21. YÜZYILA DOĞRU DENİZLİ SANAYİİ SEMPOZYUMU

Transkript

1 tmmob makina mühendisleri odası 1. YÜZYILA DOĞRU DENİZLİ SANAYİİ SEMPOZYUMU EİM 199 BİLDİRİLER Bildiriler kitabında yer alan her türlü görüş, fikir, bilimsel sav ve alıntılar, tablo ve şekiller bildiri yazar / yasarlarına aittir. Bunlardan ötürü düzenleme kurulu sorumlu tutulamaz. Bu kitaptan yapılacak alıntılarda kaynak göstermek zorunludur. EDİTR Cemalettin Çağdaş Yılmaz Arslan YAPIM Deha Ajans Ltd. Şti. Tel: BASI Deha Mat Ltd. Şti. mmo yayın no: 199 ISBN 93930

2 DÜZENLEME URULU YÜRÜTME URULU mer GÜLEEN Remzi ERİŞLER Süleyman EVCİLMEN Tarık DEMİRAY Cemal GENCER Uğurcan NAZLI T.HikmetARAOÇ Turhan ONGEN Hasan CEBİROĞLU Dinçer METE Metin ALBEYOĞLU Selahattin SAPMAZ Hakkı ZÜTO Prof.Dr. Mehmet ATILGAN Faruk İNCEOGLU Fatih YAŞA.Faruk YÜSEL Servet TETİ Yaşar YIICI Ahmet SİNİL MMO Başkan Vekili MMO Bursa Şube Sekreteri MMO Antalya Şube Başkanı MMO Ankara Şube Sekreteri MMO Ankara Şube Y..Ü. MMO Adana Şube Y..Ü. MMO Eskişehir Şube Y..Ü. MMO İzmir Şube Y..Ü. MMO İstanbul Şube Bşk. Vekili MMO Edirne.Şube Bşk. Vekili MMO Aydın İl Temsilcisi MMO Muğla İl Temsilcisi MMO Fethiye İlçe Temsilcisi MMO Denizli Şube Y..Ü. MMO Denizli MMO Denizli MMO Denizli MMO Denizli MMO Denizli MMO Denizli Şube Y..Ü. >ube Sekreteri şube Saymanı Şube Y..Ü. >ube Y..Ü. jube Üyesi Ufuk ABALIOĞLU M.Gülşen GÜNGR İsmail ÇELİ İnci İLGAZ MevlütÇELİBİLE Erdoğan İRİŞ Ali DENİZ Mehmet SARICA Fatih DİLBAZ Ali Rıza YAZGAN İskender ERBİL SEMPOZYUM SERETERYASI Fatih YAŞA Erkin PALAMUTÇU SEMPOZYUM YERİ Çatalçeşme Oda Tiyatrosu Denizli Belediyesi Meclis Salonu DANIŞMANLAR URULU ABALIOĞLU Ali ABALIOĞLU İsmet ACAR Mehmet ADA H. Tekin AŞAHİN Yalçın AŞİTProf.Dr.M.Arif AYÜRE Faruk ALTUNTAŞ Turgay ALYANA Prof. Dr. İbrahim ASLANOĞLU Doç.Dr. Mehmet ATICI Sait ATMACA Mehmet AYDEMİR Mehmet AYDINLI Osman BAŞÇİFTÇİ Feyzullah BAYSAL Ali BEŞTAŞ Tanju CEYLAN Yrd.Doç.Dr. Tülay CONTAY Gürol ÇELİO Bülent ÇETİŞLİ Prof. Dr. Halil ÇİZMECİ Hasan ÇOPUR Süleyman DEĞİRMENCİ İsmail DEMİREREN İbrahim DEVELİ Hilmi DOĞUAltan DURMAZ Prof. Dr.Ali DUYSAL mer DÜLGEROĞLU Prof. Dr. Ercan ECE İsmail EDEM Ali EMİR Cahit ERDUYAN Tamer EREN Prof. Dr. Aslan ERGUN Yaşar Oğuz ERHAN Ramazan ERTÜR Necati ESEN Hasan EVRAN Vedat GERELİOĞLU İ. Hakkı GALP Prof. Dr. Hüsnü Yusuf GSU Yusuf Ziya GŞİN Ahmet GÜLSZ Doç. Dr. Alper GÜN Yücel GÜN ALP Sezai GÜRGÜN Ertan GÜVEN AL Ali HAZER Şeref İLGERİ Süleyman ALEMCİ Nail ARABACA Doç. Dr. Rasim ARAMANLI A. İhsan ASAPOĞLU emal ATRANCI Zafer AYA Ramazan AYNA Mustafa EÇECİ Müjdat IVANÇ Behçet OCABAĞ Durali OCAMAZ Hasan ONYALIOĞLU Hilmi SEOĞLU Cevdet UTLU R. Erhan MARIMAli NİZAMOĞLU İsmail OTİ Prof. Dr. Şener NCEL Abdi ZDEMİR Mehmet ZE Doç Dr. Ziya ZEMEÇİ Nejdet ZPINAR Doç. Dr. Yahya PANAYIR İlter RENDE Prof. Dr. Hikmet SALGAR Gültekin Okay SARAÇOĞLU nder ŞENEL Yavuz SİVRİ Esat SZESEN Nuri SÜZÜ Lerzan TAŞIRAN Cihan TERZİBAŞOĞLUAli TOSUN İsmail TOER Emin TÜRZ Hüseyin ÜLÜ Turhan ULUAYA Halil URGANLIOĞLU Bekir USLU M. Abdulkadir YALÇIN Cengiz YAVUZ Mehmet YILDIRIM Veli YUSUMUT Şah İsmail YÜSEL Prof. Dr. Mehmet ZEYTİNCİ Cüneyt İRTİBAT BÜROS Atatürk Bulvarı SS I'MMOB Makiııa Mühendis ıanı at: DENİZLİ Tel & \

3 İSTİHDAM DÜZEYİ, İŞGÜCÜ BİLEŞİMİ, NİTELİĞİ ve BLGESEL İNSAN GÜCÜ NİTELİĞİ Yrd. Doç. Dr. Ferhat ERARI Pamukkale Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi ğretim Üyesi 1. GİRİŞ Tüm ekonomilerde insan ihtiyaçlarının karşılanabilmesi amacıyla mal ve hizmetlerin üretiminde kullanılan kaynakların genel kıtlığı; bu kaynakların hem tümüyle hem de etkin bir şekilde kullanılamaması sorununu karşımıza çıkarmaktadır. aynakların tam olarak kullanılmasında ise özellikle bu kaynaklardan en önemlisi olan işgücü sözkonusu olduğunda, işsizlik ve istihdam diye adlandırılan önemli sosyoekonomik konuyu karşımıza çıkarmaktadır. 