Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikası, Türkiye ve Avrupa Birliği nde Yaş Meyve Sebze Piyasası nın Değerlendirilmesi

Transkript

1 B u p r o j e A B t a r a f ı n d a n f o n l o n m a k t a d ı r. This project is funded by the EU. Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikası, Türkiye ve Avrupa Birliği nde Yaş Meyve Sebze Piyasası nın Değerlendirilmesi Bu çalışma Kumluca Belediyesi nin Sivil Toplum Diyaloğu II: Tarım ve Balıkçılık destek programı altında Avrupa Komisyonu eş-finansmanı ile yürüttüğü TR /52 referans kodlu Akdeniz in Kalbinde Yaş Meyve Sebze Pazarlama projesi kapsamında hazırlanmıştır.

2 TEMMUZ

3 Hazırlayanlar Prof. Dr. Cengiz Sayın Öğr. Gör. Dr. R. Figen Ceylan Öğr. Gör. Meral Özalp Yrd. Doç. Dr. M. Nisa Mencet Yelboğa Öğretim Üyesi, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Öğretim Görevlisi, Akdeniz Üniversitesi Korkuteli Meslek Yüksekokulu Öğretim Görevlisi, Akdeniz Üniversitesi Kumluca Meslek Yüksekokulu Öğretim Üyesi, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Hazırlık ve Baskı Aydın ÖZALİT Antalya Bu çalışma Kumluca Belediyesi nin Sivil Toplum Diyaloğu II: Tarım ve Balıkçılık destek programı altında Avrupa Komisyonu eş-finansmanı ile yürüttüğü TR /52 referans kodlu Akdeniz in Kalbinde Yaş Meyve Sebze Pazarlama projesi kapsamında hazırlanmıştır. 2

4 Bu yayın, Avrupa Birliği finansal desteği ile hazırlanmıştır. Kitabın içeriğinden yalnızca Kumluca Belediyesi ve araştırma ekibi sorumlu olup, içerik hiçbir şekilde Avrupa Birliği nin görüşlerini yansıtmamaktadır. 3

5 YÖNETİCİ ÖZETİ Bu çalışma Kumluca Belediyesi nin Sivil Toplum Diyaloğu II: Tarım ve Balıkçılık destek programı altında Avrupa Komisyonu eş-finansmanı ile yürüttüğü TR /52 referans kodlu Akdeniz in Kalbinde Yaş Meyve Sebze Pazarlama projesi kapsamında hazırlanmıştır. Proje de Bulgaristan dan Sivil Toplumun Sürdürülebilir Kalkınması Derneği ortak, Akdeniz Üniversitesi Proje Geliştirme Uygulama ve Araştırma Merkezi (APGEM), Akdeniz Üniversitesi Kumluca Meslek Yüksek Okulu, Antalya İl Tarım Müdürlüğü iştirakçi olarak yer almaktadır. Projenin nihai hedefi, Türkiye deki mevcut yaş meyve sebze pazarlama sisteminin AB ile uyumluluğunu arttırabilmek için; bilgi ve yayım teşebbüsleri ile Türkiye deki yaş meyve sebze pazarlama sistemi ile Avrupa Birliği nde yürürlükte olan sistemin karşılaştırılarak araştırılması ve tabanda bilgilendirme faaliyetlerinin gerçekleştirilmesidir. Projenin bir çıktısı olarak bu yayının hazırlanmasındaki temel hedef, AB ve Türkiye de yaş meyve sebze piyasalarında mevcut uygulama ve düzenlemelerin incelenerek ve değerlendirilerek, bilgilendirme faaliyetlerinde önemli bir araç olarak kullanılmasıdır. Bu çalışma hem alanda çalışan akademisyenler için yönlendirici bir kaynak hem de ülkemizin önemli yaş meyve sebze üretim ve ticaret merkezlerinden olan Kumluca da yer alan sektör profesyonelleri için bir referans olarak kullanılmak üzere hazırlanmıştır. Yayının hazırlığı ve projenin gerçekleştirilmesinde sağlanan mali destek nedeniyle Avrupa Komisyonu ve Tarım ve Balıkçılık hibe programının Türkiye yöneticilerine, proje kapsamında sağlanan bilimsel ve teknik destek için de Akdeniz Üniversitesi nin ilgili tüm birimlerine teşekkür ederiz. 4

6 EXECUTIVE SUMMARY This study has been prepared in the scope of project entitled Fresh Fruits and Vegetables Marketing in the Hearth of Mediterranean with reference of TR /52 which is managed by Kumluca Municipality with European Commission co-finance under Civil Society Dialogu II: Agriculture and Fisheries grant programme. Club Sustainable Development of Civil Society from Bulgaria is the partner of the project, while Akdeniz University Project Development, Application and Research Centre, Akdeniz University Kumluca Vocational College and Antalya Provincial Directorate of Agriculture are associates of the project. The overall objective of the project is to compare and search fresh fruits and vegetables marketing system in Turkey and that of the European Union and to execute of base level information activities through extension in order to increase compatibility of fresh fruits and vegetables marketing system in Turkey with the EU. The main objective of preparation of this publication as an output of the project is to search and assess existing implementations and regulations in fresh fruits and vegetables markets in the EU and Turkey and to use it as an important tool in information and extension activities. This publication is prepared as both a directive source for academicians working in the field and for to be used as a reference by sector professionals residing in Kumluca, in one of the most important fresh fruits and vegetables production and marketing centres of our country. We would like to thank European Commission and directors of Agriculture and Fisheries grant programme in Turkey for the financial support provided for preparation of the publication and for execution of the project and rlevant units of Akdeniz University for scientific and technical assistance provided in the scope of the project. 5

7 ÖNSÖZ Kumluca Belediyesi, bölgeye ve bölgede ekonomik faaliyetlerin geliştirilmesine katkı sağlama çalışmalarını hem uygulamada hem de teorik düzeyde özveriyle sürdürmektedir. Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti finansal desteği ile sürdürmüş olduğumuz Akdeniz in Kalbinde Yaş Meyve Sebze Pazarlama projesi bu çalışmalara eğitim ve araştırma faaliyetleri ile katkıda bulunma adına 2011 yılı Nisan ayında uygulamaya koyduğumuz bir uluslararası işbirliği çalışmasıdır. Bu proje kapsamında hem Bulgaristan ile karşılıklı deneyim paylaşımı ve saha inceleme ziyaretleri gerçekleştirdik, hem de Gıda. Tarım ve Hayvancılık Antalya İl Müdürlüğü ve Akdeniz Üniversitesi desteği ile çiftçilerimize ve pazarlama aracılarına teorik ve uygulamaya yönelik bilgi aktarımı çalışmalarının organizasyonunu üstlendik. Projemiz ilçemizde uluslararası işbirliklerini geliştirmeye yönelik bir adım olduğu kadar bilimsel bilginin Kumluca tarım sektörünün tarafları ile paylaşımına da zemin oluşturmuştur. Bu yayın, Akdeniz in Kalbinde Yaş Meyve Sebze Pazarlama projesi kapsamında Kumluca da tarım sektörünün tüm tarafları, tarım ve tarım ticaretinin uluslararası entegrasyonlar çerçevesinde geliştirilmesi yönünde faaliyet gösteren araştırmacılara katkı sağlamak üzere hazırlanmıştır. Projemizin bu yayın ile tamamlanması Kumluca Belediyesi nin ekonomik ve sosyal kalkınmaya bakış açısının derinleştiğinin ve Türkiye nin bir tarım kenti olan Kumluca da bilinçlenme yönünde atılan her adımın ülke geneline de katkı sağlayacağı bilincinin bizlere yol gösterici olduğunun bir kanıtıdır. Yapılan çalışmanın öneminin tarihi süreç içerisinde daha iyi anlaşılacağı inancı ile; bu yayının alandaki tüm araştırmacılara ve tarım sektörünün temsilcilerine katkı sağlamasını temenni eder, çalışmanın tamamlanmasında emeği geçen herkese Kumluca Belediyesi adına teşekkürlerimi sunarım Hüsamettin ÇETİNKAYA Kumluca Belediye Başkanı 6

