TAF Preventive Medicine Bulletin, 2012: 11(1)

Transkript

1 Araştırma / Research Article TAF Prev Med Bull 2012; 11(1): Hekim ve Hemşirelerin Psikolojik Sözleşme Algılarının Karşılaştırması [The Comparison of Psychological Contract Perception of Physicians and Nurses] ÖZET AMAÇ: Bu çalışmada; hekim ve hemşirelerin psikolojik sözleşme algılarının farklılık gösterip göstermediğini belirlemek amaçlanmıştır. YÖNTEM: Çalışma Ankara ilinde 1200 yataklı bir eğitim ve araştırma hastanesinde Mayıs- Haziran 2010 döneminde kesitsel olarak yapılmıştır. Çalışmada örneklem seçilmeyerek tüm hekim ve hemşirelere ulaşılması hedeflemiştir. Veri toplama yöntemi olarak anket yöntemi kullanılmıştır. Toplam 646 anket dağıtılmış ve 413 ü (%64) geri dönmüştür. Çalışanların psikolojik sözleşme algılarını işlemsel ve ilişkisel sözleşme alt boyutları şeklinde ölçmek için Millward ve Hopkins (1998) tarafından geliştirilmiş olan 17 maddelik Psikolojik Sözleşme Ölçeği kullanılmıştır. BULGULAR: Ölçeğin güvenirliğinin sınanması sonucunda Cronbach alfa katsayısının işlemsel sözleşme boyutu için 0,66, ilişkisel sözleşme boyutu için 0,71 olduğu saptanmıştır. Yapılan tek yönlü analizler sonucunda hekim ve hemşirelerin ilişkisel sözleşme algıları arasında anlamlı farkın olduğu bulunurken, çok yönlü Manova analizi sonucunda; hekim ve hemşirelerin işlemsel (F=1.38, p=0.241) ve ilişkisel (F=3.01, p=0.084) sözleşme boyutlarına ilişkin algıları arasında anlamlı farkın olmadığı, her iki sözleşme boyutuna ilişkin algıların sadece eğitim düzeyinden etkilendiği görülmüştür (p<0.05). SONUÇ: Çalışmanın sonuçlarının sağlık kurumları yöneticileri açısından önemli bilgiler sağlayacağı ümit edilmekle birlikte bir kamu hastanesinde yapılan bu çalışmadan elde edilen sonuçların sıra dışı olup olmadığının ortaya konması için daha kapsamlı çalışmaların yapılması gerekir. SUMMARY AIM: In this study, it was aimed to find out if psychological contract perception of physicians and nurses is different or not. METHOD: The study has been cross sectionaly contucted from May to June 2010, in a 1200 bed education and research hospital in Ankara. We aimed at reaching all of the physicians and nurses without any sampling. A questionnaire method was used for data collection. Out of 646 surveys given out, we collected 413. To measure psychological contract perception of workers, Psychological Contract Scale with the 17 items developed by Millward and Hopkins. RESULTS: The reliability analysis of the Scale showed that Cronbach Alpha coefficient for the transactional contract dimension is 0.66, and for the relational contract dimension is Whereas the univarite analysis showed that differences between transactional contract perception of physicians and nurses were significant multivarite variance analysis showed that differences between transactional (F=1.38, p=0.241) and relational (F=3.01, p=0.084) contract perception of physicians and nurses were not significant, and their perception related to both dimensions were affected only by their educational level (p<0.05). CONSLUSION: We hope that the results of this study provides significant information for healthcare organisation managers. But a more detailed study is needed to claim that these results are marginal. DOI: /pmb Necmettin Cihangiroğlu 1 Bayram Şahin 2 1 Gülhane Askeri Tıp Fakültesi Dekanlığı ve Eğitim Hastanesi Baştabipliği, Ankara. 2 Hacettepe Üniversitesi İ.İ.B.F Sağlık İdaresi Bölümü, Ankara. Anahtar Kelimeler: Psikolojik Sözleşme, Işlemsel Sözleşme, Ilişkisel Sözleşme, Sağlık Çalışanları, Hekim, Hemşire. Key Words: Psychological Contract, Transactional Contract, Relational Contract, Health Workers, Physician, Nurse. