SİVAS İLİ FARKLI SOSYOEKONOMİK DÜZEYE SAHİP YETİŞKİN BİREYLERDE BAZI ANTROPOLOJİK ÖZELLİKLERİN TESPİTİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ANTROPOLOJİ (FİZİK ANTROPOLOJİ) ANABİLİM DALI SİVAS İLİ FARKLI SOSYOEKONOMİK DÜZEYE SAHİP YETİŞKİN BİREYLERDE BAZI ANTROPOLOJİK ÖZELLİKLERİN TESPİTİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ Doktora Tezi Gülüşan ÖZGÜN BAŞIBÜYÜK Ankara-2007

2 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ANTROPOLOJİ (FİZİK ANTROPOLOJİ) ANABİLİM DALI SİVAS İLİ FARKLI SOSYOEKONOMİK DÜZEYE SAHİP YETİŞKİN BİREYLERDE BAZI ANTROPOLOJİK ÖZELLİKLERİN TESPİTİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ Doktora Tezi Gülüşan ÖZGÜN BAŞIBÜYÜK Tez Danışmanı Prof.Dr.Galip AKIN Ankara-2007

3 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ANTROPOLOJİ (FİZİK ANTROPOLOJİ) ANABİLİM DALI SİVAS İLİ FARKLI SOSYOEKONOMİK DÜZEYE SAHİP YETİŞKİN BİREYLERDE BAZI ANTROPOLOJİK ÖZELLİKLERİN TESPİTİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ Doktora Tezi Tez Danışmanı : Prof.Dr. Galip AKIN Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Tez Sınavı Tarihi...

4 İÇİNDEKİLER Sayfa TABLOLAR DİZİNİ IV GRAFİKLER DİZİNİ VI ÖNSÖZ.. VIII GİRİŞ BÖLÜM: KAVRAMSAL ve KURAMSAL ÇERÇEVE Tarihçe Sivas İli Hakkında Bilgi Vücut Kompozisyonu Belirleme Yöntemleri Doğrudan Vücut İçeriğinin Hesaplanması Metotları Vücut Yağının Ölçümünde Kullanılan Dolaylı Teknikler Antropometri Tekniği Beden Kitle Endisi (BKE) Bel-Kalça Oranı Obezite nedir? Yaş ile Birlikte Vücut Bileşiminde Meydana Gelen Değişimler Antropometrik Ölçümlerin Epidemiyolojik Çalışmalardaki Önemi BÖLÜM: KONU-AMAÇ, ÖNEM, MATERYAL, METOT Konu-Amaç Önem I

5 2.3. Materyal Metot Kol Antropometrisi (t) Testi, Varyans Analizi ve Korelasyon Testleri BÖLÜM: BULGULAR ve DEĞERLENDİRME Örnekleme Ait Temel Demografik Bulgular Eğitim Durumu Çocuk Sayısı/ Kaçıncı Kardeş/Kardeş Sayısı Antropometrik Bulgular Ağırlık Boy Alttaraf Uzunluğu Tümkol Uzunluğu Üstkol Uzunluğu Önkol Uzunluğu Omuz Genişliği Boyun Çevresi Bel Çevresi Kalça Çevresi Üstkol Çevresi Baldır Çevresi Büst Yüksekliği (Oturma Yüksekliği) Altbacak Uzunluğu Triceps Deri Kıvrımı Kalınlığı 84 II

6 Biceps Deri Kıvrımı Kalınlığı Subscapular Deri Kıvrımı Kalınlığı Supraspinale Deri Kıvrımı Kalınlığı Baldır Deri Kıvrımı Kalınlığı Beden Kitle Endisi (Quetelet Endisi) Kol Antropometrisi Toplam Üstkol Alanı Üstkol Kas Alanı Üstkol Yağ Alanı Üstkol Yağ Endisi Oturma Yüksekliği/ Boy Oranı Bel Çevresi /Kalça Çevresi Oranı Tartışma SONUÇ ÖZET ABSTRACT.142 KAYNAKÇA EK 1: Anket Formu III

7 TABLOLAR DİZİNİ Sayfa Tablo 1: Sivas İli Hakkında Temel Fiziki Ve Coğrafik Bilgiler 6 Tablo 2: Araştırma Örneklemi Hakkında Bilgiler 27 Tablo 3: Bireylerin Meslek Yönünden Dağılımı 38 Tablo 4: Bireylerin Eğitim Durumları 39 Tablo 5: Bireylerin Çocuk Sayısı, Kardeş Sayısı ve Kaçıncı Kardeş Olduklarının Ortalama Değerleri 40 Tablo 6 : Kadın ve Erkek Bireylerin Ağırlık Değerleri (Kg) 42 Tablo 7 : Kadın Bireylerin Yaş Grupları İle Ağırlık Ölçüsü Arasındaki İlişkinin Anova Analizi 44 Tablo 8 : Erkek Bireylerin Yaş Grupları İle Ağırlık Ölçüsü Arasındaki İlişkinin Anova Analizi 45 Tablo 9 : Kadın ve Erkek Bireylerin Boy Uzunluğu Değerleri (mm) 47 Tablo 10 :Kadın Bireylerin Yaş Grupları İle Boy Ölçüsü Arasındaki İlişkinin Anova Analizi 49 Tablo 11 : Erkek Bireylerin Yaş Grupları İle Boy Ölçüsü Arasındaki İlişkinin Anova Analizi 50 Tablo 12 : Kadın ve Erkek Bireylerin Alttaraf Uzunluğu Değerleri (mm) 52 Tablo 13 : Kadın ve Erkek Bireylerin Tümkol Uzunluğu Değerleri (mm) 55 Tablo 14: Kadın ve Erkek Bireylerin Üstkol Uzunluğu Değerleri (mm) 58 Tablo 15 : Kadın ve Erkek Bireylerin Önkol Uzunluğu Değerleri (mm) 61 Tablo 16 : Kadın ve Erkek Bireylerin Omuz Genişliği Değerleri (mm) 64 Tablo 17 : Kadın ve Erkek Bireylerin Boyun Çevresi Değerleri (mm) 67 IV