8 Sivil Toplumun Sürdürülebilir Kalkınması Derneği Bulgaristan ın en köklü sivil toplum kuruluşlarından biri olarak uluslararası kalkınma projelerine bilgi ve deneyimlerini aktarmakta ve işbirliklerine taraf olmaktadır. Kumluca Belediyesi ile Sivil Toplum Diyaloğu II programı kapsamında kurduğumuz işbirliği de benzer bir bakış açısından doğmuştur. Çalışma kapsamında Türkiye de pazarın geliştirilmesi ile ilgili deneyimlerden kurumsal olarak hem istifade ettik hem de Türkiye ve Bulgaristan da Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikası ve politikanın pratik uygulamaları ile ilgili bilgi paylaşımlarında bulunduk. Projenin nihai çıktısı olan bu çalışma ise hem Türkiye de akademisyenler ve araştırmacılara güncel bilgi hem de çevirisi yapılarak uluslararası literatüre katkı sağlayacak niteliktedir. Bu çalışmanın ilgili tüm taraflara faydalı olmasını diler, Türkiye ve başta Kumluca Belediyesi olmak üzere işbirliği içinde olduğumuz kurumlarla ortak çalışmalarımıza devam edeceğimizi beyan etmekten mutluluk duyarız. Prof. Dr. Lucia ILLIEVA Sivil Toplumun Sürdürülebilir Kalkınması Derneği 7

9 Akdeniz Üniversitesi Proje Geliştirme, Uygulama ve Araştırma Merkezi (APGEM), üniversitemizin bilimsel bilgi birikiminin kamu yararına toplumsal yaşama aktarılması misyonuna paralel olarak, sosyal, kültürel ve teknolojik kalkınmaya dönük üretilen projelerin kaliteli koordinasyon hizmetleri ile geliştirilmesini hedeflemektedir. Bu misyon çerçevesinde APGEM, Kumluca Belediyesi nin Sivil Toplum Diyaloğu II: Tarım ve Balıkçılık destek programı altında Avrupa Komisyonu eş-finansmanı ile yürüttüğü TR /52 referans kodlu Akdeniz in Kalbinde Yaş meyve Sebze Pazarlama projesine destek sağlamaktadır. Türkiye deki yaş meyve sebze piyasa sisteminin ve sistemin temel sıkıntılarının ve yerli ve yabancı uzmanların işbirliği ile AB deki yaş meyve sebze sisteminin Türkiye ye adaptasyonunun araştırılması, karşılıklı ziyaretler ve temaslarla bilgi paylaşımını hedefleyen proje, Türkiye nin AB ye uyum sürecinde zayıf yönlerinin ortaya çıkarılması ve alınacak önlemlerin kapsamının belirlenmesi açısından önem taşımaktadır. Bu doğrultuda yayına hazırlanan Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikası ve Türkiye ve Avrupa Birliği nde Yaş Meyve Sebze Piyasası nın Değerlendirilmesi kitabı, projenin temel araştırma bulgularının paylaşılması ile projenin temel hedeflerine doğrudan katkı sağlayacaktır. Prof.Dr. Cengiz Sayın Akdeniz Üniversitesi Proje Geliştirme, Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü 8

10 Antalya İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü, insanımızın güvenilir gıda ile buluşmasını sağlamak amacıyla, hayvan ve bitki sağlığını hedef alarak üretimde verimliliği arttıran, etkin bir eğitim ve yayım programı uygulayan, doğal dengeyi koruyan, adil, katılımcı, şeffaf, güvenilir ve hesap verebilir bir anlayışla takım ruhu içerisinde sürdürülebilir tarım politikalarımızı uygulamaya çalışmaktadır. Modern teknolojiyi kullanarak, sürdürülebilir, çevreye duyarlı, tarım-sanayi entegrasyonunu sağlayan, insan odaklı, küreselleşme olgusunun farkında ve değişime uyumlu, ulaşılabilir, hizmette kaliteyi ön planda tutan yetkin bir kurum olmayı hedeflemektedir. Kumluca Belediyesi tarafından kurumumuzun da desteği ile yürütülen Akdeniz in Kalbinde Yaş Meyve ve Sebze Pazarlama projesi İl Müdürlüğümüzün çalışma programı ve hedeflerine ulaşmasında, üreticilerimizin AB Programını algılamasında çok büyük katkı sağlamıştır. Proje ile Türkiye deki mevcut Taze Meyve ve Sebze Pazarlama sisteminin AB ile uyumluluğunu artırabilmek için, bilgi ve yayım kuruluşları ile Türkiye deki Taze Meyve Sebze Pazarlama Sistemi ile Avrupa Birliği ndeki Sistemin karşılaştırılarak araştırılması ve anlaşılması amaçlanmıştır. Bedrullah ERÇİN Antalya Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdür V. 9

11 İÇİNDEKİLER YÖNETİCİ ÖZETİ... 4 EXECUTIVE SUMMARY... 5 ÖNSÖZ... 6 İÇİNDEKİLER ÇİZELGELER DİZİNİ ŞEKİLLER DİZİNİ GİRİŞ AVRUPA BİRLİĞİ NDE İZLENEN TARIM POLİTİKALARI Avrupa Birliği OTP Uygulamalarına Genel Bakış Reform Arayışları ve Gündem 2000 den Günümüze OTP OTP de 2013 Sonrası Reform Arayışları ve Gelecek Beklentileri Ortak Tarım Politikası 2013 Sonrası Araçları OTP nin 2013 Sonrası Finansmanı İstatistiklerle Ortak Tarım Politikası Avrupa Birliği Üyesi ve Aday Ülkelerde Tarım Sektörü Tarımsal Gelir ve Tarımın Ekonomideki Yeri Tarımda Yapısal Göstergeler Tarım Ticareti AB YAŞ MEYVE SEBZE PİYASA DÜZENLEMELERİ Yasal Yapılanmalar ve Mevcut Uygulamalar Yaş Meyve ve Sebze OPD İlişkin Yönetmelik (2200/96) Genel Kapsamı Yaş Meyve Sebze Ortak Piyasa Düzenlemesinde 2007 Reformu Yaş Meyve ve Sebze Düzenlemesini Etkileyen Diğer Konular OTP Reformu Kapsamında Tek Ödeme Planı ve Yaş Meyve ve Sebzeye Yansımalar Çapraz Uyum AB Tarım Bütçesi, Yaş Meyve ve Sebzenin Finansmanı Avrupa Birliği Yaş Meyve ve Sebze Pazarlama Yapısı Pazarlama Standartları ve Kanalları Yaş Meyve ve Sebzede Fiyat Oluşumu

12 Yaş Meyve ve Sebzede Kalite Sağlık Düzenlemeleri ve Gelecek Beklentileri Avrupa Birliği nde Üretici Örgütleri TÜRKİYE DE İZLENEN YAŞ MEYVE SEBZE POLİTİKALARI Üretici Örgütlenmesi Tarımsal Üretici Birlikleri Kanunu Özel Tarımsal Danışmanlık YMS Sektöründe Pazarlama ve Fiyat Oluşumu Hal Sisteminin Temel Prensipleri ve Uygulamalar Eski Toptancı Hal Sisteminde Aksayan Taraflar ve Sorun Alanları YMS Pazarlama Kanalları Gıda Güvenliği Düzenlemeleri ve İzlenebilirlik Türkiye de Uygulanan Politikaların AB ye göre Değerlendirilmesi SONUÇ KAYNAKÇA