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Necmettin Cihangiroğlu Gülhane Askeri Tıp Akademisi Dekanlığı, Tıbbi Kayıt ve Arşiv Şube Müdürü, Etlik, Ankara, Türkiye. ncihangiroglu@gata.edu.tr GİRİŞ Psikolojik sözleşme, bireyin beklentilerinin, çalıştığı kurum tarafından karşılanabileceğine yönelik kişisel inancıdır. Bu nedenle bireyin örgüte uyum sağlamasında, birey ile örgüt arasında oluşan psikolojik sözleşmenin karşılıklı olarak yerine getirilmesi büyük önem taşımaktadır (1). Psikolojik sözleşme kavramını ilk kullanan araştırmacı olan Agryis, Psikolojik İş Sözleşmesi terimini, ustabaşı ve işçi arasında oluşan gayri resmi ilişkiyi tanımlamak için kullanırken (2), Levinson ve arkadaşları (3) ile Gouldner (4); yazılı olmayan antlaşmalardaki karşılıklı beklentilerin toplamı olarak, Rousseau ise (5), örgüt ve çalışan arasındaki ilişkide karşılıklı beklenti ve yükümlülüklerle ilgili bireyin inanç ve algılamaları olarak tanımlamışlardır. Çağdaş psikolojik sözleşme tanımına önemli katkıları olan Morrison ve Robinson (1997) da psikolojik sözleşmelerin beklentilerden farklı olduğunu ifade etmektedirler (6). Onlara göre beklentiler, çalışanın örgütten almayı umdukları 63

2 faydalar olmasına karşın, psikolojik sözleşmeler bireyin bilişsel olarak örgütün vermek yükümlülüğünde olduğuna inandığı konulardır. Psikolojik sözleşmelerin; işlemsel ve ilişkisel sözleşmeler olarak ikiye ayrıldığı görülmektedir. İşlemsel sözleşmeler, çalışanın yükümlülüğü olan sıkı çalışma karşılığında; yüksek ücret, hızlı kariyer gelişimi gibi yüksek karşılık alması olarak tanımlanır. Bu tür sözleşmeler, çalışanın adil ücret aldığı durumlarda kendisini sıkı çalışmaya yükümlü hissetmesine neden olur. İşlemsel sözleşmelerin zıttı olan ilişkisel sözleşmeler ise; sosyal değişim temellidir ve daha geniş bir süreyi kapsar. Bu boyut, psikolojik sözleşmenin; eğitim, gelişim, iş güvenliği, destek, bağlılık gibi sosyo-duygusal faktörlerini kapsar (7). Diğer bir ifadeyle işlemsel sözleşmeler; kısa vadeli ekonomik değişimlerdir. İşlemsel sözleşmelerin en önemli unsuru, sorumluluklardır. Böylece, ast ve üstler, göreve ilişkin sorumluluklarının sınırlarını tanımlarlar. İlişkisel sözleşmeler ise; daha çok evliliklere benzemektedir. Bunlar, karşılıklı öznel yükümlülükleri kapsayan uzun vadeli bağlılıklardır. Örneğin; ilişkisel sözleşmelerde çalışanlar, işverenin er ya da geç emeklerinin karşılığını vereceğini beklerken (iş güvencesi, sadakat, kariyer fırsatları gibi) işlemsel sözleşmelerde, fazla mesai yapan çalışanlar, bunun karşılığında daha uygun ücret beklemektedirler (8). Bu tür beklentiler daha çok maddi beklentilerdir. Çalışanın algıladığı yükümlülüğü yerine getirmesinin temelinde, çalışanların işverenleriyle aralarındaki denge algısı vardır (9). Başka bir ifadeyle, ilişkideki taraflar, verdikleri ve aldıkları arasında denge kurmaya çalışırlar. Algıladıkları sonuca göre; örgüte bağlılık, motivasyon, iş tatmini, fedakarlık gibi davranışlar gösterirler (10). Karşılıklı yükümlülüklerin algılanma derecesi ne kadar yüksek olursa, sosyal değişim ilişkileri de o kadar güçlü olacaktır. Ayrıca her iki taraf da sürekli olarak birbirlerine katkıda bulunacakları için karşılıklı ilişkiler olumlu etkilenecektir (11). Söz verilenden daha azının aldığının algılaması ise, psikolojik sözleşme ihlali olarak tanımlanmaktadır (12). İlişkideki bir taraf, diğerinin vaat ettiği yükümlülükleri yerine getirmediğini algılıyorsa, psikolojik sözleşme ihlal olmuş demektir. Psikolojik sözleşmenin ihlali, her şeyden önce iş ilişkisinin temelini oluşturan güven duygusunu sarsar ve çalışanın işe ilişkin tutum ve davranışları üzerinde olumsuz etkiler yapar (13). Rousseau, yazılı olmayan beklentilerin, yazılı sözleşmelerden daha önce geldiğine dikkat çekmiş ve iki taraf bir araya gelmeden önce beklentilerin oluşturulması gerektiğini vurgulamıştır (14). Bu nedenle, örgüte katılmayı düşünmeden önce kişi örgütten ne alacağı (ücret, işin türü, çalışma şartları, sorumluluk düzeyi gibi) ve örgüte ne vereceği (beceri, bağlılık gibi) konularındaki beklentilerini belirlemelidir. Örgüt de aynı şekilde çalışanından ne beklediğini ve beklentilerinin karşılığında ne vereceğini önceden belirlemelidir (15). Görüşme sürecinde tüm bu beklentiler açıkça ortaya konmalı, karşılıklı olarak uyumlaştırılmalıdır. Yerine getirilmeyen sözler, kızgınlık ve karşılıklı ilişkilerde güvenin azalması sonucunu doğuracaktır (16,17). Psikolojik sözleşme ihlali; ihanet duygusunu, şiddetli psikolojik sıkıntıları, adaletsizlik ve haksızlık duygularını içermektedir (6,18). Bu tepkiler ve yol açabileceği sonuçlar, temel uğraş alanı doğrudan insan sağlığı olan sağlık sektörü çalışanları