Zanaat Eksenli Canlandırma Modeli Kuyumculuk Mahallesi

Transkript

1

2

3 Zanaat Eksenli Canlandırma Modeli Kuyumculuk Mahallesi İstanbul Tarihi Kent Merkezinin Somut Olmayan Kültür Mirasıyla Birlikte Sürdürülmesi İçin Bir Öneri 1 ÖZET Global pazarlarda daha iyi rekabet edebilme amacı içine sıkıştırılan özensiz ve aceleci operasyonlar kentleri ruhsuz tüketim metalarına dönüştürmektedir. O nedenledir ki, son otuz yılın şehircilik gündeminde olan yenileme ve dönüşüm tartışmaları bu tür müdahalelerin çok yönlü ve uzun vadeli tasarlanmış stratejilerle yapılması gerektiğini ortaya koymaktadır. Burada sunulan çalışmada İstanbul un tarihi merkezinin küresel metropol olmayı amaçlayan politikalara karşın varlığını, sürdürmesi için ona kimliğini veren zanaat kollarının ekonomik ve toplumsal olarak güçlendirilmesi ve mekanlarıyla birlikte korunarak canlandırılması gerektiği savunulmaktadır. Bu bağlamda Zanaat Eksenli Canlandırma adıyla sunduğumuz model, tarihsel olarak zanaat kültürü olan bir alanda gömülü bilgi ve toplumsal sermayeyi kentin sürdürülebilirliği için değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Model, kentsel işlevler, ekonomik ve toplumsal nitelikler açısından görece homojen bir kentsel bir alanın, alan yönetimi içinde bir bölge olarak ele alınmasını önermektedir. Bu bölgenin gelişmesi, canlanması için önerilen stratejiler örgütlenme, mekan ve teknoloji olmak üzere üç başlık altında toplanmaktadır. Bu modeli özgün kılan beş tane ayırıcı özellik bulunmaktadır: Birincisi, zanaatin yoğulaştığı alan geliştirilecek bir bölge olarak ele alınmaktadır. İkincisi, kentsel alanın mekan kalitesini iyileştirme çalışmalarının öncesinde mutlaka toplum tabanlı örgütlenmeler ve üçüncü sektör ün güçlendirilmesi önerilmektedir. Üçüncüsü, bu bölgede üçüncü sektörün her projenin demokratik katılım sürecinde hayata geçirilmesinin güvence altına alan bir rol üstlenmesi beklenmektedir. Dördüncüsü, bu bölgedeki tüm kentsel projeler için üç sektörlü (kamu, özel ve STK) paydaşlık önerilmektedir. Beşincisi, bu bölge için geliştirilen projelerde mülk sahipleri nin yanı sıra kiracılar ın da hak sahibi olabilmesi öngörülmektedir. Model, kamunun da tarihi kent merkezinin somut ve somut olmayan kültür mirasıyla, insanıyla birlikte sürdürülmesi için bu modelde önerilen uygulamalara olanak veren düzenlemeleri yapacağını varsaymaktadır. Bu raporla sunulan çalışmada, Kapalıçarşı-Nuruosmaniye çevresinde yoğunlaşan kuyumculuk zanaati ele alınmıştır. Öncelikle, bu zanaat kolunun öncülüğünde bir vakıf kurulması; devamında, kuyumculuk zanaatinin tarihsel yeri olan bu alanın Tarihi Yarımada Alan Yönetimi Planı nda bir alt bölge olarak kaydedilmesi önerilmiştir. Bu bölgeye Kuyumculuk Mahallesi adı verilmiştir. Kuyumculuk Mahallesi nde kentsel ve sektörel projelerle ilgili tüm destek, değerlendirme, uygulama işlerinin koordinasyonunun Kuyumcular Mahallesi Vakfı nda olması öngörülmüştür. Bu projeler, toplum tabanlı örgütlerden gelmiş ya 1 Bu rapor İstanbul un Geleceği İçin Alternatif Öneriler (Akademisyen Kategorisi) yarışması için, rumuz ile akademik kadro tarafından kaleme alınmıştır. Rapor ve paftaların hazırlanmasının her aşamasında bölgede aktif yönetici, zanaatkar ve tasarımcılardan oluşan yarışma ekibine danışılmıştır. 1

4 da tekil olabilir. Vakfın görevi bu projelerin hazırlık aşamasında teknik destek vermek, nesnel değerlendirmesini sağlamak, yetkili kurumlara sunulmasını ve ilgili işlemleri kolaylaştırmaktır. Projeler yerel yönetim ve diğer yetkili kurumlar tarafından onaylandıktan sonra Vakıf projelere kaynak aktarımını ve kaynağın yönetimini de koordine eder. Projeler Kuyumculuk Mahallesi ndeki zanaat ve ticaretin mekanıyla birlikte, kültür mirası olarak yaşatılmasına, canlandırılmasına, güçlendirilmesine ve kentsel mekanın kalitesinin yükseltilmesine yönelik olacaktır. Kuyumculuk Mahallesi ndeki tüm kültür, eğitim, tanıtım, kapasite geliştirme, yönetim ve koordinasyon etkinliklerinin bir coğrafi odakta toplanması düşünülmüştür. Bu bağlamda, bölge içinde seçilen bir yapı ya da yapılar kümesinin Tasarım, Araştırma ve Kültür Merkezi (KUTAK) olarak kullanılması önerilmiştir. Bu merkezde bir kuyumculuk müzesi, kütüphane ve zanaat arşivinin yanı sıra konferans, seminer odaları olacaktır. Zaman zaman verilecek eğitim çalışmaları, çalıştay, sempozyum vb. toplantılara katılacaklar için konaklama ve diğer hizmet birimleri bulunacaktır. Yöntem: Modelde, öncelikle zanaatın mekanıyla birlikte sürdürülebilirliği bir sorunsal olarak ele alınmıştır. Bu yaklaşımın nedeni, zanaatin söz konusu kentsel alana özgün kimliğini veren en önemli etmen olmasıdır. Model somut bir zanaat kolu, kuyumculuk için geliştirilmiştir. Çünkü buradaki kuyumculuk imalatı geleneksel bir zanaatin tüm ekonomik ve toplumsal özelliklerini taşımakla birlikte, bir kültür mirası olarak yok olma tehdidi altındadır. Bu tehdit özellikle yerel yönetimin geleneksel zanaate bakışından ve her türlü imalatı bu bölgeden çıkarma amacını, kentsel politika gündemine almasından kaynaklanmaktadır. Bu raporda sunulan model geliştirilirken perakende, hatta toptan ticaret birimlerinin de canlandırma projelerinin parçası olacağı düşünülmüştür. Çünkü bu sektörde küçük üreticiyle perakende ticaret, toptan ticaret birimlerini birbirinden ayırmak hemen hemen olanaksızdır. Kaldı ki, istatistiksel olarak başka ekonomik faaliyet kollarında kabul edilen, ama yıllardır kuyumculuk birimleriyle yanyana çalışan, çeşitli yönlerden bağlantılı olan küçük imalat işletmeleri de vardır. Bir bölgede somut ve somut olmayan kültür mirasının birarada, içiçe sürdürülmesi ancak toplum tabanlı örgütlenmelere dayanan demokratik bir modelle, yerel aktörlerin bu amaca kendilerini adamalarıyla mümkün olacağına inanıyoruz. Demokratik katılımcı bir modelin hazırlanmasında izlenen yöntemin de demokratik ve katılımcı olması gerektiğini düşünüyoruz. Böyle bir modelin ancak potansiyel kullanıcılarının katkısıyla hazırlandığında yapılabilir, gerçekçi olacağı görüşündeyiz. O nedenle, Gelecek İstanbul yarışmasına akademik katılım kapsamında sunulan bu çalışma iki akademisyenin yürütücülüğündeki bir ekip tarafından hazırlandı. Bu ekip, kuyumculuk sektöründe ve Kuyumculuk Mahallesi olarak adlandırdığımız bölgede aktif yönetici, zanaatkar ve tasarımcılardan oluşmaktadır. Burada önerilen modelin her aşamasında bu ekibe danışıldı; eleştiriler alındı; bu toplantılar odak grup toplantısı tekniğiyle yapıldı. Kapalıçarşı ve çevresinde zanaatkar olan ekip elemanları sorunları, darboğazları tanımladılar. Çalışmadaki zanaatkar, tasarımcı, İstanbul Ekolü gibi sektöre ilişkin kavramların nasıl kullanılacağı birlikte kararlaştırıldı. Modelde önerdiğimiz örgütlenme, proje geliştirme anlayışı birlikte olgunlaştırıldı. Çeşitli kentsel projelerde güçsüz olanların mağduriyetine yol açan, mülkiyete bağlı hak sahipliği kavramının 2