0. yüzyılda özellikle iki dünya savaşı dönemde ve özellikle 199 Ekonomik Bunalımı, özellikle batı ülkelerinde görülen geniş boyutlu işsizlik/eksik istihdam, iktisatçıları konu üzerinde düşünmeye yöneltmiş ve böyle bir ortamda ünlü ingiliz iktisatçı eynes'in Modern iktisat Teorisi ortaya çıkmıştır. Bu teorinin etkisiyle. Dünya Savaşı sonrası yapılan çoğu anayasalarda olduğu gibi planlı dönemde Türkiye anayasalarında ve kalkınma planlarında da işsizlikle mücadele ve istihdam seviyesinin yükseltilmesi devletin başta gelen ekonomik ve sosyal amaçlan arasında sayılmaya başlanmıştır. Bu bağlamda. Dünya Savaşı sonrası yıllarda gelişmiş ülkeler tam istihdam düzeyine yaklaşmış ya da yakalamışlardır. Ancak 190'li yıllarda görülen petrol krizi ile ortaya çıkan olumsuz ekonomik ortam, uluslararası ticaretin genişlemesindeki yavaşlama, işgücünün kompozisyonundaki yapısal değişim, teknolojik gelişme hızındaki düşme vb., gibi nedenler, tam istihdamın sağlanabilmesi için bu ülkelerde de uygun ekonomik ortamın tekrar ortadan kalkmasına neden olarak işsizlik sorununun yeniden gündemdeki önemini artırmış ve dev ekonomileri % 1'lere varan iki rakamlı işsizlik oranlan ile karşı karşıya getirmiştir. AB'nin yayınladığı istatistiklere göre, ingiltere'de 199'de % 8, olan işsizlik 199'da biraz düşerek %,9 olacağı, Fransa'da 199'de % 11, olan işsizliğin 199'da % 11, olacağı ve Almanya'da % 9, olan işsizlik oranının 199'da % 10, olacağı hesaplanmaktadır. Ülkemizde ise bu oran % 0'ler civarında tahmin edilmektedir. işsizlik gelişmiş ülkelerdeki ekonomik konjonktüre bağlı olarak artıp azalırken, kalkınmakta olan ülkelerde ve ülkemizde hızlı nüfus artışı (ve buna bağlı öteki demografik olumsuzluklar ile) yatırımların yetersizliği, enflasyon ve işe göre nitelikli işgücünün yetiştirilemesinde karşılaşılan yaygın ve mesleki eğitim sorunları gibi iç ve dış nedenler ile öteki yapısal sorunlar, işsizliğin yapısal ve kronik önemli bir sorun olarak devam etmesine neden olmaktadır.. İSTİHDAM DÜZEYİ, İŞGÜCÜ BİLEŞİMİ ve NİTELİĞİ.1. İşgücü Arzı ve İstihdam Düzeyi İstihdam basit olarak çalışabilir durumda olanlara niteliklerine ve yeteneklerine göre iş bulmak olarak tanımlanabilir. Günümüzde gelişmiş ve gelişmekte olan tüm ülkelerin belli başlı sosyoekonomik sorunlarından biri haline gelen, sosyal ve ekonomik maliyeti çok yüksek olan işsizlik her geçen gün ağırlığını biraz daha fazla hissettirmekte ve pek çok sorunu da beraberinde getirmektedir. Bu bakımdan tüm ülkeler için istihdam oldukça önemli bir konu olmaktadır. Diğer bir ifadeyle sosyoekonomik ve kültürel hayatımızın gelişip zenginleşmesinde temel faktör olduğu için hayati bir değer ve öneme sahip bulunmak 19

4 tadır (1). Tablo 1 : Türkiye'de Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ve iktisadi Faal Nüfus Gelişimi Yıllar Toplam Nüfus 01 (%) 1 (%) + (% Bağımlılık Oranı Y.F.N.* Y..O** , ,8 1., 8,8 1.01, ,.1,9 1.83, 8,0 1.00, ,0.190,3.113,, 1.83, , 9.8 8,3.1, 1, 18.03, , ,0.31,, , aynak : D.Y.E. Türkiye İstatistik Yıllığı ve Hanedeki İşgücü Anket Sonuçlarından yararlanılarak düzenlenmiştir. (*) : Iktisaden Faal Nüfus (Y.F.N.) (**) : İşgücüne atılma Oranı (Y..O.) Tablo l'de görüldüğü gibi ülkemizde özellikle genç nüfusta olmak üzere varolan hızlı nüfus artışı ve kentleşme özellikle kentlerde olmak üzere işgücü arzının, dolayısıyle aktif nüfusun artmasına neden olurken aynı paralelde yatırımların ve dolayısıyle işgücü taleplerinin artırılamaması nedeniyle işgücüne katılma oranının düşmesine neden olmaktadır. Bu durum ise genç bir nüfusuna sahip olan ülkemizin hızla artan nüfusuna istihdam yaratamamaktan kaynaklanan yapısal işsizlik sonucu ile karşı karşıya kalınmasına neden olmaktadır. Nitekim bu tür bir yapısal işsizliğin, genç nüfus grubunda kümelenmiş olduğu D.Y.E.'nün 199 yılına ilişkin verilerinden de anlaşılmaktadır. Buna göre, 199 yılında işsizlerin % 1,'sı 119, %,'ü 0 ve %,1'i 3 yaş grubunda kümelenmiş bulunmaktadır. te yandan toplam işsizlerin % 1'ini de bir yıldan fazla süredir iş arayanlar oluşturmaktadır. Türkiye'nin genç bir nüfus karakterinde olması ve dolayısıyle ekonominin özellikle 19 yaş grubunda büyük artışlarla karşı karşıya olması, ülkenin en önemli sosyoekonomik sorunlarından olan işsizliğin özellikle son on yılda etkisini gidererek artırmış bulunmaktadır. Ayrıca göç ve şehirleşme gibi öteki sorunlarda eklendiğinde işgücü arzı kaynaklarımız üzerinde ciddi baskı