bakımından çok daha önemlidir. Günümüzde, sağlık sektöründe nitelikli hekim ve hemşire temininde güçlük çekildiği dikkate alındığında mevcut personelin elde tutulması ve kendilerinden beklenenin ötesinde çaba sarf etmelerinin sağlanması için psikolojik sözleşme ihlallerinden kaçınılmasının büyük önem taşıdığı söylenebilir. GEREÇ ve YÖNTEM Bu çalışmada, hekim ve hemşirelerin psikolojik sözleşme algılarının farklılık gösterip göstermediğini belirlemek amaçlanmıştır. Bu amaca, aşağıdaki iki hipotez test edilerek ulaşılmaya çalışılmıştır: H1: Hekim ve hemşirelerin işlemsel sözleşme algıları arasında anlamlı farklılık vardır. H2: Hekim ve hemşirelerin ilişkisel sözleşme algıları arasında anlamlı farklılık vardır. Çalışma, Ankara ilinde faaliyet gösteren 1200 yataklı bir eğitim ve araştırma hastanesinde yapılmıştır. Anket yöntemi kullanılan çalışmalarda geri dönüş oranının düşük olması riski söz konusu olduğu için örneklem seçilmeyerek tüm hekim ve hemşirelere ulaşılması hedeflenmiştir. Sonuç olarak, Mayıs-Haziran 2010 döneminde kesitsel olarak yapılan çalışmada 646 anket dağıtılmış, 413 ü (%64) geri dönmüştür. Araştırmada veri toplama aracı olarak iki bölümden oluşan anket formu kullanılmıştır. Anketin birinci bölümünde sağlık çalışanlarının kişisel özelliklerini belirlemeye yönelik sorulara yer verilirken, ikinci bölümünde çalışanların psikolojik sözleşmelerini niceliksel içerik yaklaşımına dayalı olarak ölçmek için Millward ve Hopkins tarafından geliştirilmiş olan (19) ve Mimaroğlu (2008) tarafından Türkçeye çevrilen 17 maddelik Psikolojik Sözleşme Ölçeği ne yer verilmiştir. Ancak Mimaroğlu nun çevirisinde yer alan ifadeler bu 64

3 firmada.. diye başlarken bu çalışmada bu kurumda.. olarak değiştirilmiştir. Ölçeğin 10 maddesi; psikolojik sözleşmenin ücret, kazanç gibi maddi getirilere odaklanan işlemsel sözleşme alt boyutunu, 7 maddesi; psikolojik sözleşmenin eğitim, gelişim, iş güvenliği gibi ilişkisel psikolojik sözleşme alt boyutunu ölçmektedir. Ölçekte yer alan ifadeler; 1= Kesinlikle katılmıyorum, 2= Katılmıyorum, 3= Kısmen katılıyorum, 4= Katılıyorum, 5= Kesinlikle katılıyorum seçeneklerinden oluşan Likert tipi 5 li derecelendirme yöntemi ile değerlendirilmiştir. Ölçeğin güvenirliği ölçülmüş ve Cronbach alfa katsayısı işlemsel sözleşme boyutu için 0,66, ilişkisel sözleşme boyutu için 0,71 olarak tespit edilmiştir. Araştırmadan elde edilen veriler, SPSS 18.0 paket programı kullanılarak değerlendirilmiştir. Çalışmanın temel hipotezi olan hekim ve hemşirelerin psikolojik sözleşme algıları arasında anlamlı fark olup olmadığını belirlenmek için öncelikle tek değişkenli istatistiksel (t testi ve tek yönlü varyans analizi) yöntemler kullanılmış, daha sonra tek değişkenli analizlerde anlamlı bulunan bağımsız değişkenlerin kontrol değişkeni olarak kullanıldığı çok yönlü varyans analizinden (Multivariate Analysis of Variance- MANOVA) yararlanılmıştır. Çok yönlü Manova, birden fazla bağımsız değişkenin, birden fazla bağımlı değişken üzerindeki etkisini sorgulayan bir tekniktir (20). Bu çalışmada da, çalışanların psikolojik sözleşme ile ilgili değerlendirmeleri, mesleklerine (hekim ve hemşire gibi) göre farklılık gösterebileceği gibi cinsiyet, yaş, eğitim düzeyi, toplam hizmet süresi ve halen görev yaptıkları hastanedeki hizmet süresinden de etkilenebilir. Daha doğru ve sağlıklı sonuçlara ulaşılabilmesi için hekim ve hemşirelerin psikolojik sözleşme algıları karşılaştırılırken diğer bağımsız değişkenlerin de modele ilave edilmesi gerekmektedir. Böylece diğer değişkenlerin psikolojik sözleşme boyutları üzerindeki etkileri ortadan kaldırıldıktan ve modelin hata terimi küçüldükten sonra daha doğru tahmin yapılmış olacaktır. Buna göre psikolojik sözleşme boyutları (işlemsel ve ilişkisel) modelin bağımlı değişkenlerini, meslek grupları (hekim ve hemşire) modelin bağımsız değişkenlerini, cinsiyet, yaş ve eğitim düzeyi ise kontrol değişkenlerini oluşturmaktadır. Verilerin analizinde anlamlılık düzeyi olarak p<0.05 kabul edilmiştir. BULGULAR Mayıs-Haziran 2010 tarihleri arasında kesitsel olarak yapılan bu çalışmaya, doktor (n=206, %49,9) ve hemşirelerden eşit düzeyde katılım olmuştur (n=207, %50,1). Ankete