sektör de kendi yararına azami faydayı elde edebileceği, kendisine somut katkı sağlayacak kişi veya gruplarla çalışmak ister. Ülkemizde de son yıllarda Ar-Ge ye ayrılan payın artması, araştırma fon kaynaklarının giderek artması ve çeşitlenmesi ve teknokentlerin kurulması gibi yakın dönem gelişmeleri gelecek için umut

5 vericidir. Bu kaynakların doğru adreslere yönlendirilmesi şüphesiz fon sağlayıcıların her zaman gündeminde olacaktır. Yönetenler ve toplumu üniversitelerin performansları ilgili bilgilendirmek Bilgiye dayalı sürdürülebilir kalkınma ve büyümenin yolu teknoloji üretebilme kabiliyetinden geçmektedir. Üniversiteler ürettikleri nitelikli işgücü ve yaptıkları araştırma ile bu kabiliyete katkı sağlayan en önemli dinamiklerdir. Bilgi ve teknolojinin öneminin her geçen gün daha da arttığı dünyamızda, bu yakın ilişkiyi anlayabilen ülkeler, üniversitelerinin performansını yakın mercek altında tutmaktadır. Ayrıca, son yıllarda, yüksek öğretime hükümetler bazında genel ve üniversite bazında özel payların üniversitelerin performansları ile ilişkilendirilmesi gerektiği ve yine öğretim üyelerinin ücretlendirilmesinde performansa dayalı bir ücretlendirme sisteminin geliştirilmesi düşüncesi hem üniversiteler hem de hükümetler tarafından sıkça dile getirilmektedir. Bütün bu değerlendirmeler ışığında hükümetler, üniversitelerinin dünya üniversiteleri arasındaki konumunu daha çok merak eder konuma gelmiş ve var olan sıralama sistemlerinin sonuçlarını bir eleştiri argümanı olarak kullanmıştır. Fransa Cumhurbaşkanı Milli Eğitim Bakanına gönderdiği mektupta, ilk yirmide de 2, ilk yüzde 20, Fransız üniversitesini görmeyi arzuladığını belirtmiştir (Siganos, 2008). Ülkemizde de, neden dünyanın ilk 500 üniversitesi içinde Türk üniversitelerinin olmadığı bir eleştiri konusudur. SIRALAMA: KİMLER SIRALIYOR? NASIL SIRALIYOR? Yukarıda da ifade edildiği üzere, seçilen bir takım göstergelere dayanarak üniversiteler sıralanmaktadır. Tablo 1, tanınan bazı sıralama sistemlerinden örnekler sunmaktadır. Bu sıralamalardan dünyaca en popüler olanı, Shanghai Jiao Tong Universitesinin yaptığı ARWU (Academic Ranking of World Universities), her yıl yayınladığı dünyanın en iyi 500 üniversitesi listesidir ve kısaca Shanghai sıralamaları olarak bilinmektedir (Liu ve Cheng, 2005). Bu sıralamalar, 2006 yılından bu yana sıralanan başlıklar için alan bazlı olarak da yapılmaktadır (Cheng ve Liu, 2006): doğa bilimleri ve matematik (SCI), mühendislik/teknoloji ve bilgisayar bilimleri (ENG), yaşam ve tarım bilimleri (LIFE), klinik tıp ve eczacılık (MED) ve sosyal bilimler (SOC). Alan bazlı sıralamalarda alansal göstergeler dikkate alınmakta ve gösterge alana uygulanabilir değilse etki ağırlığı diğer göstergelere dağıtılmaktadır. Bu sıralamalar, gün geçtikçe artan ilginin yanı sıra akademik olarak da sıklıkla eleştirilmektedir. Florian (2007), Shanghai sıralamalarının aynı veri ve yöntemlerle tekrar elde etmeye çalışmış, ancak aynı sonuçları elde edememiş ve bu nedenle bu sonuçların tekrar edilirliliğini sorgulamıştır. Kivinen ve Hedman (2008), ARWU sıralamalarındaki bazı eksikleri not etmiş (özellikle üniversitelerin büyüklüklerinin dikkate alınmayışı) ve İskandinav üniversitelerinin sıralamaları için bir girdi-çıktı analizi önermiştir. Billaut ve diğ. (2010), Shanghai sıralamaları ve kullanılan göstergelere çok ciddi eleştiriler getirmiş ve bu sıralamaların yüksek öğretim kurumlarının kalitesini yansıtmadığını vurgulamıştır. Bir üniversitenin üç ana fonksiyonu yüksek öğretim, araştırma ve topluma hizmettir. Bu üç ana fonksiyonunda bir üniversite çok başarılı veya mükemmeliyetçi olsa, Shanghai sıralamasında yer almayabilir. Çünkü bu sıralamalar, araştırma ağırlıklı olup; eğitim ile ilgili göstergeleri barındırmamaktadır. Ayrıca, bu sıralamalarda kullanılan önemli yayın ve atıf göstergelerinin İngilizce konuşulan ülkeler ve köklü geçmişe ve araştırma geleneğine sahip büyük üniversiteler lehine olduğu düşünülmektedir.

