KAYIT DIŞI EKONOMİ. Yazan:Yusuf KILDİŞ I-GİRİŞ

Transkript

1 KAYIT DIŞI EKONOMİ Yazan:Yusuf KILDİŞ I-GİRİŞ Gelişme yolunda olan ülkelerin iktisadi sorunları içerisinde kayıt dışı ekonominin diğerlerine nazaran ayrı bir yeri ve önemi vardır. Kayıt dışı ekonominin nedenlerine ve sonuçlarına bakıldığında diğer ekonomik sorunlardan etkilenen ve bu sorunları etkileyen son derece kompleks yapılı; bazen bağımlı bazen de bağımsız değişken halinde fakat daha da önemlisi içerisinde iktisadi faktörler dışında sosyal, psikolojik, siyasi ve ahlaksal boyutların tamamıyla yakın ilgili olan, teorik çapta bir çok çözüm önerileri sıralanan fakat bir türlü ortadan kaldırılamayan bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Kamu finansmanında vergilerin ağırlıklı paya sahip olduğu bilinen bir gerçektir. Ayrıca vergi gelirlerinin toplam kamu gelirleri içerisindeki payının büyük olması da ülkeler arasında gelişmişlik göstergesidir. Gelişmiş ülkelerde bu oran %90 ların üzerinde iken gelişme yolundaki ülkelerde bu oranın %70 lerin altında olduğunu görmekteyiz. Gelişme yolundaki ülkelerde ki bu durum kayıt dışılığın açık bir göstergesidir. Vergi gelirlerindeki yetersizlikler kamu harcamalarının finansmanında borçlanma ve para basımı yollarına gitmeyi zorlamakta bu da enflasyonist açığı sürekli genişletmektedir. Özellikle borçlanma yoluyla özel sektörün üretken yatırımlarına gidebilecek fonlarını kamu kesimine aktarmak ve bunları özel sektörden daha verimsiz kullanmak, büyüme hızlarını sürekli düşürmekte ve ekonomik istikrarsızlıklara yol açmaktadır. Bu çalışmamızda kayıt dışı ekonominin ortaya çıkış nedenleri, kayıt dışı ekonominin etkileri, kayıt dışı ekonomiyi tahmin yöntemleri ülkemiz ve yabancı ülkeler açısından ele alınarak incelenmeye çalışılmıştır. 1

2 II- KAYIT DIŞI EKONOMİ KAVRAMI Yer altı ekonomisi, illegal ekonomi, kara ekonomi, resmi olmayan ekonomi, gizli ekonomi, düzensiz ekonomi, marjinal ekonomi, kayıp ekonomi, karaborsa ekonomisi, gözlenemeyen ekonomi, nakit ekonomisi, paralel ekonomi, enformel ekonomi, vergi dışı ekonomi vb adlarla 1 benzer anlamlara gelen kayıt dışı ekonomi kavramı; Bilinen istatistik yöntemlerine göre tahmin edilemeyen ve Gayri safi Milli Hasıla hesaplarını elde etmede kullanılamayan gelir yaratıcı ekonomik faaliyetlerin tümüdür 2. Başka bir ifade ile kayıt dışı ekonomi, belgeye hiç bağlanmamış yada içeriği gerçeği yansıtmayan belgelerle gerçekleştirilen ekonomik faaliyetlerin devletin bilgisi dışına taşınmasıdır. Yer altı ekonomisi, resmi gayri safi milli hasıla içerisinde hesaplanmayan bütün üretimleri kapsar. Boyutu, %3 ile %40 arasında değişebilmektedir. Oranlar arasındaki bu genişliğin sebebi, yer altı ekonomisiyle ilgili değişik tanımların yapılmasıdır. Örnek vermek gerekirse, yer altı ekonomisi ile ilgili yapılan çalışmaların bir çoğunda ev işleri analize dahil edilmemiştir. Bir tahmine göre ödeme yapılmayan ev işlerinin ekonomik değeri Amerika da 1981 yılının resmi rakamlarıyla Gayri Safi Yurtiçi Hasılanın %31 i kadardır 3. Nakit işlemlerinin artmasıyla büyüyen yer altı ekonomisi hakkında Ergard L. Feige nin yaptığı tahminde, Amerika da kayıtlara girmeyen gelirlerin miktarının yıllık bazda 800 milyar civarında olduğunu tespit edilmiştir 4. Farklı yöntemlere göre birbirinden oldukça farklılık gösterebilen kayıt dışı ekonominin ölçümü oldukça zor bir işlem görünümündedir. Geniş anlamda vergi kaçakçılığına bakıldığında, vergiye karşı koyma olarak nitelendirilmektedir. Dar anlamıyla vergi kaçakçılığı ise, vergi kanunlarına aykırı davranmak ve kanunları uygulamakla görevli bulunan idarenin aldığı önlemlere karşı gelmek suretiyle, ya da az vergi ödemek şeklinde olabilmektedir 5. Kayıt dışı ekonomi kısaca kamunun denetimi dışındaki ekonomik faaliyetler olarak da tanımlanabilir. Bireylerin veya işletmelerin ekonomik faaliyet ve işlemlerini 1 AYDEMİR, Şinasi; Türkiye de Kayıtdışı Ekonomi Maliye Hesap Uzmanları Derneği yayını, İstanbul 1995, s.8. 2 DERDİYOK, Türkmen; Türkiye nin Kayıtdışı Ekonomisinin Tahmini, İktisat Dergisi, Mayıs1993, sayı:14, s KACAPYR, Elia; Notes From Underground, American Demographics, Ocak 1998, s FİERMAN, Jaclyn; The Growing Underground, Fortune, sayı 129, s KABATAŞ, Kemal; Vergi Kaçakçılığı ve Denetimi, Yaklaşım, sayı 22, s.10. 2

3 kamunun denetimi dışında tutmasının en önemli nedeni ise vergi kaçırma arzusudur. Batılı ekonomiler de kayıt dışı ekonomi denildiğinde daha çok uyuşturucu ve silah kaçakçılığı gibi yasadışı sektörler akla gelmektedir Türkiye de ise bunlarda dahil olmak üzere kayıt dışı ekonomi daha çok eşya ve hizmet akımlarının belgelendirilememesi şeklinde ortaya çıkmaktadır 6. III- KAYIT DIŞI EKONOMİNİN ORTAYA ÇIKIŞ NEDENLERİ Günümüzde dünyanın hiçbir ülkesinde sıfırlanamayan, ancak ülkemizde büyük boyutlara ulaşmış olan vergi kayıp ve kaçaklarının nedenleri arasında önemli görünenler şu şekilde sıralanabilir 7 : Mali ve ekonomik nedenler ( enflasyon, gelir dağılımı, vergi adaleti) Hukuki nedenler ( Yasaların basit ve açık olmaması, sık değişikliğe uğraması, vergi oranlarının yüksekliği, istisna ve muafiyetler, üniter yapıdaki bozulma, defter tutma hadleri) İdari nedenler( Vergi idaresinin organik yapısı, teknik yapı, personel yapısı ve denetim mekanizması) Sosyal nedenler(vergi ahlakı, mükellef psikolojisi ve tarihsel nedenler) Siyasal nedenler ve baskı gruplarından kaynaklanan nedenler. Yukarıda sunulan sınıflandırmayı üçlü bir ayırımla şu şekilde de sınıflandırıp açıklamalarımızı derinleştirebiliriz: A- MALİ NEDENLER Kayıt dışı ekonomiyi ortaya çıkaran en önemli sebeplerin başında vergilendirme ile ilgili sorunlar görülmektedir. Bunları kendi içerisinde dört alt başlık altında inceleyebiliriz 6 ENGİNDENİZ, Sait; Türkiye de Gelir Vergisi Açısından Kayıt Dışı Ekonomi ve Tarımsal Gelirlerin Vergilendirilmesinin Önemi, Vergi Sorunları dergisi, sayı 92, s TOSUNER, Mehmet; Vergi Kayıp ve Kaçakları Sorununa İlişkin Görüş ve Öneriler, Vergi Sorunları, sayı 85, s.65 3

