TÜRKİYE EKONOMİSİ İÇİN VERGİ GELİRİ- KAMU HARCAMALARI İLİŞKİSİNİN AMPİRİK ANALİZİ

Transkript

1 TÜRKİYE EKONOMİSİ İÇİN VERGİ GELİRİ- KAMU HARCAMALARI İLİŞKİSİNİN AMPİRİK ANALİZİ Yazar : Doç. Dr. UTKU ALTUNÖZ Dergi : Eylül 2017 Eylül 2017 Yıl:36, Sayı:433 ISSN No: X TÜRKİYE EKONOMİSİ İÇİN VERGİ GELİRİ- KAMU HARCAMALARI İLİŞKİSİNİN AMPİRİK ANALİZİ Doç.Dr.Utku Altunöz Sinop Üniversitesi Boyabat İktisadi ve İdari Bilimler Fak. İşletme Bölümü Muhasebe ve Finansman Anabilim Dalı TÜRKİYE EKONOMİSİ İÇİN VERGİ GELİRİ- KAMU HARCAMALARI İLİŞKİSİNİN AMPİRİK ANALİZİ Doç.Dr.Utku Altunöz ÖZ Bu çalışmada kamu harcamaları, kamu gelirleri, GSYİH ve faz oranları arasındaki kısa ve uzun dönem ilişkisi yılları için çeşitli ekonometrik tekniklerle test edilmektedir. Elde edilen sonuçlara göre değişkenler arasında uzun dönem eş bütünleşme ilişkisi tespit edilmiş olup nedensellik ilişkisinin ise hem kısa hem de uzun dönemde gelirden harcamalara doğru olduğu gözlemlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Türkiye, Bütçe Açığı, Vergiler, Harcamalar, Eş Bütünleşme, Nedensellik Jel Sınıfı: E62, H62 AMPRICAL ANALAYSIS THE RELATIONSHİP BETWEEN INCOME AND PUBLIC EXPENDITURE FOR TURKISH ECONOMY ABSTRACT This Study tests the short and long-run relationship between government revenues, expenditures, GDP and interest rates for Turkish economy over the period

2 econometric techniques. According to results, one long-run relationship exists among variables and the causal relationship flows unidirectional from government revenues to expenditures both in the short and long-run relationships. Key Words:Turkey,Budget Deficit,Taxes, Spendings Cointegration, Causality JEL Classification: E62, H62 1. GİRİŞ Devletin varlık sebebi ve ekonomi içinde ne kadar söz sahibi olması gerektiği konusundaki tartışmalar uzun yıllardır süregelmektedir. Özellikle liberal politikaların önem kazandığı 80 li yıllarda kamu harcamalarının karşılanmasında ortaya çıkan sorunlar, devletin ekonomideki rolünün daha yüksek sesle sorgulanmasına neden olmuştur. Özellikle Milton Friedman ın öncülüğündeki parasalcı akımın savunduğu devlet harcamalarının özel kesim harcamalarını dışladığı görüşü, güçlü bir şekilde taraftar bulmuştur. Bu görüşü söz konusu taraftar desteğiyle günümüze kadar süregelmiştir. Tüm bu tartışmaların altında yatan neden, kamu harcamaları ve vergiler arasındaki nedensellik ilişkisi tartışmalarıdır. Mevcut tartışmaların temelinde ise, nedenselliğe konu olan değişkenlerden hangisinin diğerinden daha önemli olduğu sorusu yatmaktadır. Grafik 1: Türkiye de Kamu giderleri, Kamu gelirleri ve Kamu Borçlanması ( ) Kaynak: Grafik (1) de kırmızı çizgi giderleri, mavi çizgi gelirleri, yeşil çizgi kamu borçlanmasını, kırıklı çizgiler de her bir göstergenin eğilim çizgilerini göstermektedir. Grafikte izlenebileceği gibi bütçe giderleri, krizin etkisi gibi çeşitli nedenlerle dalgalanma içinde görünse de genel olarak artış eğilimindedir. Türkiye de 2008 yılına kadar iki değişken ters yönlü bir eğilim gösterirken,