6 Tablo 1. Bazı sıralama sistemlerinde kullanılan göstergeler ve ağırlıkları (URL-2). Gösterge sayısı Giriş özellikleri % Personel kaynakları % Fiziki kaynaklar % Sonuçlar % Nihai çıktılar % Araştırma % Tanınırlık % Financial Times, GB The Guardian, UK Macleans, Kanada 24 10, , Melbourne Institute, Avustralya , ,6 4, ,1 The Times, GB 9 3,3 53,3 6,7 3,3 3, Times Higher Education, GB US News and World Report, ABD Washington Monthly, ABD 8 33,3 16,7 11,1 22,2 0 16,7 0 Shanghai Jiao Tong University, Çin Sowter (2008), The Times Higher Education Supplement abd Quacquarelli Symonds (THES- QS) dünya üniversiteleri sıralamalarını ve sıralama yöntemindeki yeni gelişmeleri tanıtmıştır. Bookstein ve diğ. (2010), bu sıralama sisteminde kullanılan bazı göstergeler için elde edilen verilerin yıldan yıla verilerin kabul edilemeyecek derecede çalkantılar gösterdiğini belirtmiştir. Yukarıda sunulan tablo dışında da sıralama örnekleri mevcuttur. Aşağıda bu sıralamaların önemli bir kısmını kapsayan bir literatür özeti sunulmaktadır: Miami Üniversitesi ndeki bir merkez, en iyi Amerikan araştırma üniversitelerini sıralamaktadır (URL-3). Bu sıralama sistemi, toplam araştırma harcamaları, federal araştırma harcamaları, bağışlar, toplam bütçe, doktora dereceleri, doktora sonrası araştırmacı sayısı, ödüllü öğretim üyeleri ve ulusal akademilerdeki öğretim üyelerinin sayısı gibi göstergeleri kullanmaktadır. Aguillo ve diğ. (2006, 2008), web kaynaklarına dayalı Webometric sıralama yönetimini tanıtmakta ve nasıl geliştirilebileceği konusunda öneriler sunmaktadır. Berghoff ve diğ., (2008), Avrupa daki lisans üstü üniversitelerin sıralamasında kullanılan bir sıralamayı tanıtmaktadır. Pokholkov (2007), Rusya Federasyonu Eğitim ve Bilim Bakanlığı, Rus Teknik Üniversiteler Birliği sıralamalarını ve Karieara dergisinin yaptığı Rus üniversiteleri sıralamalarını ve her bir sıralama yöntemi için kullanılan göstergeleri tanıtmıştır. Artushina ve Troyan (2007), Rusya Federasyonu nda bulunan bağımsız bir sıralama ajansı olan RatER in paydaş anketlerine dayanan sıralamalarındaki metodolojik problemleri tanımlamış ve bu sıralamanın iyileştirilmesi için öneriler sunmuştur. Devinsky (2008), Slovak Akademik Sıralama Ajansının (ARRA), Frascati Klavuzuna göre, Slovakya daki 20 devlet üniversitesini ve 99 fakülteyi nasıl sıraladığını açıklamıştır. Kazakistan Eğitim ve Bilim Bakanlığı nın Ulusal Akreditasyon Merkezi Kazakistan daki yüksek öğretim kurumlarını sıralamak için anketlere dayalı bir model geliştirmiştir (Kalanova, 2008). Williams ve Van Dyke (2007) ve Williams (2008), akademik personel, lisans öğrenci alım kalitesi, lisans programlarının kalitesi, lisansüstü programların kalitesi, kaynaklar ve uzman görüşlerini göstergeler olarak kullanarak 38 Avustralya üniversitesini sıralamıştır. Jobbins ve diğ. (2008), İngiliz üniversiteleri için geliştirilen bu bildirinin de yazarının savunduğu özellikle öğrenciler için daha faydalı olacağı düşünülen bir üniversite rehberini (The Complete University Guide) tanıtmıştır. Molinari ve Molinari (2008a,b), araştırmacıların etkinliğinde kullanılan h-indekse dayalı yeni parametre bir indeks geliştirerek bu indeksin üniversitelerin, dergilerin veya laboratuarların