8 Tablo 18: Kadın ve Erkek Bireylerin Bel Çevresi Değerleri (mm) 70 Tablo 19 : Kadın ve Erkek Bireylerin Kalça Çevresi Değerleri (mm) 73 Tablo 20: Kadın ve Erkek Bireylerin Üstkol Çevresi Değerleri (mm) 76 Tablo 21 : Kadın ve Erkek Bireylerin Baldır Çevresi Değerleri (mm) 79 Tablo 22: Kadın ve Erkek Bireylerin Büst Yüksekliği Değerleri (mm) 81 Tablo 23 : Kadın ve Erkek Bireylerin Altbacak Uzunluğu Değerleri (mm) 83 Tablo 24: Kadın ve Erkek Bireylerin Triceps Deri Kıvrımı Kalınlığı Değerleri (mm) 86 Tablo 25 : Kadın ve Erkek Bireylerin Biceps Deri Kıvrımı Kalınlığı Değerleri (mm) 89 Tablo 26: Kadın ve Erkek Bireylerin Subscapular Deri Kıvrımı Kalınlığı Değerleri (mm) 92 Tablo 27 : Kadın ve Erkek Bireylerin Supraspinale Deri Kıvrımı Kalınlığı Değerleri (mm) 95 Tablo 28: Kadın ve Erkek Bireylerin Baldır Deri Kıvrımı Kalınlığı Değerleri (mm) 97 Tablo 29 : Kadın ve Erkek Bireylerin Beden Kitle Endisi Değerleri (kg/m 2 ) 100 Tablo 30 : Kadın Bireylerin Yaş Grupları İle Beden Kitle Endisi Arasındaki İlişkinin Anova Analizi 102 Tablo 31 : Erkek Bireylerin Yaş Grupları İle Beden Kitle Endisi Arasındaki İlişkinin Anova Analizi 103 Tablo 32: Kadın ve Erkek Bireylerin Toplam Üstkol Alanı Değerleri (cm 2 ) 105 Tablo 33 : Kadın ve Erkek Bireylerin Üstkol Kas Alanı Değerleri (cm 2 ) 108 Tablo 34 : Kadın ve Erkek Bireylerin Üstkol Yağ Alanı Değerleri (cm 2 ) 111 V

9 Tablo 35: Kadın ve Erkek Bireylerin Üstkol Yağ Endisi Değerleri (%) 113 Tablo 36: Kadın ve Erkek Bireylerin Oturma Yüksekliği/ Boy Oranı Değerleri 115 Tablo 37: Kadın ve Erkek Bireylerin Bel Çevresi/ Kalça Çevresi Oranı Değerleri 117 Tablo 38: Kadın ve Erkek Bireylerin Ağırlık, Boy, BKE ve Yaşı ile Boyun Çevresi, Bel Çevresi ve Kalça Çevresi Ölçüm Değerleri Arasındaki Korelasyon (r) 119 Tablo 39 : Kadın ve Erkek Bireylerin Ağırlık, Boy, BKE ve Yaş ile Üstkol Çevresi, Triceps DKK, Toplam Üstkol Alanı, Üstkol Kas Alanı, Üstkol Yağ Alanı ve Üstkol Yağ Endisi Ölçüm Değerleri Arasındaki Korelasyon (r) 120 Tablo 40 : Farklı Çalışmalardaki Kadın ve Erkek Bireylerin Antropometrik Ölçüm Değerlerinin Karşılaştırılması 131 GRAFİKLER DİZİNİ Sayfa Grafik 1 : Kadın ve Erkek Bireylerin Ağırlık Değerleri (Kg) 43 Grafik 2 : Kadın ve Erkek Bireylerin Boy Uzunluğu Değerleri (mm) 48 Grafik 3 : Kadın ve Erkek Bireylerin Alttaraf Uzunluğu Değerleri (mm) 53 Grafik 4 : Kadın ve Erkek Bireylerin Tümkol Uzunluğu Değerleri (mm) 56 Grafik 5 : Kadın ve Erkek Bireylerin Üstkol Uzunluğu Değerleri (mm) 59 Grafik 6 : Kadın ve Erkek Bireylerin Önkol Uzunluğu Değerleri (mm) 62 Grafik 7 : Kadın ve Erkek Bireylerin Omuz Genişliği Ölçüsü Değerleri (mm) 65 Grafik 8 : Kadın ve Erkek Bireylerin Boyun Çevresi Ölçüsü Değerleri (mm) 68 VI

10 Grafik 9 : Kadın ve Erkek Bireylerin Bel Çevresi Ölçüsü Değerleri (mm) 71 Grafik 10 : Kadın ve Erkek Bireylerin Kalça Çevresi Ölçüsü Değerleri (mm) 74 Grafik 11 : Kadın ve Erkek Bireylerin Üstkol Çevresi Ölçüsü Değerleri (mm) 77 Grafik 12 : Kadın ve Erkek Bireylerin Baldır Çevresi Ölçüsü Değerleri (mm) 80 Grafik 13 : Kadın ve Erkek Bireylerin Büst Yüksekliği Ölçüsü Değerleri (mm) 82 Grafik 14 : Kadın ve Erkek Bireylerin Altbacak Uzunluğu Ölçüsü Değerleri (mm) 84 Grafik 15 : Kadın ve Erkek Bireylerin Triceps DKK Değerleri (mm) 87 Grafik 16 : Kadın ve Erkek Bireylerin Biceps DKK Değerleri (mm) 90 Grafik 17 : Kadın ve Erkek Bireylerin Subscapular DKK Değerleri (mm) 93 Grafik 18 : Kadın ve Erkek Bireylerin Supraspinale DKK Değerleri (mm) 96 Grafik 19 : Kadın ve Erkek Bireylerin Baldır DKK Değerleri (mm) 98 Grafik 20 : Kadın ve Erkek Bireylerin Beden Kitle Endisi Değerleri (kg/m 2 ) 101 Grafik 21 : Kadın ve Erkek Bireylerin Toplam Üstkol Alanı Değerleri (cm 2 ) 106 Grafik 22 : Kadın ve Erkek Bireylerin Üstkol Kas Alanı Değerleri (cm 2 ) 109 Grafik 23 : Kadın ve Erkek Bireylerin Üstkol Yağ Alanı Değerleri (cm 2 ) 112 Grafik 24: Kadın ve Erkek Bireylerin Üstkol Yağ Endisi Değerleri (%) 114 Grafik 25 : Kadın ve Erkek Bireylerin Oturma Yüksekliği/ Boy Oranı 116 Grafik 26 : Kadın ve Erkek Bireylerin Bel Çevresi/ Kalça Oranı 118 VII