13 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 2.1. AB Ortak Piyasa Düzeni ne dahil ürün grupları... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 2.2. AB OTP Reform Süreçleri ve Temel Amaçlar... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 2.3. Geçmişten Günümüze OTP Reformları Kapsamı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 2.4. Gündem 2000 e kadar gerçekleştirilen reformlar kapsamındaki ürünler Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 2.5. Gündem 2000 reformuna neden olan başlıca etkenler. Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 2.6. AB finansal programı ( ) (2011 sabit fiyatları) Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 2.7. Tarımsal ekonomik göstergeler (milyon Euro) (2005 sabit fiyatları)hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 2.8. AB15, Bitkisel ve Hayvansal Üretim Geliri (milyon Euro, temel üretici fiyatları... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 2.9. Beşinci Genişlemede Katılan 12 Ülkenin Toplam Bitkisel ve Hayvansal Üretim Geliri (milyon Euro, temel üretici fiyatları)hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge AB15 in Seçilmiş Yıllarda Tarımsal Sanayi Geliri (milyon Euro, temel üretici fiyatları ile)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge Beşinci Genişlemede Katılan 12 Ülkenin Tarımsal Sanayi Geliri (milyon Euro, temel üretici fiyatları)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge Türkiye de Tarımın GSYH a Katkısı (1998 fiyatları- 000 TL)Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 3.1. AB Yaş Meyve ve Sebze OPD Kapsamındaki Ürün Grupları ve Yasal Yapı Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 3.2. İşletme Programları İle Üretici Organizasyonları... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 3.3. AB geri çekme ödemeleri (2200/96 yönetmelik) (milyon ).. Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 3.4. AB Geri Çekme Ödemeleri (Milyon )... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 3.5. Avrupa Birliği Ülkelerine Uygulanan Asgari Birim Giriş Fiyat Listesi (2007)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 3.6. AB ve Türkiye nin Uyguladıkları Vergiler... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 12

14 Çizelge 3.7. AB İhracat İadeleri (Milyon )... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 3.8. Pazardan Ürün Geri Çekme İçin Ürünlere Ödenen Azami Destek Miktarı Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 3.9. Üretici Örgütlerinin Yatırım fonuna ilişkin ilk üç yıllık katkılarıhata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge Tek Ödeme Planında Ülkelere Göre Ulusal Bütçe Ödemeleri (Milyon ) Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge Taze ve İşlenmiş Meyve ve Sebzeler 2005 Bütçesi ( )Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge AB nde Bazı Tarım Ürünlerinin Pazarda Olmadığı DönemlerHata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge AB nde Çiftçi Örgütü Sınıflandırması... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge AB Üretici Organizasyonları ve Üretici Gruplarının Tanınması Kriterleri Yönetmeliğinde Yer Alan Başlıca Konular... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 4.1. Türkiye de Yaş Meyve Sebze Ürüne Göre Üretici Birlikleri. Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 4.2. Toptancı Halinde Ürün Satış Bedelinden Yapılan Yasal Kesinti Oranı (%) Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 4.3. Hal Yasası, İlgili Yönetmelik ve Tebliğler... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 4.4. Yeni Hal Yasası (5957) Kapsamı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 4.5. Yaş Meyve ve Sebzede Gıda Güvenliği Düzenlemeleri (2010 öncesi) Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 4.6. Türkiye Uygulamalarının AB İle Karşılaştırılması... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 2.1. AB OTP işleyiş yapısı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Şekil 2.2. AB25 Tarım Ticaret Dengesi Değişimi (milyon Euro)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Şekil 3.1. AB nde Yaş Meyve ve Sebze Dağıtım Ağı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 13

15 Şekil 4.1. Antalya ilindeki özel tarım danışmanı çeşitleri... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Şekil 4.2. Antalya Turunçgil Pazarlama Kanalı (Sayın ve Akkaya, 2004). Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Şekil 4.3. Antalya Sebze Pazarlama Kanalı (Sayın ve Akkaya, 2004)Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 1. GİRİŞ AB ortak tarım politikası özellikle 1992 yılından itibaren pek çok kez reforma uğramıştır. Günümüzde OTP, AB de sürdürülebilir tarımsal üretimin sağlanması amacına yönelik piyasa odaklı tarımsal üretimi destekleyen, kırsal kalkınma politikalarına ve çevre koruma konularına önem veren çok fonksiyonlu bir politikaya dönüşmüştür. Son yıllarda AB nin temel hedefi sürdürülebilir kalkınmaya odaklanmış ve farklı hedeflere yönelik kullanılan politika araçları değişmiştir. OTP enstrümanları piyasa fiyatlarını destekleme araçlarından çevre koruma önlemleri ile birlikte üretici gelirlerinin arttırılması ve kırsal kalkınmaya yönelik araçlara doğru yönelmiştir. (d Oultremont, 2011) İklim değişikliği, bitki ve hayvan türlerindeki kayıplar, su sorunu, toplumsal gereksinimler ve dünya ekonomisine odaklı bir tarım, bazı kırsal bölgelerde artan işsizlik oranı ve tarım krizleri sebebi ile Avrupa Birliği nin alacağı her türlü reform önlemi küresel sonuçlar doğuracak niteliktedir. Bu nedenle AB de Ortak Tarım Politikası temelinde gerçekleştirilen reformların ve yeni düzenlemelerin takip edilmesi Türkiye nin AB ye uyum sürecinde üzerinde durulması gereken bir konudur. Temelde Ortak Pazar kurulması esasına dayanan OTP kapsamında tarımsal ürünler için üretim ve pazarlama koşulları dikkate alınarak Ortak Piyasa Düzenlemeleri oluşturulmuştur. Söz konusu piyasa düzenleri; fiyat ve müdahale, topluluk içi serbest 14

16 dolaşım, üçüncü ülkelerle ticaret, rekabet ve finansman politikalarını içermektedir (Sayın ve Mencet, 2007). AB de yaş meyve sebze piyasası da Ortak Tarım Politikası kapsamındaki ortak piyasa düzenlemelerine göre yönlendirilmektedir. İlk olarak 1972 yılında oluşturulan yaş meyve sebze ortak piyasa düzeni 28 Ekim 1996 tarihinde 2200/96 sayılı konsey tüzüğü ile düzenlenmiş (Sayın ve Mencet, 2007), 1182/2007 tarihli Konsey tüzüğü ile OPD ne ilişkin bir takım değişiklikler getirilmiştir. Türkiye yaş meyve sebze sektöründe ise AB OPD ine uyum çalışmaları devam etmektedir. Yapılan yasal düzenlemeler, sektöre yönelik piyasa düzenlemelerini içermektedir. Son yıllarda çıkarılan toptancı hal yasası, gıda ürünlerinin üretimi, tüketimi ve ihracatına yönelik yapılan düzenlemeler Türkiye nin OPD ne uyumu için atılan adımlardan bir kaçıdır. Özellikle son yıllarda dünyada önemi artan gıda güvenliği, çevreye duyarlı ürünlerin üretilmesi piyasa düzenlemeleri içinde yer almaktadır. Türkiye de yaş meyve sebze sektöründe üretim yapısından, fiziki ve pazarlama alt yapısından kaynaklanan çeşitli sorunlar bulunmaktadır (Sayın vd, 2004). Çalışmanın ilk bölümünü AB de izlenen tarım politikaları oluşturmaktadır. Bu çerçevede öncelikle AB de izlenen Ortak Tarım Politikası uygulamaları ve OTP kapsamında günümüze kadar gerçekleşen reformlar ele alınmış, OTP da 2013 sonrası reform girişimleri ve gelecek beklentileri incelenmiştir. Bunu takiben istatistikler ile AB üyesi ülkelerde OTP, AB üye ve aday ülkelerde tarım sektörünün gelişimi incelenmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünü ise AB de OTP kapsamında yaş meyve sebze piyasası oluşturmaktadır. Bu kapsamda AB yaş meyve sebze ortak piyasa düzenlemeleri, yasal yapılanmalar ve mevcut uygulamalar incelenmiş, YMS OPD kapsamında gerçekleşen değişimler ile AB de yaş meyve sebze pazarlama yapısı ve üretici örgütlerinin rolü ele alınmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümünde Türkiye de izlenen tarım politikaları hakkında bilgiye yer verilmiş, yaş meyve sebze piyasasında üretici örgütlerinin yeri, yasal düzenlemeler ve yaş meyve sebze piyasası pazarlama yapısı ve fiyat oluşumu incelenmiştir. Bu bölümde aynı zamanda Türkiye de uygulanan politikaların AB ndeki uygulamalarla karşılaştırmalı bir değerlendirmesi mevcuttur. 15