unsuru yaratmakta ve bu nedenlede işsizlik ülkede ciddi çözüm bekleyen sorunların başında yer almaktadır. Tablo : Yurtiçi istihdam (Bin işi) C) Sivil İşgücü Sivil İstihdam İşsiz İşsizlik Oranı (%) Eksik İstihdam ( ) Eksik İstihdam Oranı (%) aynak : D.P.T., D.Y.E. Hane Halkı İşgücü Anketi (yeni nüfus projeksiyonları doğrultusunda revize edilmiş yeni seri rakamlar olup, 1 yaş üzeri yaş grubunu kapsar). (*) : D.P.T. Tahmini (Nisan ayı itibariyle) (**): Eksik İstihdam : Ekonomik nedenlerle 0 saatten az çalışıyor olup, daha fazla çalışmak isteyenler ve mevcut işinden elde ettiği gelirin azlığı veya kendi mesleğinde istihdam edilmemesi gibi nedenlerle iş arayanları kapsamaktadır. 10

5 DPT tarafından DYE "Hane Halkı istatistik Anketleri" esas alınarak hazırlanmış bulunan yurtiçi istihdam istatistiklerine ilişkin aşağıdaki sayısal verilerden anlaşılacağı üzere (11); Ülkemizde sivil işgücü arzı 199 yılında 0. milyon iken, 199 yılında 1.9 milyon kişiye yükselmiş olup, 199 yılında ise sivil işgücünün. milyon kişiye yükselmesi beklenmektedir. Sivil istihdam ise 199 yılında 19 milyon kişi iken 199 yılında 0. milyon kişiye ulaşmış olup, 199 yılında ise 0.8 milyon kişi olacağı tahmin olunmaktadır. Diğer yandan D.Y.E. verilerine göre Ekim 1990'da %,3 olan işsizlik oranı, Ekim 1991'de % 8,'ye yükselmiş ve Nisan 199 yılında % 8,0 iken 199 yılında %,9 olarak gerçekleşmiş olup, 199 yılında ise %,3 olacağı tahmin edilmiştir. Bu bağlamda ortalama % 80 enflasyon oranı ve % 8 işsizlik oranı ile rahatsızlık endeksinin % 8890'larda olduğu ortaya çıkmaktadır. Ancak işsizlik sigortasının olmadığı, kendi hesabına ve ücretsiz işçi olarak çalışanların çoğunlukta bulunduğu ülkelerde, işsizlik kadar önemli ve dikkate alınması gereken bir diğer kavram da ekonomik nedenlerle 0 saatten az çalışanlar, gelir azlığı nedeniyle iş arayanlar ve esas mesleğinde çalışmadığı için iş arayanların oluşturduğu eksik istihdam kavramıdır. Bu ise istihdamı artırıp işsizliği aşağı çekmektedir. Bu nedenle eksik istihdamın işgücü içindeki oranında işsizlik oranının belirlenmesinde dikkate alınmasında yarar vardır. Bu oran ülkemizde 1993'te %,3 iken, 199'te % 8, olarak tahmin edilmiştir. Buna göre atıl durumda bulunan işgücü oranı 199 yılı itibariyle %,9 + % 8, = % 1,'dır. Ancak bu toplam oranın bugün için % 0'ler civarında olduğu da ileri sürülmektedir... İşgücü Bileşimi ve Niteliği onuya ilk önce ülkedeki istihdamın sektörel dağılımı açısından bakıldığında, toplam istihdamın tarım sektöründeki payı 199 yılında % 3, iken, 199 yılında %,8'e yükselmiş olup, 199 yılında ise %,9 olacağı tahmin edilmektedir. Sanayi sektörünün istihdamdaki payı ise 199 yılında % 1,8 iken 199 yılında % 1,3 olarak gerçekleşmiş olup, 199 yılında ise % 1,1 olacağı tahmin olunmaktadır. Hizmetler sektörünün istihdamdaki payıda 199 yılında % 39, iken 199 yılında % 3,9'a düşmüş olup, 199 yılında ise % 39,0 olacağı tahmin olunmaktadır (Tablo 3). Bu duruma göre tarım sektörünün istihdamdaki ağırlığı, ülkemizin sanayileşmiş ülkelerin istihdam yapısının oldukça gerisinde bulunduğunu ortaya koymaktadır. Çünkü istihdam içerisinde sanayi ve hizmetler sektörünün ağırlık kazanması gelişmişliğin de bir göstergesi olmaktadır. Nitekim Türkiye'de % 1'lar civarında olan istihdam içerisinde sanayinin payı gelişmiş ülkelerden Almanya'da % 1, Japonya'da % 3, Fransa'da % 31 ve A.B.D.'de % 8 dolaylarındadır. Tablo 3 ' Sivil istihdamın Sektörel Dağılımı (Bin işi) Yüzde Dağdım * Tarım Sanayi Hizmetler , 1,8 39,, 1,8 39,,8 1, 38,8,8 1,3 3,9,9 1,1 39,0 TOPLAM ,0 100,0 100,0 100,0 100,0 aynak : D.P.T., D.Y.E. Not : 1 ve üzeri yaş grubunda bulunan Türkiye toplam istihdamın sektörel dağılımıdır. (*) : D.P.T. tahmini (Nisan ayı itibariyle) te yandan DYE "Hane Halkı İşgücü Anketi" Ekim 199 sonuçlarına göre 0.93 bin toplam istihdamın.8 bini ücretli veya maaşlı, 1.8 bini yevmiyeli (mevsimlik, arzi, geçici), 1.01 bini işveren,.1 bini kendi hesabına ve.93 bini de ücretsiz aile işçisi olarak çalışanlardan oluşmaktadır. Bu verilere gö 11