3 bu iki değişkenin 2008 yılından sonra birbiriyle aynı eğilimde hareket ettiği gözlemlenebilmektedir. Bu çalışmanın amacı kamu harcamaları ile kamu gelirleri arasındaki ilişkiyi Türkiye için test etmek, bugüne kadar yapılmış ampirik çalışmaların ihmal edilmiş yönlerini göz önünde tutmak ve hangi görüşün Türkiye ekonomisi için geçerli olduğunu yeniden ortaya çıkarmak olarak sıralanabilir. Bu amaçla çalışmanın ekonometrik analizi 1975 yılından başlatılmış ve 2015 yılına kadar geniş bir aralıkta tutulmuştur. Böylece, 1980 liberalleşmeye geçiş dönemi ve Türkiye de yaşanılan kriz dönemleri analize dâhil edilmiştir. Ayrıca literatürde genelde harcama ve gelir değişkeni kullanılırken, bu çalışmada GSYİH ve faiz değişkenleri de kullanılarak daha güvenilir sonuçlara ulaşılması hedeflenmiştir. 2.VERGİ GELİRİ- KAMU HARCAMASI İLİŞKİSİNİN TEORİK ALTYAPISI Dünya ekonomileri 70 li yıllarda yüksek bütçe açıkları gibi önemli bir sorunla karşı karşıya kalmışlardır. Bu durum Daha fazla vergi geliri elde etmeyi mi yoksa kamu harcamalarını kısmayı mı hedeflemek gerekmektedir? sorusunu beraberinde getirmiştir. Bu sorunsalı çözmek için ekonomistler birçok teori geliştirmiş olup teoriler; vergi gelirleri kamu harcamalarının nedenidir, kamu harcamaları vergi gelirlerinin nedenidir, vergi gelirleri-kamu harcamaları arasında karşılıklı nedensellik vardır, vergi gelirleri ile kamu harcamaları ilişkisizdir şeklinde özetlenebilmektedir. 2.1.Vergi Gelirleri Kamu Harcamalarının Nedenidir Görüşü Friedman (1978) vergi gelirleri ile birlikte bütçe dengesinin elde edileceğini savunan görüşlere güçlü bir şekilde karşı çıkmış, yüksek vergi gelirlerinin kamu harcamalarını arttırmaktan başka bir işlevi olmadığını savunmuştur. Friedman a göre bu durumun doğal sonucu, bütçe açıklarının yüksek seviyelere çıkmasıdır. Bu görüş akıllara Buchanan ve Wagner (1977) tarafından geliştirilen Kamu Tercihi Teorisi ni getirmektedir. Fakat Buchanan ve Wagner, Friedman ın görüşlerine ek olarak dolaysız vergiler haricindeki finansman kaynaklarının harcamaları arttırdığı konusuna değinmektedir. Özetle Friedman ın görüşleri ile Buchanan ve Wagner tarafından savunulan, bütçe açığı finansmanı için karşılaşılan gelir artışının aynı zamanda harcama artışı getirdiği görüşü, iktisat yazınında Vergi-Harcama Hipotezi olarak isimlendirilmektedir. Literatüre mali yanılsama olarak geçen bu görüşte bilhassa dolaylı vergileme temelli ekonomilerde insanlar kamu mal ve hizmetlerinin gerçek maliyetini gerçeğinden daha düşük olarak algılayacaklardır Kamu Harcamaları Vergi Gelirlerinin Nedenidir Görüşü Harcama-Gelir Hipotezin de Barro, kamunun mevcut gelirlerini planladığı harcamaları göz önünde tutarak elde etmesi gerektiğini savunmaktadır. Diğer bir ifade ile harcamadan gelire tek yönlü bir nedensellik mevcuttur. Barro nun (1974) görüşlerinin dayanak noktası Ricardo

4 Denkliği ilişkisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Barro ya göre (1974: 1116), Buchanan ve Wagner in savunduğu mali yanılsama gerçekleşmesi söz konusu olmayacak, kamu harcamalarındaki artışlar gelecekteki vergileri arttırarak kamu gelirlerindeki artışla sonuçlanacaktır. Kamu harcamalarının kamu gelirlerin arttıracağı görüşü ileriki yıllarda Peacock ve Wiseman (1979) tarafından analiz edilmiştir. Peacock ve Wiseman a göre savaş, kriz ve benzeri olağanüstü durumlarda kamu harcamaları artmakta ve bu durumun bir sonucu olarak kamunun artan finansman ihtiyacı yeni vergilerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Ayrıca vergi oranlarında da artışlar olabilmektedir. Bununla birlikte söz konusu olağanüstü durumların son bulmasıyla birlikte, kamu harcamaları azalmakta fakat kamu gelirleri önceki seviyelerine dönmemektedir. Bu durumun sonucu olarak kamu harcamalarındaki geçici artışlar kamu gelirlerinde kalıcı artışlara sebebiyet vermektedir Vergi Gelirleri ile Kamu Harcamaları Arasında Karşılıklı Nedensellik Vardır Görüşü Bu görüşe göre kamu harcamaları ile kamu gelirleri arasında eş zamanlı bir değişim eğilimi söz konusudur. Musgrave (1966) tarafından literatüre gire bu görüş ileriki yıllarda Meltzer-Richard (1981) tarafından da destek bulmuştur. Bu yaklaşım kamu harcamaları ve kamu gelirleri arasında kurulan en iyi dengenin, kamu hizmetlerinden hane halkının sağladığı marjnal fayda ve kamu hizmetlerinin sebep olduğu marjinal maliyetlerin eş zamanlı meydana geldiğinde oluştuğunu savunmaktadır Vergi Gelirleri ile Kamu Harcamaları İlişkisizdir Görüşü 90 lı yılların başında kamu harcamaları-vergi gelirleri ilişkisini analiz eden çalışmalarda o güne kadar karşılaşılmamış olan Farklı Kurumlar Hipotezi gündeme gelmiştir. Baghestani ve McNown (1994) a ait olan bu görüşe göre kamu harcamaları ve kamu gelirleri ayrı kurumlara bölünmüştür ve bağımsızdır. Görüşün taraftar kazanmasında ise, Hoover-Sheffrin (1992) in ABD ekonomisinde ilgili zaman serilerini kullanarak yaptığı deneysel çalışmada nedenselliğe ulaşamaması etkili olmuştur. 3.VERGİ HARCAMALARI KAVRAMI VE TÜRKİYE NİN VERGİ HARCAMALARINDAKİ DURUMU Vergi harcamaları, kamusal faaliyetlerinin hayata geçirilebilmesi için gerekli olan en mühim finansman kaynağı olan ve devletin, ekonomik, mali ve sosyal amaçlarla tahsil edeceği vergilerden; kısmen veya tamamen, geçici ya da sürekli olarak feragat etmesi şeklinde tanımlanır. Vergi harcamalarının unsur ve amaçlarına baktığımızda, genel anlamda, kamu harcamaları ile örtüştüğü görülmektedir. Bunun nedenlerini şu şekilde sıralayabiliriz (Başar, 2012:55).