17 2. AVRUPA BİRLİĞİ NDE İZLENEN TARIM POLİTİKALARI 2.1. Avrupa Birliği OTP Uygulamalarına Genel Bakış AB nde, tarımsal üretimi arttırmak, üreticilere daha iyi bir yaşam seviyesi yaratmak ve piyasaları istikrara kavuşturarak arzın devamlılığını sağlamak üzere, 1960 yılında Ortak Tarım Politikası (OTP) adı altında bir birlik politikası geliştirilmiştir. Bu temel politikanın esas ilkeleri; ortak bir pazar kurulması, topluluk tercihi ve ortak mali sorumluluk olarak sıralanmaktadır. Ortak bir pazar kurulması, üye devletlerde tarım ürünlerinin serbest dolaşımını engelleyen tüm kısıtlamaların kaldırılarak tek bir pazar oluşturulmasını öngörmektedir. Bu ilke, birliğin ortak fiyat ve rekabet kurallarına uyarak dış pazarlara karşı ortak bir koruma anlayışını da beraberinde gerektirmektedir. İkinci olarak topluluk tercihi ilkesi ile AB içinde üretilen ürünlere öncelik tanınması amaçlanmaktadır. Bu ilke doğrultusunda AB nde üretilen tarım ürünleri, üçüncü ülkelerden yapılan ithalata karşı korunurken, ihracat söz konusu olduğunda bu ürünlere sübvansiyon verilmektedir. Son olarak ortak mali sorumluluk ilkesi ile OTP kapsamındaki tüm harcamaların üye devletler tarafından ortaklaşa üstlenilmesi hedeflenmiştir (Sayın ve Mencet, 2007; Sayın vd., 2004). OTP, temelde ortak bir pazar kurulması esasına dayandırılmıştır. Bu amaçla, tarımsal ürünler için sektör bazında oluşturulmuş olan Ortak Piyasa Düzenlemesi (OPD) her ürün için belirlenen üretim ve pazarlama koşulları dikkate alınarak yapılan düzenlemelerdir. OPD oluşturulurken malların serbest dolaşımı ve rekabetinin güvence altına alınmasına özen gösterilmiştir. Söz konusu piyasa düzenlemeleri; fiyat ve müdahale, topluluk içi serbest dolaşım, üçüncü ülkelerle ticaret, rekabet ve finansman politikalarını içermektedir (Eraktan vd., 2002). Genel olarak AB OTP nin işleyişi Şekil 16

18 2.1 de belirtilmiş olan yapılanmaya dayandırılmaktadır. AB OPD kapsamında ise Çizelge 2.1 de belirtilen tarım ürün grupları yer almaktadır. Şekil 2.1. AB OTP işleyiş yapısı Kaynak: (Sayın ve Mencet, 2007; Sayın, 2007) Çizelge 2.1. AB Ortak Piyasa Düzeni ne dahil ürün grupları 1 1. Tahıllar 2. Pirinç 3. Nişastalık Patates 4. Zeytinyağı 5. Şeker 6. Süt ve süt ürünleri 7. Proteinli bitkiler 8. Yağlı tohumlar 9. Şerbetçiotu 10. Kurutulmuş yem 11. Yaş meyve-sebze 12. İşlen.meyve-sebze 13. Pamuk 14. Şarap 15. Tütün 16. İpekböceği 17. Keten-Kenevir 18. Sığır-Dana eti 19. Koyun-Keçi eti 20. Domuz eti 21. Kümes hayvanları 22. Yumurta AB nde OPD kapsamında yürütülen desteklemeler iç ve dış destekler olarak ikiye ayrılmaktadır. İç destekler kapsamında, başlıca fiyat destekleri ve ihracat iadesi desteği yer almaktadır. Bunlar arasından özellikle hedef fiyat, müdahale fiyatı ve eşik fiyat üzerinde durulmaktadır (Sayın ve Mencet, 2007; Sayın, 2007). Toplulukta bütün piyasa destekleme mekanizmaları "hedef fiyat" (ürünlere/sektörlere göre değişik isimler alabilmektedir) prensibine dayanmaktadır. Bu fiyat, üretici için arzu edilen gelir seviyesini göstermektedir. Piyasa fiyatlarının "hedef fiyat" düzeyinde tutulabilmesini garanti eden bir "müdahale fiyatı" (temel fiyat ya da referans fiyatı da denilmektedir) belirlenmekte, piyasa fiyatları, bu seviyenin altına düştüğünde, müdahale 1 Kaynak: 17

19 mekanizmaları işletilmektedir. Müdahale alımına tabi ürünler (hububat, süt ürünleri, sığır eti, şeker, meyve ve sebzeler) itibariyle çiftçiler ürünlerini, yıllık olarak ayarlanan müdahale fiyatı üzerinden müdahale alımı yapan kurumlara satabilmektedir. Ancak, geçmiş yıllarda yaşanan stoklar nedeniyle getirilen yeni düzenlemeler ile birlikte, müdahale kuruluşları, sadece belirlenmiş kalite standartlarına uygun ürünleri alabilmektedirler (Sayın ve Mencet, 2007; DTM, 2007). Üçüncü ülkelere karşı ise dış rekabet koruma düzenlemeleri geliştirilerek gümrük vergileri uygulanmaya başlanmıştır (Sayın ve Mencet, 2007; Sayın, 2007). Üçüncü ülkelerle dış ticarette Uruguay Round da alınan kararlar sonrasında, değişken nitelikli vergi olan ithalatta bir prelevman sistemi öngörülmüştür. Bu sistem ile üçüncü ülke kaynaklı ithalat fiyatlarının "eşik fiyat"ın altına düşmemesi ve bu yolla birlik ürünlerinin tercih edilmesi amaçlanmıştır. Birlik dışından gelen bir ürün, advalorem vergilerin yanısıra değişken nitelikli spesifik ithalat vergileri yoluyla eşik fiyat düzeyine yükseltilmiştir. Eşik fiyat, birlik içinde elde edilmesi istenen "hedef fiyat" seviyesini etkilemeyecek bir düzeyde belirlenmiştir (Sayın ve Mencet, 2007; DTM, 2007). Günümüzde, GATT çerçevesinde Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) ne bildirilen tarifeleri aşmamak kaydıyla, advalorem gümrük vergisinin yanında, iç fiyatlarla dış fiyatlar arasındaki farkı gideren sabit vergiler uygulanmakta ve böylece, ithal ürünlerin piyasada yerli ürünlerden daha düşük fiyatla satılması önlenerek birlik içerisindeki üreticiler korunmaktadır. İhracat iadesi ve ihracat vergileri ise dünya fiyatlarındaki dalgalanmalara göre haftada veya beş günde bir belirlenebilmektedir. DTÖ çerçevesindeki taahhütleri uyarınca, AB, ihracat desteklerinin hacmini (ve/veya harcamalarını) altı yıllık bir süre boyunca (2002 yılına kadar) indirime tabi tutmuştur (Sayın ve Mencet, 2007; TKB, 2005) Reform Arayışları ve Gündem 2000 den Günümüze OTP OTP nin uygulanmaya başlanmasından bu yana AB Komisyonu, belirli aralıklarla reform yaparak günün koşullarına göre OTP nda yer alan destekleme araçları, üretim ve tüketime dair tüm alanlarda değişiklik yapılmasını öngörmüştür. OTP na ilişkin ilk ciddi reform girişimi, arzın talebi aşması nedeniyle Mansholt Planı hazırlanmasıdır. Bu Plan ile tarım ürünlerinde arz-talep dengesinin sağlanması amacıyla; 5 milyon ha arazinin boş bırakılması, 5 milyon çiftçi ile küçük işletmelerin üretimden çekilmesi öngörülmüştür. Tarımda oldukça köklü düzenlemeleri öngören bu plan, Fransa ve diğer bazı üye ülkelerin tepkisi üzerine zamanla yumuşatılarak diğer reformlara temel oluşturmuştur (Sayın ve Mencet, 2007; Eraktan ve Ören, 2003). Daha sonra, AB Komisyonu, 1985 yılı programında OTP ile ilgili sorunları çözmek, destekleme sisteminde yeniden yapılanma sağlamak ve yenilikler sunmak amacıyla Yeşil Kitap (Green Paper) olarak adlandırılan raporu AB Konseyi ne sunmuştur (Çizelge 2.2 ve 2.3). Çizelge 2.2. AB OTP Reform Süreçleri ve Temel Amaçlar I (Arz - talep dengesini sağlama) 18