7 karşılaştırılmasında kullanılabileceğini iddia etmişlerdir. Lukman ve diğ. (2010), araştırma, eğitim ve çevresel performansa dayalı üniversitelerin karşılaştırılmasına yönelik üç boyutlu bir sıralama sistemi önermiş ve bu sıralama sisteminin performansını diğer sıralama sistemleri ile karşılaştırmalı olarak değerlendirmiştir. Ülkemizde bu konuda yapılan çalışmalar oldukça sınırlıdır. YÖK, son yıllarda üniversiteleri toplam yayın sayısı ve öğretim üyesi başına düşen sayısına göre sıralamaktadır. Akbulut (URL-4), iki yıldır indeksli makale, atıf, doktora öğrenci sayısı ve öğretim üyesi başına düşen öğrenci sayısı gibi göstergeleri kullanarak Türk üniversitelerini sıralamakta ve kişisel web sayfasında yayınlamaktadır. Sıralamalar genel bazda olduğu gibi, 2000 yılından önce/sonra kurulan, Tıp Fakültesi olan/olmayan ve devlet/vakıf üniversiteleri gibi ayrı ayrı sınıflayarak da tanımlanan sınıf bazında da sunulmuştur. Yine, bu sıralamaların araştırma ağırlıklı olması, ilk göze çarpan eleştiri olarak sunulabilir. TÜRK ÜNİVERSİTELERİ İÇİN BİR SIRALAMA SİSTEMİ ÖNERİSİ Son yıllarda, Türk yüksek öğretiminde, yeni devlet ve vakıf üniversitelerinin kurulması, mevcut üniversitelerde birçok yeni fakülte, yüksek okul ve bölümün açılması, ikinci öğretimin yaygınlaşması, uzaktan öğretim programlarının açılması, beklenmedik kontenjan artışları ve benzeri önemli değişimler yaşanmış ve yüksek öğretimdeki öğrenci sayısı artmıştır. Sıralama mı? /Gruplandırma mı? Her kesimin sıralamalardan beklentilerinin farklı olduğu ve hatta bu beklentilerin aynı hedef kitlede önemli farklılıklar gösterdiği yukarıda ayrıntılı bir şekilde (bildiri formatının izin verdiği ölçüde) sunulmuştur. Sınırlı ilgide, sınırlı sayıda, bazen birbiri ile ilişkili ve bazen birbirinden tamamen bağımsız olan göstergeler ve bu göstergelerin çoğunlukla mantıklı bir gerekçelendirme olmaksızın ağırlıklandırılması bir aşure şeklindedir. Bu nedenle bütün kitlelerin farklı beklentilerine yönelik one size fits all (her derde deva bir çözümmüş gibi, herkesi bir kalıba sokma hevesi veya uğraşı) yaklaşımı yerine, sınıflandırma tercih edilmelidir. Bu sınıflandırmalarda üniversitelerin kuruluş tarihi devlet/vakıf lisans, yüksek lisans ve doktora programlarının birbirlerine göre ağırlıkları eğitim odaklı/araştırma odaklı gibi parametreler esas alınabilir. Genel değerlendirme mi?/ Alan veya program bazlı değerlendirme mi? Bir alan veya programda çok başarılı olan bir üniversite aynı başarıyı diğer bir alan veya programda gösteremeyebilir. Bu gerçeği dikkate almayan bir sıralama sistemi hedef kitle açısından arzu edilmeyen sonuçlara yol verebilir. Ayrıca, yukarıda da ifade edildiği üzere, mevcut sıralama sistemlerinin birçoğu araştırma ile ilgili makale ve atıf gibi göstergeleri kullanmaktadır. Örneğin yayın yapma ve atıf alma istatistiğinin daha yüksek olduğu (her bir parametre ile ilgili aşağıda ayrıntılı bilgi sunulacaktır) programları barındıran bir üniversite, bu sıralamalarda üstünlük sağlayabilir. Yukarıda da açıklandığı üzere, hem hedef kitleler açısından (örneğin aday öğrenci önce mesleği; sonra bu mesleki eğitimi en iyi şekilde alabileceği potansiyel üniversiteyi seçmek ister) hem de kalite güvence sistemleri açısından alansal veya program bazlı bir değerlendirme daha gerçekçi, daha somut ve yol gösterici bilgiler sunar.