11 ÖNSÖZ Tez çalışmasının materyalini Sivas ta yaşayan 20 yaş ve üstü bireyler oluşturmaktadır. Bütün çalışmam boyunca yardımlarıyla hep yanımda olan, benimle büyük bir sabırla, emekle gönülden ilgilenen, eleştirileriyle beni yönlendiren değerli tez danışman hocam Prof. Dr. Galip Akın a, tezimi büyük bir özenle inceleyen değerli hocalarım Prof. Dr. Engin Ünay, Prof. Dr. Erksin Güleç, Prof. Dr. İbrahim Tekdemir ve Yrd. Doç. Dr. Mehmet Sağır a, tez konusunun şekillenmesinde, denek seçiminde yardımcı olan Prof. Dr. Gülay Koçoğlu na, antropometrik verilerin değerlendirilmesi ve istatistik işlemleri sırasında yardımlarını esirgemeyen değerli hocalarım Doç. Dr. Timur Gültekin, Yrd. Doç. Dr. Ziynet Çınar, Uzman Faruk Ay ve Arş. Gör. Yener Bektaş a teşekkür ederim. Alan araştırması sırasında yardımcı olan öğrencilerimiz Sevda Ersoy, Seçil Güngörmüş, Esin Yıldırım, Şahlan Özsoy, Fecri Yıldırım ve kardeşim Pamuk Özgün e, ayrıca çalışmam süresince desteğini esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Akın Konak hocam ile emeği geçen tüm Sivaslılara ve hem maddi hem de manevi olarak bana eğitim hayatım süresince destek olan değerli annem ve babama teşekkürü bir borç bilirim. VIII

12 GİRİŞ Farklı toplumların fiziksel özellikleri ve doğal olarak antropometrik ölçüleri de farklıdır. Dünya üzerinde sosyal, ekonomik ve genetik yönden birbirinden oldukça farklı ve çeşitli coğrafik, topoğrafik ve iklim özelliklerinde yaşayan çok sayıda topluluk bulunmaktadır. Toplumları oluşturan bireylerin fiziksel özelliklerinin ve antropometrik ölçülerinin zaman içerisinde gösterdikleri değişimin incelenmesi, toplumu oluşturan bireylerin sağlık durumlarının öğrenilmesi, toplumun fiziksel performansının saptanması ve toplumu oluşturan bireylerin fiziki boyutlarına göre her türlü alet, araç, gereç, yapı, donanım ve makine tasarımlarının yapılmasını sağlayarak, motivasyonu artırıp, işini benimsemesinin sağlanması; böylece verimliliğin artmasıyla, fiziksel ve ruhsal açıdan sağlıklı bir toplumun oluşması açısından büyük önem taşır. Farklı toplumlardaki bireylerin bedensel yapılarındaki farklılıklar incelenirken, büyüme ve gelişme süreci ile süreç içerisinde vücut bileşiminde meydana gelen değişimlerden yararlanılır. İnsanda, vücut bileşimi yağ, kas, kemik ve bunların kimyasal bileşimlerinden oluşmaktadır. Vücut bileşimindeki önemli değişimlerin büyük bir kısmı büyüme ve gelişme döneminde meydana gelmektedir. Burada önemli olan yaşa göre vücut yağ, kas ve kemik miktarı gibi uygun vücut bileşenlerine sahip olabilmektir (Cameron, 2002). Günümüzde antropometrik ölçümler bireylerin beslenme ve sağlık durumları hakkında bilgiler vermesi bakımından çok önemlidir. Antropometrik ölçümler yardımıyla elde edilen veriler bir populasyonun fiziksel ve sosyokültürel 1

13 özelliklerinin yansıması niteliğindedir. Tezde, antropometrik ölçümler yardımıyla Sivas il merkezindeki 20 yaş ve üzeri yetişkinlerin antropometrik ölçülerinde görülen oransal farklılıklar incelenerek, her yaş grubu ve cinsiyet üzerinde sosyoekonomik düzey gibi çevresel özelliklerin etkisini değerlendirilip, aynı yörede ve ülkemizin değişik yöre ve bölgelerinde yapılmış aynı konudaki araştırmalarla karşılaştırma yapılarak ve elde edilen antropometrik verilerle bu yaş gruplarıyla ilgili yapılacak her türlü (sağlık, eğitim, yapı, sanayi gibi) üretim faaliyetine ve toplumun bilimsel değerlendirilmesine katkıda bulunmanın önemi vurgulanmaya çalışılacaktır. 2