4 1-Vergi oranlarının yüksekliği ve vergiye karşı direnç Vergi oranları ile kayıt dışı ekonomi arasında doğru yönlü bir ilişkinin varlığından söz edebiliriz. Vergi oranlarının gelişmiş ülkelere göre nispeten fazla olduğu gelişme yolundaki ülkelerde kayıt dışı ekonominin boyutları da büyüktür. Örneğin A.B.D de para talebi yaklaşımına göre 1990 yılında kayıt dışı ekonominin oranı 8 % arasında tahmin edilmektedir bu ülkenin vergi oranlarına baktığımızda artan oranlı gelir vergisi tarifesinin %15 den başlayıp %28 de son bulduğunu görebiliyoruz, gelişme yolunda bir ülke olan ülkemizde ise ilgili yılda vergi oranlarının %25 den başlayıp %55 de bittiğini ve kayıt dışı ekonominin de çeşitli hesaplamaların ortalaması olarak( Derdiyok, Özsoylu, Kasnakoğlu) * %14.8 olarak hesaplayabiliriz. Dolayısıyla iktisattaki ceteris paribus yaklaşımıyla bakıldığında yani diğer şartlar analiz dışında tutulduğunda vergi oranlarının yükselmesi kayıt dışı ekonominin boyutunu artırır yargısına varabiliriz. Giles ve Caragata nın 1996 yılında Kanada için yaptıkları bir araştırmaya göre Kanada nın efektif vergi oranlarının %36.1 den %30 a azaltılırsa bunun kayıt dışı ekonominin GSYİH ya oranını %15 den %13 e düşüreceğini tahmin etmişlerdir. Ekonomik büyüme ve diğer dinamik etkiler bir tarafa bırakılırsa vergi açığı aynı zamanda %5.4 den %3.9 a veya diğer bir ifadeyle 35.5 milyar Kanada dolarından 25.5 milyar Kanada dolarına düşecektir. Onlara göre devletin rolü daha da küçültülürse kayıt dışı ekonominin GSYİH ya oranı %10 lar seviyesine kadar düşebilir ve vergi açığı GSYİH nın %2.1 ine düşer diğer bir ifadeyle 13.8 milyar kanada dolarına geriler 9. Vergi oranlarının ekonomik faaliyetlere olan etkisi teorik çapta bir çok çalışmayla kanıtlanmıştır, ancak bunlar içerisinde en çok bilineni Arthur Laffer tarafından ortaya konulan ve arz yönlü iktisatın en önemli dayanağını oluşturan vergi oranları ile vergi gelirleri arasındaki ilişkidir. Bu analizde vergi oranlarının belli bir orandan sonra vergi gelirlerini düşüreceği belirtilir; vergi oranlarının optimalin üzerine çıktığı zamanlarda vergi gelirleri azalmaya başlar çünkü insanlar çalışma yerine 8 Friedrich SCHNEİDER; The Shadow Economies of Western Europe, Economic Affairs, September 1997, ss * ortalamalara dahil edilen rakamlar için bkz AYDEMİR, Türkiye de Kayıt Dışı Ekonomi, s.35. 4

5 vergisiz para kazanma yollarını ararlar yani esasen vergi oranları artmaya başladığında ekonomik faaliyetlerde rakamlarda ifade edildiği şekilde azalma olmaz sadece yüksek vergi oranları sebebiyle kayıtlı ekonomiden kayıtdışılığa kayış söz konusu olur bu durumda da kayıtlı ekonominin boyutu küçülür Hükümetler, yüksek vergi oranlarının etkisini hafifletmek için vergi muafiyet ve istisna uygulamasına giderler, bu durumda da vergi adaleti gittikçe bozulur, istisnalardan yararlanamayanlar kendilerinin de daha az vergi verebileceklerini düşünerek vergi kaçakçılığı yoluna gidebilirler. Tabiidir ki istisna ve muafiyet uygulamaları rekabet eşitsizliğine de sebep olmaktadır. Vergi mükelleflerin vergi kaçakçılığı yapma düzeyini dört değişken belirler. Bunlardan birincisi bir vergi denetimi geçirme ihtimali, ikincisi beyan dışı kalan gelir sebebiyle ödenecek vergi cezasıdır. Üçüncü olarak mükelleflerin muhatap oldukları marjinal gelir vergisi oranı sayılabilir. Son sırada ise mükelleflerin risk alma eğilimi yatmaktadır. Mükellefler, yakalanma ihtimaline göre ödeyecekleri vergi cezası, tam beyan yapmaları halinde ödeyecekleri vergi miktarından daha düşükse, vergi kaçırma eğiliminde olacaklardır. Denetim geçirme ve ceza görme ihtimali yüksek ise vergi kaçakçılığı düzeyi düşecektir. Gelir sahiplerinin hemen hemen tamamı çeşitli sebeplerle vergilerini ödemek istemezler. Onlara göre vergi vermesi gerekenler hep başka kişilerdir. Bu sebeple kamu harcamalarını karşılamak için şart olan vergiler ihtiyariliğe bırakılmamıştır. Ancak bu durum mükelleflerin rızasının aranmayacağı anlamına gelmemelidir. Çünkü mükellefin rızasına dayanmayan vergiler, dirençle karşılaşırlar. Mükellef ile vergi idaresinin uzlaşamaması sonucunda mükellef vergi ödemeye karşı direnir. Böylece vergi bilinci vergi ödenmemesi gerektiği yönünde oluşmaktadır. 9 GİLES, David; The Hidden Economy and Tax- Evasion Prosecutions in New Zealand, Department of Economics, University of Victoria, Nisan 1996, s.3. 5