20 Mansholt Planı (1968) Kırsal ve tarımsal altyapının, tarım işletmelerinin yapısının iyileştirilmesi Yeşil Kitap (1985) Üretim fazlalığı, stoklar (tahıl, süt, et ), ve bütçe yükü sorununu çözme II (Destekleme sisteminde yeniden yapılanma) MacSharry (1992) Fiyat desteğinden gelir arttırıcı desteğe geçiş, doğrudan yardımlar, çevre koruma ve kırsal kalkınma III (Çevre koruma, tüketici sağlığı, mevzuat sadeleştirme, kırsal kalkınma, destekleme politikalarında köklü reform ve DTÖ) Gündem ve Haziran 2003 reform düzenlemeleri Kaynak: Sayın ve Mencet,2007; Sayın, Raporda, üretimin belli bir seviyeyi aşması durumunda destekleme fiyatlarının düşürülmesi, fazla üretimin elden çıkartılmasına üreticinin doğrudan katkısı, üreticilerin, harcamaların finansmanına katkısının arttırılması, müdahale sisteminin getirdiği garantilerin azaltılması, belirli ürünlerin ekim alanlarının bir bölümünün nadasa bırakılması, ağaçlandırılması ya da tarım dışı amaçlarda kullanılması, bu sektörlerdeki üreticilerin gelir kayıplarının telafisi, alternatif ürünlerin üretilmesi olanaklarının araştırılması gibi ortak amaçlar taşımaktadır. Ayrıca, belirlenmiş azami üretim seviyelerini aşmayan küçük üreticilerin tamamen veya kısmen üretim vergilerinden muaf tutulması, küçük çiftçilere doğrudan yardım verilmesi, 55 yaşın üzerindeki çiftçilere erken emeklilik sağlanması gibi tedbirler de sağlanmıştır (Sayın ve Mencet, 2007; DTM, 2007; TKB, 2005). Çizelge 2.3. Geçmişten Günümüze OTP Reformları Kapsamı 1968 Mansholt Planı (arz-talep dengesini sağlama) Fiyat desteğinden gelir artırıcı desteğe geçiş, doğrudan yardımlar, çevre koruma ve kırsal kalkınma 1985 Yeşil Kitap Üretim fazlalığı, stoklar (tahıl, süt, et..) ve bütçe yükü Gündem 2000 Fiyat desteğinden kırsal kalkınma ve doğrudan ödemelere geçiş, Tarımsal harcamaları kısma, Yapısal, bölgesel, sosyal politikalara ve çevreye verilen önemin artması, Otp mevzuatının sadeleştirilmesi. 19

21 1988 Reformu- Bütçe dengeleyicileri (stabilizers) Bütçe kaynaklarının artırılması, Maksimum Garanti Edilme Miktarı 1992 Reformu (MacSharry) Müdahale ve destekleri azaltma, Doğrudan yardımlar, Çevrenin korunması, Kırsal kalkınmaya verilen önemin artması, Eşlik edici önlemler, DTÖ Taahhütleri, İç destekler, Pazara giriş, İhracat geri ödemeleri 1996 Reformu Yaş meyve ve sebze OPD nde reform yapıldı. Üretici örgütleri yalnızca geri çekme ödemelerini ve AB ile ilgili destekleri yönetir. Geri çekme ödemeleri temel OPD aracıydı. Ara Dönem Değerlendirmesi (Mid-term Review) Müdahalenin azaltılması ve geçiş döneminde çiftçilere telafi edici ödeme,geçmiş referanslara dayalı tek bir doğrudan ödeme, Dinamik modülasyon, Çapraz uyum, İki yeni eşlik edici tedbir: Gıda kalitesi ve standartların karşılanması 2003 Haziran Reformu Yeni bir çiftlik destekleme ve üretici anlayışı, Sürdürülebilir kırsal alan ve kırsal ekonomi, Tek çiftlik ödemesi, Zorunlu çapraz uyum, Modülasyon ve kırsal kalkınmayı güçlendirme, Mali disiplin, Çiftlik danışma sistemi, 2004 Lizbon Stratejisi 2007 Reform Çalışmaları Üretici örgütlerinin güçlendirilmesi ve ödemelerin onlar üzerinden yapılması, Yaş meyve sebzenin tek ödeme planı ile bütünleştirilmesi. Kaynak: Sayın ve Mencet,2007; AB Komisyonu, 2004; Eraktan 2003; Sayın, 2007; Yörükçü, İspanya ve Portekiz'in 1988 yılında üye olmasıyla Akdeniz menşeli ürünlerin bütçeye yük teşkil etmesi, sığır ve dana eti ile tahıllara yönelik harcamaların giderek artması, dünyada tarım fiyatlarının düşmesi ve AB ihracat maliyetlerinin yükselmesi, kapsamlı reformları gerektirmiştir. Bu nedenle bütçe kaynakları artırılarak OTP nin AB bütçesindeki payının önemli oranda azaltılması hedeflenmiştir. Bütçe disiplinine ilişkin söz konusu sistemin aşırı üretim ile bozulmasını önlemek amacıyla arz talep dengesini sağlamaya yönelik bütçe dengeleyiciler oluşturulmuştur. Bu çerçevede en önemli bütçe dengeleme aracı olarak "Maksimum Garanti Edilmiş Miktar" ile her bir ürün için üretimin önceden saptanan eşiği aşması durumunda verilen desteğin otomatik olarak azaltılması öngörülmüştür. Ancak Konsey'in üretim eşiklerinin aşılması durumunda bütçenin dengelenmesi için gereken fiyat indiriminden kaçınması nedeniyle 1988 reformlarının etkisi istenildiği gibi olmamış, stok birikimi de engellenememiştir (Çizelge 2.3) (Sayın ve Mencet, 2007; Deltur, 2007). Bu reform OTP nin sorunlarını çözmek için yeterli görülmemiş olup daha sonraki yıllarda AB Komisyonu, OTP ndaki en temel değişiklikleri içeren MacSharry reform paketini benimsemiştir (Sayın ve Mencet, 2007; DTM, 2007; TKB, 2005). MacSharry Reformu, 1992 düzenlemeleri ve Uruguay Round sonucunda çiftçiye sağlanan destekler, fiyat desteklerinden çok çiftçinin mevcut gelir düzeyini sürdürmesine imkan sağlayacak şekilde doğrudan yardımlar, çevrenin ve kırsal peyzajın korunması ile ilgili 20