5 genişletilmesinin yapılabilirliği hep birlikte tartışıldı; yapı ölçeğinde dayanışma formülleri üretilerek bu sorunun aşılabileceği kararına ulaşıldı. Böylece, modelde önerdiğimiz sürecin yapılabilirliği ortaya çıktı. Zanaatkarın, bulunduğu bölgede örgütlenerek kendi çözümünü üretmesinin gerçekliği de katılımcı bir deneyle kanıtlanmış oldu. 3

6 Zanaat Eksenli Canlandırma Modeli Kuyumculuk Mahallesi İstanbul Tarihi Kent Merkezinin Somut Olmayan Kültür Mirasıyla Birlikte Sürdürülmesi İçin Bir Öneri 1. Giriş: Tarihi kent merkezinde zanaatin yeniden keşfi Kent merkezindeki köhnemiş alanların yenilenerek küresel sermayeye açılması, pek çok siyasetçiye, yerel yöneticiye ekonomiyi hızla canlandırabilecek bir çözüm olarak çekici gelir. Bu çözüm Amerika da ve Batı Avrupa da özellikle İngiltere de li yılların ekonomik bunalımının aşılması için bel bağlanan stratejilerden biri olmuştur. Üretim örgütlenmesinin değişmesi sonucunda, sanayi çağının kentleri köhneme, ekonomik durgunluk, işsizlik, toplumsal çöküntü ve beraberinde gelen pek çok sorunla karşı karşıya kalmıştır. Öte yandan, Londra, Paris, Berlin gibi bazı kentlerin de merkezleri farklı nedenlerle nüfus erozyonu yaşamış ve köhneme sürecine girmiştir. Bu eğilim karşısında, tarihi kent merkezlerinde yapı stoğunun korunması esas alınmış; bu yapıların onarılarak, üniversite öğrencileri gibi sınırlı geliri olan nitelikli kullanıcılara uygun duruma getirilmesi yolu izlenmiştir. Ancak daha sonra, kentin pazarlanması terimiyle birlikte, kentin herhangi bir meta gibi paketlenerek yatırımcı piyasasına sunulması gündeme gelmiştir. Kentler Guggenheim Müzesi (Bilbao) benzeri simge projelerle markalaşma çabasına girmiştir. Bir yandan da dünyanın her yerinden, tüketimin öncüsü olan toplumsal kümeleri çekmek için köhnemiş mekanları toplama, yenileme telaşına düşmüştür. Böylece yenilenen, dönüştürülen tarihsel kent merkezlerinin kullanıcı profili hızla değişmiştir. Artık kentin mekanı, orada yaşayanların ve çalışanların yaşam kalitesini yükseltmek amacıyla değil, eskilerinin yerine ekonomik olarak daha güçlü kullanıcıları getirmek amacıyla düzenlenmektedir. Yenileme ya da dönüşüm adı altında yapılan operasyonların mekana öncelik vermesi; proje bölgelerindeki taşınmaz değerlerinin artışının ekonomik gelişmeye ivme vereceğinin varsayılması sık sık görülen bir yaklaşımdır. Merkezi alanlarda kamu yönetiminin sağladığı kolaylaştırıcı koşullar içinde özel sektör tarafından yürütülen bu dönüşümler kamu-özel kesim ortaklıkları biçiminde gerçekleşmektedir (Porter ve Barber 2006). Özellikle kamunun sosyal devlet sorumluluğundan ve toplum refahı ilkesinden uzaklaşmasına bağlı olarak, yenileme müdahaleleri toplumsal olarak ezici ve planlama anlayışı açısından da indirgemeci olabilmektedir. Bir kentsel alan için yenileme, yeniden canlandırma ya da dönüşüm planlanırken bu değişimin kentin üretici gücünü arttırması amaçlanır. Böyle bir proje hem kentin bütününe hem de bireylerin toplumsal, ekonomik gelişmesine yararlı bir süreç olarak tasarlanmalıdır (Roberts 2000; Roberts ve Skyes 2000). Roberts, bunun için siyasetçilerin, kurumların, yatırımcıların ve plancıların kenttaşlarla 4

7 birlikte yapıcı çözümler üretmesinin zorunlu olduğunu söylemektedir (Yazar[lar] ). Tarihi kent merkezlerini mekansal operasyonlarla yenileyerek ya da yeniden canlandırarak küresel pazara sunma eğilimi olanca gücüyle devam etmektedir. Yeniden canlandırma, belirli bir yerdeki topluluğun karşılaştığı sorunların ve güçlüklerin üstesinden gelmek üzere ortaklaşa yaptığı eylem olarak tanımlanmaktadır. Bu eylemlerle yerel ekonominin büyümesi, yeni fırsatlar yaratılması ve oradaki insanların yaşam koşullarının düzelmesi amaçlanır. Bu genel çerçeve içinde yeniden canlandırmanın nasıl olacağı, hangi yöntemlerin uygulanacağı, her bölgenin kendi koşulları içerisinde yanıtlanması gereken sorulardır (DCLG 2012). Bu yeni yerel yönetim anlayışının iki önemli çıkış noktası bulunmaktadır: Birincisi, kentsel gelişmede tepeden inme planlama terk edilmektedir. Stratejik planlama anlayışının getirdiği daha esnek bir yapılanma kabul edilmekte, tabandan gelen projelerle dinamik bir kent yönetimi öngörülmektedir. İkinci çıkış noktası, kentsel gelişme için yapılan operasyonların kamu-özel sektör ortaklıklarıyla gerçekleştirilmesidir. Gelişmenin gelen öneri ve projelerle biçimlenmesi, kentlerin küresel piyasadaki fırsatlardan yararlanmasına olanak sağlar. Piyasa fırsatlarına odaklanan bu anlayış beraberinde emlak eksenli dönüşüm politikalarını getirir. Çünkü bu politikalar kente yapılan yatırımın en kısa sürede, tatminkar karlarla geri dönüşünü sağlamaktadır. Kentin köhnemiş merkezi, tarihi bölgelerinde yapılan bu projelerin başarı vizyonu mutlak mekândaki fiziksel değişiklerle sınırlıdır. Her ne kadar bu tür projelerin bazılarının başlangıcında bölgedeki yaşam kalitesinin herkes için yükseleceği savunulursa da, bu savın gerçekle bir ilgisinin olmadığı ilk örneklerle birlikte ortaya çıkar. Bu projeler birer soylulaştırma mekanizması olarak çalışmaktadır. Proje alanına yapılan yatırımın öncelikle o bölgenin kullanıcılarına yarar sağlayacağı, proje sonrasında onların da yaşam kalitesinin yükseleceği umudu uygulamada gerçekleşemez. Emlak odaklı yaklaşımın alternatifi olarak kültür eksenli dönüşüm ya da canlandırma yaklaşımı da 1990 lı yıllarda güçlü bir akım olarak ortaya çıkar. Ancak bu yaklaşım içinde de tarihi kent merkezlerini geçmişten bugüne getiren kesim kendi alanında tutunma olanağı bulamaz. Canlandırma yaklaşımının teması ne olursa olsun, köhnemiş kent merkezlerindeki yoksul ya da güçsüz kullanıcılar bu projelerin parçası olamazlar. Kamunun kolaylaştırıcı rol üstlendiği kamu-özel sektör ortaklıkları piyasa mekanizmasının kurallarıyla işleyen projeler üretirler. Sonuç, toprak değerlerinin hızla yükselmesi, yenilenen ya da dönüştürülen bölgelerin küresel kullanıcılar tarafından soylulaştırılması biçiminde olur. Bu ortaklıklar hiçbir zaman yoksulluğun ya da toplumsal yoksunluğun nedenlerini ortadan kaldıracak çözümler üretemez; yalnızca onları görünmez kılar. Toplumsal ve ekonomik canlandırmayı temel amaç olarak benimseyen projeler üçsektörlü modelleri de denemişlerdir. Sivil toplum kuruluşlarının da dönüşüm ya da canlandırma projesine paydaş olarak katıldığı bu modeller güçsüz olanlara güçlerini birleştirme olanağı sunmaktadır. Üçüncü sektörde güçsüzler hem finansal kaynaklarını birleştirebilir, hem de örgütlü hareket etmenin siyasal avantajlarıyla 2 Çalışma ekibinin yazar(lar)ı olduğu yayınların tam künyesi, yarışma kimlik zarfı içinde ayrı bir liste olarak sunulmuştur. 5