8 Türk üniversitelerine yönelik, tercihen alansal ve program bazında (sınıflandırma esaslı genel bir sıralamada da kullanılabilir) sıralama sisteminde kullanılabilecek potansiyel göstergeleri, her bir gösterge ile ilgili veri kaynağı ve değerlendirme sunulmuştur. Tablo 2. Türk üniversitelerinin sıralamasında kullanabilecek potansiyel göstergeler. Gösterge YGS sınav sonuçları (Yerleşen öğrencilerin) DGS sınav sonuçları Öğretim üyesi başına düşen lisans/lisansüstü öğrenci sayısı Doçent ve profesör öğretim üyesi başına düşen lisans/lisansüstü öğrenci sayısı Üniversitenin bulunduğu ilin dışından gelen öğrencilerin yüzdesi Lisans/Lisansüstü yeni mezun öğrenci görüşleri Alt başlıklara ayrılabilir (**) İlk iki yıl içerisinde okuldan ayrılan öğrencilerin yüzdesi Normal süre içerisinde mezun olan öğrencilerin yüzdesi Okuyan öğrenci görüşleri (**) Ölçüm yöntemi (veri kaynağı) Hangi misyona yönelik E1: Lisans eğitimi E2: Lisansüstü eğitim A: Araştırma TH: Topluma hizmet Değerlendirme ÖSYM sınav sonuçları (yüzdelik dilimlerin esas alınması daha gerçekçi olabilir) E1 Nesnel bir gösterge ÖSYM sınav sonuçları E1 Nesnel bir gösterge (yüzdelik dilimlerin esas alınması daha gerçekçi olabilir) Üniversiteler, YÖK E1/E2 Nesnel bir gösterge Üniversiteler, YÖK E1/E2 Nesnel bir gösterge Üniversiteler, YÖK E1 Nesnel bir gösterge Anket E1/ E2 Öznel bir gösterge (Anketler, çok profesyonel bir ekip tarafından yapılmalı. Yeterli sayıda denek kullanmalı) (*) Üniversiteler, YÖK E1 Nesnel bir gösterge Üniversiteler, YÖK E1 Nesnel bir gösterge Anket E1, E2 (*) İşveren görüşleri (**) Anket E1, E2 (*) Öğretim üyesi Anket E1, E2, A, TH (*) görüşleri (**) Lisans/lisansüstü öğrenci başına yapılan harcama Üniversiteler, YÖK E1/E2 Nesnel bir gösterge Mezun olan öğrencilere yönelik alan sınavları (TUS, KPSS ve benzeri) ortalamaları Lisansüstü programa başvuranların kabul yüzdesi YÖK E1 Nesnel bir gösterge Üniversiteler, YÖK E2 Nesnel bir gösterge

9 Tablo 2. Türk üniversitelerinin sıralamasında kullanabilecek potansiyel göstergeler (devam). Lisans üstü programa kabul edilenlerden başka bir üniversiteden lisans derecesine sahip olanların yüzdesi Lisansüstü programa kabul edilen öğrencilerin ortalama ALES puanları TÜBİTAK ve benzeri kurumlardan burs alan lisansüstü öğrenci sayısı oranı Yıllık verilen toplam veya öğretim üyesi başına yüksek lisans ve doktora derecesi sayısı TÜBİTAK ve TÜBA ödüllü öğretim üyelerinin sayısı Toplam veya öğretim üyesi başına makale (SCI, SSCI ve AHCI) Toplam veya öğretim üyesi başına atıf (belirli yıllar arasında) h-indeksi 10 un üzerinde olan öğretim üyelerinin sayısı Toplam ve öğretim üyesi başına dış destekli proje bütçesi Bağışlar Öğretim üyesi başına yıllık BAP bütçesi Patent sayısı Teknokent (varsa) şirket sayısı (veya öğretim elemanlarının kurdukları veya görev aldıkları şirket sayısı) Kentin ana dinamikleri düzeyinde memnuniyet (Valilik, Belediye, Ticaret Sanayi Odaları, STK lar) (**) Üniversiteler, YÖK E2 Nesnel bir gösterge Üniversiteler, YÖK E2 Nesnel bir gösterge Üniversiteler, ilgili burs kurumları E2 Nesnel bir gösterge Üniversiteler, YÖK E2, A Nesnel bir gösterge TÜBİTAK ve TÜBA E1, E2, A Nesnel bir gösterge ISI Web of Science E2, A Nesnel bir gösterge ISI Web of Science E2, A Nesnel bir gösterge ISI Web of Science E2, A Nesnel bir gösterge Üniversiteler ve ilgili fon kuruluşları E2, A Nesnel bir gösterge Üniversiteler ve bağış TH Nesnel bir gösterge yapan