cevap verenlerin %55,7 si kadın, %80,6 sı 40 yaşın altında ve %47,5 i lisansüstü eğitim derecesine sahiptir. Toplam hizmet süresi ve araştırmanın yapıldığı hastanedeki hizmet süresi açısından incelendiğinde %69 unun toplam hizmet süresinin 16 yıldan daha az ve %72,2 sinin bu hastanedeki hizmet süresinin 10 yıldan daha az olduğu görülmüştür (Tablo 1). Tablo 1: Araştırma kapsamındaki sağlık çalışanlarının çeşitli özelliklerine göre dağılımı. Meslek Cinsiyet Yaş Grupları Eğitim Durumu Toplam Hizmet Süresi Bu Hastanedeki Hizmet Süresi Sayı % Doktor ,9 Hemşire ,1 Erkek ,3 Kadın , , , ,4 Lise 10 2,4 Ön lisans ,2 Lisans ,9 Lisans üstü ,5 1-9 yıl , yıl , yıl ,0 1-9 yıl , yıl 65 15, yıl 48 11,6 Belirtilmemiş 2 0,5 Hekim ve Hemşirelerin Psikolojik Sözleşme Algı ve Tutumlarına İlişkin Bulgular Araştırmaya katılan hekim ve hemşirelerin psikolojik sözleşme algı düzeyleri incelendiğinde; Tablo 2 de görüldüğü gibi; işlemsel psikolojik sözleşme algı düzeyleri (3,0±0,6) ilişkisel psikolojik sözleşme algı düzeylerinden (2,8±0,7) yüksek bulunmuştur. İşlemsel psikolojik sözleşme boyutu altında ise özellikle Fazla mesai yaptığımda ek ücret almak isterim (4,2±1,1) ve Net olarak belirlenmiş iş saatleri içinde çalışmayı tercih ederim (3,8±1,2) ifadelerine olan katılımın diğer maddelere göre çok daha yüksek olduğu dikkat çekmiştir. İlişkisel sözleşme boyutunda ise özellikle Bu kurumun çalışanlara emeklerinin karşılığını verdiğine 65

4 inanıyorum (2,1±1,1) ifadesine katılımın çok düşük olduğu ve bu boyut altında yer alan yedi maddeden sadece üçünün ortalamasının kısmen, katılım düzeyini temsil eden 3 eşik değerinin üzerinde olduğu tespit edilmiştir. Çalışmanın iki temel hipotezini test etmek için Tablo 3 ve Tablo 4 deki analizler yapılmıştır. Tablo 3 de, araştırma kapsamındaki hekim ve hemşirelerin psikolojik sözleşme algıları arasında fark olup olmadığı, meslekleri yanında cinsiyet, yaş, eğitim düzeyi, toplam hizmet süresi ve halen görev yaptıkları hastanedeki hizmet süresi gibi sosyodemografik özellikler açısından da incelenmiştir. Yapılan tek değişkenli analizler sonucunda; işlemsel psikolojik sözleşme algısının sadece eğitim düzeyine göre anlamlı farklılık gösterdiği (F=2.840; p<0.05), ilişkisel sözleşme algı düzeyinin ise meslek değişkeni (F=3.812; p<0.001) yanında cinsiyet (F=3.100; p=0.002), yaş grubu (F=5.812; p=0.003) ve eğitim düzeyine (F=8.545; p<0.001) göre de farklılık gösterdiği, buna karşın toplam hizmet süresi (F=1.477; p>0.05) ve bu hastanedeki hizmet süresinin (F=1.072; p>0.05) psikolojik sözleşme alt boyutları üzerinde anlamlı etkisinin olmadığı tespit edilmiştir. Tablo 3 deki tek değişkenli analiz sonuçlarından hareketle hekim ve hemşirelerin ilişkisel psikolojik sözleşme algıları arasında anlamlı fark olduğunu söyleyen H2 yi kabul etmeden önce farkın gerçekten meslek değişkeninden mi, yoksa anlamlı olduğu bulunan diğer değişkenlerden mi kaynaklandığından emin olmak gerekmektedir. Bunun için, hekim ve hemşirelerin psikolojik sözleşme düzeylerini karşılaştırırken; cinsiyet, yaş ve eğitim düzeyi değişkenlerinin etkisinin kontrol edilmesi gerekmektedir. Bu amaçla yapılan Manova analizi sonucunda, Tablo 4 de gösterilen bulgulara ulaşılmıştır. Tablo 2: Ankete cevap veren sağlık çalışanlarının psikolojik sözleşme algı düzeyleri ve ölçeğinin güvenirliği N Min Max Ort Ss İşlemsel Psikolojik Sözleşme 413 1,3 4,6 3,0 0,6 Bu kuruma bağlılığım görev tanımımda yer alan maddelerle sınırlıdır ,8 1,2 Net olarak belirlenmiş iş saatleri içinde çalışmayı tercih ederim ,8 1,2 Sadece bana verilen işi yapmak için mesaiye giderim, bunun dışında iş verilmesini istemem ,7 1,3 İş yaparken her şeye karışmamak gerekir diye düşünüyorum ,0 1,2 Fazla mesai yaptığımda ek ücret almak isterim ,2 1,1 Bu işi sadece para için yapıyorum ,4 1,2 Sadece işimin gereklerini yerine getiriyorum ,6 1,2 Gelecekte alacağım hak ve menfaatler karşılığında (emeklilik. sağlık güvencesi vb.) bu kuruma tam katkıda bulunmaya hazırım ,4 1,1 Çalıştığım kurumda kariyer planım açık şekilde belirlenmiştir ,5 1,2 Sadece kısa vadeli iş hedeflerine ulaşmak için çalışıyorum ,4 1,0 İlişkisel Psikolojik Sözleşme ,9 2,8 0,7 Bu kurumun çalışanlara emeklerinin karşılığını verdiğine inanıyorum ,1 1,1 Bu kurumda kendimi takımın bir parçası gibi hissediyorum ,1 1,2 Hizmet sürem ve hedeflere ulaşmak için gösterdiğim çaba karşılığında bu kurumda yükselmeyi bekliyorum ,4 1,3 Bu kurumda ilerlemeyi bekliyorum ,3 1,3 Yüksek tempoyla çalıştığım taktirde bu kurumda yükselme imkanım vardır ,5 1,3 Bu kurumda sonuna kadar çalışırım ,9 1,2 Çalıştığım kurumda her şeye fazlasıyla karışırım ,4 0,9 Cronbach Alfa