14 1. BÖLÜM KAVRAMSAL ve KURAMSAL ÇERÇEVE 1.1. TARİHÇE Türkiye de çeşitli tarihlerde antropometrik çalışmalar yapılmıştır. Ancak çocuklarda fiziksel büyüme ve gelişmeyle ilgili araştırmaların başlangıcı 1917 li yıllara kadar gidebilirken; ülke insanımızın yetişkin kadın ve erkekleri üzerine antropometrik araştırmaların başlangıcı 1930 lu yıllara kadar uzanmaktadır. Türk kadın ve erkeklerinin antropolojisi üzerine ilk çalışmalar Pittard, Ş.A.Kansu, A.İnan, K.Güngör, Z. Yalım ve E. Bostancı tarafından yapılmıştır (Gültekin ve Koca, 2002, Neyzi ve Saka, 2002) yılında T.C. Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü nün koordinatörlüğünde yetişkin kadın ve erkek üzerinde Türkiye Antropometri Anketi gerçekleştirilmiştir. Bu anketin değerlendirilmesini Afet İnan yaparak doktora tezi olarak vermiş ve 1947 yılında bu tezinden oluşan Türkiye Halkının Antropolojik Karakterleri ve Türkiye Tarihi (L Anatolie le pays de la Race Turque) isimli eserini yayınlamıştır (İnan, 1947) yılında ise Refakat Çiner in yapmış olduğu Türkiye Kadınlarının Antropolojisi adlı araştırmada 7 coğrafik bölgeden 2501 kadın denek ölçülmüştür. Fakat Çiner in bu araştırması genel olarak o döneme ait antropolojik verileri sağlamakla birlikte, deri kıvrımı kalınlıkları konusunda herhangi bir bilgi sunmamaktadır (Çiner, 1960). Daha sonra 1991 yılında Gönen ve arkadaşlarının Ankara da 100 yetişkin kadın denekten oluşan uzunluk ölçüleri ağırlıklı olan, ergonomik bir çalışmaları vardır (Gönen ve ark, 1991). 3

15 Bir başka çalışma olarak, 1999 yılında Akın ve Sağır ın, Denizli yöresi kırsalında aile yapısı, sosyoekonomik ve çevresel farklılıkların aile yapısına etkileriyle, antropometrik özelliklerinin araştırıldığı projesinde; uzunluk, çevre ve genişlik ölçülerinin yanı sıra, deri kıvrımı kalınlıkları ölçüleri hakkında da bilgi verilmiştir (Akın ve Sağır,1999) yılında ise Ankara da Yaşayan Erişkin Bireylerin Vücut Bileşimi Değerleri üzerine Gültekin tarafından doktora tezi verilmiştir (Gültekin, 2004). Son olarak yılları arasında Anadolu İnsanın Antropometrik Boyutları isimli proje Prof.Dr. Erksin Güleç ve ekibi tarafından TUBİTAK ve Ankara Üniversitesi nin desteği ile gerçekleştirilmiştir ( Güleç ve ark, 2006). Ayrıca örneklemimizi oluşturan Sivas il merkezinde son yıllarda Özdemir ve arkadaşlarının sağlık ocağı ETF kayıtlarından sistematik örneklem yöntemiyle 65 yaş ve üzeri yaşlı bireylerde yapmış oldukları çalışmalarında ağırlık, boy ve Beden Kitle Endisi değerlerine rastlanmakta (Özdemir ve ark, 2005) iken; örneklemimizi oluşturan diğer yetişkin grupları üzerine yapılan bir alan çalışmasına rastlanılmamaktadır. 4

16 1.2. SİVAS İLİ HAKKINDA BİLGİ Sivas il merkezinin toprakları ortalama deniz seviyesinden 1295 m yükseklikte, engebeli ve dağlıktır. Kuzey kesiminde Kuzey Anadolu Dağları na, doğu kesiminde Karasu-Aras Dağları na ve güney kesiminde ise Toroslar a bağlı dağlar yer alır. Platolar, il topraklarında geniş bir yer tutar. Karasal iklimin hüküm sürdüğü ilde, doğal bitki örtüsü genelde step görünümü taşır. Kuzeydeki dağların yüksek kesimlerinde soğuğa dayanıklı karaçam, kızılçam, ardıç gibi iğne yapraklı ağaçlardan oluşan ormanları mevcuttur. Ekime elverişli alanların sınırlı olduğu ilde, başlıca gelir kaynağını hayvancılık oluşturmasına rağmen, son on yıl içinde hayvancılıkta gerileme gözlenmektedir. Sivas ilinde yetiştirilen bitkisel ürünler buğday, şeker pancarı, arpa, çavdar, patates, nohut, mercimek ve yulaftır. Kuzey Anadolu Fay Zonu (KAFZ) nun geçtiği ilin kuzey kesimi (Gölova, Akıncılar, Suşehri ve Koyulhisar yöreleri) önemli bir fay hattı üstündedir. Sivas ili yeraltı kaynakları açısından oldukça zengindir. MTA Orta Anadolu I. bölge Müdürlüğü nün 1999 yılı verilerine göre Sivas ili yeraltı kaynaklarının çeşitliliği ve sayıları: 4 altın, 17 bakır, 42 demir, 127 krom, 5 kurşun-çinko, 20 manganez, 12 nikel, 7 manyezid, 22 mermer, 34 stronsiyum, 23 tuğla, 31 asbest, 3 talk ve 16 linyit (kömür) yatak ile 4 maden suyu, 5 sıcak su, çimento hammaddesi, jips, kireçtaşı, vermikülit ve nadir toprak elementleri gibi kaynaklardır (Sivas Valiliği, 2002). 5

17 Tablo 1: Sivas İli Hakkında Temel Fiziki Ve Coğrafik Bilgiler ( DİE, 2002) İlin Yüz Ölçümü km 2 İlçe Sayısı 17 Toplam Nüfus Kent Merkezi Nüfusu Kent Merkezi Rakımı 1295 m Kırsal Nüfusu Yıllık Nüfus Artış Hızı Başlıca Dağları Köse Dağları, Tecer Dağları, Akdağlar, İncebel Dağları, Yama Dağları Başlıca Ovaları Şarkışla-Gemerek Ovası, Yıldızeli Ovası, Suşehri Ovası Başlıca Akarsuları Kızılırmak, Yeşilırmak, Kelkit Çayı, Tozanlı Çayı, Çaltı Çayı, Tohma Çayı Başlıca Gölleri Hafik Gölü, Tödürge Gölü, Gürün Gökpınar Gölü, Lota Gölleri İlçeleri Merkez, Akıncılar, Altınyayla, Divriği, Doğanşar, Gemerek, Gölova, Gürün, Hafik, İmranlı, Kangal, Koyulhisar, Suşehri, Şarkışla, Ulaş, Yıldızeli, Zara. 6