8 karar mekanizmalarında temsil edilebilirler. Ancak bu modelin de önemli zayıflıkları olduğu uygulamalarda ortaya çıkar. Cornelius ve Wallace (2010), kentsel yoksunluk alanlarında uygulanan yeniden canlandırma projelerinin mutlaka bu yoksunluğun nedenlerine adanmış olması gerektiğini vurgulayarak farklı kesimler arasında iletişim kurabilmenin başarılı sonuçlar için ne kadar önemli olduğuna işaret ederler. Yeniden canlandırmanın paydaşları ile proje bölgesindeki topluluk arasında bir diyalogun gerçekleşebilmesi için özellikle üçüncü sektör örgütlerinin bağdaştırıcı, kolaylaştırıcı görev üstlenmesi gerektiğinin altını çizerler. Ama en önemlisi, mekândaki yeniden canlandırmanın sürdürülebilmesi için işe önce toplumsal yeniden canlandırmayla başlanması gerekmektedir. Son yıllarda toplumsal canlandırma projelerine konu olan alanlardan birisi küçül el sanatları ya da zanaatlerdir. Kent merkezlerindeki tarihi bölgeler zanaatkarın ustalığına yön verdiği kadar onun varlığıyla da değerlenir, anlamlı ve canlı yerler olur. O nedenledir ki, son yıllarda kentsel merkezlerin, içlerindeki zanaatlerle birlikte yaşatılması akımı güçlenmektedir. Somut ve somut olmayan kültür mirasının birbirinden ayrılmadan korunması, zanaatlerin bulundukları yerlerde güçlendirilmesine yönelik projeler geliştirilmektedir 1. İstanbul Tarihi Yarımada da Kapalıçarşı-Nuruosmaniye bölgesi ve kuyumculuk sektörünü ele alan bu çalışmada zanaatlerin kozası olan geleneksel çarşıların mirasından yola çıkılmıştır. Zanaatlerin tarihsel olarak mayalanmış toplumsal dayanışma ve etkileşim ağları, geleneklerle pekiştirilmiş davranış kalıpları ve değer yargıları, küresel kentin içinde birer sinerji odağı gibi değerlendirilebilir (Banks 2010). Tarihsel bir merkezdeki köklü bir zanaat kolunun çoğu zaman görece güçlü bir sosyal sermaye potansiyeli (Dasgupta ve Serageldin 2000), bulunduğu yere gömülü nitelikleri ve o yere özel bir bağlılığı vardır. Bu özellikleri nedeniyle zanaatlerin çarşının- her hangi bir kentsel alandan çok daha güçlü örgütlenmeye gitmesi, farklı dayanışma kanalları bulması beklenebilir. Zanaatkarın bulunduğu yeri benimseyerek bir dayanışma ruhu geliştirmesi ve oraya özgü bir kentlilik kimliği yaratması kökü Ortaçağ a kadar uzanan bir toplumsal davranış özelliğidir. Avrupa da kentlilik ve kendi kendini yönetme bilinci, esnaf loncalarının XIII. yüzyılda başlayan mücadelelerinin mirasıdır. Osmanlı kentlerinde de esnaf loncalarının her zaman güçlü bir kendi kendini yönetme geleneği olduğuna kaynaklar sık sık işaret etmektedir (Ergenç 1995; Cohen 2003). Osmanlı kentindeki çarşı, yalnızca bir alışveriş alanı değildir; loncaların denetimindeki bir üretim ve yaşam alanıdır. Çarşı da üretim ve ticaret kurallarının yanı sıra mekanın kullanılmasına ilişkin kurallar da belirlenir. Burası aynı zamanda dürüstlük, adalet ilkeleri, insanlık değerleri gibi toplumsal-kültürel kuralların biçimlendiği, yaşatıldığı bir toplumsal ve ekonomik mekandır. Çarşılardaki dayanışma geleneğinin izleri Kapalıçarşı ve çevresinde hala yaşamaktadır. Projemizde bu gözlemlerden yola çıkılarak, Kapalıçarşı ve çevresindeki hanlarda yoğunlaşmış ve o bölgenin kimliğini inşa etmiş kuyumculuk zanaatinin kendi faaliyet alanını ve mekanını, tabandan gelen katılımcı bir modelle canlandırması öneriliyor. Bu amaçla, kuyumculuk sektöründeki küçük üreticilerin yoğunlaştığı 6

9 bölge Kuyumculuk Mahallesi adıyla ele alınıp; çok yönlü bir kentsel canlandırma için buradaki sosyal sermaye üzerinden, çarşı dayanışmasının ve işbirliğinin yolları aranıyor. Burada, söz konusu alandaki esnafın yapı, ada veya bölge ölçeğinde çeşitli düzlemlerde örgütlenerek koruma, canlandırma ve gelişme projelerinin insiyatifini üstlenmesine uygun bir ortam hazırlamak için neler yapılabileceği tartışılıyor. İstanbul Tarihi Yarımada daki kuyumculuk zanaatinin karakteri, Kapalıçarşı- Nuruosmaniye çevresindeki çarşının eşsiz, yere özgü özellikleri ikinci bölümde anlatılıyor. Bu bölgede yaşatılan İstanbul Ekolü geleneğinin somut olmayan kültür mirası olarak niteliği, dünya kültür mirası listesine kabul edilme kapasitesi ve Tarihi Yarımada daki yapısı ve kümelenme eğilimi yine bu bölümde tartışılıyor. Kuyumculuk sektöründeki imalat, perakende ticaret ve diğer işlevlerin coğrafyası, bölgedeki dağılımları ve yığılma noktalarıyla betimleniyor. Daha sonra, Tarihi Yarımada daki kuyumculuk zanaatinin, kümelendiği bölgede işleyiş biçimi görünen ve görünmeyen özellikleriyle ele alınıyor. Kuyumculuk zanaatinin kendi yerinde kalarak varlığını sürdürmesi açısından İstanbul Tarihi Yarımada Alan Yönetim Planı nın hedeflerine işaret ediliyor. Özellikle geleneksel küçük üretimi yerinde koruma doğrultusundaki hedeflerine dikkat çekiliyor. Üçüncü bölümde, Kapalıçarşı-Nuruosmaniye çevresinde somut kültür mirasını, ona kimliğini veren somut olmayan kültür mirasıyla bir arada sürdürmek için bir model öneriliyor. Bu bölge için vizyonumuz ve amaçlarımız açıklanıyor. Bu amaçlar açısından Tarihi Yarımada daki kuyumculuk kümesinin sahip olduğu ateşleyici potansiyel GZFT (SWOT) çözümlemesiyle irdeleniyor. Daha sonra, çalışmanın ana araştırma sorusuna yanıt aranıyor: İstanbul Tarihi Yarımada da kuyumculuk zanaatinin kümelenmiş olduğu bölgenin geleceği için, bu zanaat geleneğinin güçlendirilerek sürdürülmesine dayanan, demokratik ve katılımcı bir model nasıl olmalıdır? Yanıt olarak zanaat eksenli bir canlandırma modeli öneriliyor. Zanaat eksenli bu modelin bileşenleri ve nasıl işleyeceği de yine bu bölümde açıklanıyor. Dördüncü ve son bölümde modelimizin her yere aynen uygulanacak bir şablon olarak düşünülmediği vurgulanıyor. Bu modelin bir ilkeler bütünü olduğu, bu ilkelerin yerel özellikler gözetilerek farklı sektör ve coğrafyalarda farklı biçimlerde uygulanabileceği ifade ediliyor. Ancak modelin sosyal adaletçi ve toplum tabanlı örgütlenmeye öncelik veren karakterinden hiçbir zaman vazgeçilmemesi gerektiği vurgulanıyor. 2. İstanbul da tarihi kent merkezi nde bir zanaat bölgesi: Kapalıçarşı Nuruosmaniye çevresi Kuyumculuk sektörü, emek yoğun ve genellikle geleneksel teknolojilerin kulanıldığı bir sektördür. Tüketici alışkanlıklarındaki değişimlere ve değerli taş ve maden fiyatlarındaki dalgalanmalara duyarlı olan, dolayısıyla sürekli yenilik yapmak ve rekabetçi olmak durumunda olan bu sektörde firmalararası ilişkiler ve işgücü piyasası çeşitli sosyal ve kültürel kurumların etkisiyle şekillenmekte, üretim ise genellikle küresel ağ ilişkilerinin bağlantı noktalarında ve yerel sanayi bölgeleri içinde örgütlenmektedir (Scott 2000). Sektörün mekansal yapısını inceleyen 7