5 Tablo 3: Ankete cevap veren sağlık çalışanlarının psikolojik sözleşme düzeylerinin mesleklerine ve diğer sosyodemografik özelliklerine görekarşılaştırması. Meslek Cinsiyet YaşGrupları Eğitim Grupları Toplam Hizmet Süresi Hastanedeki Hizmet Süresi İşlemsel Psikolojik Sözleşme İlişkisel Psikolojik Sözleşme Ort Ss t/f testi p Ort Ss t/f testi p Hekim 3,0 0,7 2,9 0,8-0, Hemşire 3,0 0,5 2,7 0,6 Erkek 3,0 0,6 2,9 0,8-1, Kadın 3,0 0,5 2,7 0, ,0 0,6 2,7 0, ,0 0,6 1, ,8 0,7 41 ve üstü 2,9 0,6 3,0 0,8 Lise 3,3 0,4 2,8 0,7 Ön lisans 3,0 0,5 2,6 0,5 2, Lisans 3,1 0,5 2,7 0,6 Lisans üstü 2,9 0,7 3,0 0,8 1-9 yıl 3,0 0,6 2,7 0, yıl 3,0 0,6 0, ,8 0,7 16+ yıl 3,0 0,6 2,9 0,8 1-9 yıl 3,0 0,6 2,8 0, yıl 3,0 0,6 0, ,9 0,7 16+ yıl 2,9 0,6 2,9 0,7 3,812 < , , ,545 < , , Tablo 4: Hekim ve hemşirelerin psikolojik sözleşme algılarının manova analizi ile karşılaştırması. Bağımsız Değişkenler Bağımlı Değişkenler KT Sd KO Meslek Cinsiyet Yaş Eğitim Meslek * Cinsiyet Meslek * Yaş Meslek * Eğitim düzeyi Meslek * Cinsiyet * Yaş * Eğitim KT= Kareler Toplamı, Sd= Serbestlik derecesi, KO=Kareler Ortalaması F testi p Kısmi Eta Kare İşlemsel Psikolojik Sözleşme 0,45 1 0,45 1, ,004 İlişkisel Psikolojik Sözleşme 1,43 1 1,43 3, ,008 İşlemsel Psikolojik Sözleşme 0,78 1 0,78 2, ,006 İlişkisel Psikolojik Sözleşme 0,30 1 0,30 0, ,002 İşlemsel Psikolojik Sözleşme 1,09 2 0,54 1, ,008 İlişkisel Psikolojik Sözleşme 0,06 2 0,03 0, ,000 İşlemsel Psikolojik Sözleşme 2,74 3 0,91 2, ,021 İlişkisel Psikolojik Sözleşme 5,68 3 1,89 3, ,030 İşlemsel Psikolojik Sözleşme 0,98 1 0,98 2, ,008 İlişkisel Psikolojik Sözleşme 1,09 1 1,09 2, ,006 İşlemsel Psikolojik Sözleşme 1,67 2 0,83 2, ,013 İlişkisel Psikolojik Sözleşme 2,21 2 1,10 2, ,012 İşlemsel Psikolojik Sözleşme 1,43 2 0,71 2, ,011 İlişkisel Psikolojik Sözleşme 0,90 2 0,45 0, ,005 İşlemsel Psikolojik Sözleşme 4, ,37 1, ,031 İlişkisel Psikolojik Sözleşme 8, ,77 1, ,044 Ancak, Manova analizinin geçerli olması için bazı varsayımların yerine getirilmesi gerekmektedir. Bu varsayımlardan biri, normal dağılım olup yapılan normallik analizinde çarpıklık katsayılarının psikolojik sözleşmenin işlemsel sözleşme alt boyutu için -0.36, ilişkisel sözleşme alt boyutu için

6 olduğu, basıklık katsayılarının ise sırasıyla 0.94 ve olduğu, dolayısıyla ile sınırları içerisinde yer aldığı görülmüştür. Çok değişkenli analizlerle ilgili diğer bir temel varsayım olarak kovaryans matrislerinin eşitliği ise Box's Testi ile test edilmiş ve kovaryansların eşit olduğu (F=1.210; p>0.05) görülmüştür. Tablo 4 de, hekim ve hemşirelerin psikolojik sözleşme algı düzeylerinin cinsiyet, yaş ve eğitim düzeylerine göre düzeltilmiş hali incelendiğinde; işlemsel ve ilişkisel sözleşme algısının sadece eğitim düzeyine göre anlamlı farklılık gösterdiği (p<0.05), meslek, cinsiyet ve yaş değişkenlerinin psikolojik sözleşme üzerindeki etkilerinin anlamlı olmadığı (p>0.05) bulunmuştur. Yani, Tablo 3 deki tek değişkenli analizlerde hekim ve hemşirelerin ilişkisel sözleşme algıları arasında anlamlı olduğu bulunan fark, diğer bağımsız değişkenlerin etkileri kontrol edildiğinde anlamsız hale gelmekte ve psikolojik sözleşme algısı üzerinde asıl etkili olan değişkenin eğitim düzeyi olduğu görülmektedir. Nitekim diğer değişkenlerin etkisi kontrol edildikten sonra çalışmanın bağımlı değişkenlerine ilişkin düzeltilmiş tahminler incelendiğinde de, hekim ve hemşirelerin işlemsel ve ilişkisel sözleşme türüne ilişkin alt ve üst sınır değerlerine ait güven aralıklarının çakıştığı, yani sınırlarının net bir şekilde ayrışmadığı görülmektedir. İşlemsel sözleşme türü için hekimlerin %95 güven düzeyinde tahmini güven aralığı arasında hesaplanırken hemşireler için bu değer arasında hesaplanmıştır. İlişkisel sözleşme türü için