kurumlar Üniversiteler ve YÖK E2, A Nesnel bir gösterge Türk Patent Enstitüsü E2, A, TH Nesnel bir gösterge ve üniversiteler Üniversiteler A, TH Nesnel bir gösterge Anket TH (*) Hedef grupların ve genel olarak tüm paydaşların beklentilerini dikkate alarak, bu göstergelerden bazıları değiştirilebilir, dikkate alınmayabilir ve yeni göstergeler ilave edilebilir. Bu göstergelerin birlikte değerlendirilmesi çok kritik bir süreçtir. Göstergelerin doğru, adil ve beklentilere uygun bir şekilde değerlendirilmesi oldukça zordur. Bu nedenle kullanılan göstergeler, nesnel, ölçülebilir, mantıklı ve karşılaştırılabilir olmalıdır. Veriler, geçerli, güvenilir ve doğrulanabilir olmalıdır.

10 Ayrıca, bu noktada, önerilen ve bazı sıralama sistemlerinde yaygın olarak kullanılmakta olan birkaç önemli gösterge ile özel değerlendirme yapılmıştır: İndeksli makale sayısı: İndeksli dergilerin etki faktörü ve bu dergilerde yayınlanan makalelerin kalitesi önemli farklılıklar göstermektedir.. Son yıllarda hem dünyada hem de ülkemiz adresli SCI yayınların sayısı önemli artışlar sergilemiştir. Üniversitelerimizde uygulanmakta olan Atama ve Yükseltme Kriterleri, TÜBİTAK yayın teşvikleri (parasal) ve bazı üniversitelerin yayın teşvikleri (parasal) bu yayın sayılarının artmasında ciddi bir rol oynamaktadır. Ancak, bazıları da paralı yayın yapılabilen dergilerdeki düşük kalitedeki yayınların yaklaşık %50 sinin Türkiye adresli olması bu konuda uygulanmakta olan politikaların gözden geçirilmesi gereğinin açık göstergesidir. h-index: Hirsch (2005) tarafından geliştirilen bu indeks, araştırmacıların etkinliğinin, yaptıkları yayın ve bu yayınların aldıkları atıflar cinsinden niceliksel ve niteliksel olarak karşılaştırılmasında kullanılmaktadır. Atıf sayıları: Alandan alana çok önemli farklılıklar arz etmektedir. Örneğin matematik alanından yapılan bir makalenin atıf beklentisi 1 ise, bu beklenti Kimya alanında 15, Fizik te 19 ve Klinik Tıp alanında ise 78 olmalıdır (Podlubny, 2005). Bu tür bir parametre, aynı alanda çalışan iki araştırmacının bilimsel etkinliği ölçmede ve alansal bazda bir sıralama için yararlı olabilir. Ancak, bu verilere dayanarak farklı iki alandaki araştırmacının karşılaştırılması veya üniversitelerin sıralanması kesinlikle gerçekçi olmayacaktır. Farklı alanların karşılaştırılabilmesi için verilerin muhakkak alansal bazda boyutsuzlaştırılması (normalleştirilmesi) gerekir. Yukarıda sıralanan makale ve h-index gibi parametreler bazında da söz konusu olan bu durum mutlaka dikkate alınmalıdır. Burada not etmekte yarar vardır ki, maalesef ülkemizde bu tür alansal bazda değerlendirmeler yetersizdir. Bu hususun önemli olduğu, bu bildiri kapsamında olmayan, ancak kongrenin ilgi alanında olan önemli konulardan biri olan Atama ve Yükseltilme ölçütleridir. Örneğin, farklı iki alanda çalışan akademik personel birçok üniversitede aynı atama-yükseltme kriterlerine tabi tutulabilmektedir. Bu parametrelere dayalı ölçütlerle yapılan değerlendirmelerde, doğru, liyakat esaslı, vicdani ve mantıklı bir değerlendirme için, alansal bazlı bu gerçekleri muhakkak dikkate alınmalıdır. GENEL DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER 1. Sıralamada amaç, bir dış ve karşılaştırmalı bakış açısından yüksek öğretim hakkında şeffaflık oluşturmaktır. Veriler, eğer kurum bulunduğu konumu nedensel olarak sorguluyorsa, bir şekilde iyileştirmeye de katkıda bulunabilir. Bu nedenle, sıralama sonuçları, bütün