5 Vergi harcamalarında bireysel anlamda zaman maliyeti kamu harcamaları ile karşılaştırıldığında göreceli olarak daha azdır. Ayrıca idari bakımdan da kolay uygulanmaktadır. Vergilerin, mükellefin ödeyeceği vergilerden yararlanacağı kamu harcamalarının düşülerek, net olarak ödenmesinin, bütçede genellik ve tahsis yapılmaması ilkeleri nedeniyle söz konusu olamamaktadır. Vergi harcamaları hükümetlerin amaçlarına kamu harcamalarından çok daha spesifik hizmet etmeleri, denetlenmemeleri ve raporlanmamaları nedeniyle uygulamada kolaylık sağlamaktadır. Kamu harcamalarının önemli öğelerinden biri olan vergi harcamaları makro ekonomik unsurlara, verimliliğe ve bütçe dengesine doğrudan etki etmektedir. Bu durumun başlıca nedeni; vergi yapısında bir bileşen olan vergi harcamalarının, vergi gelirlerini azaltmak yoluyla bütçe dengesinde tahribata yol açmasıdır. Ancak sayılan bu olumsuzluklara rağmen vergi harcamaları sosyoekonomik birer politika aracı olmaları konusunda önem kazanır. Mali politika aracı olma özellikleri dikkate alındığında, vergi harcamalarının varlık nedeni vergi sisteminden sapmalar olarak somutlaşır. Maliye Bakanlığı tarafından yayınlanan 2016 vergi harcamaları raporunda temel anlamda 2015 vergi harcama tutarı tespit edilirken 2016, 2017 ve 2018 yılları için makro ekonomik büyüklüklerle tahminde bulunulmaktadır. Vergi Türü Tablo 1: 2015 Yılı Vergi Harcaması Tutarları Vergi Harcaması (Milyon TL) Vergi Tahsilatı (Milyon TL) Gelir Vergisi ,40% Kurumlar Vergisi ,80% Katma Değer Vergisi ,90% Özel Tüketim Vergisi ,40% Motorlu Taşıtlar Vergisi ,00% Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi ,90% Özel İletişim Vergisi ,70% Toplam ,60% Kaynak: Maliye Bakanlığı Tablo 1 de 2015 Yılı Vergi Harcaması Tutarları tablosuna göre alımından vazgeçilen vergi toplamının 79,5 milyar TL olduğu izlenebilmektedir. Bu tutarın en büyük kısmı gelir vergisinden meydana gelmektedir. Özel iletişim vergisinin toplamdaki yeri en düşük olarak kaydedilmiştir. Doğrudan vergilerde (gelir ve kurumlar vergisi) tahsilinden vazgeçilen tutar 42,5 milyarken, dolaylı vergilerde 37 milyardır. Vergi harcamasının en fazla olduğu kalem Oran

6 oransal anlamda banka ve sigorta sektöründe KDV yerine uygulanan banka ve sigorta muameleleri vergisinde olmuştur. Çoğu zaman devlet tarafından vergi yoluyla yapılan harcamaların amaca ulaşıp ulaşmadığı noktasında yoğun soru işaretleri mevcuttur. Benzer şekilde uygulama zorlukları nedeniyle vergi harcamalarının hedefinden saparak hedeflenen faaliyet dışındaki bir alana transfer haline dönüşmesi, Türkiye de karşılaşılan diğer bir vergi harcama sorunu olarak karşımıza çıkmaktadır. 4. TÜRKİYE DE KAMU HARCAMALARININ SEYRİ İthal ikameci politikaları bırakarak 1980 li yıllarla birlikte serbest piyasa ekonomisini benimseyen Türkiye, devletin ekonomi üzerindeki etkinliğinin azaltıldığı politikalar uygulamaya başlamıştır (Sarı, 2003, 26). Bununla birlikte hızlı özelleştirme programları ve yüksek enflasyon oranlarının tek haneli rakamlara düşürülme çabası, Türkiye yi devlet harcamalarını azaltıcı politika uygulamaya yöneltmiştir. Tablo 2: Devlet Harcamalarının GSYİH İçindeki Payı (%) Kaynak: TCMB Tablo 2 de (EX) toplam harcamaları, (PE), personel harcamalarını, (OC) diğer cari harcamaları, (IN) yatırım harcamalarını, (IP) faiz ödemelerini, (TTS) KİT lere yapılan transferleri, (OT ) diğer transferleri, (FB) iç faiz ödemelerini ve (DB) dış faiz ödemelerini ifade etmektedir.

7 Tabloya göre, Türkiye de 1979 yılında toplam kamu harcamalarının GSYH deki payı %21 iken uygulanan enflasyon önleyici politikalar ve özelleştirmeler sonucunda yılları arasında % 16 bandına kadar gerilemiştir. Bu yıllardan sonra Türkiye ekonomisinde kamu harcamalarındaki devamlı artış trendi dikkat çekicidir. Grafik 2: Türkiye de Kamu Harcamalarında Genel Trend 2000 li yıllara gelindiğinde kamu harcamalarındaki artış en üst düzeylere ulaşmıştır. Özellikle kriz yılı olan 2001 de ise kamu harcamaları ile gelirleri arasındaki fark en yüksek düzeye ulaşmıştır krizi sonrasında uygulanan istikrar programı sonrasında bu oranlarda büyük düşüş sağlanmıştır. Bu program sayesinde 2008 küresel krizinde bile kamu harcamaları diğer kriz yıllarındaki düzeylerini tekrarlamamıştır. 5. LİTERATÜR Baghestani ve Mcnown 1, Çin ekonomisi için vergi gelirleri ve kamu harcaması ilişkisini Johansen eş bütünleşme ve Granger nedensellik testleri ile test etmiştir. İlgili çalışmada bu iki değişkene ilave olarak GSYİH değişkenini de eklenmiştir. Çalışma sonucunda incelenen dönemde değişkenler arasında eş zamanlık nedensellik ilişkisine rastlanmıştır. Belessiotis 2, yaptığı çalışmada Avrupa ülkelerini örneklem kullanarak vergi geliri kamu harcaması ilişkisini incelemiştir. 13 AB üyesini analize dâhil ettiği çalışmasında Almanya, Yunanistan, Portekiz, Fransa, Finlandiya için çift taraflı bir nedensellik ilişkisinin varlığına ulaşmıştır. 1 Baghestani, H. ve Mconown, R., (1994) Do Revenues or Expenditures Respond to BudgetDisequilibria?, Southern Economic Journal, 61, Belessiotis, T., 1995, Fiscal Revenues and Expenditure in the Community. GrangerCausality Among Fiscal Variables in Thirteen Member States and Implications for Fiscal Adjustment, Economic Papers 114, European Commission.