10 araştırmalardan çıkartılabilecek ortak sonuç küçük ölçekli zanaatkar üreticilerin, Birmingham, Londra, Los Angeles ve Bangkok örneklerinde olduğu gibi, kentlerde ve çoğunlukla bulundukların kentlerin merkez kesiminde kümelenme eğiliminde olduklarıdır. Pek çok yazar bu eğilimi kentleşme ekonomileri (urbanization economies) kavramı ile açıklamaktadır (Storper ve Venables 2004; Vang ve Chaminade 2007; Lorenzen ve Frederiksen 2008). Çok genel hatlarıyla açıklamak gerekirse, kentleşme ekonomileri bir kentte yerseçen işletmelerin yaptıkları bu yerseçim tercihi sonucunda elde ettikleri faydalardır. Bu faydalar kentlerin işletmelere sunduğu üç bileşenli çeşitlilik ortamı sonucunda açığa çıkar: (1) sektörel çeşitlilik, (2) işgücü piyasasındaki çeşitlilik ve (3) kurumlar ile altyapı bakımından çeşitlilik. Bu doğrultuda işletmeler kent merkezinde yerseçerek başka herhangi bir coğrafyada kümelendiklerinde elde edecekleri pozitif dışsallıklardan çok daha fazla avantaja sahip olmaktadırlar. Kentsel bölgelerde ortaya çıkan bu çeşitlilik ortamı sadece kuyumculuk sektörünün değil, diğer tüm yaratıcı sektörlerin de ihtiyacı olan yaratıcı kapasiteyi teşvik ederek, işletmelerin buluşçu olmalarını ve yeni ürün geliştirmelerini desteklemekte ve piyasa belirsizliklerini aşmada onlara yardım etmektedir. Diğer taraftan, kimi yazarlar kent merkezlerinin genellikle yüksek girişimcilik kapasitesine sahip bireylerin ikamet ettiği, yakın çevresinin ekonomik açıdan değerli alanlarla kuşatıldığı bölgeler olduğuna işaret etmekte, talebin sürekliliğinin bulunduğu kent merkezlerinin yerel ekonomi üzerinde bir mıknatıs etkisi yarattığını savunmaktadır. Porter a göre (1995) kent merkezi firmaların rekabet gücünü artırarak ekonomik büyümesini destekleyen bir dizi yarışmacı özelliği birarada bulundurur. Bunlar stratejik konum, yerel piyasa talebi, bölgesel kümelerle entegrasyon ve insan kaynaklarıdır. Kümelenme yazınında bu durum yığılmaların düşey boyutu olarak tanımlanmakta Bathelt e göre (2004), aynı üretim zincirinin farklı halkalarını oluşturan firmalar, girdi çıktı maliyetlerini azaltacak şekilde fizik mekanda birbirlerine yakın yerseçerek verimlilik artışı sağlamaktadırlar. Kuşkusuz bu noktada firmaların kuruşlandırılabilir olduğu kadar, kuruşlandırılamayan gerekçelerle de kent merkezinde kümelenme eğilimi içinde olduklarının altını çizmemiz gerekiyor. Örneğin, benzer ürünleri üreten firmalar rakiplerini izlemek ve piyasada göz önünde bulunmak için aynı küme içinde yer almaya çalışmaktadırlar (Yazar[lar], 2012a). Buna ek olarak, kent merkezindeki firmalar aynı coğrafyayı paylaşarak, Bathelt in deyişi ile (2004) kümelerin kurumsal boyutu olan, piyasanın yazılı olmayan kurallarını ve sektörün gerektirdiği davranış biçimleriyle normları öğrenmekte, bu yolla yeni iş bağlantıları kurmaktadırlar. Kuyumculuk Zanaati ve İstanbul İstanbul genelinde kuyumculuk sektörü zanaat ve endüstriyel kuyumculuk olmak üzere ikili bir yapı sergilemektedir. Ölçek, örgütlenme, teknoloji kullanımı, üretim hacmi ile ürün yelpazesi bakımından birbirinden farklılaşan bu iki üretim biçiminin mekansal yansımalarını kentin ekonomik coğrafyasında da net bir biçimde okumak mümkündür. Buna göre, endüstriyel kuyumculuk İstanbul da tarihi kent merkezi dışında iki bölgede kümelenmiş durumdadır. Bu kümelerden birincisi, Avrupa 8

11 yakasında Güngören-Bahçelievler-Bağcılar üçgeni içerisinde kalan geniş bir kentsel alt bölgeye işaret etmektedir. Bu kümenin genel karakteristiğini bilgisayar teknolojilerinin de yardımıyla kitlesel kuyum imalatı yapan orta ve büyük ölçekli firmalar oluşturmaktadır. İkinci küme ise, 2005 yılında tamamlanarak Yenibosna da faaliyete geçen Kuyumcukent tir. Zanaat tipi kuyumculuk ise, yukarıda sözünü ettiğimiz kavramsal çerçeve ile büyük oranda benzeşecek şekilde, İstanbul tarihi kent merkezinde, Kapalıçarşı- Nuruosmaniye-Hanlar Bölgesi nde yerseçmiş durumdadır. Bu bölgedeki kuyumculuk zanaatinin işletme ve çalışan sayısı bakımından büyüklüğüne ilişkin net bir istatistiki bilgi bulunmamakla birlikte, bu konu üzerine yapılan araştırmalar, farklı kaynaklara ve alan çalışmalarına dayanarak İstanbul genelinde 2008 yılı verileriyle 1530 üretici firmanın bulunduğunu, bu işletmelerin yaklaşık %62 sinin (948) Eminönü altbölgesinde faaliyet gösterdiğini belirtmektedir (Köroğlu ve diğ, 2010). Diğer taraftan İstanbul Kuyumcular Odası na (İKO) kayıtlı toplam 1000 kadar üretici zanaatkar işletmenin neredeyse tamamı (959) Tarihi Yarımada da yerseçmiş durumdadır (İKO, 2012). Tarihi Yarımada da çevre ve atık yönetimi üzerine yapılan bir araştırma ise (Orhon ve diğ. 2006), Eminönü altbölgesinde 8 farklı uzmanlık alanında 2 toplam 2109 üretici atölyenin varlığından söz etmektedir. Tüm bu tablodan Tarihi Yarımada nın İstanbul da küçük ölçekli imalatın en önemli merkezi olduğu anlaşılmaktadır. Şekil 1. Tarihi Yarımada da İKO Üyesi Üretici İşletmelerin Mekansal Yığılması (2012) Kaynak: İstanbul Kuyumcular Odası (İKO) Tarihi Yarımada daki kuyumculuk zanaatinin mekansal yapısına yakından bakıldığında, İKO üyesi işletmelerin Kapalıçarşı nın Nuruosmaniye kapısı merkez kabul edildiğinde, bu noktadan yaklaşık metre yarıçaplı bir daire 9

12 içinde kalan- yaklaşık 40 hektarlık bir bölge içinde yoğunlaştığı görülmektedir (Şekil 1). Bu bölgenin çok büyük bir kısmı Tarihi Yarımada Alan Yönetimi Planı nda 8 numaralı Beyazıt-Kapalıçarşı-Hanlar-Mısır Çarşısı Bölgesi ile çakışmaktadır (İBB 2011: 108). Kısmen 7 numaralı Eski İdari Bölge ve 5 numaralı Aksaray Alt Laleli Gedikpaşa Bölgesi nde de kuyum imalatına rastlanmaktadır. Üretici işletmelerin bir kısmı Kapalıçarşı içinde bulunmakla birlikte, ağırlıklı olarak Kapalıçarşı çevresindeki hanlarda kümelenmektedir. Bu noktada, Çuhacı Han, Vezirhan, Ağaoğlu İş Merkezi, Pastırmacı Han ve İmameli Han imalatın en fazla yoğunlaştığı hanlar arasında sayılmaktadır. Toptan ve perakende ticaret için ise biraz daha farklı bir durum söz konusudur. Bölgede faaliyet gösteren İstanbul Kuyumcular Odası üyesi 1500 kadar toptan ve perakende ticaret birimlerinin yaklaşık yarısı (%45) Kapalıçarşı da yerseçmiştir. Nasıl bir küme? İşletme ve coğrafya disiplinlerinin sunduğu perspektiften bakıldığında ise Tarihi Yarımada daki kuyumculuk zanaatinin, coğrafi anlamda olduğu kadar, sektörel bakımdan da kümelenmiş olduğu görülür. Buna göre, Kapalıçarşı ve Hanlar Bölgesi kuyumculuk alanında üretici ve tüketici piyasası aktörlerinin yanyana ve etkileşim içinde bulunduğu bir Marshallgil sanayi kümesidir 3. Bu özelliği ile İstanbul daki diğer iki kümeden 4 farklılaşan bu yığılmanın odağında, üretim sürecinin çok sayıda uzmanlaşmış zanaatkar arasında düşeyde parçalandığı bir zanaatkar çekirdeği yer alır (Şekil 2). Şekil 1. Zanaat Çekirdeği 10