6 Vergi konusunda uzlaşmanın sağlanamamış olması durumunda vergiye karşı koymanın farklı biçimlerde ortaya çıktığı görülmektedir. Bunlar dört grupta toplanabilir 10.!Bireysel olarak ya da topluca kamu gücüne karşı baskı yapılabilir. Örneğin bir verginin kabulü sırasında parlemento üzerinde veya vergilendirme işlemleri ile ilgili olarak mali idare üzerinde baskı yapılabilir ki, bu her zaman suç niteliğinde değildir.!hukuksal yollarla daha az vergi ödenmesi şeklinde olabilir (vergiden kaçınma)!doğrudan doğruya vergi kanunlarına ve mali idarenin uygulamalarına karşı gelinebilir (vergi kaçakçılığı)!ayaklanmaya yakın bir biçimde vergiye karşı koyma olabilir Bütün bunların yanında vergiye karşı koyma yolları, zamana, ekonomik ve sosyal sınıflara göre değişik biçimlerde olabilir. Örneğin büyük sanayici ve iş adamları hukuksal yollardan yararlanarak vergiden kaçınma yolunu yeğledikleri halde, küçük ve orta ölçekli işletmeler doğrudan vergi kaçakçılığına başvururlar. Bütün bunlara ilave olarak akademik çevrelerce ve diğer uzmanlarca, mükellefin vergiye karşı tepkisinin, özellikle psikolojik kaynaklı yönünün, bilimsel ve teknik bir zeminde incelenmesi hususu ihmal edilmiş ve bu konuda genellikle vergi mevzuatı ile vergi idarelerinin eksikliklerinin ön plana çıkarılması ile yetinilmiştir. Ayrıca 7. Beş Yıllık Kalkınma Planında Vergi ile İlgili Yapısal Düzenlemeler sıralanmış ancak bu hususa değinilmemiştir. İlgili düzenlemeler çerçevesinde kurulması öngörülen Vergi İstişare Konseyinde mükelleflerin de katılımının sağlanması bu yöndeki çalışmalarda etkinlik oluşturabilecektir 11. K.D.V. oranlarının yüksekliği de fatura-fiş pazarlığını hızlandırmakta ve belgesiz alış-verişi yaygınlaştırmaktadır. Dolayısıyla K.D.V. oranlarının düşürülmesi bu tür pazarlıkların son bulmasına sebep olacaktır. 10 AYDEMİR, Şinasi; KOBİ ler ve Kayıt Dışı Ekonomi, Türkiye Orta ölçekli işletmeler, Serbest Meslek Mensupları ve Yöneticiler Vakfı, Kasım 1994 Ankara, s.24. 6

7 Avrupa Topluluğu K.D.V nde iki veya üç oranlılığa yönelik bir harmanizasyon arayışı içerisindedir. Ülkemizin de bu uyumlaştırmaya katılabilmesi içinde K.D.V oranları; normal oran %10, temel gıda maddeleri ile kültür ve eğitim amacı taşıyan mal ve hizmet teslimlerinde %3, lüks tüketim malları içinde %20 olmalıdır 12. Amerika da da ulusal bir perakende satış vergisinin, ulusal gelir vergisinin yerine oranının artmasıyla, birincil endişe konusu olarak vergi erezyonunun liderliğinde yaygın bir vergi kaçakçılığı ve vergiden kaçınmanın ortaya çıkması söz konusudur 13. Daha açık bir ifadeyle vergi gelirleri içerisinde dolaylı vergilerin payının artış göstermesi ve dolaysız vergilerin payının azalması kayıt dışılığa sebebiyet verecek olumsuz bir gelişmedir. 2-Vergilendirme Ortamının Belirsizliği Bundan tam 223 yıl önce, iktisadın babası sayılan Adam Smith in Ulusların Zenginliği kitabının son cildinde vergileme ile ilgili prensipler açıklanmıştır bunlardan bir tanesi de vergide belirlilik ilkesidir. Bu ilkeye göre mükellef ödeyeceği verginin miktarını, zamanını ve ödeme şeklini daha önceden bilmesi gerektiği esası vardır. Yani vergilerin belirli olması için vergi kanunları geriye doğru yürümemelidir, vergi aflarına mümkün olduğunca yer vermemeye çalışılmalıdır. Çünkü mükelleflerin ileride bir vergi affı olabileceği yönünde beklentisinin olması vergi ödeme konusunda esnek davranmasına yol açacaktır, bu durumda vergi idaresi o derece iyi çalışmalıdır ki, mükellef vergi affı beklentisi içerisinde değil denetim korkusu içinde işlemlerini kanunlara uygun bir biçimde gerçekleştirsin. Vergi aflarının diğer olumsuz bir etkisi de vergilendirmede adalet ilkesinde görülmemektedir. Vergisini zamanında ödeyen mükellefler, vergisini ödemeyip cezalı duruma düşen fakat sonrada bu cezaları affedilen mükellefleri gördüklerinde gelecek vergilendirme dönemlerinde ödemeleri gereken vergiyi azaltma yollarını aramaktadırlar. 11 DOĞANYİĞİT, Sadettin; Vergi Kaybının Önlenmesinde Mükellefle Olan İlişkilerin Önemi, Yaklaşım dergisi sayı 41,s TOBB un Kayıt Dışı Ekonominin Vergilendirilmesi Raporu, Yeni Türkiye, Eylül-Ekim 1995, Yıl 1, sayı 6,s MURRAY, Matthew N.; Would Tax Evasion And Tax Avoidance Undermine A National Retail Sales Tax?, National Tax Journal, Mayıs 97, sayı 50, s

8 Türk vergi mevzuatı çok sayıda yasa hükmü, Bakanlar Kurulu kararı ve genel tebliğle uzmanların bile izlemekte zorluk çektiği bir görünüm içindedir. Mükerrer maddeler, geçici maddeler değiştirilen maddeler verilendirmede açıklık ilkesini zedelemektedir. Bu nedenle vergi yasalarının yeniden redakte edilmesi gerekmektedir. Bu arada mevzuatın vergi idaresi ve mükelleflerce rahatça izlenebilmesi için vergi ile ilgili her türlü hükmün vergi yasalarında yer almasında yarar vardır. Vergi kanunları ile Türk Ticaret Kanunu ve Sermaye Piyasası Kanunu arasındaki uyumsuzluklar giderilmelidir. Vergi mevzuatının uluslar arası ilişkilerde yeni durumlarla uyumlu hale getirilmesi gereklidir 14. Ülkede uygulanan vergi mevzuatı, ülkenin ekonomik, sosyal, mali ihtiyaçlarına cevap veremiyorsa, sade, kolay anlaşılır bir yapıda değilse, sürekli değiştirme ihtiyacı gösteriyorsa ve istikrarlı bir yapı arz etmiyorsa vergi kaçağı artar 15. Dolayısıyla vergilendirmede basitlik ilkesi çok büyük önem taşımaktadır. Vergilerin basit olması, hem vergi idaresinin hem de vergi mükelleflerinin işini kolaylaştırır. Vergiler basit olarak düzenlenirse milli gelire reel anlamda hiçbir katkısı olmayan mali müşavir, muhasebeci gibi kesimlerin sayısı azalır ve bu kimseler ekonomide daha üretken faaliyetlerde bulunurlar 16. Vergi yükümlülerinin rahatsızlığına yol açan ve çoğu zaman mağdur olmalarına sebebiyet veren bir başka husus, 1980 sonrası dönemde hükümetlerin anayasanın 73/4. Maddesi ile kendilerine tanınan kısmi düzenleme yetkisini aşırı kullanmalarıdır. Meclisi devre dışı bırakarak, Bakanlar Kurulu Kararları şeklindeki düzenlemelerle çok sık yapılan mevzuat değişiklikleriyle ortaya çıkan belirsizlik ortamında mükellefler ve doğal olarak vergi idaresi zor durumda kalmaktadır Muhasebe ve Müşavirlik Hizmetlerinin Yetersizliği Mükellefle vergi idaresi arasında köprü vazifesi gören muhasebeci ve mali müşavirler vergi kaybının önlenmesinde çok önemli bir role sahiptirler. Dolayısıyla vergi kaçakçılığının önlenmesinde bilhassa sahte fatura temininde mal bedeli yüksek gösterilerek maliyet ve giderler şişirilmektedir. Muhasebeci ve müşavirlik hizmeti 14 KIRBAŞ, Sadık ; Türkiye de Vergi Kaçağı Sorunu, Mali Hukuk dergisi, sayı 43, s ARIKAN, Zeynep; Vergi Kaçağının Nedenleri ve Çözüm Yolları, Maliye yazıları, sayı 44, s AKTAN; Coşkun Can; Ağır Vergi Yükü ve Yeraltı Ekonomisi, Vergi Sorunları, sayı 125, s TOSUNER, Mehmet; a.g.m., s.71 8