8 Darrat 3 Türkiye de kamu gelirleri-kamu harcamaları ilişkisini yılları için incelediği çalışmasında kamu gelirlerinden kamu harcamalarına tek yönlü bir nedenselliğin varlığına ulaşmış olup çalışmanın sonucunda ilgili dönem için Buchanan-Wagner hipotezini geçerli olduğu sonucuna ulaşmıştır. Cheng 4, 8 farklı Latin Amerika ülkesi için kamu geliri-kamu harcaması ilişkisini incelemiştir. Peru , Paraguay , Honduras , Çin , Kolombiya , Dominik Cumhuriyeti , Panama , Brezilya için ilgili dönemleri kapsayan ampirik çalışmasında Granger Nedensellik Analizi ni kullanmıştır. Çin, Panama, Brezilya, Peru için mali eşzamanlık sonucuna ulaşırken Dominik Cumhuriyeti, Honduras, Paraguay da vergi gelirlerinden kamu harcamalarına tek yönlü granger nedensellik ilişkisine ulaşmıştır. Hondroyiannis 5, Yunanistan ekonomisi için yılları arasında Vergi gelirleri -harcama ilişkisini incelemiştir. Granger nedensellik, Johansen eş bütünleşme, hata düzeltme modeli ve vektör hata düzeltme modelinden yararlanarak yaptığı çalışmada iki değişken arasında gelirden harcamaya bir nedensellik ilişkisi ve eş bütünleşme ilişkisi sonucuna ulaşmıştır. Çavuşoğlu 6, Türkiye ekonomisi için yıllarını kapsayan çalışmasında faiz oranı, GSMH, vergi geliri ve kamu harcamaları değişkenlerini kullanmıştır. Çalışma sonucunda vergi gelirlerinden kamu harcamalarına tek yönlü bir nedensellik ilişkisine ulaşmıştır. Arısoy ve Ünlütürk 7, mali açıkların sürdürülebilirliğini Türkiye ekonomisi için analiz ettikleri çalışmalarında yılları için eş bütünleşme ve nedensellik analizlerinden yararlanmışlar ve çalışmada reel gelir ve harcama serileri arasında herhangi bir eş bütünleşme ve nedensellik ilişkisinin olmadığını tespit etmişlerdir. Bayrak ve Kanca 8, yıllar için Türkiye ekonomisinde kamu harcamalarını analiz ettikleri çalışmalarında incelenen dönem için uygulanan harcama politikasını sonuçlarına göre olumlu kanıya varmanın mümkün olmadığı sonucuna ulaşmışlardır. 3 Darrat, A. F., (1998) Tax and Spend, or Spend and Tax? An Inquiry into the Turkish Budgetary Process, Southern Economic Journal, 64, s Cheng, B. S., (1999) Causality Between Taxes and Expenditures: Evidence from Latin American Countries, Journal of Economics and Finance, 23, s Hondroyiannis, G. ve Papapetrou, E., (1996) An Examination of the Casual Relationship between Government Spending and Revenue: A Cointegration Analysis, Public Choice, 89, s Çavuşoğlu, Tarkan (2008), Türkiye de Kamu Gelirleri ve Harcamaları Arasındaki İlişki Üzerine Ekonometrik Bir Analiz. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:20, s Arısoy İbrahim ve Ünlükaplan, İlter (2010). Türkiye de Mali Açıkların Sürdürülebilirliği ile Kamu Gelirleri ve Harcamaları İlişkisinin Analizi, Maliye Dergisi, Sayı 159, Kanca, Osman Cenk ve Bayrak, Metin (2015). Türkiye de Kamu Harcamalarının Gelişimi (Dönemsel Bir Analiz ), Muş Alpaslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:3, Sayı:2, 9-24.