yukarıda sıralanan olumsuzluklarına rağmen iyileştirme için araç ve fırsat olarak değerlendirilmelidir. Sıralama, amaç olmamalıdır. Amaç, yüksek öğretim kurumlarının kalitesinin iyileştirilmesi ve bu hedefte toplam kalite yönetimi anlayışı olmalıdır. Sıralamalar kesinlikle kalite göstergesi gibi algılanmamalıdır. Çünkü kalite, her zaman bir standart ortaya koyar, izler, değerlendirir ve sürekli iyileştirir. Kalite söz konusu olduğunda, asgari sağlanması gereken koşulların da tanımlanması gerekir. Buna karşın, sıralamalar, sundukları verilerle, kalite güvence sistemlerinin geliştirilmesine ve iyileşmeye katkıda bulunabilir. 2. Sıralamalar, üniversitelerin fiziki kapasite, misyon ve benzeri birçok parametredeki farklılıklarını dikkate almamaktadır. Özel göstergelerle belirlenen bir değerler

11 sistematiği farklılıklar gözetilmeksizin üniversitelerden beklenmektedir. Önemli olan üniversitelerin eğitim-öğretim, araştırma ve topluma hizmet bileşenlerinde, kendi seçtikleri, tanımladıkları ve odaklandıkları ilgi yelpazelerinde vizyon, misyon ve değerlerine uygun olarak özgün ve nitelikli çıktılar üretebilmesidir. 3. Sıralamalar, mutlaka alan veya program bazında olmalıdır. Program bazlı değerlendirmeler, geliştirme ve iyileştirmeye dolayısıyla toplam kalite yönetimine daha çok katkıda bulunacaktır. REFERANSLAR Aguillo, I. F., Granadino, B., Ortega, J. L. & Prieto J. A. (2006). Scientific research activity and communication measured with cybermetrics indicators. Journal of the American Society for Information Science and Technology, 57(10), Aguillo I. F., Ortega, J. L. & Fernandez, M. (2008). Webometric ranking of world universities: introduction, methodology, and future developments. Higher Education in Europe, 33(2), Artushina, I. & Troyan, V. (2007). Methods of the quality of higher education social assessment. Higher Education in Europe, 32(1), Berghoff, S., Brandenburg, U. & Böling D. M. (2008). Identify the best: the CHE excellence ranking of European graduate programmes in the natural sciences and mathematics. Higher Education in Europe, 33(2), Billaut, J. C., Bouyssou, D. & Vincke, P. (2010). Should you believe in the Shanghai ranking?. Scientometrics, 84(1), Bookstein, F. D., Seidler, H., Fieder, M. & Winckler, G. (2010). Too much noise in the Times Higher Education rankings. Scientometrics, 85(1), Cheng, Y. & Liu, N. C. (2007). Academic ranking of world universities by broad subject fields. Higher Education in Europe, 32(1), Clarke, M. (2007). The impact of higher education rankings on student access, choice, and opportunity. Higher Education in Europe, 32(1), Cunningham, S. (2008). Universities and discipline cluster ranking systems and humanities, arts, and social sciences. Higher Education in Europe, 33(2), Dehon, C., McCathie, A. & Verardi, V. (2010). Uncovering excellence in academic rankings: a closer look at the Shanghai ranking. Scientometrics, 83(2), Devinsky, F. (2008). Ranking of Slovak higher education institutions: three years of experience. Higher Education in Europe, 33(2), Drewes, T. & Michael, C. (2006). How do students choose a university?: an analysis of Fapplications in Ontario, Canada. Research in Higher Education, 44(7), Fadeeva, Z. & Mochizuki, Y. (2010). Higher education for today and tomorrow: university appraisal for diversity, innovation and change towards sustainable development. Sustainability. Science, 5 (2), Federkeil, G. (2008). Rankings and quality assurance in higher education. Higher Education in Europe, 33(2), Florian, R. V. (2007). Irreproducibility of results of the Shanghai academic ranking of world universities. Scientometrics, 72(1), Jobbins, D., Kingston, B., Nunes, M. & Polding, R. (2008). The complete university guide- a new concept for league table practices in the United Kingdom. Higher Education in Europe, 33(2), Kalanova, S. (2008). The methodology of ranking higher education institutions in Kazakhstan. Higher Education in Europe, 33(2), Kivinen, O. & Hedman, J. (2008). World-wide university rankings: a Scandinavian approach. Scientometrics, 74(3),

12 Liu, N. C. & Cheng, Y. (2005). The academic ranking of world universities. Higher Education in Europe, 30(2), Lukman, R.,Krajnc, D. & Glavic, P. (2010). University t-ranking using research, educational and environmental indicators. Journal of Cleaner Production, 18(xx), McCormick, A. C. (2008). The complex interplay between classification and ranking of colleges and universities: should the Berlin principles apply equally to classification? Higher Education in Europe, 33(2-3), Molinari, J. F. & Molinari, A. (2008). A new methodology for ranking scientific institutions. Scientometrics, 75(1), Molinari, A. & Molinari, J. F. (2008). Mathematical aspects of a new criterion for ranking scientific institutions based on the h-index. Scientometrics, 75(2), Montesinos, P., Carot, J. M., Martinez, J. M. & Mora, F. (2008). Third mission ranking for world class universities: beyond teaching and research. Higher Education in Europe, 33(2), Morse, R. J. (2008). The real and perceived influence of the US new ranking. Higher Education in Europe, 33(2), Podllubny, I. (2005). Comparison of scientific impact expressed by the number of citations in different fields of science. Scientometrics, 64(1), Pokholkov, Y. P., Chuchalin, A. I., Agranovich, B. L. & Mogilnitsky, S. B. (2007). Ranking of Russian higher education institutions. Higher Education in Europe, 32(1), Proulx, R. (2007). Higher education ranking and leagues tables: lessons learned from benchmarking. Higher Education in Europe, 32(1), Siganos, A. (2008). Rankings, governance, and attractiveness of higher education: the new French context. Higher Education in Europe, 33(2), Sowter, B. (2008). The times higher education supplement and Quacquarelli Symonds (THES-QS) world university rankings: new developments in ranking methodology. Higher Education in Europe, 33(2), Spitzeck, H. & Siegenthaler, C.P. (2007). Value driven and Stakeholder-based ranking- a closer look at evaluating education for sustainable development. Higher Education in Europe, 32(1), URL-1: IHEP (Institute for Higher Education Policy)- URL-2: Report 2009: 27 R- Ranking of universities and higher education institutions for student information purposes?, Högskoleverket, Swedish National Agency for Higher Education- URL-3: MUP: The Center for measuring university performance- URL-4: Akbulut, U., Kişisel web sayfası, Usher, A. & Savino, M. (2007). A global survey of university ranking and league tables. Higher Education in Europe, 32(1), Williams, R. & Dyke, N. V. (2007). Measuring the international standing of universities with an application to Australian universities. Higher Education, 53(6), Williams, R. (2008). Ranking Australian universities: controlling for scope. Higher Education in Europe, 33(2),