13 Bu yapıyı oluşturan küçük ölçekli işletmeler aynı zamanda geleneksel değer zincirinin halkalarını da meydana getirirler 5. İstanbul kuyumculuk sektörünün yapısını araştıran çeşitli kaynaklara göre bu işletmelerin büyük bir kısmının ölçekleri gereği belirli bir üretim dalında uzmanlaşması, onlara kaynak verimliliğinde önemli avantajlar sağlamaktadır (Porsuk 2009). Bu işletmeler değişimlere daha hızlı adapte olabilmekte, kriz dönemlerinden büyük ölçekli firmalara kıyasla daha az zararla çıkabilmektedir (Akın 2008: 56). Sözü edilen çekirdek zanaatkar yapı çok sayıda yan firma ve hizmet sağlayıcıların oluşturduğu bir diğer üretici piyasayla desteklenmektedir. Bu birimler arasında kuyumcu ekipmanlarının temininden, mağaza ve vitrin tasarımına, kimya sanayinden hukuksal danışmanlık ve marka yönetimine kadar uzanan geniş bir yelpazeden işletme bulunmaktadır. Tüm bu üretici piyasanın tüketici ile buluştuğu çizgide, girişimci sadekarlar, zincir mağazalar, toptancılar, perakendeciler, üreticitasarımcılar ve orta ölçekli işletmeler yeralmaktadır. Bu altı aktörün ilk üçü tüketici piyasası ile doğrudan ilişki kurabilirken, son üçü ticari işlemlerini ancak enformel yollarla egemen hale gelmiş çeşitli aracıların üzerinden gerçekleştirebilmektedir. Somut Olmayan Kültür Mirasımız: İstanbul Ekolü İstanbul ekolü kuyumculuk sektöründe Tarihi Yarımada da kök salarak gelişen özgün bir üretim biçimini ifade etmek amacıyla kullanılan bir terimdir. Buna göre İstanbul ekolü, hem son yirmi yılda Türkiye de belirgin bir pazar payı yakalmış olan ve bilgisayar teknolojilerinin de kullanıldığı kitlesel kuyum üretiminden, hem de Anadolu nun çeşitli merkezlerinde karşımıza çıkan emek yoğun ve geleneksel teknolojilerin kullanıldığı kuyum imalatından çeşitli açılardan farklılaşmaktadır. En genel hatlarıyla İstanbul ekolü, kentin coğrafi konumunun getirdiği avantajların etkisiyle, kuyumculuk sanatında doğu ve batının sentezine işaret etmektedir. Kentin biriktirdiği kültürel zenginlik, motiflere olduğu kadar üretim tekniklerine de yansımış, sonuçta bu coğrafyaya özgü bir üretim geleneği ortaya çıkmıştır. Bu sentezde değerli madenler, salt bir güvence aracı olmaktan çıkarak, değerli ve yarıdeğerli taşlarla bezenerek mücevherleşir, bir prestij ve/veya yatırım aracı haline gelir. Bu ekolün ürünleri de, hitap ettiği müşterileri de sıradan değildir. Büyük bir çoğunluğunu diplomatlar ve ailelerinin oluşturduğu İstanbul da ikamet eden yabancılar, kolleksiyonerler ve farklı olanı arayanlar İstanbul ekolünün sadık müşterileri arasında yer alır. Özetle İstanbul ekolünün dayandığı temel motivasyon en iyi malzeme ve en kaliteli işçilik kullanılarak en özenli, en zarif ve en farklı olanın elit bir piyasanın beğenisine sunulmasıdır. Dolayısıyla asıl ticarete konu olan değerli maden değil, özgün tasarım ve birinci sınıf işçiliktir. İstanbul ekolünün ortaya çıkışında, başta Bizans ve devamında Osmanlı saraylarının talebi yönlendirerek önemli roller oynadığını, dönemin en iyi ustalarının İstanbul da yerseçmeleri için teşvik edildiğini 6, günümüzden 500 yıl kadar önce Tarihi Yarımada da kuyumculuk fuarlarının düzenlendiğini ve en kaliteli, en gözalıcı işlerin bu coğrafyada üretilmesi için özel bir çaba sarfedildiğini vurgulamak gerekiyor (Akın 2008). Bu bağlamda, özellikle Osmanlı İmparatorluğu döneminde saray teşkilatı içinde yeralan Ehl-i Hiref Cemaati ne bağlı kuyum ustaları ile bu topluluğun önemli bir grubu olan nakkaşların, İstanbul ekolünün oluşumuna önemli katkılar yapmış olduğunu söylemek mümkündür. Bu teşkilat, sadece kuyum alanında değil, diğer tüm zanaat dallarında da olduğu gibi, bir saray 11

14 kimliği yaratma ve bu kimliğin elit bir çevre içinde ürüne dönüştürülmesi projesinin ana aktörüdür (Mortan ve Küçükerman 2010: 197). Ehl-i Hiref teşkilatı üzerinden yerleştirilen bu üretim geleneği, Mortan ve Küçükerman ın deyimi ile, siyasal yöntemle, öncü teknolojinin biraraya getirilmesini gerektirir... önemli olan, ürün kimliğinin iç ve dış rekabet ortamı içinde canlı, etkili, öncü ve sürekli olarak yaşatılabilmesidir (Mortan ve Küçükerman 2010: 198). Bu noktada, İstanbul a özgü bu üretim geleneğinin sektörün tarihsel gelişim süreci içinde saray sınırlarındaki kozasından taşarak Kapalıçarşı ve Hanlar Bölgesi ne sıçradığının, buradan da kentin etki alanı dahilinde çok daha geniş bir coğrafyaya yayıldığının altını çizmekte fayda var. Günümüz koşullarında, İstanbul ekolünün arz ve talep cephelerindeki değişimlere bağlı olarak geçmişe kıyasla önemli ölçüde güç kaybetmiş olduğunu ve bir erozyon yaşadığını gözlüyoruz. Bu durumu saray kuyumculuğu sisteminin ortadan kalkmış olmasına, liberal ekonominin verdiği ivme ile piyasanın yozlaşma süreci içine girmesine ve sektörün son yıllarda zanaatten endüstriye doğru yaşadığı yapısal dönüşüme (Yazar[lar] 2011a; Yazar[lar] 2011b) bağlayabiliriz. Sözünü ettiğimiz bu erozyona rağmen, İstanbul ekolü sayıları giderek azalan alaylı ustaların ve üretim ile bütünleşebilen mücevher tasarımcılarının bireysel çabalarıyla sürdürülmeye çalışılıyor. Bir taraftan girişimci sadekarlar kişisel müşteri ağları üzerinden ulusal ve dünya mücevher piyasasında adından söz etirebilirken, genç kuşak tasarımcılar uluslararası platformlarda önemli başarılar elde ederek İstanbul kuyumculuk sektörünün tasarım alanındaki imajına ve markalaşma sürecine katkıda bulunuyorlar. Gelinen bu noktada İstanbul un, özellikle de Tarihi Yarımada nın, doğu ve batıyı sentezleyebilmek, en öncü tasarımları yaratarak geleneksel kuyumculuk alanında yeniden bir dünya markası haline gelebilmek için ihtiyaç duyduğu enerjiyi tamamen yitirmemiş olduğunu söylememiz mümkün. Kuyumculuk Zanaatinin Değer Yaratma Ekolojisi: Görünenler ve Görünmeyenler Peki bu enerjinin kaynağı nereden geliyor? Herşeyden önce İstanbul ekolünün devamlılığında usta-çırak ilişkisine temellenen eğitim geleneğinin önemli bir rolü var. Bu geleneğin temelinde mesleki eğitimin kalfalar ve ustalar tarafından işbaşında verilmesi yatıyor. Kapalıçarşı Üniversitesi olarak da adlandırılan bu eğitim sürecinin ilk basamağını küçük yaştaki çocukların bir ustanın yanında herhangi bir ücret almaksızın yaklaşık iki yıl süre ile mesleği tanıdıkları yamaklık dönemi oluşturuyor. Bu dönemi profesyonelliğe ilk adımların atıldığı ve mesleki bilginin yanı sıra ustaya itaatin de öğretildiği çıraklık dönemi takip ediyor (Arslanyan 2009). Bu dönem, Kapalıçarşı ya özgü yöntemler ile çırağın bir meslek adamı olarak şekillendiği, kimi kaynaklara göre 20 yıla kadar uzayabilen bir süreçtir (Ekinci 2001; Müftüler 2009). Çıraklığın ilk yıllarında işin püf noktası çoğu kez çıraklara öğretilmez, bilinçli yaratılan bahaneler ile atölye dışına çıkması sağlanır. Burada amaç, usta ile karşılıklı güven ilişkisinin henüz tam olarak kurulmadığı başlangıç döneminde atölyenin sırrını korumak ve gerçekten bu işe gönül verecek olanı ayıklamak amacıyla çırağın sabrını ölçmektir. Bu uzun ve zahmetli dönemin ardından başarılı olanlar yaklaşık üç yıl sürecek olan kalfalık mertebesine geçerler. Son aşama ise ustalıktır. Kapalıçarşı üniversitesi sadece mesleki eğitimin verildiği bir yapıdan öte, kuyumculuğun kentin bu kesiminde bir yaşam biçimi olarak devam ettirilmesine olanak tanıyan bir kurumsal kimlik niteliği taşımaktadır. Yeni yılın ilk günü bereket getirmesi inancıyla atölyede nar 12