6 re Türkiye'de ücret veya maaş karşılığı çalışanların payı % 3'ler civarında iken, kendi hesabına çalışanlar ile ücretsiz aile işçilerinin payı % 'ler civarındadır. Ülkemizdeki kayıtlı açık işsizlerin de yaklaşık %,'sı 09 yaş grubunda bulunmakta olup, bunu % 1, ile 19 yaş grubu izlemektedir. Buna göre dönemi genel olarak değerlendirilecek olursa, işsizlik sorununun 19 yaş grubunda kümelendiği görülür. te yandan ülkemizde açık işsizliğin en fazla mesleki becerisi olmayanlar arasında ve kentlerde görülmesine karşılık, işgücünün nitelik düzeyinin de iyi olduğu söylenemez. Nitekim T.Y.S.. tarafından yapılan bir araştırmaya göre (13); 199 yılı sonu itibariyle işçilerin öğrenim durumlarına göre dağılımı incelendiğinde, işçilerin yaklaşık yarısının (% 8,) ilkokul mezunu olduğu görülmekte olup, okuma yazma bilmeyenler (% 0,) ile yalnızca okur yazar (% 0,8) olanlar da hesaba dahil edildiğinde çalışanların öğrenim düzeylerinin ne kadar yetersiz olduğu dikkati çekmektedir. Meslek okulu mezunlarının toplam işçi sayısı içindeki payı da (%,) yetersizdir. Toplam çalışanlarda ortaokul mezunlarının oranı % 13,1, mesleki ortaokul mezunlarının oranı % 0,, lise mezunlarının oranı % 1,, meslek lisesi mezunlarının oranı % 1, ve yüksek tahsillilerin oranı da %,'tür. Bu veriler mevcut işgücü niteliğinin rekabet etmek durumunda olduğumuz gelişmiş ülkelere göre çok düşük olduğunu göstermektedir. Oysa insangücü kalitesi Türk ekonomisinin uzun vadede rekabet gücünü belirleyecek temel faktörlerin başında gelmektedir. Bu nedenle hem genel nüfusumuzun hem de bu duruma göre çalışanların nitelik ve beceri düzeylerinin vakit geçirilmeden geliştirilmesi, bu amaçla da mesleki ve teknik eğitim alanında işçiişverendevlet olmak üzere kesimlerarası işbirliğinin güçlendirilerek mikro ve makro alanda çağdaş yeni projeler geliştirilip uygulanmalıdır. Tahsil düzeyinin istihdama farklı oranlarda yansımasında olduğu gibi, kent ve kırsal kesimde de farklılık görülmektedir. Nitekim 199 yılı itibariyle işsizlik kentlerde % 9,3 iken, kırsal kesimde % 3,8'dir. Bu durum ise ülkemizin önemli sorunlarına kaynaklık eden kırdan kente göç olgusuyla, kırsal kesimdeki açık ve gizli işsizliğin kentlere taşındığının da bir göstergesidir. öyden kente göçün birinci nedeni de bilindiği gibi işsizliktir. Araştırmalar bu oranın % 30 civarında olduğunu ortaya koymaktadır. Diğer taraftan Harbİş Sendikası tarafından yapılan bir araştırmaya göre de 1 ve üstü yaştaki nüfusun %,'inin işgücüne dahil olduğu, bu oranın kadınlarda ise 199 yılında % iken bugün % 3, olduğu saptanırken, işgücüne katılım oranındaki bu azalmanın nedenleri olarak ta iç göçler, kentleşme, artan okullaşma ve tarımsal alanların üretim alanları dışında kalması gösterilmektedir. 3. BLGESEL İSTİHDAM DÜZEYİ, IŞGUCU BİLEŞİMİ ve NTTELIGI Denizli ilinin de içinde bulunduğu Ege Bölgesinde imalat sanayii istihdamı 1993 yılında bir önceki yıla göre % 1 oranında artarak % l'i büyük işletmelerde (8.88 kişi) ve % 39'u da OBI'lerde olmak üzere toplam 11. kişiye ulaşmıştır. Ancak bu istihdam artış hızı firma sayısı artış hızının gerisinde kalmıştır (10). Firma bazında ortalama istihdam OBI'lerde % 3 ve büyük işletmelerde % 9 oranında gerçekleşmiştir. Yine aynı yıl çalışanların % 1'i tüketim malları, % 30'u ara malları ve % 19'u da yatırım malları grubunda istihdam edilmiştir yılı itibariyle imalat sanayiindeki istihdamın illere göre dağılımında % 3, oranıyla izmir ilk syrayı alırken onu sırasıyla % 1 oranıyla Manisa ve % 9 oranıyla da Denizli izlemektedir. Denizli'nin ise 1990 yılı genel nüfus sayımı verilerine göre 0.88 olan toplam nüfusunun %,'ünü teşkil eden kişisini iktisaden faal olan 1 ve yukarı yaştaki nüfus oluşturmaktadır. Çalışanların işteki durumlarına göre de il genelindeki toplam 3. kişinin 39'u işveren konumunda ve 1.3'ü de ücretli iken, 'ü de ücretsiz aile işçisidir kişi ise kendi hesabına çalışanlardan oluşmaktadır (). Denizli'de 199 yılı sonu itibariyle Ticaret Odası'na kayıtlı 8.3 üye, Sanayi Odası'na kayıtlı ll üye, Ticaret Borsası'na kayıtlı 98 üye ve Esnaf Odaları Birliği'ne kayıtlı 1.3 (199 yılı sonu itibariyle), S.S..'na kayıtlı.3 aktif sigortalı üye ve Bağkur'a kayıtlı toplam aktif sigortalı üyemevcut bulunmaktadır (). Son yıllardaki tekstil ağırlıklı olarak hızla artan sanayileşmesi ile "Anadolu aplanları" içerisinde ilk sıralarda yer alan Denizli'deki istihdam yaratıcı bu ekonomik potansiyelin gelişimi aşağıdaki tablolardan (Tablo,,,, 8) anlaşılacağı gibi (3) Türkiye'nin ihracat ağırlıklı olarak dış rekabete açılma politikalarının yoğunluk kazanmaya başladığı 1980'li yılların özellikle ikinci yarısından itibaren ve 1