9 6.AMPİRİK ANALİZ Çalışmada vergi gelirleri için genel bütçe gelirleri serisi ve harcamalar için genel bütçe harcamaları serisi kullanılmaktadır. Bütçe gelir ve harcamalarını doğrudan etkileyen iki değişken olan GSYİH ve faiz değişkeni (Bankalarca Açılan Mevduatlara Uygulanan Ağırlıklı Ortalama Faiz Oranları) de analize eklenerek analizin sağlıklı sonuç vermesi hedeflenmiştir yıllarının seçildiği 45 yıllık uzun bir süreyi kapsayan analizde kullanılan değişkenlerin kısaltmaları ve elde edilen kaynakları tablo (1) de görülmektedir. Tablo (1): Kullanılan Değişkenler, Kısaltmaları ve Elde Edilen Kaynaklar Değişkenler Kısaltması Kaynak Bütçe Harcaması BH Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü Bütçe Geliri BG Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü Gayrisafi Yurtiçi Hâsıla GSYİH TÜİK Yıllık Mevduat Faizi MF TCMB ve Bankalar Birliği 3.1.Birim Kök Testleri Zaman serileri analiz edilirken çoğu makroekonomik zaman serisinin durağan olmadığı, diğer bir ifade ile birim kök içerdiği göz önünde tutulmalıdır. Birim kök, serilerde ana karakteristik köklerinin mutlak değerlerinin 1 e eşit olması anlamına gelmektedir. Bu durumun sağlanmadığı, birim kök içeren serilerden ulaşılacak sonuçlarda regresyon tahminleri sağlıklı ve güvenilir olamamakta, sahte ve yanıltıcı tahminlere neden olmaktadır. (Gujarati, 2004:792). Bu durumu ortadan kaldırmanın yolu zaman serlerine birim kök testi uygulamaktır. Birim kök testleri için Y it serisinden meydana getirilen birinci derece otoregresif süreci içine alan basitleştirilmiş model denklem 1 deki gibidir. y it = PY it 1 + ε it 1 p (1) Eşitlik 1 de p, birim kök testinin otoregresif katsayısını ifade etmekte olup p mutlak değer değeri 1 den küçük ise birim kökün içermediği sonucuna ulaşılmaktadır. Bununla birlikte mutlak değer p değeri 1 e eşit ise seri durağan değildir ve birim kök taşımaktadır sonucuna ulaşılmaktadır (Maddala, 1992: ). Çalışmada kullanılacak iki birim kök testinden biri Dickey ve Fuller (1981) tarafından geliştirilen Augmented Dickey-Fuller (ADF) testidir. k Y t = PY t 1 + i=1 β i Y t i + ε t (2)

10 k Y t = α + PY t 1 + i=1 β i Y t 1 + ε t (3) k Y t = α + δt + PY t 1 + i=1 β i Y t 1 + ε t (4) 3, 4 ve 5 numaralı denklemlerdeki Y t analize konu olan değişkenin birinci farkını ifade etmektedir. Denklemlerdeki k gecikme uzunluğunu, t zaman trendini, Y t i br dönem gecikmeli fark terimini, ε t ise hata terimini ifade etmektedir. ADF testlerinde H 0 ve H 1 olmak üzere iki hipotez kurulmakta olup boş hipotez, serinin birim kök içerdiğini iddia etmektedir. Sonuçta boş hipotezin reddedilememesi birim kökün varlığı sonucunu doğuracaktır. Tablo (2): ADF Birim Kök Test Sonuçları Değişkenler Augumented Dickey Fuller LBH (4) LBG (3) LGSYİH (0) LMF (0) LBH *(3) LBG *(3) LGSYİH * (0) LMF * (3) Not: * % 1 anlamlılık düzeyini ifade etmektedir. Parantez içindeki değerler ise Akaike Bilgi Kriteri ile belirlenen gecikme uzunluklarını belirtmektedir. Değişkenlere uygulanan ADF birim kök sonuçları tablo (2) de izlenmekte olup serilerin türü seviyede birim kök içermekte olup 1. farkları alındığında durağan hale gelmişlerdir. Diğer bir ifade ile birinci derecede entegre oldukları ya da I (1) sonucuna ulaşılmıştır. Çalışmada kullanılacak diğer birim kök testi olan Yapısal Kırılmalı Lee ve Strazicich testidir. Bu testte yapısal değişimler işsel olarak belirlenmekte ve birin üzerinde yapısal değişime imkan vermektedir (Lee ve Strazicich,2003). Lee ve Strazicich birim kök testi 2 farklı modelle tahmin edilmektedir. A modeli yapısal kırılma, C modeli sabit ve trenddeki kırılma olmak üzere analize dâhil edilmektedir. Y t = θ Z t + ε t ve ε t= βε t 1 + e t (5) Eşitlik (5) te Z t içsel değişken vektörü ve ε t hata terimini temsil etmektedir. Bir kırılmaya izin veren A modeli için; D t, t T B + 1 Olduğunda 1, farklı durumlar için 0 değerini alan kukla değişkenini temsil etmek üzere (5) no lu denklem için; Z t = (1, t, D 1t ) Şeklini almaktadır. T B Kırılma zamanını temsil etmektedir.

11 Ortalamada iki kırılmaya imkân kılan durağanlık testi için Model AA, D jt = 1; j = 1,2 olduğu durumda D t, t T BJ + 1 iken 1, bu durumun dışındaki durumlarda 0 değerini alan kukla değişkeni gösteren (5) no lu denklemde Z t = (1, t, D 1t, DT t )olmaktadır. Hem sabit terimde hem de trendde iki kırılmaya olanak sağlayan CC modeline ulaşmak için j=1, 2 olacak şekilde (Arısoy ve Ünlükaptan, 2010:449). DT tj, t T Bj + 1 iken t-t BJ farklı şartlarda 0 değerini alan kukla değişkeni ifade etmek suretiyle Z t yerine Z t = (1, t, D 1t, D 2t, DT 1t, DT 2t konulmaktadır. Tablo (3): Lee ve Strazicich (2003) Birim Kök Sınama Sonuçları Değişkenler Model C Model CC Model A Model AA LBH -3.11(1999) -3.88( ) -2.76(1999) -2.17( ) -3-11(1999- LBG -3.80(1982) -4.14( ) -2.98(2001) 2001) LGSYİH -4.12(1999) -7.49( ) -2.15(2007) -2.22( ) LMF -4.90(2001) -2.90( ) -1.99(2008) -2.32( ) Not: Parantez içindeki değerler Kırılmaları göstermektedir. Kritik değerler Lee ve Strazicich (2003) den alınmıştır. Lee ve Strazicich birim kök testinden ulaşılan sonuçlar Kritik değer tablosuyla karşılaştırıldığında meydana gelen yapısal kırılmalar dikkate alındığı durumda bile zaman serilerinin seviyede birim kök taşıdığına işaret etmektedir. Ayrıca kırılma tarihleri Türkiye ekonomisi için önemli tarihleri göstermesi açısından anlamlıdır yılı liberal politikaların Türkiye de hayata geçirildiği yıl olarak kabul edilmektedir. 1994, 1999 ve 2001 yılları Türkiye nin kriz yılları olarak kayıtlara geçmiştir yılı ise küresel krizin bir yıl öncesi olarak düşünülebilmektedir. Sonuç ADF birim kök testiyle aynı olup seviyede durağanlık söz konusu değildir Johansen-Juselius Eş Bütünleşme İlişkisi ve Teşhis Testleri Zaman serilerinin birim kök analizlerinin ardından zaman serileri arasında uzun zamanlı ilişkinin varlığını araştırmak amacıyla eş bütünleşme testleri uygulanmalıdır. Zaman serilerinin birinci dereceden durağanlıklarının belirlenmesinin ardından söz konusu değişkenlerin uzun dönemde beraber hareket edip etmediklerinin tespiti için eş bütünleşme testleri tercih edilmektedir. Yapılan analizde zaman serilerin arasında eş bütünleşme ilişkisinin tespiti durumunda sahte regresyon sorunu ile karşı karşıya kalınmayacaktır. Literatürde çokça kullanılan Engle-Granger (1987) yanında VAR temelli en çok olabilirlik tahmin yöntemine dayanan Johansen-Juselius (1990) testidir. Çalışmada zaman serileri arasındaki eş bütünleşme ilişkisi Johansen-Juselius (1990) yöntemi ile tahmin edilecektir. Bu