9 yapanların bu hususta çok hassas davranmalı, davranmayanlar hakkında da ağır müeyyideler getirilmelidir. Bu konuda en önemli problemlerden biri de bu mesleği icra edenlerin nitelikleridir. Vergi ve muhasebe ile çok fazla ilgisi olmayan çeşitli meslek mensuplarının, mesleğin çekiciliği noktasından hareketle yapmış oldukları baskılar sonucu, bir uzmanlık niteliği gerektiren Yeminli Mali Müşavirlik mesleğine kolayca geçebilmelerine olanak tanınmış olması, bu mesleği sıkıntıya düşürmeye başlamıştır Sayılı Yasanın çıkışı sırasında ve daha sonradan, bu mesleklerin gelecekteki parlak yerini gören bazı kesimler ve meslek mensupları bu yasanın kapsamı içine girmeye çalışmışlardır Vergi İdaresi ve Denetimden Kaynaklanan Nedenler Kayıt dışı ekonominin önlenmesinde belki de en etkili olanı denetim hususudur. Mükellefler kendilerinin ne kadar az denetleneceğini bilirlerse vergi kaçırma konusunda o oranda cesaretli olacaklardır. Fakat ülkemizde vergi inceleme oranları son derecede düşük orandadır(%3-5). Bunun temelinde de vergi inceleme elemanlarının sayıca yetersiz olması, vergide uzmanlaşan kişilere özel sektörden son derecede cazip tekliflerin gelmesi ve kamunun bu elemanları bünyede tutacak imkanlar sunamaması gelmektedir. İnceleme elemanlarının bir grubunun ayrıca idari teftişte görev almaları da vergisel incelemelerde yoğunluğu azaltmaktadır. Bu kişilere belli bir süre kamuda çalışma zorunluluğu getirilebilir. Vergi kaçakçılığı, hukuken kasden vergi ziyaına yol açmaktadır. Ekonomik olarak da vergi, yönetim etkinsizliğinin temel yansımasıdır. Mükellefin vergiye uyum göstermemesi de yönetimin etkinsizliğinin temel kaynaklarından biridir. Dolayısıyla, vergi kaçakçılığı güdüsü, vergiye uyumsuzluktan kaynaklanmaktadır. Denetimin ve cezaların düşüklüğü, risk alma eğiliminin güçlü oluşu, vergi oranlarının yüksekliği kaçakçılık davranışı için gerek şarttır fakat yeter şart değildir. Ayrıca kaçakçılık fırsatlarının da varlığı gerekir. Bu fırsatların iyi bir vergi idaresi ile ortadan kaldırılması yani vergi mevzuatındaki boşlukların düzeltilmesi denetimlerde bir artış olmasa da kayıt dışılığı azaltacaktır 19. Uygulamaya bakıldığında mükellefler ödemeleri gereken vergiyi ödememeleri halinde kendilerine kesilecek ceza ile bu paranın repoya veya 18 AYDEMİR; Türkiye de Kayıt Dışı Ekonomi..., s.67. 9

10 bonoya yatırılması halinde elde edilecek geliri hesaplamaktalar ve eğer faizden elde edecekleri gelir cezadan fazla ise vergilerini yatırmama yoluna gitmektedirler. Dolayısıyla vergi cezaları kaçakçılığı caydırıcı bir seviyeye getirilmeli, ancak vergi cezaları çok ta yüksek tutulmamalıdır çünkü bu seferde mükellef, vergi memurlarıyla uzlaşma yoluna giderek rüşvet ve yolsuzluk artış gösterebilecektir. Vergi idarelerinin de bu bağlamda verimli çalışma koşullarına ulaştırılmaları şarttır. İlk etapta Türkiye Çapında vergi daireleri arasında ve diğer devlet daireleri ile çok hızlı bir şekilde bağın kurulabilmesi ve daireler arasında eş güdümün sağlanmasında, mükelleflerin bütün iktisadi işlemlerinin takip edilmesinde bilgisayar sistemine süratle geçilmeli ve çalışmalar hızlandırılmalıdır. Bunun yanında vergi kaçakçılığının en çok gerçekleşme imkanı bulduğu nakit paradan plastik para adı verilen kredi kartı, banka kartı ve çek gibi bankaların vasıta olacağı bir ödeme sistemine geçilmelidir. Fatura verme sınırında olduğu gibi belli bir meblağı aşan ödemeler çek veya kredi kartı ile ödenmesi zorunluluğunda olmalıdır. Esasen yapılan analizler göstermiştir ki vergi kaçakçılığı ve vergiden kaçınma olguları kabul edilir fakat hiçbir zaman temelli ortadan kaldırılamaz. Vergi yapısında gerçekleştirilen değişiklikler de bunu tam önleyemez ve bu değişiklikler vergi idaresinin tecrübesini, başka bir deyişle uzmanlaşmasını engelleyerek vergi erezyonunun sürmesine katkı sağlar 20. Kayıtlara alınmamış gelirin izlenmesinde A.B.D de Federal Hükümet yeni metotlara göre yazılmış raporları kullanıldı ve kayıt dışı ekonomi sebebiyle yıllık 170 milyar$ lık vergi kaybı tespit edildi. A.B.D de vergi yönetiminden sorumlu en üst düzeyde bir kuruluş olan Internal Reserve Service yer altı ekonomisini engellemede, denetçilerine endüstrilerin harcamalarını kontrol ettirmiştir ve bu yolla endüstrilerin gelirlerini doğru olarak tespite çalışmıştır 21. B- SİYASAL NEDENLER Mükelleflerin kayıp ve kaçaklar konusunda davranışlarını etkileyen en önemli belirleyicilerden birisi de siyasal iktidarların tutumudur. Ülkemizde siyasal iktidarlar, 19 BATIREL, Ömer Faruk; Vergi Kaçakçılığı ve Vergiye Gönüllü Uyum, Vergi Dünyası, sayı 175, s MURRAY, a.g.m, s SPEER, Tibbett L. ; Digging Into The Underground Economy, American Demographics, sayı 17, s