18 Yüzölçümü açısından Konya ilinden sonra Türkiye nin ikinci büyük ili olan Sivas, nüfus yoğunluğu en düşük illerden biridir. Sivas ın doğusunda Erzincan, güneyinde Malatya ve Kahramanmaraş, güneybatısında Kayseri, batısında Yozgat, kuzeyinde Tokat ve Ordu, kuzeydoğusunda ise Giresun illeri yer alır. Cumhuriyetin ilk elli yılı içinde demiryollarının ulaşıma açılması ve kamu yatırımlarından ilin önemli bir pay almasına bağlı olarak Sivas il merkezinde olumlu bir gelişme gözlenmiştir de olan nüfus 1980 de e ulaşmıştır. Son 20 yıl içinde ise bu büyümeye paralel sanayi yatırımları aynı oranda gelişmediği için il dışına göçler yoğunlaşmış ve sonuçta nüfus artış hızı azalmıştır yılı nüfus sayımlarına göre il merkezinin nüfusu dir. Sivas ın merkez ilçe dahil 17 ilçesi, 46 belediyesi ve 1237 köyü vardır. İlçeleri Ulaş, Kangal, Divriği, Altınyayla, Şarkışla, Gemerek, Gürün, Hafik, Zara, Doğanşar, Suşehri, Koyulhisar, Akıncılar, Gölova, İmranlı ve Yıldızeli dir. İlin en büyük sanayii kuruluşu Ulaştırma Bakanlığı na bağlı Türkiye Demiryolu Makineleri Sanayii A.Ş. (TÜDEMSAŞ) ye ait tesislerdir. Ayrıca T.C. Devlet Demiryolları Genel Müdürlüğü ne bağlı 4 İşletme Müdürlüğü ve Beton Travers Fabrikası da vardır. Kent merkezindeki bu kuruluşların dışında çeşitli kamu kuruluşlarına ait (TCK, DSİ, Köy Hizmetleri, MTA gibi) bölge müdürlükleri ve yaklaşık öğrenci kapasiteli Cumhuriyet Üniversitesi de vardır (www. sivas.gov.tr). 7

19 1.3. VÜCUT KOMPOZİSYONU BELİRLEME YÖNTEMLERİ Vücut bileşimi yaş, cinsiyet, etnik özellikler, çevresel faktörler, çeşitli hastalık durumları ve uygulanan tedavilere göre farklılık gösterebildiğinden, çeşitli koşullara göre geliştirilmiş standartlara gereksinim vardır. Vücut suyu, intra ve ekstraselüler su, yağ dokusu, kas dokusu, kemik dokusu ve mineraller gibi öğelerin bir araya gelmesiyle vücut bileşimi oluşur. Günümüzde vücut bileşimi anatomik, moleküler, hücresel, doku- sistem ve tüm vücut düzeyinde değerlendirilmektedir lı yıllarda A.R Behnke in öncülüğünde vücut kompozisyonu belirleme çalışmaları başlamıştır. Daha sonraları ise çeşitli vücut bileşimi belirleme yöntemleri geliştirilmiştir. Direkt ölçümlerle laboratuar koşullarında insanlarda vücut bileşimini belirlemek mümkün olmadığı için indirekt olarak laboratuar ve saha metotları ile vücut bileşiminin hesaplanması daha çok tercih edilmektedir. Direkt ölçümler ise daha çok kadavra analizleri ile yapılmaktadır. Ayrıca vücut bileşimini hesaplama yöntemleri direkt ve indirekt olarak iki grup altında incelenmektedir. Direkt yöntemler vücudun kimyasal yapısını direkt olarak belirler. İndirekt yöntemler ise nekropsi çalışmaları sonucu elde edilen bulgular yardımıyla belirlenmiş olan formüllere göre, vücut yağ miktarının belirlenmesi esasına dayanır (Özenoğlu). Bu teknik ve yöntemler arasında yer alan antropometri tekniği ve biyoelektrik impedans yöntemleri ucuz oldukları için alan çalışmalarında sıklıkla başvurulan ama güvenirliği diğer yöntemlere göre daha az olan yöntemlerdendir. Buna karşılık K 40, dansitometre, total vücut suyu ölçümü, manyetik rezonans yöntemleri daha güvenilir 8

20 ve kesin sonuç vermesine rağmen pahalı ve zaman alıcı olduklarından araştırmalarda kullanılmamaktadır (Cameron, 2002, Gültekin, 2004). İnsan yaşam döngüsü içindeki vücut kompozisyonu belirleme teknikleri, sürekli değişimleri ve sınırlanmalarından dolayı eleştirilse de kadavralar üzerinden yapılan direkt ve indirekt çalışmalar ile mümkün olduğunca en az hata ile araştırmalar gerçekleştirilmiştir Doğrudan Vücut İçeriğinin Hesaplanması Metotları 1. Densitometrik Metot 2. Toplam Vücut Suyu Metodu 3. Dual Enerji Ölçümü (Biyoelektrik) Metodu 4. Toplam Vücut Potasyumu (K 40 ) Metodu 5. Görüntüleme Metodu 6. Nötron Aktivasyonu Metodu (Cameron, 2002, Gültekin,2004) Vücut Yağının Ölçümünde Kullanılan Dolaylı Teknikler Antropometri Tekniği Vücut kompozisyonun belirlenmesinde kullanılan dolaylı teknikler içerisinde antropometri sıklıkla kolay bir şekilde uygulanabilen bir tekniktir. Günümüzde bu teknik, oldukça yaygın olarak kullanılmaktadır. Ağırlık, boy, çevre, derialtı yağ kalınlığı ile kemik uzunluk ve genişlik ölçümleri alan çalışmalarında kullanılan değişkenlerdir. Antropometrik aletlerin ucuz ve kolay taşınır olması büyük avantaj sağlamaktadır. Fakat bu alanda çalışacak olan kişilerin, iyi bir eğitimden geçirilmesine özen gösterilmelidir (Akın, 2001, Gültekin, 2004). 9