hekimler için güven aralığı arasında hesaplanırken hemşireler için arasında tahmin edilmiştir. Bu sonuçlara göre, diğer bağımsız değişkenlerin etkisi kontrol altına alındığında, hekim ve hemşirelerin işlemsel ve ilişkisel sözleşme algıları arasında anlamlı bir farkın olduğunu söyleyen H1 ve H2 hipotezleri red edilir. Tablo 3 de de görüldüğü gibi, en yüksek işlemsel sözleşme algısına (3.3±0.4) lise mezunları sahipken, ilişkisel sözleşme açısından ise durumun tam ters olduğu ve hekim ve hemşireler arasında tıpta uzmanlık, yüksek lisans ya da doktora gibi lisansüstü eğitim dereceleri almış olanların ilişkisel sözleşme algılarının (3.0±0.8) daha yüksek olduğu görülmektedir. Eğitim düzeyinin tek başına işlemsel ve ilişkisel psikolojik sözleşme üzerindeki etki genişlikleri incelendiğinde ise, ilişkisel sözleşme boyutu için kısmi eta kare değeri (η2) 0.021, işlemsel sözleşme boyutu için dur. Bu değerler diğer bağımsız değişkenlerin etkisi kontrol edildikten sonra eğitim düzeyinin işlemsel sözleşmedeki varyansın %2.1 ini, ilişkisel sözleşmedeki varyansın ise %3 ünü açıkladığını göstermektedir. TARTIŞMA Çalışanlar, mensup oldukları örgüt ile kendi beklenti formları temelinde, örgütün kendilerine olan yükümlülükleri ve kendilerinin örgüte olan yükümlülüklerini içeren psikolojik bağlar oluştururlar. Çalışan ile işveren arasındaki karşılıklı beklentiler merkezi bir konumda yer alır. Bu karşılıklı beklentilerin yalnızca bir kısmı yazılı ve resmi çalışma sözleşmesinde yer alır. Beklentilerin büyük bölümü ise örtüktür ve üstünde nadiren tartışılır. (21). Diğer bir ifadeyle psikolojik sözleşmeler, resmi sözleşmelerden farklı olarak bir kerede belirlenmezler, bunun yerine örgütte çalışılan süre boyunca yeniden gözden geçirilirler; bireyler örgütten daha fazla bilgi edindikçe psikolojik sözleşmelerine ilave yaparlar ve onları yenilerler, ilişkiler uzadıkça sözleşmeye yeni koşullar ilave ederler (22). Bu çalışma, Ankara ilinde faaliyet gösteren 1200 yataklı bir eğitim hastanesindeki hekim ve hemşirelerin psikolojik sözleşme algıları arasında fark olup olmadığını belirlemek amacıyla yapılmıştır. Elde edilen bulgulara göre; araştırmaya katılan hekim ve hemşirelerin psikolojik sözleşme algıları arasında anlamlı bir fark bulunmaması ve her iki meslek grubunda da işlemsel sözleşme algısının daha yüksek çıkması, hekim ve hemşirelerin; ücret, kazanç, lojman, servis gibi kazanımlara, benzer şekilde odaklandıklarını göstermektedir. Hekimlerin; eğitim, gelişim, kariyer gibi konuları içeren ilişkisel sözleşme algıları, hemşirelerden daha yüksek olmasına rağmen bu fark istatistiksel olarak anlamlı seviyede değildir. Diğer yandan Karcıoğlu ve Türker (2010) tarafından yapılan bir çalışmada; sağlık çalışanlarının (doktor ve hemşire) mesleki pozisyonlarına göre psikolojik sözleşme algı düzeyleri arasında anlamlı farklılıklar olduğu tespit edilmiş ve uzman doktorların psikolojik sözleşme algı düzeylerinin 3.97 ortalama ile pratisyen doktor (3.61) ve hemşirelere (3.12) göre daha yüksek olduğu görülmüştür. Karcıoğlu ve Türker, uzman ve pratisyen doktorlar ile hemşirelerin psikolojik sözleşme algıları arasındaki bu farkın; uzman doktorların ücret, yönetsel kararlara katılma, terfi, işin doğası, araştırma-geliştirme faaliyetlerinde daha aktif rol oynama, inisiyatif kullanma ve üst kademeye daha yakın olma gibi konularda daha avantajlı olmaları ve böylece daha az psikolojik sözleşme ihlali ile karşılaşmaları ile açıklanabileceğini belirtmişlerdir (12). Bu çalışmada; cinsiyet, yaş ve hizmet süresi değişkenlerine göre psikolojik sözleşme algıları, meslek gruplarında olduğu gibi istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır. Bu sonuçtan hareketle, 68