11 genellikle baskı gruplarının istekleri doğrultusunda kararlar alarak oy uğruna vergilendirmekten vazgeçebilmekte ve vergi yükünü belirli kesimlere yükleyebilmektedirler. Bundan başka siyasal partilerin vergileme konusunda da değişik görüşleri, birbirinden zıt uygulama projeleri bulunduğundan, politik istikrarın bulunmadığı ülkemizde her seçim döneminde mükelleflerin beklentileri başlamaktadır. Her şeye yeniden başlanacak havası verilen vergi paketi projelerinin çokluğu, ciddi ve istikrarlı vergi politikası olmadığı izlenimini uyandırdığından, yükümlüler kendi kararlarıyla kişisel çıkarlarını korumaya yönelmektedirler , 1960,1970 ve 1980 sonrasında yapılan vergi kanunu değişiklikleri, iktisadi kriz dönemlerinin hemen arkasında, kamu gelirlerini artırmak amacıyla gerçekleştirilmiştir. Aşarın kaldırılmasıyla çiftçi kesiminin rahatlatılarak geniş halk kesiminin desteği temin edilmiştir. Azalan aşar vergisi geliri istihlak vergisi ile telafi edilmiştir. Bir vergi yükü artarken diğeri artırılmıştır. Ayrıca 1980 sonrasında verilen teşvikler ve konulan istisna ve muafiyetler, dengesizliği büyüttüğü gibi, piyasa payı yüksek; her alanda faaliyet gösteren işletme türlerini holdingleri ortaya çıkarmıştır 23. Bu arada daha önce mevcut olan servet beyanı müessesesinin kaldırılmasının haklı sebepleri ortaya konabilmiş değildir. Türkiye Büyük Millet Meclisi ile pek çok meslek sahiplerinin ve pek çok kurumu yöneticileri ile üyelerinin mal beyanını tabi tutulduğu ülkemizde vergi mükelleflerinin mal beyanının dışında bırakılması haklı sebeplerle savunulamaz. Bu bakımdan gerek kara paranın aklanmasının önlemesi gerekse kayıt dışı ekonomiden sağlanan kazançların vergilendirilmesi için servet beyanı müessesesinin yeniden yasalaştırılmasına ihtiyaç vardır 24. C) EKONOMİK NEDENLER Kayıt dışı ekonominin yoğun bir şekilde yaşandığı ülkelerde en önemli ekonomik sorunlardan birisi de enflasyondur çünkü enflasyon mükelleflerin fiktif karlarının da vergilendirilmesine sebep olur. Özellikle artan oranlı gelir vergisi yapısına sahip olan ülkelerde gelir dilimi kaymasıyla mükellefler reel gelirleri artmasa da daha üst bir gelir dilimine kayarak vergi yükleri hızlı bir artış trendine girer. Bu 22 TOSUNER, Mehmet; a.g.m., s ŞENGÜL, Selami; Kayıt Dışı Ekonomi, İmaj yayıncılık, Ankara 1997, s ERİMEZ, Rüştü; Kayıt Dışı Ekonomi ve Vergi, Vergi dünyası, sayı 188, s.7. 11

12 durum da mükelleflerin bazı kazançlarının vergi idaresinden gizlenmesi sonucunu doğurur. Bunun sonucu olarak da devlet yetersiz kalan vergiler sebebiyle sınırsız bir şekilde borçlanma ve para basımına gider ve faiz oranlarının yükselmesiyle enflasyon oranı artar ve akabinde de gelir dağılımındaki denge bozulur. İktisat teorisi, bireyi rasyonel davranan ve bunun sonucunda da refahını azamileştirme çabası içinde bir varlık olarak ele almaktadır. Vergi kaçakçılığı, mikro ekonomi çerçevesinde, rasyonel davranan bireylerin belirsizlik veya riziko şartlarında refahlarını artırma çabası içinde karar vermeleridir. Birey vergi kaçırarak- daha az gelir vergisi ödeyerek- daha az gelir kaybına uğrayacak ve faydasını artıracaktır 25. Kayıt dışılığın ekonomik sebeplerinden birisi de milli gelirin ülke içerisinde bireyler ve firmalar arasında adil dağılmamasıdır. Gelişme yolundaki ülkelerde özellikle orta sınıfın azlığı, alt ve üst tabakaların yoğunluğu; kayıt dışı ekonominin önemli nedenlerinden birisini oluşturmaktadır. Bu durum özellikle küçük aile şirketlerinde görülmektedir. Küçük şirketler, büyük firmalarla rekabet edebilmek için vergi kaçakçılığına imkan buldukları anda bu fırsatı değerlendirmektedirler. Bu firmalarda, denetim ve belge düzeni büyük ölçekli firmalara göre daha düşük seviyede bulunduğundan kaçakçılık eğilimi de artış göstermektedir. Bunun yanında gelir dağılımındaki bozukluk küçük yaştaki çocukların kayıtsız olarak çalışmalarına yol açtığı gibi marjinal kesimi(ayakkabı boyacılığı, jetonculuk, işportacılık v.b.) genişletmekte bu sektörde de işlemlerin kayıt dışı tutulması sebebiyle vergi kaçakları artmaktadır. Dolayısıyla istikrarlı bir istihdam politikasıyla yeni iş yerlerinin açılması marjinal kesimi azaltacağı gibi işgücünün kayıt altına alınmasında önemli bir politik araç vazifesi görecektir. Tabii ki bu bağlamda nüfus politikasının da düzenlenmesi, aile planlamasına önem verilmesi gerekmektedir. Çünkü, nüfusun kontrolsüz bir şekilde artması kayıt dışı istihdamı, peşinen de kayıt dışı gelirleri artıracaktır. Bazen bazı firmalara tanınan istisnalar bunlardan yararlanamayanlar için geçerli bir vergi kaçakçılığı nedenini oluşturmaktadır. Örneğin yatırım indiriminden ancak belirli yatırım tutarlarını geçenler faydalanabilmektedir. Bu durum, bu tutarlara ulaşamayan kişi veya firmalara karşı haksız bir rekabeti oluşturabilecektir. Çünkü yatırım indiriminden istifade eden bir gerçek veya tüzel kişilik, maliyetlerini azalttığı için mallarını daha düşük fiyatlarla piyasaya sürebilecek bu durumda yatırım 12