12 test özdeğer (λ max ) ve iz istatistiği (λ trace ) olmak üzere iki test istatistiğinin tahminine dayanmaktadır. n λ trace (r) = T i=r+1 ln (1 λ i ) (6) λ max (r, r + 1) = Tln(1 λ r+1 ) (7) (6) no lu denklemde λ i elde edilen özdeğerleri, T, gözlem sayısını göstermektedir. (7) numaralı denklemde ise ana hipotezde r sayısı kadar eş bütünleşme vektörünün varlığı hipotezi, r+1eş bütünleşmenin varlığını iddia eden alternatif hipoteze karşı bir hipotez olarak uygulanmaktadır. Köklerin sıfıra eşit olma durumunda λ max küçük değer alacaktır. Eş bütünleşme ilişkisi sonuçları tablo (3) de izlenebilmektedir. Tablo (3): Johansen Eşbütünleşme Test Sonuçları Eigenvlue Hipotez LR 5% 1% H 0 : r = * H 0 : r H 0 : r H 0 : r Tablo (3) de *, %1 anlam seviyesini ifade etmektedir. (Schwarz bilgi kriteri) r eşbütünleşme vektörlerinin sayısını ifade etmektedir. Elde edilen sonuçlar, değişkenlerin uzun dönem elastikiyetlerini göstermektedir. Sonuçlara göre kamu gelirleri, kamu harcamaları, GSYİH ve yıllık mevduat faiz oranı değişkenlerinin pozitif değer alması, değişkenlerin uzun dönem ilişkisi içinde olduklarını ve bu ilişkinin aynı yönde olduğunu göstermektedir Nedensellik Analizi İki değişken arasında eş bütünleşme ilişkisinin varlığının tespitinin üzerine, bu ilişkinin bir birliktelik mi yoksa nedensellik mi olduğu sorusu irdelenmelidir. Bu amaçla çalışmada bu ilişki Granger nedensellik ve Toda-Yamamoto nedensellik testleri ile incelenecektir Granger Nedensellik Analizi Granger (1969) Nedensellik testinde Y t serisinin gemiş değerleri diğer değişken olan X t+1 değerinin tahmin edilmesinde istatistiki olarak katkı sağlıyorsa Y, X in Granger nedenidir. Bu test için denklem (8) ve denklem (9) tahmin edilmesi gerekmektedir. m n k=1 i=1 (8) Y t = β 0 + β k Y t k + α i X t i + ε t p q k=1 i=1 (9) X t = γ 0 + γ k X t k + δ i Y t 1 + V t Denklem (8) ve (9) da X t ve Y t nedensellik ilişkisinin araştırıldığı zaman serilerini ifade etmektedir. Ayrıca denklemlerdeki ε t ve V t, oto korelasyon sorununun olmadığı hata