15 kırma adeti (Mortan ve Küçükerman 2010: 276), işe yeni başlamış yamak ve çıraklardan atölyeye davul tozu veya minare gölgesi getirilmesinin talep edilmesi (Yazar[lar]2011), farklı etnik ve dini kökene mensup esnaf ve ustaların (nikah şahitliği yapmak, aynı koroda şarkı söylemek veya mahalle futbol takımında oynamak vb) toplumsal ve sosyal gerekçelerle de rekabet ve işbirliği yapmaları Kapalıçarşı üniversitesinin bu coğrafyada yüzyıllar içinde tecrübe ederek oluşturduğu yazılı olmayan müfredatı içinde kodlanmıştır. İstanbul ekolünün beslendiği bir diğer enerji kaynağı ise, geleneksel üretimin Tarihi Yarımada mekanı ile karşılıklı bir bağ kurmuş olmasıdır. İstanbul daki kuyumculuk üretimi Kapalıçarşı ve Hanlar Bölgesi nde yüzyıllar boyunca hem mekanı biçimlendirmiş, hem de mekanın getirdiği kısıtlara ve sunduğu olanaklara göre zaman içinde buraya özgü nitelikler kazanmıştır. Diğer bir deyişle kuyumculuk sektörü Tarihi Yarımada ile özdeşleşmiş, mekanın içine sinerek (Jones 2008; Gertler, 2003) kent kimliğinin bir parçası olmuştur. Ustaların adanmışlıkla yaptıkları bu üretim, Kapalıçarşı ve çevresindeki yaşam biçimiyle yoğrularak bulunduğu yerle bütünleşmiştir. Özellikle Kapalıçarşı yı içeren bölge kentin zanaat tarihinin yaşayan müzesidir. Hem üretim, hem de ticaret bu mekanlardaki değer yaratma ekolojisi (Hearn ve Pace 2006; Hearn ve diğ. 2007) içinde biçimlenir, kentin bu kesimindeki zengin tarihi ve kültürel miras ile canlı atmosfer pek çok tasarım ve yeni ürün için önemli bir ilham kaynağı olur. Özetle burası üretimin kalbi, sektörün vitrini ve piyasanın merkezidir. İstanbul da kuyumculuk denildiğinde yerli tüketicinin de, yabancı turistin de aklına ilk olarak Kapalıçarşı ve Hanlar Bölgesi gelir. Bu durum toptancılar için de geçerlidir; tasarım, fiyat ve kalite açısından en çok çeşidin bulunduğu, en bilinen yer burasıdır. Son yıllarda üretim birimlerini Tarihi Yarımada dışına taşımış çok sayıdaki orta ve büyük ölçekli işletmenin, kendi deyişleri ile çarşıda da bir irtibat ofisi tutma zorunluluğu hissetmelerinin temel nedeni de budur. Yaratılan ekonomik değer Kapalıçarşı üzerine yazılan yazılar, sadece çarşı sınırları içinde altın-gümüş üretimi ve ticareti ile uğraşan 680 den fazla işletmenin bulunduğunu, bu işletmelerin toplam sermayesinin ise yaklaşık 30 milyon dolar olduğunu belirtmektedir (Mortan ve Küçükerman 2010). Benzer bir hesaplama kuyumculuk dışındaki diğer sektörleri de kapsayacak şekilde yapıldığında Kapalıçarşı nın yerel ekonomisinin toplam büyüklüğü yılda 500 milyon dolara ulaşır. Kapalıçarşı ve Hanlar Bölgesi Türkiye deki altının %50 sini işleyen dev bir fabrika niteliğindedir. Diğer taraftan çarşı ve yakın çevresi altına yönelik sekiz tür bankacılık işlemini yapan 16 banka şubesine ev sahipliği yapmaktadır. Buna ek olarak ülkedeki büyük 10 altın imalatçısının 9 unun Kapalıçarşı da kümelidir. Yukarıdaki tüm bu göstergeler Tarihi Yarımada kuyumculuk kümesinin Türkiye ve İstanbul ekonomisi içindeki önemini anlatmakta, bölgede kuyumculuk zanaatine dayalı yerel ekonominin sadece toplumsal ve kültürel açıdan değil, ekonomik gerekçelerle de burada korunması ve desteklenmesinin bir zorunluluk olduğuna işaret etmektedir. Bu noktada, Tarihi Yarımada nın insanıyla, zanaatkârıyla ve mekânıyla bir bütün olarak korunması İstanbul Tarihi Yarımada Alan Yönetim Planı nın da 13

16 benimsediği bir yaklaşımdır (İBB 2011). Yönetim Planı Raporu nun özellikle IIH3 ve IIH7 kodlu hedefleri somut ve somut olmayan kültür mirasının birlikte korunmasına ve küçük üretim geleneğinin güçlendirilerek sürdürülmesine işaret etmektedir 7. Dolayısıyla, alan yönetimi kavramı ve anlayışı; bir alan yönetim planı içinde farklı kimlikleri olan alt bölgeler için farklı stratejiler öngörülmesi, kentsel mirasın somut olmayan kültür mirasıyla birlikte korunarak yaşatılması için bir fırsat olarak değerlendirilebilir. 3. İstanbul un tarihi merkezi için zanaat eksenli bir canlandırma modeli: Kuyumculuk mahallesi Tarihi kent merkezlerinin canlandırılması için özellikle köklü zanaatler ve zanaat kültürüne içkin olan sosyal sermaye önemli bir potansiyel sunar. Bu açıdan Kapalıçarşı ve çevresinde bin yıllık tarihi olan kuyumculuk zanaati somut ve somut olmayan kültür mirasının birlikte sürdürülebilirliği açısından önemli bir kaynak olarak değerlendirilebilir. Burada kuyumculuk zanaati ekseninde oluşmuş tarihsel bir dayanışma ve işbirliği kültürü kök salmıştır. Bu kent parçası, içinde yoğunlaşmış küçük işliklerle örülmüş bir bal peteği gibidir. Yuzyuze ve uzun sureli ilişkilerle, karşılıklılık kurallarıyla; doğumdan ölüme dek uzanan dostluk görenekleriyle beslenen bu petekteki zanaatkar, ona eşsiz bir güven ortamı sağlayan Kapalıçarşı yla, hanlarla, bu semtle özdeşleşmiştir. Bu özellikler, Kapalıçarşı ve Nuruosmaniye çevresinin insanı ve ekonomisiyle birlikte korunarak, demokratik, katılımlı bir süreç içinde canlandırılması olanağı sunmaktadır. Bu bölümde Kuyumculuk Mahallesi olarak adlandırdığımız bu kentsel bölgenin toplumsal ve ekonomik olarak gelişmesi, kentsel çevre kalitesinin artması için öneriler getirilmektedir. Bu öneriler, bir iş alanındaki kentsel canlandırmanın oradaki ekonomik üretimin özgün niteliklerini gözeterek; organizasyon, mekân ve teknoloji olmak üzere üç boyutta gerçekleştirilmesini öngörmektedir. Storper in (1992) Kutsal Üçlü olarak adlandırdığı bu boyutlar sürekli etkileşim içindedir. Her bölgede farklı süreçlerde biçimlenmiştir. Çünkü, çağdaş ilişkisel yaklaşıma göre (Gieryn ve Thomas 2000) bunların her biri dinamik ve etkileşim içindeki ilişki kümeleridir (Yazar[lar]2012c). Her bölgenin koşullarına ve geçmişine göre bu öğeler arasındaki etkileşim de farklılaşır. Söz konusu bölgenin ölçeği ulusal sınırları aşabilir ya da kent içindeki bir çarşı büyüklüğünde olabilir. Ancak hangi ölçekte olursa olsun bölgedeki bir gelişme ya da canlanma toplumsal, kültürel çevreden yalıtılmış ya da mekânın niteliklerinden bağımsız olarak gerçekleşemez. Bu bakış açısı içinde Zanaat Eksenli Canlandırma Modeli aşağıdaki önsel kabulleri yapar: 1. Kent içinde bir ya da birkaç zanaat kolundan küçük ölçekli işletmelerin yığıldığı bir alanda ekonomik ve toplumsal dışsallıklar elde edilir. 2. Geleneksel zanaat kollarında kuşaktan kuşağa aktarılmış, tarihsel kökleri ve kurumları olan bir dayanışma kültürü vardır. 3. Sosyal sermayesi güçlü kentsel altbölgelerde bölgenin canlanması, gelişmesi ve sürdürülmesi tabandan gelen ivme ve katılımla gerçekleştirilebilir. 4. Gömülü bilgi, mekansal özellikler, kurumlar ve kurallar yalnızca o yere özgü olan eşsiz ve başka yere taşınamaz bir gerçeklik yaratır. 14