7 çalışma kapsamındaki her yaş, cinsiyet ve hizmet süresi (kıdem) grubundaki hekim ve hemşirelerin, işlemsel sözleşmelere daha çok önem verdikleri söylenebilir. Selekler (23) ve Mimaroğlu (24) tarafından yapılan çalışmalarda da benzer sonuçlar bulunmuş, cinsiyet ile psikolojik sözleşme algısı arasında anlamlı bir ilişki olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Karcıoğlu ve Türker (2010) tarafından yapılan bir çalışmada ise; erkek sağlık çalışanlarının psikolojik algı düzeylerinin, kadın sağlık çalışanlarından daha yüksek olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Karcıoğlu ve Türker, bu sonucu, Türk aile yapısına bağlamışlar ve ailenin geçimini sağlamanın, erkekler için daha öncelikli bir görev olarak görüldüğü, erkeklerin, psikolojik sözleşme ihlallerini daha az algıladıkları ve bu nedenle psikolojik sözleşme algılarının daha yüksek olduğuna bağlayarak açıklamışlardır (12). Bu çalışmada elde edilen sonuca benzer sonuçlar, Selekler tarafından yapılan (23) bir çalışmada ve Mimaroğlu tarafından yapılan (24) bir çalışmada da elde edilmiş ve yaş değişkeni ile psikolojik sözleşme algısı arasında anlamlı bir ilişki olmadığı sonucuna varılmıştır. Karcıoğlu ve Türker (2010) tarafından yapılan bir çalışmada ise; sağlık çalışanlarının yaşları ile psikolojik sözleşme algıları arasında pozitif yönlü ve anlamlı bir ilişki bulunmuş, çalışanların yaşları arttıkça psikolojik sözleşme algılarının da olumlu yönde arttığı sonucuna ulaşılmıştır (12). Mimaroğlu tarafından yapılan bir çalışmada; çalışanların ortalama çalışma süresi, sektörde çalışma süresi ve firmada çalışma süresi düzeylerine göre psikolojik sözleşme düzeyleri arasında, bu çalışmadakine benzer şekilde, istatistiksel olarak anlamlı farklılık olmadığı görülmüştür (24). Buna karşın, Robinson ve arkadaşları ise yeni mezunların işlerindeki deneyimleri ile bu süreçte psikolojik sözleşmelerindeki gelişmeleri araştırmışlar ve çalışanların zamanla, örgütün kendilerine olan yükümlülüklerinde bir artış hissederken, kendilerinin örgüte olan yükümlülüklerinde azalma hissettiklerini bulmuşlardır. Çalışanlar, örgütte yaptıkları işleri örgüt için bir yatırım olarak görmüşler ve sonuçta örgüt yükümlülüklerinde bir artış algılamışlardır (17). Diğer bir ifadeyle, hizmet süresi arttıkça çalışanların psikolojik sözleşme algılarında bir azalma görülmüş ve örgütün yükümlülüklerini yerine getirmediği şeklinde bir düşünceye sahip oldukları sonucuna ulaşılmıştır. Sosyo-demografik değişkenler arasında sadece eğitim düzeyinin, gerek işlemsel gerekse ilişkisel sözleşme boyutlarını anlamlı şekilde etkilemesi önemlidir. Tamamı hemşirelerden oluşan lise mezunlarının; ücret, kazanç gibi maddi getirilere odaklanan işlemsel sözleşme algılarının, lisans ve lisansüstü eğitim gruplarından daha yüksek olması, bu eğitim grubundaki çalışanların, daha ziyade maddi sonuçları olan getirilere odaklandıklarını göstermektedir. Buna karşın eğitim, kariyer ve iş güvenliği gibi konuları içeren ilişkisel sözleşme boyutu açısından, lisansüstü eğitim grubunda olanların algılarının, diğer eğitim gruplarından (lise ve lisans) daha yüksek çıkması, eğitim düzeyi arttıkça beklentilerin de farklılaştığını göstermektedir. Bu çalışmada elde edilen sonuçlara benzer bir sonuç, Mimaroğlu tarafından yapılan bir çalışmada elde edilmiş ve çalışanların eğitim düzeyleri ile psikolojik sözleşme algıları arasında anlamlı bir farkın olduğu sonucuna ulaşılmıştır (24). Farklı bir sonuç ise, Karcıoğlu ve Türker (2010) tarafından yapılan bir çalışmada elde edilmiş olup çalışanların eğitim düzeyleri ile psikolojik sözleşmeleri arasında anlamlı bir ilişkiye rastlanmamıştır (12). SONUÇ ve ÖNERİLER Bu çalışmada hekim ve hemşirelerin psikolojik sözleşmelerinde, hastane yöneticilerine yol gösterici ve önleyici sonuçlar elde edilmiştir. Hekim ve hemşirelerin benzer şekilde, ilişkisel sözleşmeden daha fazla önemsedikleri işlemsel sözleşmelerde, önceden net olarak belirlenmiş çalışma saatleri dışında fazla mesai yapmaya zorlanmamaları beklentisi önemsenmelidir. Dolayısıyla, hastane yönetimi, çalışanları fazla mesai yapmaya zorlamamalıdır. Şayet, fazla mesai yapılması bir zorunluluk taşıyorsa, bunun, ek ücret veya benzeri kazanımlar olarak kendilerine yansıtılması uygun olacaktır. Böylece, hekim ve hemşireler, emeklerinin karşılığının verildiğini düşünerek kurumları ve yöneticileri için daha olumlu tutum ve davranışlar göstereceklerdir. Diğer yandan, gerek işlemsel gerekse ilişkisel psikolojik sözleşme algılarının sadece eğitim düzeyine göre farklılık gösterdiği sonucu iyi okunmalı, farklı eğitim grubundaki çalışanlar için farklı psikolojik sözleşmeler oluşturulmasına dikkat edilmelidir. Lise düzeyinde eğitime sahip olan personelin psikolojik sözleşmesinde daha çok ücret beklentisi öncelik taşıyorsa - ki bu çalışmada elde edilen sonuç bunu göstermiştir - bu beklentinin dikkate alınması, lisansüstü eğitim dereceleri almış olanların ise, kariyer yapma, üst yönetimde yer alma, önemli kararlarda fikrinin sorulması gibi hususlara öncelik verdikleri dikkate alınarak, psikolojik sözleşmelerin bu yönde oluşturulması gerekmektedir. 69