13 terimlerini, t süreyi, k ve i gecikme sayısını ve m,n,p ve q gecikme uzunluklarını temsil etmektedir. Bağmlı Değişken LBH Tablo (4): Hata Düzeltme Modeline Dayalı Granger Nedensellik Test Sonuçları Bağımsız Değişkenler LBH LBG LGSYİH MF Hata Düzeltme Katsayı **(0.024) 5.111**(0.011) 3.12(0.141) *(0.000) Neden-Sonuç G, GSYİH, F H G H GSYİH 0.007(0.911) *(0.000) 0.881(0.812) (0.988) GSYİH H LBG Not: *, ** ve *** sırasıyla %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeyini göstermektedir. Gecikme uzunlukları SC kriterleri kullanılarak seçilmiştir. H Tablo (4) de G harfi geliri, F faizi ve H harfi harcamayı ifade etmektedir. Tek yönlü tek taraflı bir ilişkinin varlığını göstermektedir. Analiz sonucuna göre GSYİH %5 seviyesinde ve faiz değişkeni %1 seviyesinde anlamlıdır. Analiz kısmının başında da değinildiği gibi kamu gelirleri ve kamu harcaması ilişkisinde GSYİH ve faiz oranlarının da rol oynadığı düşüncesinden hareketle, bu iki değişken analize eklenmiş ve çıkan sonuçlar düşünceyi desteklemiştir. Bütçe harcamaları değişkeninin hata düzeltme katsayısı %1 seviyesinde anlamlı bulunmuştur. Bunun anlamı bütçe geliri ile bütçe harcaması arasında önemli derecede eş bütünleşme ilişkisinin varlığının desteklenmesidir. Analiz nedensellik sonuçlarına baktığımıza gelir, GSYİH ve faiz değişkenlerinden harcama değişkenine tek yönlü nedensellik ilişkisi tespit edilmiştir. Hata düzeltme katsayısının gelir değişkeninin negatif değer alması Türkiye de vergilerin artırılmasının harcamaları azaltmakta olduğunu ifade etmektedir Toda ve Yamamoto Nedensellik Testi Bütçe açıklarının azaldığını göstermektedir. Çalışmanın güçlendirilmesi amacıyla Granger nedensellik testi ile yetinilmeyip Toda ve Yamamoto (1995) tarafından geliştirilen nedensellik testinden de yararlanılmıştır. Toda ve Yamamoto (1995) Granger nedenselliğini test etmek maksadıyla düzeltilmiş VAR modelin temelli bir analiz geliştirmişlerdir. Toda ve Yamamoto (1995) tarafından geliştirilen VAR modeli denklem (10) yardımıyla uygulanmaktadır. k k d max d max i=1 i=1 j=k+1 j=k+1 (10) Y t = α 10 + α 1i X t i + β 1i Y t i + θ 1i x t i + λ 1i Y t 1 + ε t Tablo (5): Toda-Yamamoto Nedensellik Testi Sonuçları Bağımlı Değişken LBH MWALD İstatistikleri LBH LBG LGSYİH MF (0.062) 6.676(0.009) 1.881(0.122) Neden-Sonuç LBG LGSYİH LBH LBH

14 LBG (0.912) ((0.000) 1.191(0.387) LGSYİH LBG Tablo (5) deki Toda-Yamamoto nedensellik sonuçları, tablo (4) deki hata düzeltme modeli sonuçlarını destekler niteliktedir. Sonuçlara göre bütçe gelirlerinden bütçe harcamalarına tek taraflı bir nedensellik ilişkisi tespit edilmiş olup benzer şekilde GSYİH dan devlet harcamalarına da tek taraflı bir nedensellik ilişkisi mevcuttur. Tablo (6): Teşhis Testleri D Normallik LM (1) LM (4) ARCH (1) ARCH (4) WHITE RAMSEY (0.32) 0.15 (0.60) 0.88(0.59) 3.12(0.10) 1.90(0.10) 1.10(0.32) 0.09(0.77) (0.87) 0.16(0.87) 2.12(0.44) 0.08(0.88) 1.69(0.11) 0.99(0.21) 1.30(0.43) Teşhis testi sonuçları, modelin çok büyük ölçüde sorunsuz olduğunu göstermektedir. Jarque- Bera testi, normal dağılımlı hata testini ifade ederken ARCH-LM testi, modelde şartlı farklılaşan varyans olmadığına; Ramsey Reset testi, spesifikasyon hatası olmadığına LM testi, oto korelasyon sorununun olmadığına işaret etmektedir. WHITE testi sonuçları da heteroskedisitenin tutarlı olduğunu göstermiştir. SONUÇ Türkiye ekonomisi 80 lı yıllarda yüksek bütçe açıkları gibi önemli bir sorunla karşı karşıya kalmıştır. Bu durum devletin ekonomideki rolünün ne olması gerektiği ve daha fazla vergi geliri elde etmeyi mi yoksa kamu harcamalarını kısmayı mı hedeflemek gerekmektedir? sorularını beraberinde getirmiştir. Liberal politikaların benimsendiği söz konusu yıllarda Türkiye de olan bütçe açığı / GSMH oranının, %2 lerden %16 lara kadar yükselmesi bu sorunun önemini daha da arttırmıştır. Bu çalışmada Türkiye ekonomisi için yıllarında devletin bütçe denkliğini korumaya yönelik uyguladıkları maliye politikalarının gelir odaklı mı yoksa harcama odaklı olması gerektiği konusuna cevap aranmaktadır. Ayrıca kamu harcamaları ile kamu gelirleri arasındaki ilişkiyi Türkiye için test etmek, bugüne kadar yapılmış ampirik çalışmaların ihmal edilmiş yönlerini göz önünde tutmak ve hangi görüşün Türkiye ekonomisi için geçerli olduğunu yeniden ortaya çıkarmak çalışmada cevabı aranan diğer sorulardır. Çalışmada teorik alt yapı ve konuyla ilgili geniş literatür taramasının ardından yapılan ekonomik analizde gerek ADF gerekse kırılmalara izin veren Lee ve Strazicich, seviyede durağan olmayan seriler birinci farkları alınarak durağan hale getirilmiştir. Akabinde yapılan eş bütünleşme analizi sonuçlarına göre kamu gelirleri, kamu harcamaları, GSYİH ve yıllık mevduat faiz oranı değişkenlerinin