17 5. Yerel yönetimler kentsel mekanların, insanıyla, toplumsal ilişkileriyle ve yaşam biçimiyle birlikte bir bütün olduğuna inanır. Canlandırılacak alanlarda tabandan gelen örgütlenmelerin önceliğini benimser; demokratik katılım kanallarını çalıştırır; zayıf ve güçsüz olanın yerinde kalabilmesini destekler. Vizyon İstanbul Tarihi Yarımada daki Kapalıçarşı-Nuruosmaniye bölgesi, köklü zanaatlerin hala canlı olduğu, ancak küresel kent olma iştihasıyla hırpalanan, tehdit edilen bir alandır. Bu bölgeye gömülü kapasite katılımcı ve demokratik bir anlayışla geliştirilebilirse; bu alan, somut ve somut olmayan kültür mirasının birbirinden ayrılmadan, içiçe sürdürüldüğü örnek bir merkez haline gelebilir. Kuşkusuz, böyle bir vizyonun hayata geçirilmesi için kamu kesimi de bu yönde gerekli kurumsal düzenlemeleri yapmaya, tabandan gelen isteklere değer vermeye ve güçsüz olanı desteklemeye samimiyetle istekli olmalıdır. İstanbul Tarihi Yarımada daki Kuyumculuk Mahallesi, Özgün mekânsal kimliği yörenin zanaat özellikleriyle özdeşleşmiş; Somut olmayan kültür mirasımız olan İstanbul kuyumculuğunu (İstanbul Ekolü) mekânıyla birlikte yaşatan ve rekabet gücünü sürekli arttıran; Çok katmanlı tarihi birikimini koruyan ve çok kültürlülüğün zenginliklerini kullanan; İstanbul kuyumculuk zanaatindeki geleneğin, kültürün genç kuşaklara aktarılması ve bu alandaki yaratıcı potansiyelin geliştirilmesi için olanaklar sunan; Tüm sektörel ve kentsel operasyonlarda toplum tabanlı örgütlenmelerin öncülüğünde, demokratik katılım kanallarını çalıştırarak kararlar alan; Yapı güvenliği ve kentsel koruma kriterleri açısından nitelikli; Çağdaş teknolojinin konfor, iletişim ve güvenlik olanaklarıyla desteklenmiş; Küçük üretim, ticaret, eğitim, kültür, konaklama ve rekreasyon olanaklarını bütüncül bir anlayış içinde sunan; Canlılığını tüm gün ve tüm yıl koruyan; Çok işlevli, güvenli ve dünya çapında prestijli bir kuyumculuk ve kültür bölgesi, olacaktır. Amaçlar ve GZFT Yukarıda açıklanan vizyonun gerçekleşmesi için dört ana amaç belirlenmiştir. 1) Bu bölgenin bir kuyumculuk bölgesi olarak sürdürülebilirliğini sağlamak Birinci amaç, bölgenin kimliğinin kaybolmamasını, sürdürülmesini sağlamaktır ve bu çalışmada önerilen Kuyumculuk Mahallesi Modeli nin temelini oluşturmaktadır. Kuyumcular, Osmanlı İmparatorluğu döneminde yerleştirildikleri Kapalıçarşı ve hanlar bölgesinde bugüne dek kesintisiz olarak çalışmayı sürdürmüşlerdir (Yazar[lar], 2011). Mimarlık ve kent kültürü açısından eşsiz özellikler taşıyan; UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi nde yer alan bu bölgenin kimliği bin yıldır kuyumculuk zanaatiyle özdeşleşmiştir. O nedenle, bölgenin somut kültür mirası olarak gelecek kuşaklara bırakılmasının ancak bu zanaate özgü kullanım biçimiyle birlikte olabileceği düşünülmektedir. 15

18 2) Bölgenin küçük birimlerden oluşan iş alanı kimliğini pekiştirmek İkinci amaç yeniden canlandırma projelerinde sık sık yaşanan ve olumsuz sonuçlar doğuran bir sürecin önüne geçmekle ilgilidir. Yeniden canlandırma, yenileme, dönüşüm projelerine konu olan alanlarda, kamu-özel kesim paydaşlıklarıyla yürütülen uygulamalarda genellikle mülk sahipliği esas alınır. Bu anlayış, alanı tümüyle taşınmaz piyasasının işleyişine terketmekte ve küçük işletmeleri ki, bunlar çoğunlukla ekonomik açıdan daha güçsüzdür- proje alanlarını terketmeye zorlamaktadır. Böylece, bu tür kentsel operasyonlardaki kamu ve özel sektör işbirliği, büyük ölçekli sermayenin büyük ölçekli mekan kullanımıyla sonuçlanmaktadır. Bu modelde üç sektörlü paydaşlık ve genişletilmiş hak sahipliği düzenlemeleriyle bu sorunun aşılması amaçlanmaktadır. 3) Geleneksel kuyumculuğun bir zanaat olarak korunmasını ve canlanmasını sağlamak Üçüncü amacın arka planında tüm bu çalışmanın çıkış noktası olan şu düşünce bulunmaktadır: Tarihi bir kent merkezinin insanıyla, işliğiyle yeniden canlandırılabilmesi ve bu canlılığın sürdürülebilmesi için öncelikle oradaki ekonomik faaliyet kolunun ve zanaatkarın toplumsal ve ekonomik olarak kapasitesinin arttırılması gerekir. Daha önceki bölümlerde vurgulandığı gibi, tarihi bir kentsel merkezin yeniden canlandırılmasına ilişkin tartışmalarda gelinen noktada, o tarihi bölgenin kimliğinin sürdürülmemesi gibi canlandırma seçeneğinden artık söz edilemez. Bugün yanıtı tartışılan soru, tarihsel kimliğin nasıl sürdürüleceği sorusudur. Gerek ilişkisel yaklaşımı benimseyen akademik çalışmalarda, gerekse UNESCO nun uygulamalarında somut olmayan kültür mirasının kendi yerinde varolmasının önemi vurgulanmaktadır. Mekanın, ancak ona ruh veren soyut kültür özellikleriyle anlamlı bir yer olabileceği vurgulanmaktadır. Mekan, içine siyasetçi ve plancı tarafından her hangi bir işlevin konulabileceği bir kap değildir (Batheld ve Glückner 2003; Graham ve Healey 1999). İstanbul Tarihi Yarımada Alan Yönetimi Planı nda da bu yaklaşım benimsenmiş ve bu bölgede geleneksel küçük üretimin sürdürülmesi kararı açık seçik ifade edilmiştir. Dolayısıyla, İstanbul Tarihi Yarımada da kuyumcuların kümelendiği bölge için artık kuyumculuk zanaatinin, geleneksel üretimin, burada var olup olmaması tartışılmamalıdır. Ne var ki, Tarihi Yarımada daki kuyumculuk atelyelerinin çalışma ruhsatlarının bir süredir yenilenmiyor olması gerçeği, bu bölgenin kültür mirası olarak üretim kimliğiyle- korunmasının hala tehdit altında olduğunu düşündürmektedir. Yapılı çevre ile üretim kültürünün burada bir simbiyoz içinde birlikte varoldukları bilinen bir gerçektir. Bu bölgedeki somut kültür mirasının kimliğini kaybetmeden sürdürülmesi, buradaki zanaatkarın sürdürülebilirliğine bağlıdır. Temel soru, serbest piyasa koşullarında giderek daha çok zorlanan zanaatkarın varlığını sürdürmesi için neler yapılabileceği sorusudur. Bu soruya verilecek yanıt yerel insiyatif ve kamu desteği kavramlarında aranmalıdır. Dünyadaki güncel yeniden canlandırma yaklaşımları, serbest piyasaya odaklanan politikaların izlendiği örneklerde bile, yerel insiyatiflerin kamu kaynaklarıyla desteklenmesi stratejisini vazgeçilmez görmektedir. Bu bölgede de, Kuyumculuk Mahallesi ndeki zanaatkar topluluğunun örgütlenerek ekonomik ve toplumsal gelişme için atılımlar yapması geleneksel kuyumculuğun sürdürülebilirliği için gerekli görülmektedir. 16