13 indiriminden yararlanamayan firma açısından haksız bir rekabeti doğuracaktır. Bu gibi istenmeyen sonuçların doğmasının önlenmesinde, kanuni düzenlemelerin çok titiz yapılması gerekmektedir. Dolayısıyla Mükellefler arasında farklı vergisel yükümlülükler doğuracak kanuni düzenlemeler kayıt dışı ekonominin boyutlarını genişletecektir. Emek üzerindeki vergi baskısının azaltılması, sermaye ve ekonomik sistem açısından faydalı sonuçlar doğuracaktır. Şöyle ki; Brüt ücret- net ücret açıklığının daraltılması istihdamı artıracak, kayıt dışı istihdam yönündeki basınçları azaltacaktır. Bunun dolaylı bir sonucu ise gelir vergisi ve SSK primi tahsilat artışı olacaktır 26. Dolayısıyla bu kurumların borçlanma gereksinimleri azalacak ve enflasyonist baskılarda bir nebze de olsa azalış gösterecektir IV- KAYIT DIŞI EKONOMİYİ TAHMİN YÖNTEMLERİ Kayıt dışı ekonominin ölçülmesiyle ilgili gerek ülkemizde gerekse yurt dışında yapılmış bir çok araştırma bulunmaktadır. Esasen bu çalışmalardan hiç biri kayıt dışılığı tam olarak ölçme gücüne sahip değildir. Çünkü kayıt dışı ekonominin sürekli kontrol edilecek bir bölgesi yoktur. Her an ve her ortamda kayıt dışı faaliyetler gerçekleşebilmektedir. Fakat bunlar bahane edilerek kayıt dışı ekonomiyi ölçmeye yanaşmamak da hata olacaktır. Bu durumda kayıt dışı ekonomiyi ölçmeye gayret göstermeli fakat esas olarak mesaiyi kayıt dışı ekonomiyi azaltmak için önlemler geliştirmeye adamalıyız. Bu bağlamda kayıt dışı ekonominin ölçülmesinde genel olarak kullanılan üç yöntem kullanılmaktadır. Bunlar; Doğrudan ölçme yöntemleri ve dolaylı yöntemlerdir. A)Doğrudan Ölçme Yöntemleri Mikro bazda yapılan bu tip ölçümlerde, rasgele seçimler sonucu yapılan tespitlerden genellemelere gidilir. Belli bir zaman kesitinde gizli ekonomik faaliyetlerin hacminin belirlendiği bu yöntemde anketler önemli bir rol oynar 27. Kayıt dışı ekonominin doğrudan ölçülebilmesi için gelir elde edenler arasında araştırma yapılabilir. İstatistik kuruluşları, vergi idaresi, bankalar ve özel araştırma ve 25 ÖZSOYLU; a.g.e., s OYAN; Oğuz; Türkiye Ekonomisi, İmaj Yayıncılık, Ankara 1998, s ÖZSOYLU; Ahmet Fazıl; Türkiye de Kayıt Dışı Ekonomi, Bağlam yayıncılık, İstanbul 1996, s

14 anket kuruluşları bu yöntemi kullanırlar. Gelir elde edenlere, ne kadar gelir elde ettikleri ve bu gelirin ne kadarını kayıtlarına yansıttıkları sorularak yapılır. Anket ya da inceleme sonucunda elde edilen sonuçlar kendi aralarında belli kategorilere ayrılarak, kayıt dışı ekonominin tamamına ulaşılmaya çalışılır. Bu yöntemin çok sağlıklı sonuçlar verebilmesi mümkün görülmemektedir. Eğer, araştırmayı yapan kamu otoritesi ise, gelir elde edenlerin doğru yanıtlar vermesi beklenmemelidir. Bankaların araştırma yapması durumunda ise tam tersi bir sonuç elde edilebilir. Çünkü banka nezdinde kredibilitesini artırmak isteyenler, gelirlerini olduğundan daha yüksek gösterebilirler 28. B) Dolaylı Yöntemler 1-Gayrisafi milli hasıla yöntemi Bu yöntemde, GSMH hesaplamasında kullanılabilecek ve kayıt dışı ekonomi için gösterge olabilecek her türlü veriden yararlanılmaktadır. Üretime, gelire, harcamaya ve istihdama ilişkin veriler birlikte kullanılmaktadır. GSMH hesaplamasında üretim, gelir ve harcama yöntemlerinden birisinden yararlanıla bilindiği gibi, bazı ülkelerde birden fazla yöntem birlikte kullanılabilmektedir. Normal olarak bu üç yöntemin kullanılması durumunda, aynı sonuçlara ulaşılması gerekir. Ancak kayıt dışı ekonominin varlığı, farklı yöntemlerle ulaşılan sonuçların farklılaşmasına yol açmaktadır. Gelir yöntemiyle bulunacak büyüklükle, üretim yaklaşımıyla bulunan değer karşılaştırılabileceği gibi, harcamalar yaklaşımıyla da kayıt dışı ekonomiden elde edilen gelirin harcamaya dönüşme aşamasında tespiti mümkündür. Ancak, döviz ve altın gibi tasarruf araçlarına yatırım eğiliminin yüksek olduğu dönemlerde ve yurt dışına transferlerin varlığında bu yaklaşımda sağlıklı sonuç vermeyebilir. 2-İstihdam Yaklaşımı Bu yöntemde nüfusun, sivil işgücü arzının ve istihdamın zaman içindeki gelişimine bakılarak kayıt dışı ekonominin varlığı ve büyüklüğü konusunda tahminde bulunulmaya çalışılmaktadır. Sivil işgücü arzının toplam nüfusa oranı ile istihdamın toplam nüfus içindeki payında, zaman içinde benzer gelişmenin olması beklenir. Eğer 28 AYDEMİR; Türkiye de Kayıt Dışı Ekonomi... s

15 bu gelişim olmuyor ve zamanla istihdamın toplam nüfusa oranı, işgücü arzının toplam nüfusa oranının altında kalıyorsa, kayıt dışı istihdamın varlığından söz edilebilir. Resmi istatistiklere göre çalışan kişi sayısı ile, sosyal güvenlik kuruluşlarına bağlı olarak çalışan kişi sayısı arasındaki fark da bir kısım istihdamın kayıt dışı yaratıldığının ciddi bir göstergesidir. 3- Parasalcı Yaklaşım Bu yönteme göre çek ve nakit para kullanımı kayıt dışı ekonomi hakkında ilgililere bilgi verebilir. Parasalcı yaklaşıma göre kayıt dışı ekonomide yapılan ödemelerin büyük çoğunluğu, bu konudaki denetimlere imkan vermemek bakımından nakit para ile yapılmaktadır. Kayıt dışı ekonominin boyutlarını ölçmek için para piyasasındaki hareketler izlenmektedir. Bu yaklaşımda dolaşımdaki paranın mevduata oranının zaman içinde artması, paraya olan talebin arttığını ve dolayısıyla kayıt dışı ekonominin genişlediğini göstermektedir. V- KAYIT DIŞI EKONOMİNİN ULUSLAR ARASI BOYUTU Kayıt dışı ekonominin ölçülmesinde resmi ve resmi olmayan ekonomi üzerindeki etkilerin ölçülmesinde bir çok engellerin aşılması gerekmektedir, fakat bu konuda bazı ilerlemeler kaydedilmiştir. Kayıt dışı ekonominin ölçülmesi imkansız denecek kadar zor olsa bile imkansız değildir. Para talebi yaklaşımı gibi metotlarla OECD ülkelerindeki kayıt dışı ekonominin boyutları hakkında bazı gerçekler temin edilebilmiştir. Günümüzde dünyadaki kayıt dışı sektörün büyüklüğü 3 trilyon dolar olarak tahmin edilmektedir. Gelişmiş ülkelerde kayıt dışı ekonomi GSMN nin %10-15 i civarındadır 29. Metodun sonuçlarından çıkartılan izlenime göre kayıt dışı ekonomi ölçülebilir. Araştırılan 17 OECD ülkesinin 11 inde bu ülkelerde kayıt dışı ekonominin boyutlarının 15