15 pozitif değer alması, değişkenlerin uzun dönem ilişkisi içinde olduklarını ve bu ilişkinin aynı yönde olduğunu göstermektedir. Granger nedensellik analizinde çıkan sonuçlar düşünceyi desteklemiştir. Bütçe harcamaları değişkeninin hata düzeltme katsayısı %1 seviyesinde anlamlı bulunmuştur. Bunun anlamı bütçe geliri ile bütçe harcaması arasında önemli derecede eş bütünleşme ilişkisinin varlığının desteklenmesidir. Analiz nedensellik sonuçlarına baktığımıza gelir, GSYİH ve faiz değişkenlerinden harcama değişkenine tek yönlü nedensellik ilişkisi tespit edilmiştir. İlave yapılan Toda-Yamamoto nedensellik sonuçlarına göre, bütçe gelirlerinden bütçe harcamalarına tek taraflı bir nedensellik ilişkisi tespit edilmiş olup benzer şekilde GSYİH dan devlet harcamalarına da tek taraflı bir nedensellik ilişkisi mevcuttur. Elde edilen sonuçlar uzun dönemde Vergi-Harcama Teorisin i desteklemektedir. Diğer bir ifade ile ilgili dönemde Türkiye ekonomisi ile ilgili analiz sonuçları akıllara Buchanan ve Wagner (1977) tarafından geliştirilen Kamu Tercihi Teorisi ni getirmektedir. Genel olarak elde edilen sonuç Vergi Gelirleri Kamu Harcamalarının Nedenidir görüşü ile paralellik göstermektedir. Sonuç olarak bu çalışma bizlere gösterdi ki gerek kısa dönemde gerekse uzun dönemde ulaşılan analiz sonuçlarına göre vergiler, bütçe açıklarının kapatılmasında önemli bir görev üstlenmektedir. Bu nedenle kamu harcamalarına odaklanılan bir maliye politikası yerine vergiler üzerinde kontrolün sağlandığı politikaların tercih edilmesi bütçe açıklarının kapatılmasının olmazsa olmazıdır. Vergi oranlarının yüksek olduğu Türkiye de etkin bir vergi politikası uygulanması, vergi oranları yerine vergi gelirlerinin çeşitli yöntemlerle arttırılması bütçe açıklarının giderilmesinde bir politika olabileceği gibi gereksiz kamu harcamalarının kısılması ve etkin bir harcama politikası da kamu gelirinden harcamalarına nedensellik bulunan Türkiye ekonomisinde etkin ve verimli bir politika olabilecektir. Kaynaklar Arısoy İbrahim ve Ünlükaplan, İlter (2010). Türkiye de Mali Açıkların Sürdürülebilirliği ile Kamu Gelirleri ve Harcamaları İlişkisinin Analizi, Maliye Dergisi, Sayı 159, Baghestani, H. ve Mconown, R., (1994) Do Revenues or Expenditures Respond to BudgetDisequilibria?, Southern Economic Journal, 61, Başar, Ö. (2012). Vergi Harcamaları, Vergi Sorunları Dergisi, Sayı:280, Barro, R.J. (1974), Are Government Bonds Net Wealth?, Journal of Political Economy, 82(6), Belessiotis, T., 1995, Fiscal Revenues and Expenditure in the Community. GrangerCausality Among Fiscal Variables in Thirteen Member States and Implications for Fiscal Adjustment, Economic Papers 114, European Commission. Buchanan, J. ve Wagner, R. (1977). Democracy in Deficit. New York: Academic Press Cheng, B. S., (1999) Causality Between Taxes and Expenditures: Evidence from Latin American Countries, Journal of Economics and Finance, 23, s Çavuşoğlu, Tarkan (2008), Türkiye de Kamu Gelirleri ve Harcamaları Arasındaki İlişki Üzerine Ekonometrik Bir Analiz. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:20, s

16 Darrat, A. F., (1998) Tax and Spend, or Spend and Tax? An Inquiry into the Turkish Budgetary Process, Southern Economic Journal, 64, s Dickey, D.A. and W.A. Fuller (1981), Likelihood Ratio Statisitics for Autoregressive Time Series with a Unit Root, Econometrica, Vol 49(4), Eğilmez, Mahfi (2015). Wagner Yasasından Yola Çıkarsak, (çevim içi) Erişim tarihi: Engle, R. F. ve Granger, C. W. J. (1987), Co-integration and Error-correction: Representation, Estimation and Testing, Econometrica, 55, Friedman, M. (1978). The Limitations of Tax Limitation, Policy Review, Summer: Granger, C. W. J., (1969) Investigating Causal Relations by Econometric Models and Cross-Spectral Methods, Econometrica, 37, s Gujarati, Damodar N. (2004), Basic Econometrics, The MacGraw-Hill Companies. Hondroyiannis, G. ve Papapetrou, E., (1996) An Examination of the Casual Relationship between Government Spending and Revenue: A Cointegration Analysis, Public Choice, 89, s Hoover, K. D., Sheffrin, S. M. (1992). Causation, spending, and taxes: Sand in the sandbox or tax collector for the welfare state? American Economic Review: Johansen, S. ve Juselius, K. (1990), Maximum Likelihood Estimated and Inference on Cointegration with Application to the Demand for Money, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 52, Kanca, Osman Cenk ve Bayrak,Metin (2015). Türkiye de Kamu Harcamalarının Gelişimi (Dönemsel Bir Analiz ), Muş Alpaslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:3, Sayı:2, Lee, J. ve Strazicich, M. C. (2003), Minimum Lagrange Multiplier Unit Root Testwith Two Structural Breaks, The Review of Economics and Statistics, 85 (4), Maddala, G.S. (1992), Introduction to Econometric, Second Edition, Macmillan Publishing Company, New York. Maliye Bakanlığı 2016 Vergi Harcamaları Raporu. Meltzer, A. H. ve Richard, S. F. (1981). A Rational Theory of the Size of Government, The Journal of Political Economy, 89(5): Musgrave, R. (1966). Principles of Budget Determination in H. Cameronand W. Henderson (eds.), Public Finance Selected Reading. New York:Random House, Sarı, Ramazan (2003). Kamu Harcamalarının Dünyada Ve Türkiye deki Gelişimi Ve Türkiye de Ulusal Gelir İle İlişkisi, Toda, H.Y. & Yamamoto (1995) Statistical inference in Vector Autoregressions with possibly integrated processes. Journal of Econometrics, 66,