21 Antropometri tekniği içinde özel olarak üst üyelerinin kompozisyonunu belirlemek için üstkol antropometrisi tekniği kullanılmaktadır. Üstkol çevresi, triceps deri kıvrımı kalınlığı ölçümleri ile üstkol için toplam alan, yağ alanı, kas alanı ve kas çevresi hesaplanabilmektedir. Populasyon düzeyinde de bireylerin vücut yağ ve kas yapısı hakkında bilgi sahibi olunarak standart datalar oluşturulmaktadır (Zemel, 2002). Deri kıvrımı kalınlığının, Deri Kıvrımı Pergeli (Skinfold) yardımıyla ölçülmesiyle, triceps, biceps, subscapular, suprailiac ve baldır deri kıvrımı gibi vücudun değişik yerlerinden 20 den fazla deri kıvrımı kalınlıkları alınarak, derialtındaki yağ miktarı tespit edilebilir. Kadın ve erkeklerde bunların normal miktarları farklılık gösterir. Derialtı yağ dokusunun kaygan oluşu, ölçü alan kişilerin kişisel hataları gibi nedenlerle sonuçların güvenirliği azalmaktadır. Ölçülerin güvenirliğini artırmak için, ölçünün dikkatli alınması ve vücudun tek yeri yerine birçok yerinden ölçü alarak değerlendirilmesinin yapılması gerekir (Akın, 2001) Beden Kitle Endisi (BKE) Boy ve ağırlığın ölçülmesi ile elde edilen sonuçların birbirine oranlaması yardımıyla sonuca gidilmektedir. Burada en çok kullanılan ve doğrudan güvenilir endis, Quetele in Beden Kitle Endisidir (BKE). BKE: Ağırlık (kg) / Boy (m 2 ) Bu formüle göre, erişkinler için 18-24,9 değeri arasında olanlar normal, 25-29,9 arasında olanlar hafif şişman ve arasında olanlar şişman, 40 ve yukarısında olanlar aşırı şişman olarak değerlendirilir (Akın, 2006). Son zamanlarda BKE değerleri ile bazı hastalıklar arasında ilişkiler kurulmaktadır. Burada dikkat edilmesi gereken husus toplam vücut ağırlığı kişinin 10

22 yağ, kas, kemik ve sudan oluşan ağırlığının toplamıdır. Kas kitlesi fazla veya kemikleri iyi gelişmiş birini şişman olarak değerlendirebiliriz, o zaman bu tekniğin güvenirliği azalmaktadır (Akın, 2001). Obezite ile bazı hastalıklar ve ölüm arasındaki ilişki dikkate alındığında, bireylerin vücut kompozisyonları belirlenirken özel çalışmalar yapılmaktadır. Örneğin; BKE ile ölüm arasındaki ilişkiyi araştıran bir çalışmada, mortalitenin erkeklerde BKE > 27,8 olduğu durumlarda %31 inin yaşına ulaştığını; kadınlarda ise BKE > 27,3 olduğu durumlarda % 38,5 inin yaşına ulaştığında hipertansiyon, osteoartirit, iskelet- kas sistemi rahatsızlıklarına sahip oldukları gözlemlenmiştir (Colitz, 1992, Gültekin, 2004). Bireylerin gelişme süreçleri boyunca vücut bileşimleri ve kimyasal yapısı sürekli değişime uğramaktadır ki bu durum büyüme, olgunlaşma, yaşlanma dönemlerinin yanısıra hastalıklar neticesinde ortaya çıkmaktadır. Örneğin, doğumda beynin ve kafanın oranı, diğer organların boyutları, vücut ağırlığı, yağsız vücut bileşimine göre daha büyüktür. Bebeklik döneminde iskelet kas yapısının daha büyük bir yer tuttuğu fakat beyin ve diğer organ dokularının da büyümeye devam ettiği unutulmamalıdır (Zemel, 2002). İnsanın büyüme ve gelişme sürecindeki değişimler beslenmeye de bağlıdır. Bu yüzden beslenme, vücut bileşimi için hayati bir öneme sahiptir. Beslenme, insanın büyüme, gelişme, sağlıklı ve üretken olarak uzun süre yaşaması için gerekli olan öğeleri alıp vücudunda kullanmasıdır. Bugüne değin yapılan bilimsel araştırmalar, insanın yaşamı için 40 ı aşkın türde besin öğesine gereksinmesi olduğunu ortaya koymuştur. Ayrıca, bilimsel araştırmalarla, insanın, sağlıklı büyüme ve gelişmesi; sağlıklı ve üretken olarak uzun süre yaşaması için bu öğelerin her 11