7 büyük işyerleri sayısında ise 198 ve 1990'lardan itibaren yükselen bir trend gösterir. Tablo : Denizli'deki işyeri ve Tesis Sayıları (Muhtelif Yıllar) ifyeri ve T*sl» Sayılan BOyflfc işyeri sayısı (» kişi <f*h$vm Joplam sanayi temi} Toplam amu özei üşök işyeri sayısı (10 kişi valıs» ırw)) Benizli i. Orgsaıu* Sanayi Belgesindeki öngörûlaı tesis sayı» Organize Sanayi Bölgesindeki garçdtlaşan tesis sayısı üçük sanat güderi toplam işyeri sayısı ? YIIJLAR 1990» Î991 90* m» » aynak : Denizli Valiliği kayıtlarından elde edilen verilerden yararlanılarak düzenlenmiştir. NOT : Denizli 1. Organize Sanayi Bölgesi m'dir. Denizli. Organize Sanayi Bölgesi (zdemir Sabancı O.S.B.) ise m'dir. : Tablo verilerine göre. Tablo 'teki verilere bakıldığında sanayi ana gruplarına göre büyük işyerleri sayısının 1993 yılı itibariyle 8 adet olduğu ve bunun % l'ini teşkil eden 13 adedinin dokuma, giyim eşyası ve deri sanayi işyerlerinden oluştuğu görülmektedir. Bugün ise elde edilen öteki bazı verilere göre de belli başlı 10 adet tekstil ve 10'a yakın da metal sanayi tesisinin olduğu şeklindedir yılı itibariyle de 0 büyük işyerinde toplam kişi çalışmakta olup, bu işyerlerinde çalışanların % 9'unu teşkil eden.0 kişi tekstil işyerlerinde çalışmaktadır. Aynı yılda küçük işyeri sayısı 0 olup, bu işyerlerinde de 1'si tekstil iş kolunda olmak üzere 8 kişi çalışmaktadır (Tablo ). Tablo ve 8'de ise bu işyerlerinin önemli miktarlarda yarattıkları katma değerler de yer almaktadır yılı itibariyle büyük işyerlerinde.13'ü kamuda olmak üzere 11. kişinin istihdam edilmekte olduğu Tablo 'dan anlaşılmaktadır. Tablo : Sanayi Ana Gruplarına Göre Büyük işyeri Sayıları ( ) ( ve daha fazla kişi çalıştıran işyerleri) Sanayi Grupları 31 Gıda, içki ve tütün sanayi 3 Dokuma, giyim eşyası ve deri sanayi 33 Orman ürünleri ve mobilya sanayi 3 ağıt w kağît ürünleri sanayi 3 imya, petrol, kömür, kauçuk ve plastik ürünieri sanayi 3 Taş ve toprağa dayalı sanayi 3 Metal ana sanayi 38 Metal eşyafnateina ve teçhizatı, ulaşttn aracı, ilmi ve mesleki ölçme al, 39 Diğer İmştiat Sânayi TOPLAM Î aynak : Denizli Valiliği kayıtlarından elde edilen verilerden yararlanılarak düzenlenmiştir. 13

8 Tablo : Denizli'de Sanayi Gruplanna Göre işyeri Sayılan ve Çalışan Sayılan (1989 Yılı) Sanayi Grupları 31 Gıda, içki ve tütün sanayi (Toplam) T <am«) (zel) 3 Dokuma, giyim eşyası ve deri sanayi T 33 Orman ürünleri ve mobilya sanayi T 0 3 ağıt ve kağıt ürünleri sanayi T 3 iraya, petrol, kömür, kauçuk ve T plastik ürünleri sanayi 3 Taş ve toprağa dayalı sanayi T 3 Metal ana sanayi T 3$ Metal eşyamakiuaa ve teçhizat, ulaşım T aracı, ilmi ve mesleki ölçüm aletleri saaayi ö 39 Diğer imalat sanayi T TOPLAM T + işi Çalıştıran İşyeri Yıllık ort Sayısı Çalışa» S u , aynak : Denizli Valiliği kayıtlarından elde edilen verilerden yararlanılarak düzenlenmiştir. Tablo : Denizli'de Büyük işyerleri ve Çalışanlar Sayısı (1990) Yılı ( ve daha fazla kişi çalıştıran işyerleri) 10 işi Çaldıran îşyert Yıllık ört. Sayışa Çalkan S, 11 Î I î ; İşyeri Sayısı Çalışanlar Yıllık Ortalaması atma Değer (TL) Toplam amu zel aynak : Denizli Valiliği kayıtlarından elde edilen verilerden yararlanılarak düzenlenmiştir. 1