8 Bu çalışma; kamuya ait bir eğitim hastanesinde, sadece hekim ve hemşireler üzerinde, yaş, cinsiyet, hizmet süresi ve eğitim değişkenlerine göre yapılmıştır. Bundan sonra benzer konuda yapılacak çalışmaların, diğer kamu ve özel hastanelerinde (veya hastane dışındaki kurum ve kuruluşlarda), hekim ve hemşirelere ilave olarak diğer meslek grupları ve yöneticileri üzerinde, değişik parametreleri de kapsayacak şekilde planlanması önerilir. KAYNAKLAR 1. De Vos A, Buyens D, Schalk R. Antecedents of the psychological contract: the impact of work values and exchange orientation on organizational newcomers psychological contracts. Working Paper. Howeniersberg: Universiteit Gent Faculteit Economie En Bedrijfskunde; 2001, p Argyris C. Understanding organization behavior. London. Tavistock Publications, Levinson H, Price CR, Munden KJ, Mandl HJ, Solley CM. Men, management and mental health. Cambridge. Harvard University Pres, Gouldner AW. The norm of reciprocity. Am Sociol Rev. 1960; 25: Rousseau DM. New hire perceptions of their own and their employer s obligations: a study of psychological contracts. J Organ Behav. 1990; 11: Morrison EW, Robinson SL. When employees feel betrayed: a model of psychological contract violation develops. Acad Manage Rev. 1997; 22(1): Eisenberger R, Huntington R, Hutchiso SN, Sowa D. Perceived organizational support. J Appl Phycol. 1986; 71: Özkalp E. Örgütsel Davranış. Eskişehir. Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2004, p Anderson N, Schalk R. The psychological contract in retrospect and prospect. J Organ Behav. 1998; 19: Guest DE, Conway R, Briner M, Dickmann R. The state of the psychological contract in employment issues in people management. Report No: 16. London. Institute of Personel Directors, 1996, p Shore LM. Shore TH. Perceived organizational support and organizational justice. Eds.: Cropanzano R, Kacmar KM. In: Organizational Politics. Justice. and Support: Managing Social Climate At Work Westport. CT: Quorum Pres, 1995, p Karcıoğlu F, Türker E. Psikolojik sözleşme ile örgütsel bağlılık ilişkisi: sağlık çalışanları üzerinde bir uygulama. Atatürk Üniversitesi İ.İ.B.F.Dergisi. 2010; 24(2): Morrison DE. Psychological contract and change. Hum Resource Manage. 1994; 33(3): Rousseau DM. Schema, promise and mutuality: the building blocks of the psychological contract. J Occup Organ Psych. 2001; 74: Herriot P, Pemberton C. Facilitating new deals. Human Resource Management Journal. 1997; 7: Robinson SL, Rousseau DM. Violating the psychological contract: not the exception but the norm. J Organ Behav. 1994; 15: Robinson SL, Kraatz MS, Rousseau DM. Changing obligations and the psychological contract: a longitudinal study. Acad Manage J. 1994; 37: Saylı H. Örgütsel Değişimde Psikolojik Sözleşme İhlalleri ve Bir Uygulama Örneği. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; p Millward LJ, Hopkins LJ. Psychological contracts and job commitment. J Appl Phycol. 1998; 28(16): Kalaycı Ş. SPSS uygulamalı çok değişkenli istatistik teknikleri. Ankara. Asil Yayıncılık, 2006, p Rousseau DM. Psychological contracts in organizations: Understanding written and unwritten agreements. USA: Sage Publications. Inc; p Rousseau DM. Parks J. The psychological contracts of individuals and organizations. Eds.: Cummings LL, Staw BM, Greenwich. CT. In: Res Organ Behav. JAI Press. 1993; 15: Selekler ZO. Öğretmenlerde Örgütsel Adalet ve Psikolojik Sözleşme İhlali Algısı. Yüksek Lisans Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; p Mimaroğlu H. Psikolojik Sözleşmenin Personelin Tutum ve Davranışlarına Etkileri: Tıbbi Satış Temsilcileri Üzerinde Bir Araştırma. Doktora Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; p