22 ödemeler, kırsal kalkınma teşvikleri ve geçiş dönemi düzenleme yardımları şeklinde gerçekleşmiştir (Sayın ve Mencet, 2007; Varol, 2003). OTP reformlarının tarihsel gelişimi Çizelge 2 ve Çizelge 3 de gösterilmiştir. Geçmişten günümüze kadar süren ve çeşitli dönemlerde farklı tedbirleri kapsayan OTP reform çalışmaları günümüzde de devam etmektedir. Gündem 2000 ile üreticilere doğrudan ödeme sağlayan bütün OPD lerini kapsayan yeni bir tüzük belirlenmiştir. Yatay Tüzük olarak adlandırılan bu düzenleme ile üreticilere doğrudan ödeme sağlayan bütün ortak piyasa düzenlemeleri tek bir kapsama alınarak hepsi için geçerli olacak bir takım ortak kurallar oluşturulmuştur (Sayın ve Mencet, 2007; Sayın, 2003). MacSharry Reformu nun ardından Gündem 2000 Reformu uygulamaya konmuştur. Bu reform öncelikli sektörler olarak tarla bitkileri, sığır eti ve süt ürünleri konusunda olmuştur. Ayrıca, desteklemelerin kırsal kalkınma öncelikli olması yönünde önemeli kararlar alınmıştır. OTP nin amaçları, daha sonra Gündem 2000 ile yeniden düzenlenmiş olup reformun temelini, sorunlu sektörlerde destek fiyatlarının indirilmesi ve indirimler ölçüsünde üreticilere telafi edici ödemeler sağlanması, bu amaçla kırsal kalkınmaya yönelik yapısal önlemlerle üreticilerin desteklenmesi oluşturmuştur (Sayın ve Mencet, 2007; İKV, 2001). Gündem 2000 e kadar olan reformlarda incelenen ürünler yıllara göre değişiklik göstermektedir. Öne çıkan ürünler genellikle, süt ve tahıl ağırlıklı olmuştur. (Çizelge 2.4). Yaş meyve ve sebze için düzenlemeler ise 2003 yılından itibaren ağırlık kazanmıştır. Çizelge 2.4. Gündem 2000 e kadar gerçekleştirilen reformlar kapsamındaki ürünler Reform Ürün Kapsamı 1968 Rafine edilmiş şeker kotası 1969 Buğday arzının dengelenmesi 1982 Süt, şeker, tahıllar ve işlenmiş domates için eşik fiyat uygulaması 1984 ve 1986 Süt ve süt tozu kotası Kaynak: Sayın ve Mencet,2007; USDA,1999. Gündem 2000 uygulamasına neden olan başlıca nedenler iç ve dış etkenler olmak üzere iki farklı kategoride ele alınmıştır (Çizelge 2.5). AB ekonomisinin ciddi bir 21

23 yapısal değişiklik geçirmesi gerektiğini belirten ve bu değişikliğin dönemi içinde nasıl ve hangi araçlarla gerçekleştirileceğini belirleyen Lizbon Stratejisi ortaya konmuştur. Bu süreç, AB Konseyi'nin 2004 ve 2005 yılında gerçekleştirdiği gözden geçirmelerin ardından büyüme ve istihdama öncelik vererek yeniden düzenlenmiştir. Lizbon Stratejisi ile birliğin bilgiye dayalı, rekabet edebilir, gelişmiş bir işgücüne ve sürdürülebilir kalkınmaya dayanan bir ekonomiye sahip olması, yenilikçi faaliyetlerin güçlendirilmesi, sosyal güvenlik ve eğitim sistemlerinin modernleştirilmesi amaçlanmaktadır (Sayın ve Mencet, 2007; İnan, 2005). Çizelge 2.5. Gündem 2000 reformuna neden olan başlıca etkenler GÜNDEM 2000 Çevre, bitki ve insan sağlına uygun tarımsal üretim Dış Etkenler İç Etkenler Dünya gıda talebinin artış göstermesi Daha serbest ticaret politikalarına geçiş eğilimi Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) ne yönelik sorumluluklar AB nin genişlemesinin doğurduğu yeni gelişmeler Belirli sektördeki pazar dengesinin bozulması Çevreye ilişkin yeni kuralların ilgili tüm mevzuata yansıtılmasını öngören Amsterdam antlaşması Gıda güvenliği ve kalitesi ile hayvan sağlığı konularında tüketici çıkarlarının korunması ihtiyacı Yerelleşmiş, daha basit ve şeffaf kurallara ihtiyaç duyulması Mevcut OTP ile bütçe üzerinde ortaya çıkan aşırı yük Kaynak: Sayın, AB OTP dinamik bir yapıya sahip olup sürekli değişim ve gelişim içindedir. OPD leri de bu değişime paralel olarak geliştirilmektedir. Gündem 2000 sonrasında, 26 Haziran 2003 tarihinde topluluk tarım sektörünün finansmanına yönelik bir reform paketi kabul edilmiştir. Yeni bir çiftçi ve destekleme modelini öngören ve Haziran 2003 önlemlerinde temel yaklaşım Tarımsal Destekleme Yönteminde Köklü Reform olarak benimsenmiştir. Bu kapsamda, yeni bir çiftlik destekleme ve üretici anlayışı getirilmiştir. Bu reformla; çevre, gıda güvenliği, hayvan refahı, iş sağlığı ve güvencesi standartlarına uyulması ve bunun yanında tarım arazilerinin çevre ve agronomik koşullara uygun bir biçimde korunması amaçlanmıştır. Bu reformun diğer bir özelliği ise sürdürülebilir bir kırsal alan ve kırsal ekonomi konuları üzerinde durulması ile birlikte kırsal alanda yaşayan kişilerin ekonomik kalkınmalarının yanı sıra sosyal açıdan da gereksinimlerinin karşılanması hedeflenmiştir (Sayın ve Mencet, 2007; Sayın, 2004; Sayın, 2007). 22

24 2.3. OTP de 2013 Sonrası Reform Arayışları ve Gelecek Beklentileri OTP de 2013 yılı itibarı ile bir reform yapılması beklenmektedir. 18 Kasım 2010 tarihinde geniş kapsamlı bir kamuoyu yoklaması sonrasında Avrupa komisyonu 2020 ye doğru OTP adı altında gelecekte OTP seçeneklerinin özetlendiği bir rapor sunarak, diğer kurumlar ve paydaşların katılımı ile bir tartışma başlattı. Bu tartışmadan elde edilen bulgular ışığında 12 Kasım 2011 tarihinde Avrupa komisyonu tarafından OTP nı rekabetçi ve sürüdürülebilir bir tarım sektörü ve kırsal kalkınma modeli oluşturmak amacına yönelik daha etkin bir politika haline getirmeyi hedefleyen bir dizi yasa tasarısı yayınlandı. Avrupa Komisyonu nun 2013 sonrası OTP reformuna yönelik yayınladığı tebliğlerin temel hedefi AB ye üye ülkelerde sağlıklı ve kaliteli gıda üretiminin sağlanması, çevre korumaya yönelik önlemlerin arttırılması ve kırsal kalkınma odaklı stratejiler geliştirilmesidir Avrupa Stratejisi ile OTP nin yeni ekonomik, sosyal, çevresel, iklimsel ve teknolojik değişimlere karşı vereceği tepkilerle sürdürülebilir büyümeye daha fazla katkıda bulunması hedeflenmektedir. Bu strateji OTP nin AB ye üye 27 ülkede tarımsal çeşitlilik ve servet konularına daha fazla odaklanılması gerektiğine dikkat çekmektedir (AB Komisyonu, 2010/b). Avrupa Parlamentosu ve Konseyi nin görüşmeleri sonucunda bir takım değişikliklerle yönetmelik ve yasa tasarılarının 1 Ocak 2014 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere 2013 sonuna kadar onaylanması beklenmektedir. Komisyon teklifleri doğrudan gelir desteği, Tek OPD, finansal yönetim ve izleme, yardım ve fonların sabitlenmesi, 2013 itibarı ile doğrudan gelir desteği uygulamaları ve tek ödeme planı ile üzüm yetiştiricilerine destek konularına yönelik önerileri içermektedir reformu daha etkin dağılmış bir gelir desteği, kriz yönetimi için daha uygun ve etkin enstrümanlar, uzun dönem verimliliği sağlamak için yeşil ödeme, araştırma ve inovasyona yönelik daha fazla yatırım, daha rekabetçi ve dengeli bir gıda zinciri, tarımçevre girişimlerini teşvik etmek, genç çiftçi işletmelerine kolaylık sağlamak, kırsal kalkınma ve girişimciliği desteklemek, duyarlı bölgelerin tespiti, daha sade ve daha etkin bir OTP üzerine odaklanmaktadır. Reformun 1. eksenini, doğrudan gelir desteklerinin çapraz uyum temelinde çevresel ihtiyaçlar ve iyi tarım uygulamaları standartları çerçevesinde şekillendirilmesi, 2. eksenini ise kırsal kalkınma politikasının kırsal çevre ve arazinin korunması üzerine odaklanması oluşturmaktadır (d Oultremont, 2011) Ortak Tarım Politikası 2013 Sonrası Araçları Komisyon teklifleri mevcut OTP nin 2 eksenli yapısını korumak için bir takım tedbirler önermektedir (AB Komisyonu, 2011). Birinci eksende çiftçilere doğrudan gelir destekleri ve piyasa destekleme tedbirlerine devam edilecektir. Doğrudan gelir desteği ve piyasa tedbirleri tek pazar 23