16 gayri safi milli hasıla içindeki payının %10 dan fazla olduğunu kanıtlamaktadır. Ölçümlerde bir çok yöntem arasında herkes tarafından kabul edilen bir metod yoktur. Her yaklaşımın kendine göre zayıf noktaları ve kuvvetli noktaları vardır ve her bir yöntem, özel sonuçlar ortaya koymaktadır. Değişik metodlar oldukça geniş aralıklı tahminler yapsalar da, üzerinde uzlaşılan genel kanı OECD ülkelerinde geçtiğimiz son on yılda kayıt dışı ekonominin büyüdüğü şeklindedir. Bu özellikle Avusturya da ispatlanmıştır ki bu ülkede kayıt dışı ekonomi; 1975 de milyar Avusturya Schillinginden(resmi GSMH nın %1.73 ü) 1995 yılında milyar schilling e (Resmi GSMH nın %7.20 sine) çıkmıştır. Uluslararasında döneminde önemli vergi indirimleri gerçekleştirilmiştir. Bununla beraber kayıt dışı ekonominin boyutu genişlemiştir. Keza, kayıt dışı ekonominin içinde çalışanların sayısının artması, düşük dolaysız vergi yükünün etkisini bastırıcı bir rtki göstermiştir. Vergi geliri potansiyeli, ölçülemeyen gizli ekonomi sonucu azalır. Kayıt Dışı ekonominin büyüklüğü ülkeden ülkeye değişir. Bu farklılıklar ise vergi yükü, düzenleyici sistemin karmaşıklığı ve vergi ahlakı gibi değişkenlerin bir yansımasıdır. Aynı zamanda kayıt dışı ekonomi zaman içerisinde de değişir. Frey ve Weck- Hanneman (1984) yaptıkları bir çalışmada 1978 yılında 17 OECD ülkesinde kayıt dışı ekonominin resmi GSYİH ya oranını Japonya için %4.1, ABD için %8.3, İsveç için %13.2, Kanada için %8.8 bulunmuştur. Aigner in yaptığı çalışmada ise A.B.D için oranlar GSMH nın %4 ü ile %33 ü arasında değişmektedir. Buna karşılık aynı oranlar 1970 yılında %2.6 ile %11 arasında değişmekteydi. Kanada için yapılan araştırmalar ise farklı sonuçlar doğurmuştur. Örneğin Mirus ve Smith(1994) 1976 yılı için yaptıkları araştırmada oranı %5 ile %7 arasında bulmuştur yılı için de Spiro(1993), %15 bulmuştur. Mirus ve Smith in 1997 yılındaki çalışmasında Kanada için oranı %15 olarak bulmuştur. A.B.D için oranı (kayıt dışı ekonomi/gsyih) 1970 yılı için Tanzi(1983) %2.6, Schneider ve Pommerehne (1985) %11 oranında bulmuşlardır. Buna karşılık Bhattacharyya(1990) 1960 yılı için Birleşik Krallık ta oranı %3.8, 1976 için %11.1 ve 29 ALTUĞ, Osman; Türkiye de Kayıt dışı Ekonomi Paradaki Sıfırların Artması Rant Arama ve Enflasyon Vergisi Yönünden Yeniden Yapılanma, Yeni Türkiye, Eylül-Aralık 1998, sayı 23-24, s

17 1984 için ortalama %8 olarak bulmuşlardır. Chote(1995) ise bu oranın %6 ile %8 arasında değişebileceğini belirtmiştir 30. David Giles in 1998 yılında Kanada ve Yeni Zelanda için yaptığı çalışmada şu sonuçlar ortaya çıkmıştır 31 : - Kayıt dışı ekonominin göreceli büyüklüğü son yıldır artmaktadır. - Vergi yükü, kayıt dışı ekonomiyi etkileyen temel itici güçlerden birisidir. - Vergi bileşimi de kayıt dışı ekonomiyi etkileyen faktörlerden biridir( dolaysız vergilerin payının artışı kayıt dışı ekonomiyi artırabilir). Friedrich Schneider yapmış olduğu bir araştırma sonucunda Ülkeler açısından kayıt dışı ekonomiyi aşağıdaki şekilde tespit etmiştir: Tablo 1: Para talebi ve model yaklaşımlarını uygulayarak gölge ekonomisinin boyutu Para Talebi Yaklaşımı Modelinde Resmi GSMH içerisinde Kayıt dışı Ekonominin Boyutu ÜLKELER Avusturya Belçika Kanada Danimark a Almanya Finlandiya Fransa İrlanda İtalya Japonya Hollanda Norveç İspanya İsveç İsviçre İngiltere A.B.D Kaynak: Friedrich Schneider, The Shadow Economies of Western Europe, Economic Affairs, September 1997, s GİLES, David; The Underground Economy: Minimizing the Size of Government, Department of Economics University of Victoria, Mart 1998, s GİLES, David; Causality Between the Measured and Underground Economics in New Zealand, Department of Economics University of Victoria, Şubat 1996, s.2. 17

18 VI- KAYIT DIŞI EKONOMİNİN TÜRKİYE DEKİ BOYUTLARI Kayıt dışı ekonomi bütün sektörleri içine almış, ölçümü oldukça güç ve karmaşık olan bir olgudur. Kayıt dışı ekonomi gerçeği, ekonomik göstergelerin hatalı sonuçlar doğurmasına sebep olmaktadır; GSMH rakamları, kayıt dışı ekonomi sebebiyle hatalı çıkmakta, bu sebeple büyüme rakamları da gerçeği yansıtmamaktadır. Bu rakamlara göre yapılan tahmin ve değerlendirmeler de dolayısıyla samimi olmamaktadır. Ülkemizde de bu konu üzerinde çalışan değerli araştırmacılarımız farklı sonuçlara ulaşmışlardır. Tabii ki, ülkemizde ki veri yetersizlikleri ve olan verilere bazı durumlarda ulaşma zorlukları kayıt dışı ekonominin ölçülmesinde de zorluklar doğurmuştur. Yapılan araştırmalar sonucunda Türkiye deki kayıt dışı ekonomi ölçümleri; çeşitli araştırmacılarca %1.50 ile %137.8 arasında değerler şeklinde bulunmuştur. Aşağıdaki tabloda çeşitli araştırmalarda bulunan Türkiye deki kayıt dışı ekonominin boyutları özetlenmiştir. Tablo: 2 Türkiye de Kayıt Dışı Ekonominin Boyutlarını Ölçmeye Yönelik Olarak Yapılan Tahminler ARAŞTIRMACILAR TAHMİN YILI KAYIT DIŞI EKONOMİ /GSMH(%) YÖNTEMLERİ ALTUĞ Kayıt dışı ücret yaklaşımı DERDİYOK T. Parasalcı Yaklaşım Vergi Yaklaşımı -Vergi incelemelerine göre HAKİOĞLU D. ÖZSOYLU A.F. Parasalcı Yaklaşım -Ekonometrik GSMH yaklaşımı Parasalcı yaklaşım İşlem Hacmi Yaklaşımı KASNAKOĞLU TEMEL.A ŞİMŞEK.A. YAZICI. K. Parasalcı Yaklaşım -Ekonometrik Harcamalar Yaklaşımı Vergi Yaklaşımı Parasalcı Yaklaşım -İşlem Hacmi Yaklaşımı Kaynak: Aydemir; a.g.e., s.35- Özsoylu; a.g.e., s