9 Tablo 8 : Denizli'de üçük işyerleri ve Çalışan Sayısı (1989 Yılı) İşyeri Sayısı Toplam amu zel 0 Çalışanlar Yıllık Ortalaması atma Değer (TL) aynak : Denizli Valiliği kayıtlarından elde edilen verilerden yararlanılarak düzenlenmiştir yılı sonu itibariyle Denizli'de 'ten fazla işçi çalıştıran fabrikasyon tesis sayısı 1 olup, buralarda 1.9 kişi istihdam edilmektedir. Bu işyerlerinin %,'ünü biri kamuya ait (Sümerbank) olmak üzere, 9 adetle tekstil ve konfeksiyon alanında üretim yapan tesisler oluşturmaktadır. Bu işyerlerinde ise anılan toplam istihdamın %,'sını oluşturan.9 kişi çalışmaktadır (). Tablo 9 : Denizli'deki İşyeri ve İşçi Sayıları (Ocak 199) Gruplarına Göre İşyerinde Çalışan İşçi Sayısı 19 işçi 10 işçi 9 işçi 099 işçi 1009 işçi 099 işçi işçi TOPLAM İşyeri S amu İşçi Sayısı İ (kel İşçi Sayısı İşyeri S S Toplam İşçi Sayısı aynak : Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı verilerinden yararlanılarak düzenlenmiştir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı "Çalışma Hayatı İstatistikleri"ne göre ise (Tablo 9), Denizli'de 3l'sı kamuya ve.98'i de özel kesime ait olmak üzere toplam.8 işyerinde.313'ü kamuda ve 3.38'i de özel kesimde olmak üzere toplam 301 kişi istihdam edilmektedir. İşyeri ve çalıştırılan işçi sayısı grubu itibariyle 19 kişi çalıştıran işyerleri ilk sırada yer alırken, bunu 10 kişinin çalıştığı işyerleri izlemektedir. te yandan ülke ekonomisinde olduğu gibi Denizli ekonomisinde de OBİ'ler sanayileşmenin kaynağını teşkil ederken bugün de sayısal ve sorunlu ekonomik bir ağırlığa sahiptir. Bu bağlamda 1993 yılında Denizli Ticaret Odası'nın da katkılarıyla DYE tarafından OSGEB Denizli Merkez Müdürlüğü ile birlikte yürütülen bir envanter çalışmasına göre de Denizli'de % 9,'si faal adet tezgaha sahip, % 89'u faal.0 küçük ve orta ölçekli dokuma işletmesinde % 18'i ücretli olmak üzere toplam kişi çalışmaktadır. te yandan 199 yılının ikinci yarısında Denizli (ekonomisinin ve istihdam düzeyinin gelişiminde önemli ağırlığı olan) tekstil sektörü üzerinde tarafımızdan yapılan bir araştırmadan konumuzla ilgili olan bazı veriler ise şöyledir: T İşletmelerin ancak % 3'ü tam kapasite ile çalışmakta olup, noksan kapasite ile çalışma nedenlerinin başında % 3 ile işçilikle ilgili meseleler gelmektedir. T Çalışanların tahsil düzeyi ise şöyledir; % ortaokul, % 33 ilkokul, % 1 lise, % yüksekokul, % 3 meslek okulu ve % 'sı da tahsilsizdir. İşletmelerin % 9'u eleman aradığını ifade etmekte olup, aradığı elemanı bulamama nedenleri ise; % 8'i nitelik olmayışı, % 3'ü bilgi yetersizliği, % 9'u ücret yüksekliği, % 8'i güven vermeyişi vb., nedenler ile, % 'ü tahsilin yetersiz olmasıdır. 1

10 T Araştırma konusu işletmelerin % 1'i orta düzeyde, % 'ü yüksek düzeyde, % 'i de düşük düzeyde verimlilikle çalıştıklarını belirtirken, verim düşüklüğünün de yine başında % 9'la nitelikli eleman olmayışı neden olarak gösterilmektedir.. SONUÇ ve NERİLER Gelişmiş ve gelişmekte olan tüm ülkelerin özellikle son yıllarda en önemli sorunlarından biri haline gelen istihdam, Türkiye için de en başta gelen ve giderek ağırlığını artıran bir sorundur. Her yıl artan istihdam olanaklarına rağmen daha büyük oranlarda artan işgücü arzı işsizliği endişe verici boyutlara ulaştırmaktadır. Ülkemizde resmi kayıtlara göre 199 yılı itibariyle 1.9 milyon kişilik sivil işgücüne karşılık 0. milyon kişi (sivil) istihdam edilmektedir. Buna göre 1. milyon kişi işsiz olup, işsizlik oranı da %,9'dur. istihdamın sektörel dağılımına göre de (199 yılı itibariyle) toplam istihdamın tarım sektöründeki payı %,8 sanayi sektörünün payı % 1,3 ve hizmetler sektörünün payı da % 3,9'dur (1). İşsizlik oranı kırsal kesimde % dolayında iken, kentlerde daha fazladır. Nitekim kentlerde işsizlik oranı işgücünün % 111'si civarındadır. Bu oran eğitim görmüş gençler arasında % 33'lere kadar çıkmıştır (1993 yılı itibariyle) (8). Açık işsizlerin yaş gruplarına göre dağılımına göre de, kayıtlı açık işsizlerin yaklaşık /3'ünün 09 yaş grubunda bulunduğu, bu grubu % 1, ile 119 yaş grubunun izlediği görülmektedir. Buna göre dönemi genel değerlendirmesine göre işsizlik sorununun 19 yaş grubunda odaklaştığı görülür. İş arayanların eğitim durumlarına göre dağılımında ise ilkokul mezunları işsiz sayısının yarısından fazlasını oluştururken, bunu % 1,8 ile lise ve dengi okul, % 1, ile ortaokul ve dengi okul, % 3 ile de yüksek öğrenim görmüş olanlar izlemektedir, iş arayanların % 90'ınyn ise vasıfsız işgücünden ve genç (1 9) yaş grubundan oluştuğu söylenebilir (). Ege Bölgesi'ndeki sanayileşmedeki gelişmeye paralel olarak istihdam düzeyinde de