23 birinden günlük ne kadar alınması gerektiği de belirlenmiştir. Bu öğelerin her hangi biri alınmadığında, gereğinden az ya da çok alındığında, büyüme ve gelişmenin engellendiği ve sağlığın bozulduğu bilimsel olarak ortaya konulmuştur. Yenilebilen bitki ve hayvan dokuları besin olarak tanımlanır. Besinler su, organik ve inorganik öğelerden oluşmuştur. Bu öğelere besin öğeleri denir (Baysal, 2002a). Yirminci yüzyılın başlarından beri sürdürülen bilimsel araştırmalarla, beslenme bir bilim dalı olarak gelişmiştir. Bu bilim dalı, beslenmede esas olan besin öğelerinin türleri, miktarları, özellikleri ve vücut çalışmasındaki işlevlerini, besinlerin bileşimi, fiziksel ve kimyasal özellikleri, üretimden tüketime değin uygulanan işlemlerin besin kalitesine etkilerini, değişik yaş, cinsiyet, çalışma ve özel durumda olan bireyler ve gruplar için uygun beslenme planlarının yapılmasını inceler. Bu nedenle beslenme insanı inceleyen tıp, sosyal bilimler ve fiziksel bilimlerle ilişkilidir (Baysal, 2002b). Vücudun büyümesi yenilenmesi ve çalışması için gerekli olan bu besin öğelerinin her birinin yeterli miktarlarda alınması ve vücutta uygun şekilde kullanılması durumu yeterli ve dengeli beslenme deyimiyle açıklanır. Bu besin öğeleri vücudun gereksinmesi düzeyinde alınamazsa, yeterli enerji oluşmadığı ve vücut dokuları yapılamadığından yetersiz beslenme durumu oluşur. İnsan gereğinden çok yerse, bu besin öğelerini gereğinden çok alır. Çok alınan bu öğeler vücutta yağ olarak biriktiğinden sağlık için zararlıdır. Bu durum dengesiz beslenmedir. İnsan yeterince yemesine karşın uygun seçim yapamadığı, ya da yanlış pişirme yöntemi uyguladığı için bu besin öğelerinin bazılarını alamayabilir. Bu durumda o besin öğesinin vücut çalışmasındaki işlevi yerine getirilmediğinden yine sağlık bozukluğu oluşur. Bu durum da dengesiz beslenme dir (Baysal, 1986). 12

24 Bireyin, ailenin ve toplumun birinci amacı sağlıklı ve üretken olmaktır. Sağlıklı ve üretken olmanın simgesi bedenen, zihnen, ruhen ve sosyal yönden iyi gelişmiş bir vücut yapısı ve bu yapının bozulmadan uzun süre işlemesidir. İnsan sağlığı; beslenme, iklim gibi çevre koşulları ve kalıtım etmenlerinin etkisi altındadır. Bu etmenlerin başında beslenme gelir. Bugüne değin birçok hayvan türü üzerinde yapılan deneysel araştırmalar, beslenmenin organizmanın yaşamındaki rolü yanında, büyüme, gelişme; fizyolojik işlevlerin sürdürülmesi ve yaşam süresi üzerindeki etkileri konusunda da veriler ortaya çıkarmıştır (Baysal, 2002b). İnsanlar üzerinde yapılan araştırmalar yetersiz beslenen toplumlarda çocuk ölüm hızının, yeterli beslenen toplumlardan on kat daha yüksek olduğunu göstermektedir. Yine yetersiz diyetle beslenen toplumlardaki çocukların büyüme hızı yeterli beslenenlerden daha yavaştır. Yetersiz beslenme, yalnız fiziksel büyümeyi değil zeka gelişimini de olumsuz yönde etkilemektedir (Koçoğlu, 2006). Yetersiz ve dengesiz beslenme, büyüme ve gelişme geriliği, enerji eksikliği, çalışma ve okul başarısında azalma, tekrarlayan ve uzun süren enfeksiyon hastalıkları ile şişmanlık, kalp-damar, şeker hastalığı gibi sağlık sorunlarına yol açmaktadır (Ersoy, 2001). Ülkemizde yetersiz ve dengesiz beslenme, özellikle büyüme çağındaki çocukların, gebe ve emzikli kadınların, ağır işlerde çalışan işçilerin ve yaşlıların önemli sorunlarındandır (Baysal, 2002b). Çocuklar sürekli büyüyen bir organizmaya sahip oldukları için besin ihtiyaçları da yaş dönemlerine göre farklılık gösterir. Çocukların boy ve ağırlıkları düzenli aralıklarla ölçülerek ve zamanında önlem alınarak beslenme sorunları 13

25 azaltılabilir, böylece sağlıklı olarak büyüme ve gelişmelerine yardımcı olunabilir (Toprak ve ark, 2002). 0-1 yaş grubu çocukların beslenmesi için en uygun besin anne sütüdür. Gebelik döneminde yeterli ağırlık kazanan kadınlar emziklik dönemini verimli geçirirler. Ayrıca bebeğin anne karnında sağlıklı büyüyüp gelişmesi için annenin yeterli ve dengeli beslenmesi gerekmektedir.1-3 yaş dönemi çocukların iyi bir yemek yeme alışkanlığı kazandıkları; 4-6 yaş döneminde de bu alışkanlıklarını sürdürerek büyüme ve gelişmelerini devam ettirdikleri gözlemlenebilir yaş çocukların okula gittikleri bir dönem olup, yetişkinler için hazırlanan yemek listeleri önerilerek besin ihtiyaçlarını karşılamaları sağlanmalıdır (Koçoğlu, 2006). Ergenlik çağı gençlerin yeterli ve dengeli beslenmeleri büyüme ve gelişme hızlandığı için daha da önemlidir. Yetersiz ve dengesiz beslenme sonucu bu dönemde gençlerde; basit guatr, diş çürükleri, kızlarda menstürasyon kansızlığı, anoreksiya nervosa ve bulima nervosa gibi rahatsızlıkların ortaya çıkması görülebilir (Toprak ve ark, 2002). Menapoz döneminde de oluşan hormonal değişikliklere bağlı olarak, kadınlar da; şişmanlık, östrojen azlığına bağlı kalp- damar hastalığı oluşma riski ve osteoporozun ortaya çıkması durumuna bağlı olarak özel bir beslenme rejimine ihtiyaç duyabilirler (Koçoğlu, 2006). Bireyin besin gereksinimleri, fizyolojik ve metabolik durumuna bağlı olarak yaşlılık döneminde de değişmektedir. Organların işlevlerindeki bozukluklar sonucu yaşlılıkta görülen kronik sağlık bozukluklarının başlıcaları; koroner kalp hastalığı, hipertansiyon, diyabet, kanser, osteoporozis, unutkanlık ve bunamadır. Bu nedenle 14