19 4) Bölgenin alternatif turizm, ziyaret ve alışveriş çekiciliğini arttırmak Dördüncü amaç bölgenin ekonomisinin canlandırılması için turizm sektörünün alternatif turizm projeleriyle canlandırılmasına yöneliktir. Tarihi Yarımada, Kapalıçarşı ve kuyumcular her zaman yerli ve yabancı turistin İstanbul daki vazgeçilmez ziyaret noktaları olmuştur. Bölgedeki turizmin büyümesi ekonomik açıdan arzulanan bir gelişme olmakla birlikte bu büyüme, tarihi mekan üzerinde yıpratıcı bir baskı oluşturmaktadır. Tarihi Yarımada Alan Yönetimi Planı nda da bu bölgedeki turizm gelişmesinin alanın fiziksel taşıma kapasitesine göre sınırlandırılması önerilmektedir. Bu bölge için alternatif turizm türlerinden deneyim turizmi çeşitli açılardan daha uygun bir çözüm olarak öne çıkmaktadır. Kuyumculuk Mahallesi vizyonumuz yönünde bölgede gözlemlediğimiz güçlü ve zayıf yönler, bu bölge ve buradaki zanaatin karşı karşıya olduğu fırsatlar ve tehditler Tablo 1 de görülebilir. Bu tabloda yer alan güçlü ve zayıf yönler, fırsatlar ve tehditler ışığında Kuyumculuk Mahallesi için bazı öneriler geliştirilmiştir. Bu öneriler raporumuzda üç başlık altında ayrıştırılmış olmakla birlikte, pek çok önerinin aynı anda hem organizasyon, hem mekan hem de teknoloji açısından gelişme sağlaması öngörülmüştür. Örneğin, aşağıda mekan başlığı altında açıkladığımız Kuyumculuk Tasarım, Araştırma ve Kültür Merkezi (KUTAK), organizasyon başlığı altında yer alan Kuyumculuk Mahallesi Vakfı nın (KMV) etkinliklerinin coğrafi odağı olarak tasarlanmıştır. Teknoloji başlığı altında yer alan proje kümelerinin koordinasyonunun KMV tarafından yapılacağı, pek çoğunun uygulamalarının ise KUTAK da yer alacağı düşünülmüştür. ORGANİZASYON Bu modelde organizasyon boyutu oldukça geniş kapsamlı olarak düşünülmüştür. Organizasyon kavramı, öncelikle kuyumculuk zanaatinin bir üretim alanı olarak örgütlenişini ifade etmektedir. Aynı zamanda usta-çırak ilişkileri, işgücünün değişen yapısı, üretim kültürü ve zanaat erbabının yaşam biçimindeki tüm devinimler ve değişimler de bölgenin organizasyon boyutu içinde düşünülmüştür. Modelimizde, bu bağlamda bir işlemci kurum, bir de Avrupa Kentsel Şartı nda (1992) yer alan kentlilik haklarına dayanan bir düzenleme önerilmektedir: İşlemci kurum olarak önerilen Kuyumculuk Mahallesi Vakfı (KMV) iyileştirme, canlandırma ve gelişmeye yönelik tüm eylemlerin demokratik yollardan öncülüğünü ve koordinasyonunu üstlenecektir. Paydaşlığın tabana yayılması amacıyla önerdiğimiz kurumsal düzenleme ise kentlinin eşitlik, kültürlerarası kaynaşma, istihdam, ekonomik kalkınma ve katılım hakkına dayanmaktadır. Genişletilmiş Hak Sahipliği adıyla önerilen bu düzenleme yeni bir paydaşlık mekanizması niteliğindedir. Çalıştığı taşınmazın mülkiyetine sahip olmayan kiracı konumundaki- zanaatkarın da bu bölgede kalmasına olanak sağlamak amacıyla tasarlanmıştır. Toplum Tabanlı Örgütlenme 8 Kuyumculuk Mahallesi Vakfı Kentsel yeniden canlandırma uygulamalarında katılımın başarısındaki önemli etmenlerden bir tanesi proje alanındaki güçler dengesi olmaktadır. Güçler dengesinin bozulması, katılım için gereken diyalog ve güven ortamının oluşmasını engeller. Toplumsal baskılar, güvenlik hizmetlerinin ya da adalet mekanizmasının 17

20 yetersizliği nedeniyle bir kesimin yeterince temsil edilemediği yerlerde gerçek anlamda katılım da sağlanamaz. Tablo 1. Kuyumculuk Mahallesi için GZFT Analizi AMAÇ - I Bu bölgenin bir kuyumculuk bölgesi olarak sürdürülebilirliğini sağlamak AMAÇ II Bölgenin küçük birimlerden oluşan iş alanı kimliğini pekiştirmek GÜÇLÜ ZAYIF FIRSAT TEHDİT Konum: Dünya Kültür Mirası Listesi nde yer alan bir bölge olması Yapı stoğu: Sektör için gerekli uygun yapı stoğunun varlığı Yığılma dışsallıkları: Sektörün yığılmasından doğan pozitif dışşallıklar Geçmişi olan, özgün kimlikli bir üretim geleneğinin varlığı Sektörün gerektirdiği güven ortamının varlığı Fiziksel köhneme Tarihi Yarımada Alan Yönetimi Planında ortaya çıkan ortak görüşler Plan kararlarının (Tarihi Yarımada KANİP [1998], yenilemedönüşüm projeleri vb.) bölge sakinlerinin burada var olma koşullarını yok etmesi tehlikesi. Yerel yönetim uygulamalarıyla oluşturulan belirsizlik ortamı (işyeri ruhsatlarının yenilenmemesi; desantralizasyon yönünde psikolojik baskı) AMAÇ III Geleneksel kuyumculuğun bir zanaat olarak korunmasını ve canlanmasını sağlamak GÜÇLÜ ZAYIF FIRSAT TEHDİT Küçük üretimde kimlik yitimi Özgün tasarımların korunamaması; taklit sorunu Çıraklık sisteminin zayıflaması; yeni çırak yetişmemesi Geleneksel sanatları (zanaatleri) endüstri karşısında yeniden güçlendirme yönünde dünyada gelişen akım. Sektör içindeki toplumsal sermaye Meslek etiğinde yaşanan erozyon Uluslar arası anlamda Usta yetkinliğinin kendini kanıtlamış üretim azalması (Küçük üretimde kalitesi teknik gerileme) Sektörün kurumsallaşmış Üretim tekniği ve olması (İKO, GESAD, yaratıcılığı geliştirme JTR, Kapalıçarşı kanallarının tıkanması Esnafları Derneği) AMAÇ IV Bölgenin alternatif turizm, ziyaret ve alışveriş çekiciliğini arttırmak GÜÇLÜ ZAYIF FIRSAT TEHDİT Dünya piyasalarında Üretim ve ticaret yarışmacı olabilen büyük birlikteliği firmaların gelecekte imzalı tasarım ve butik ürünleri pazarlamaya yönelme olasılığı Bölgedeki yerel üretimin sahip olduğu esnek ve parçalı yapının alternatif kentsel işlevlere açık olması / olanak sunması Klasik turizm anlayışının giderek terk edilmesi ve kültür ve deneyime dayalı alternatif turizm alanında yaşanan eğilimler El işçiliğinin UNESCO tarafından somut olmayan kültür mirası kabul edilmesi Ulusal piyasada lüks tüketim mallarında tüketici profilinin değişmesi; el yapımı kuyum ürünlerine olan talebin daralması. Değerli maden fiyatlarının dalgalı seyretmesi Kaynak: Kuyumculuk sektöründe ve bölgede yapılan derinlemesine görüşmeler ve odak grup toplantılarından yararlanılarak hazırlanmıştır (2012). 18