artışlar gözlenmektedir. Nitekim bölge imalat sanayii istihdamı 1993 yılında bir önceki yıla göre % l'i küçük işletmelerde (8.8 kişi) ve % 39'u da OBI'lerde olmak üzere toplam 11. kişiye ulaşmıştır. Ancak bu istihdamın hızı da firma sayısı artış hızının gerisinde kalmıştır (10). Bölge imalat sanayiindeki istihdamın illere göre dağılımında (1989 yılı itibariyle) % 3, oranıyla izmir ilk sırayı alırken, onu sırasıyla % 1 oranıyla Manisa ve % 9 oranıyla Denizli izlemektedir. Bugün belli başlı 10 adet tekstil ve 10 civarında metal sanayii tesisi ile dalda üretim yapan.000'e yakın firmanın bulunduğu ve devlet katkısının fazla olmadığı Denizli ekonomisinde, ilk göze çarpan özellikle tekstil başta olmak üzere sanayisinin istihdam yaratış ve dış satıma dönük güçlü bir üretim yapısını oluşturan ve "Denizli Mucizesi" olarak da nitelenen belirgin bir gelişme göstermesidir. Nitekim ülkede nüfus bakımından 3. (1), nüfus artış hızı bakımından da 19 sırada yer alan Denizli, ekonomik aktivite bakımından 13. ve sanayii bakımından da 9. sıradaki il konumunda olup, Ege Bölgesi'nin 8 ili arasında % 19'luk payla. sırada yer almaktadır. Nitekim bu gelişmeler paralelinde Türkiye'nin 00 Büyük Sanayi uruluşu içerisinde, Denizli'de 199 yılında 'ü tekstil alanında olmak üzere adet; 1993 yılında 'sı tekstil alanında olmak üzere 9 adet firma yer alırken; 199 yılında 9'u tekstil alanında olmak üzere 1 firma ve 199 yılında 'sı tekstil alanında olmak üzere 1 firma yer almıştır. Bu veriler bile Denizli'de son yıllarda gözlenen istihdam yaratıcı dış satıma yönelik ve tekstil ağırlıklı hızlı ve belirgin sanayileşme hareketinin önemli ekonomik göstergelerinden birisidir. Denizli sanayiinde ve dolayısıyle ekonomisinde gözlenen bu hızlı gelişme, istihdam olanaklarını da önemli boyutlara ulaştırmıştır. Nitekim 199 yılı itibariyle 'den fazla kişi çalıştıran büyük işyerlerinde 1.9 kişinin istihdam edildiği ve yine 1993 yılı itibariyle küçük ve orta boy (OBI) dokuma işletmelerinde ise 11.8 i kişinin çalışmakta olduğu görülmüştür. teki sanayi kollarındaki küçük işyerlerinde de önemli miktarda kişi çalıştırıldığı ve tarım sektörü ile hizmetler sektörlerinin de ilde önemli oranda gelişmeler göstererek büyümüş olduğu dikkate alındığında istihdam katkılarının da önemli oranlarda artmış olduğu anlaşılır. Bütün bu genelleme ve değerlendirmelere göre, ildeki istihdam düzeyinin oldukça yüksek olduğu an 1

11 laşılmaktadır. Hatta Denizli'nin işsizi olmayan bir il olduğu söylenebilir. Ancak tarafımızdan yapılan bir araştırmaya göre de, ildeki işyerlerinin yaklaşık % 0'si eleman aramakta olmasına rağmen, aradığı elemanı uzunca bir zaman bulamadığını ve nedenlerinin de nitelikli olmayışı (% 8), bilgi yetersizliği (% 3), ücret yüksekliği (% 9), güven vermeyişi vb., nedenlerle (% 8) ve tahsil yetersizliği (% ) olarak belirtilmektedir. Diğer yandan bu işletmelerin düşük kapasite ve verim düşüklüğünün nedenlerinin başında işsizlikle ilgili meseleler yer almaktadır. Ayrıca gözlemlerimize göre, çalışanların çeşitli nedenlerle iş ve işyeri değiştirmeleri ve ücret yetersizliği gibi nedenlerle ortaya çıkabilen arızi işsizlik ve buna bağlı istihdam açığına ilde sıkça Tatlanmaktadır. Bu nedenlerle işgücü arzı ile işgücü talebini yakınlaştıracak sektörlerin ihtiyacı olan nitelikli ve işe uygun eleman yetiştirilmesine ve eleman teminine yönelik daha etkin ve uygulanabilir eğitim, organizasyon ve iletişimin mutlaka öncelikle ele alınarak uygulamaya konulması gerekmektedir. Bu amaçla da yerel yönetim birimleri ile işçiişveren ve üniversitenin (ilin öteki sosyoekonomik sorunlarının da ele alınıp değerlendirileceği) sürekli bir organizasyon oluşturulması yararlı olacaktır. Netice itibariyle bugün için ilde işsizlik olmadığı ifade edilebilirse de bu, herkesin yeterli ücret düzeyinde ve verimli bir şekilde uygun koşullarda bir işte çalıştığı anlamına gelmediği gibi, işsizliğin hiç olmadığı ya da hiçbir zaman olmayacağı anlamına da gelmez. Bu bakımdan konu ülkemiz genelindeki işsizlik ve öteki sosyoekonomik sorunlardan soyutlanamaz. Bu nedenle ülkemizdeki işsizliğin nedenleri ile