19 Türkiye de kayıt dışı çalışanların, yaklaşık resmi kayıtlı çalışanlar kadar olduğu tahmin edilmektedir. Türkiye, GSMH nın yaklaşık %50 si oranındaki boyutları ile dünyada Rusya ve Polonya nın ardından kayıt dışının en yaygın olduğu üçüncü ülke konumundadır.(204465*0.50=102232). Türkiye de sayısı 4,5 milyona ulaşan kaçak işçilerin asgari ücretten sigortalanması durumunda tahmini açığı 535 trilyon TL olan SSK nın 690 trilyon TL lik ek kazanç elde edeceği hesaplanmıştır 32. VII- KAYIT DIŞI EKONOMİNİN ETKİLERİ Literatürde kayıt dışı ekonominin etkileri bahsinde olumlu ve olumsuz etkiler üzerinde durulurken, bunlar içerisinde olumsuz etkilerin ağırlığı gün geçtikçe artış göstermektedir. Kayıt dışı ekonominin Olumsuz etkileri, sosyal barış üzerinde, ekonomi üzerinde ve rekabet üzerinde ve sosyal güvenlik sisteminde olabilmektedir. A) Kayıt Dışı Ekonominin Olumlu Etkileri Kaçakçılığın olduğu durumda GSMH seviyesinin daha yüksek olması başlıca iki sebebe dayandırılmıştır. Bunlardan ilki, kaçakçılığın olduğu durumda ücret ödemelerinden vergi kesilmeyeceği için emek talebinin emek fiyatına esnekliğinin yüksek olduğu varsayımı altında, emek talebinin artacağıdır yani kayıt dışı ekonomi istihdamı artıracaktır Çünkü,işverenler daha düşük işçilik maliyetleriyle karşılaşacaklar işçilerin ise reel ücretleri artacaktır. İkincisi ve daha da önemli olanı ise, GSMH nin kendi başına tüketim düzeyinden etkileneceği ve tüketimin artmasıyla çarpanın etkisiyle GSMH seviyesinin yükseleceğidir 33. Vergi kaçakçılığı vergiye tabi geliri azaltmak suretiyle fiili vergi oranında düşüş yaratır. Bu düşüş vergi kaçıranların kullanılabilir gelirini artırır. Bu durumda ekonomide kullanılmayan yani atıl kapasite varsa marjinal tüketim eğilimine de bağlı olarak tüketim mallarına talep artacak, dolayısıyla yatırım mallarına olan talep seviyesi yükselecek ve sonuçta yatırımların artmasıyla milli gelir seviyesi yükselecektir. 32 ALTUĞ, a.g.m., s YILMAZ, Gülay; Yer altı Ekonomisinin Doğurduğu Vergi Kaybının Hesabı İle İlgili Yaklaşımlar ve Türkiye de Yer altı Ekonomisinin Doğurduğu Vergi Kaybı, Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi Özel Sayı Prof. Dr. Halil Nadaroğlu na Armağan, Yıl: 1998, Cilt:XIV, Sayı: 1, s

20 Kişi ve kurumlar, vergiyi oto-finansman yöntemi olarak kullanarak büyümelerini sürdürebilmektedirler. Ekonomik büyümenin öncelikli tercih olduğu bir ülkede; eğer alınan vergilerle devlet tarafından gerçekleştirilen büyüme oranı, bu vergiler kişilerin elinde kalsaydı sağlanacak büyümeden daha düşük ise, kayıt dışı çalışmanın olumlu sonuçlar yarattığı ileri sürülebilir. Aynı zamanda, kayıt dışı çalışan ekonomik birimlerin kayıtlı ekonomik birimler karşısındaki rekabet avantajı ve hareket yeteneği dikkate alınırsa ekonomik büyümenin ivmesi iyice artacaktır. Kayıt dışının yararları arasında sayılan bir diğer özellik te kayıt dışılığın toplumda sosyal patlamaları engelliyeceği yolundaki görüştür bu görüşe göre mükellefler ağır bir vergi yükü altında ezilmektedirler, dolayısıyla hayatiyetlerinin devamı açısından vergi kaçırmak zorunda kalmaktadırlar böyle bir durumda devletin vergi gelirlerinde azalma olmakta fakat sosyal patlamalar da engellenmektedir ve buna ilave olarak ta ekonomiye canlılık getirmekte resesyon ve depresyon görülmemektedir. B) Kayıt Dışı Ekonominin Olumsuz Etkileri Kayıt dışı ekonominin bir çok olumsuz etkisi vardır. Bunlardan ilki olarak ekonomi üzerindeki olumsuz etkilerinden bahsedebiliriz; Kayıt dışı ekonominin büyümesi kayıtlı ekonominin küçülmesi demektir. Kayıtlı ekonominin küçülmesi de devletin vergi gelirlerinin azalması anlamına gelir. Vergi gelirleri azalan devletin iki seçeneği vardır; bunlardan ilki borçlanmadır. Borçlanma sonucunda özel sektörün verimli yatırımların kendisine çeken devlet crowding-out etkisiyle özel sektörün yatırımlarını azaltır. Ayrıca borçlanma sonucu tahvilleri değerinin artmasıyla piyasada faiz oranları artar ve bu mekanizmanın sonucunda enflasyon oranının artışıyla ülke bir çok sorunla karşı karşıya gelir açıkları diğer bir kapatma yolu olan para basma politikasında da sonuç anlatılandan farklı olmayacaktır. Bankalar da topladıkları mevduatı, reel üretime yönelen yatırımcılara aktaramazlar. Çünkü reel yatırımların karlılık oranının, devletin verdiği faiz oranını yakalaması zordur. Diğer taraftan devlete kredi vermek bankalar içinde çok az bir risk taşımaktadır. Bu durumda daha riskli olan özel girişimcilere kredi verilmemesi doğaldır. Bu süreç devam ettikçe, daha önceleri reel üretime katkıda bulunan sermaye sahipleri, ellindeki sermayeyi üretimden çekerek mali piyasalara, dolayısıyla 20