25 ilkesine dayalı ortak politikanın işlemesi ve bütünleşmiş bir yönetim ve kontrol sistemi kurulabilmesi için tamamen AB bütçesinden karşılanacaktır. İkinci eksende ise kırsal alanda tarım ve ormancılık sektörünün rekabet gücünün arttırılması, ekonomik faaliyetlerin çeşitlenmesi ve yaşam kalitesinin arttırılmasına yönelik tedbirlere devam edilecektir. Üye ülkeler önlemlerin uygulanmasında ulusal ve bölgesel ihtiyaçları temelinde bir takım esnekliklere sahiptirler. İkinci eksende ele alınan tedbirler için kırsal kalkınma politikasının kaldıraç etkisini pekiştirmek ve OTP temel hedeflerine ulaşması temelinde üye ülkeler tarafından eş-finansman sağlamaktadır. İkinci eksen ile AB bütçesinden yoksul ülkelere ayrılan eş finansman AB nin uyum politikası kapsamındaki hedeflerine de katkıda bulunmaktadır. İki eksenli yapı içinde, OTP nin 2020 hedefleri ile uyumlu, daha adil, daha yeşil bir politika şeklinde modernize edilmesi ve kolaylaştırılması önerilmektedir Reformu çerçevesinde ele alınan bazı temel konular aşağıda açıklanmaktadır (AB Komisyonu, 2011). a) Doğrudan gelir desteklerinin adil dağıtılması Avrupa Komisyonu sunduğu yasa tasarıları ile AB üyesi 27 ülkede 2014 itibariyle uygulamaya geçmek üzere yeni bir Tek Ödeme Planı önermiştir. Önerilen plan ile 2019 yılından itibaren her bölge içinde hektar başına eşit ödeme sistemine geçiş hedeflenmektedir. Böylece AB-15 için Tek ödeme Planı ve AB-12 için Tek Alan Ödeme Planı altında uygulanan farklı destekleme modelleri terk edilerek her bölge için eşit uygulamaya geçilmiş olacaktır. Mevcut bölgesel modele dayalı tek ödeme planı çiftçiler ve üye ülkeler ile bölgeler arasındaki destekleme farklarını azaltacaktır (d Oultremont, C., 2011). AB genelinde çiftçilere yönelik hektar başına doğrudan destekleme ödemeleri üye ülkeler arasında farklılık göstermektedir. Örneğin, 2013 yılı için uygun arazinin hektar başına ve yararlanıcı başına doğrudan destek tutarı Letonya için 94,7 Euro, Hollanda için ise 457,5 Euro dur. AB-27 ortalamasına bakıldığında ise bu tutar 269,1 olmaktadır. Reform ile birlikte OTP nin ülkeler arası eşitsizlikleri azaltmak ve daha adil bir doğrudan destek dağılımını teşvik etmek için bir yakınsama sistemini içereceği iddia edilmektedir. Desteklemelerin yeniden dengelenmesi, aynı zamanda kırsal kalkınma desteklerinin ve politika hedeflerinin gelecekteki dağılımı arasında daha iyi bir uyum aracılığı ile bütçe kaynaklarının daha etkin kullanımını amaçlayan reformum önemli bir unsurudur. Komisyon tarafından kaynakların daha adil dağıtılması amacına yönelik olarak AB-27 destekleme ödemeleri ortalamasının %90 ının altında kalan üye ülkeler için, döneminde mevcut destekleme düzeyleri ile AB ortalama destek ödemesinin %90 ı arasındaki farkın üçte birinin kapatılması önerilmektedir (AB Komisyonu, 2011). Tek ödeme Planı nın ulusal doğrudan gelir destekleri altında bir takım ödemeler ile desteklenmesi ön görülmektedir. Bu destekler; iklim ve çevre için uygun tarımsal faaliyet gösteren çiftçilere ulusal desteğin %30 u kadar zorunlu yeşil ödeme, %10 una kadar küçük çiftçi desteği, %2 sine kadar yeni genç çiftçi işletmelerine (40 yaş altı) zorunlu destek, dezavantajlı bölgelerde faaliyet gösteren çiftçilere yönelik %5 e kadar gönüllü destek paketlerini içermektedir (d Oultremont, C., 2011). 24

26 b) Yeşil doğrudan ödemeler Zorunlu doğrudan Yeşil ödemeler reformun temel taşlarından birini oluşturmaktadır. Yeşil ödeme sektörün çevresel performansını geliştirmek ve OTP nin ulusal önceliklere daha geniş bir yelpazede katkıda bulunmasını amaçlamaktadır. Reform ile birlikte yapılan en yenilikçi önermelerden birisi AB bütçesinden ayrılan ulusal desteğin %30 unun iklim ve çevre için uygun tarımsal faaliyet gösteren çiftçilere zorunlu yeşil doğrudan ödemeye ayrılmasıdır. Bu desteğin verilmesinde çiftçiler tarafından 3 koşulun yerine getirilmesi öngörülmektedir. Ekilen Ürün Çeşitliliği; çiftçiler eş zamanlı olarak en az 3 ürün yetiştirmeli ve yetiştirdikleri 2 ürünün ekilebilir arazinin %5 inden az olmamak kaydıyla, 3. ürünün ise ekilebilir alanın %70 ini geçmemesi koşuluna uygun olarak ekimin planlanması gerekmektedir. Mevcut Otlak alanlarının muhafaza edilmesi; bireysel tarım işletmelerinin 2014 yılı otlak alanları kalıcı olarak muhafaza edilmelidir. Ekolojik odak alanlarının ayrılması: Çiftlik arazisinin en az %7 si (otlak harici) ekolojik amaçlara yönelik olarak ayrılacaktır (Çitle çevrili alan, ağaçlık alan, manzaralı alan, vb.) (d Oultremont, 2011; Illieva, 2012/b). c) Aktif çiftçilere yönelik desteklemeler OTP kaynaklarının etkin dağılımı için aktif şekilde faaliyet gösteren çiftçilere doğrudan gelir desteği verilmesi önerilmektedir (AB Komisyonu, 2011). d) Büyük çifliklere yönelik doğrudan ödeme tavanı Günümüzde büyük çiftlikler doğrudan gelir desteklerinden çok büyük bir pay almaktadırlar. Destekleme ödemelerinin yaklaşık %80 i çiftçilerin % 20 sine ve çoğunlukla büyük çiftlik sahiplerine gitmektedir (d Oultremont, 2011). OTP kapsamında yapılacak reform düzenlemeleri ile desteklemelere büyük çiftliklere yönelik ölçek ekonomilerini de dikkate alan bir doğrudan ödeme tavanı getirilmesi beklenmektedir (AB Komisyonu, 2011). e) Küçük ölçekli çiftçiler için kolaylaştırılmış ödeme planı Küçük çiftçilere yönelik doğrudan gelir desteklerinin basitleştirilmiş bir mekanizma ile çiftçiler ve üye ülkeler için idari maliyetlerinin azaltılması hedeflenmektedir. AB bütçesinden üye ülkelere ayrılan ulusal fonun %10 una kadar küçük çiftçilere destek verilmesi önerilmektedir (d Oultremont, 2011). f) Sonuç odaklı kırsal kalkınma politikası Kırsal kalkınma politikasının, AB nin bölgesel kalkınma fonları, Avrupa Kırsal kalkınma için tarımsal fonu ile uyumlaştırılması adına Avrupa Komisyonu ve üye ülkeler arasında imzalanacak ortaklık sözleşmeleri ile yürütülmesi önerilmektedir. Bu sözleşmeler, Avrupa 2020 Stratejisi ve ulusal reform programlarının hedefleri ile uyumlu olacaktır. Böylece kırsal kalkınmanın dâhil olduğu AB yapısal fonları ile desteklenen, bölgesel kalkınma için bütünleştirilmiş bir strateji oluşturulması hedeflenmektedir (AB Komisyonu, 2011). 25