çözümüne yönelik öneriler başlıklar halinde aşağıdaki gibi özetlenebilir. Buna göre ülkemizdeki işsizlik oranının yüksek olmasının başlıca nedenleri olarak; T Hızlı nüfus artışı, istihdam olanaklarını geliştirecek yatırımların artırılamaması, Çalışma mevzuatının ekonominin, konjonktürün ve çağın dinamizmi ile bağdaşmaması, Toplu iş sözleşmesi sisteminin ekonominin gerekleri ile uyum içinde olmaması ve T işgücünün nitelik düzeyinin düşüklüğü gösterilebilir. Bu başlıca doğrudan nedenlerin, kısacası ülkemizdeki işsizlik sorununun çözümüne yönelik olarak da öncelik işsizliğin azaltılması, istihdamın artırılması bir devlet politikası olarak ele alınmalı ve bu amaçla da öncelikle; T Yatırımların, üretimin ve verimliliğin artırılması teşvik edilmeli, T istihdamı teşvik edici, çağdaş, etkin ve adil bir vergi politikası uygulanmalı, T iş ve emek piyasası ile ilgili yasal ve kurumsal, çağdaş, etkin ve ergonomik düzenlemeler yapılmalı ve gerekli esneklik sağlanmalı, T ayıt dışı ekonomi ve dolayısıyle kayıt dışı istihdam önlenmeli, T Aktif işgücü piyasası politikaları izlenmeli, Rasyonel bir ücret politikası uygulanmalı, T Eğitime (meslek öncesi ve meslek içi ile örgün ve yaygın uygulamalı eğitime) ve teknolojik gelişmelere önem verilmeli, T üçük ve orta ölçekli işletmeler desteklenmeli, amuda prodüktif istihdam ilke edinilmeli, T teki sektörlerde olduğu gibi tarım sektöründe de verimliliğin artırılmasına önem verilmeli, T Üretim faktörleri ihracata yönlendirilmeli, T üçük sanayiinin büyük sanayii ile entegrasyonu sağlanmalı, ırsal kesimde de iş olanakları araştırılmalı, özellikle bu amaçla kırsal sanayii teşvik edilmeli, T Yabancı sermaye ve özellikle müteahhitlik hizmetleri teşvik edilmeli, Ev ve atölye tipi üretim geliştirilmeli, T işgücü piyasası ile işgücü arzı ve talebi etkin bir şekilde izlenmeli ve bu amaçla bölgesel istihdam geliştirilme, enformasyon ve buluşturma ofisleri ve buna yönelik projeler geliştirilip uygulanmalı, Ülkede makro dengelerde istikrar sağlanmalı, T Ve tabii ki nüfus artışı yavaşlatılmalıdır. Netice olarak belirtmek gerekirse, istihdam ve işsizlikle mücadele konusunun bir devlet politikası halinde ele alynması kaçınılmazdır. Çünkü Gümrük Birliği sürecinde artık gerek il, gerek bölge ve gerek 1

12 se ülke bazında temel politikası ve araçları geniş ve açık bir biçimde belirlenmesi gereken çağdaş, etkin bir istihdam politikası yaklaşımına gereksinim bulunmaktadır. AYNAÇA (1) BAşOL,., Türkiye Ekonomisi, Anadolu Üniversitesi Yayını, No: 8, Eskişehir 199, ss () Ç.S.G.B., Çalışma Hayatı İstatistikleri, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (Ç.S.G.B.) Çalışma Genel Müdürlüğü Yayını, Yayın No: 1, Mayıs 199, ss (3) D.V.., Denizli Valiliği ayıtları (D.V..). () D.V.S.T.M., 199 Yılı Denizli İlinin Yıllık Ekonomik ve Ticari Durumu Hakkında Rapor, Denizli Valiliği Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü (D.V.S.T.M.) Yayını, Denizli 199, s.3. () D.Y.E., 1990 Yılı Genel Nüfus Sayımı Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri İli 0Denizli, D.Y.E. Yayını, No: 19, Ankara 1993, s. 1. () D.Y.E., Hane Halkı İşgücü Anketi Sonuçları, Ekim 199, D.Y.E. Yayını, No: 18, Haziran 199. () D.T.O., Ekonomik Yönü İle Denizli 199, Denizli Ticaret Odası (D.T.O.) Yayını, No:, ss.l (8) Y.T.O., Ekonomik Rapor, İstanbul Ticaret Odası (Y.T.O.), Yayını, No: , İstanbul 199, ss.1. (9) Y.T.O., İstanbul Ticaret Gazetesi, İstanbul Ticaret Odası (Y.T.O.) Yayını, Temmuz 199. (10) Yz.T.O., Ege Finans Merkezi, İzmir Ticaret Odası (Yz.T.O.) Yayını, No:, İzmir 199, ss. 8, 1. (11) PADEMYRLY, E., Ekonomimizin Sayısal Görünümü 193'ten Günümüze, Milliyet Yayınları, 3.b., İstanbul 199, ss.l,. (1) T.Y.S.., üresel Eğilimler ve Türk Çalışma Hayatı, Türkiye İşveren Sendikaları onfederasyonu (T.Y.S..) Yayını, No: 1, şubat 199, ss.,. (13) T.Y.S.., "199 Yılı Çalışma İstatistikleri ve İşgücü Maliyeti Araştırması (3)", işveren Dergisi, Türkiye işveren Sendikaları onfederasyonu (T.Y.S..) Yayını, Cilt: XXXV, Sayı:, Ocak 199, ss.. * Pamukkale Üniversitesi iktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi ğretim Üyesi 18