27 g) Pazar desteklemeleri ve kriz yönetim mekanizmaları Günümüzde Avrupa tarım sektörü özellikle tarımsal gelir üzerinde etkisi olan öngörülemeyen koşullara geliştirilen tepki mekanizmaları veya uluslararası ticaret anlaşmaları ile istenen uyum ve geçiş koşullarının sağlanması gibi çeşitli bir takım zorluklarla karşı karşıyadır. Bu nedenle, birinci eksende pazar tedbirlerinin yeniden yapılandırılması önerilmiştir. Olası krizlere karşı çiftçilere acil destek sağlanmasına yönelik bir acil durum mekanizması oluşturulması da öneriler arasında yer almaktadır. Ayrıca, küreselleşme sonucu oluşan yeni pazar koşullarına çiftçilerin hızlı adapte olmalarına yönelik Avrupa Küreselleşme Fonu (European Globalization Fund) müdahale tedbirlerinin genişletilmesi gündeme gelmiştir. Bununla birlikte yoksulluk ile mücadele kapsamında yoksul ülkelere (kişilere) gıda desteği uygulamasının başlatılması teklif edilmektedir (AB Komisyonu, 2011) OTP nin 2013 Sonrası Finansmanı Avrupa Konseyi 30 Mayıs 2005 tarihinde OTP nin finansmanı için yeni bir tüzük yayınlanması konusunda anlaşmaya varmıştır. Daha önce Avrupa tarımsal kalkınma ve garanti fonu tarafından finanse edilen OTP, Ocak 2007 den itibaren 2 yeni fon ile finanse edilmektedir. Birinci eksende yer alan doğrudan gelir destekleri ve pazar destek harcamaları Avrupa Tarımsal Garanti Fonu, ikinci eksende yer alan kırsal kalkınma tedbirleri ise Avrupa kırsal kalkınma için tarım fonu tarafından finanse edilmeye başlanmıştır. Yeni sistem mevcut sistemin kolaylaşmasına ve finansal yönetim ve denetimin güçlenmesini sağlamıştır. Böylece Avrupa Tarımsal Garanti Fonu (ATGF) ve Avrupa Kırsal Kalkınma için Tarım Fonu (AKKTF) olarak iki farklı fona dönüştürülmüş ve pazar destekleri ile kırsal kalkınma destekleri birbirlerinden ayrılmıştır (Ceylan, 2011). Yeni sistem mevcut sistemin kolaylaşmasını ve finansal yönetim ve denetimin güçlenmesini sağlamıştır. Avrupa Tarımsal Garanti Fonu (ATGF) ve Avrupa Kırsal Kalkınma İçin Tarım Fonu nun (AKKTF) kurulmasından sonra OTP nin yasal temeli 2 eksene dayalı olarak yeniden yapılandırılmıştır sonrası dönemde en kısa sürede iki fonun uyumlaştırılması önerilmektedir. Finansal düzenlemede ortak yönetim maddesine yeni bir madde eklenmesi teklifi mevcut yönetim ve ATGF ve AKKTF fonları için uygulanan kontrol mekanizmalarının uyumlu çalışmasını sağlamaya yöneliktir. AB mevzuatında önemli bir sadeleştirme de tarımsal piyasaların sektörel ortak piyasa düzenlemelerinin tek bir yönetmelik ile tek bir ortak piyasa düzenlemesi (Avrupa Komisyonu Tüzük No:1234/2007) altında bir araya getirilmesidir sonrası dönemde, OTP yasal mevzuatının tekrar gözden geçirilmesi ve gerekli bölümlerin daha sade ve anlaşılır olması için gerekli düzenlemelere devam edilmesi beklenmektedir (AB Komisyonu, 2011). Çizelge 2.6. AB finansal programı ( ) (2011 sabit fiyatları) dönemi OTP için önerilen fon milyar Eksen I Doğrudan Gelir Desteği ve Pazar milyar 26

28 Destekleri Eksen II Kırsal Kalkınma Fonu 89.9 milyar Gıda Güvenliği Fonu 2.2 milyar Yoksul ülkeler için ayrılan fon 2.5 milyar Tarım Sektöründe Kriz Fonu 3.5 milyar Avrupa Küreselleşme fonu Gıda Güvenliği, bio-çeşitlilik, ve sürdürülebilir tarım için Araştırma ve İnovasyon Fonu 2.5 milyar ya kadar 4.5 milyar AB çok yıllık finansal programı çerçevesinde üye ülkelere birinci eksen ile ikinci eksen arasında fon geçişlerine esneklik tanınmıştır. Doğrudan gelir desteğinin AB ortalamasının % 90 altında kalan üye ülkelere kırsal kalkınma politikalarını destekleme için dönemi için birinci eksenden ikinci eksene %10 a kadar geçiş esnekliği, dönemi için ikinci eksenden birinci eksene %5 e kadar geçiş esnekliği tanınmıştır 2 (Illieva, 2012/a) İstatistiklerle Ortak Tarım Politikası Avrupa Birliği nin tarım politikası yaklaşık 50 yıldır sürekli değişmekte ve gelişmektedir. Başlangıçta on yıl boyunca süren gıda kıtlığının içinden çıkan Avrupa ya yeterli miktarda gıda sağlamak olan hedef, 50 yıl içinde tüm tarımsal üreticilerin AB içinde ve dünyada kendi kendilerine yeterli hale gelmesini sağlamaya dönüşmüştür. Bu süreçte üretimin geniş ölçekte sübvanse edilmesi ve üretim fazlalarını gıda güvenliği adına toplama geçmişe ait uygulamalar olarak değerlendirilmektedir. Bugünün tarım politikası tarımın sürdürülebilirliği odaklıdır. OTP Avrupa Birliği nin en başarılı ve en maliyetli politikası olarak gösterilmiştir. OTP uygulamanın ilk yıllarında bütçenin yaklaşık olarak üçte ikisine karşılık gelmiştir. Günümüzde ise yıllık 55 milyar Euro nun üzerindeki bütçesi ile OTP, AB bütçesinin yaklaşık %37-40 ına karşılık gelmektedir. Bu harcamalar birliğin toplam GSMH ının yaklaşık 5 ine denk gelmektedir. Birlik GSMH nda tarımın yerini daha detaylı anlayabilmek için tarımsal üretimdeki değişikliklere kısaca göz atmak anlamlı olacaktır. Üye ve aday ülkelerde sektörün durumu ilerleyen bölümlerde değerlendirilecektir. Ancak bu bölümde sektörün büyüklüğünü görmek, sektöre sağlanan desteğin büyüklüğünün de anlaşılmasını sağlayacaktır. Çizelge 2.7. Tarımsal ekonomik göstergeler (milyon Euro) (2005 sabit fiyatları) Bitkisel Üretim Hayvansal Üretim Toplam (1+2) Tarımsal Hizmetler Tarım Toplam 2 /