26 yaşlılar için diyet planlanırken, bütün bunlara dikkat edilmeli ve diyetleri konusunda eğitilmelidirler (Toprak ve ark, 2002). Sağlıklı olmanın temel koşullarından olan yeterli ve dengeli beslenme durumunun sağlanabilmesi için; gerekli örgütlenme, üretimin artırılması, halkın satın alma gücünün artırılması ve beslenme konusunda eğitilmesi, aile planlanlaması, çevre sağlığı koşullarının düzeltilmesi ve gıda zenginleştirilmesi çalışmalarının yapılması önerilmektedir (Toprak ve ark, 2002). İnsanın gereksinmesi olan ve besinlerin bileşiminde yer alan 40 ı aşkın besin öğesi kimyasal yapılarına ve vücut çalışmasındaki etkinliklerine göre 6 grupta toplanabilir. Bunlar; karbonhidratlar, proteinler, yağlar, vitaminler, su ve minerallerdir (Akın, 2006) Bel-Kalça Oranı Kadınlarda normal vücut yağ oranı % olabilirken, erkeklerde bu oran % civarındadır. Vücuttaki yağ oranının tespit edilmesinde, bel çevresi/ kalça çevresi oranı da kullanılmaktadır. Erkeklerde bel çevresi/ kalça çevresi oranı % 95, kadınlarda % 85 ve yukarısında olduğunda şişman oldukları söylenir. Şişmanlık ile bazı hastalıklar ve ölüm arasında ilişki kurulmaya çalışılmıştır. Beden Kitle Endisi (BKE) 30 olanlarda 1.2, BKE 35 olanlarda 1.75, BKE 40 ve yukarısında olanlarda ise ölüm oranın 2,5 kat arttığı görülmüştür (Akın, 2006). 15

27 1.4. OBEZİTE NEDİR? Obezite; Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO) tarafından, vücutta insan sağlığını olumsuz şekilde etkileyecek miktarda aşırı yağ birikimi olarak tanımlanmıştır. Bu tanım, obeziteyi hem vücut yağ miktarı hem de sağlık ile ilişkilendirmektedir. İlk defa 1959 da obezitenin aşırı yemek yeme sonucu ortaya çıkan bir hastalık olduğu belirtilmiştir (Arslan, 2005). Obezite vücuttaki yağ miktarının normalden fazla olduğu bir durumdur. Obezite tanısını koymak için vücutta yağ miktarının artmış olduğunu saptamak lazımdır. İdeal ağırlığın üzerinde olmak her zaman obez anlamına gelmez. Örneğin kasları çok gelişmiş bir sporcunun ağırlığı ideal ağırlığın üzerinde olabilir ama yağ miktarı normaldir. Dünyada obezite ve onun en önemli komplikasyonlarından birisi olan Diabetes Mellitus artmaktadır. USA (Amerika Birleşik Devletleri) da 2000 yılında Obezite prevalansı (BKE: 30 veya üzeri) %19,8 iken 2001 yılında %20.9 a çıkmıştır. Diabet prevalansı 2000 yılında %7.3 iken 2001 yılında %7.9 a çıkmıştır yılında BKE (Body Mass Index=Beden Kitle Endisi) prevelansı 40 veya üzeri olan %2.3 dür. Hafifşişmanlık ve Obezite, Diabetes Mellitus, yüksek kan basıncı, astım, artritis ve genel sağlık durumunun zayıf olması ile birliktedir. İdeal kilosunun %20 üzerinde olan erkeklerde; koroner kalp hastalığından ölüm oranı %25, inme %10, diyabet riski 2 kat, safra kesesi taşı oranı %40 artmaktadır. Obezite tanısını koymak için vücut kompozisyonunu bilmek gereklidir (Arslan, 2005). 16

28 1.5. YAŞ İLE BİRLİKTE VÜCUT BİLEŞİMİNDE MEYDANA GELEN DEĞİŞİMLER İnsan yaşamı süresince bebeklik, çocukluk, erişkinlik ve sonuçta yaşlılık gibi birçok farklı dönemden geçer. Biyolojik olarak birbirinden farklı birçok değişimin gözlendiği bu dönemlerde, insan vücudu sürekli bir hareketlilik içerisindedir. Genetik ve çevresel etmenlerin etkileşimi altında süregelen bu hareketlilik, insan vücudunun farklı zaman dilimlerinde farklı fiziksel yapı ve görünüm sergilemesine neden olmaktadır (Sağır, 2005). İnsan ömrü boyunca büyüme ve gelişme süreci durmadan devam etmekte ve yaklaşık olarak 20 yıl kadar sürmektedir. Süregelen bir şekilde devam eden bu büyüme ve gelişme süreci, her dönemde farklı bir hızda gözlenmektedir ki; insan büyüme gelişme sürecini şu şekilde dönemlere ayırarak inceleyebiliriz. Bunlar sırasıyla, 1- Doğum öncesi dönem 2- Bebeklik 3- Çocukluk 4- Ergenlik 5- Yetişkinlik 6- Yaşlılık (Gültekin, 2004). Vücut bileşimi bakımından cinsiyetler arasında yaşam sürecinde farklılıklar vardır. Erkekler, kızlardan daha ağır olarak dünyaya gelirler. Bir yaşına gelindiğinde cinsiyetler arasında vücut bileşimi bakımından bir fark bulunmaz. Yalnız kemiklerin olgunlaşması, bebeklikten itibaren kızlarda erkeklerden daha ileridir. Vücut yapısında en belirgin cinsiyet farkı, ergenlik döneminde ortaya çıkar. Kızların 17

29 ergenlik döneminde, vücudun yağ miktarlarında bir artış varken, erkeklerde tam tersi bir durum söz konusudur. Erkeklerde boy büyümesinin en fazla olduğu sırada (14-16 yaş), derialtı yağ kalınlığında bir azalma gözlenir. Erkeklerde özellikle omuz bölgesinde kasların hacminde bir artış vardır. Ergenlik döneminde erkeklerde, omuz ve gögüs çevresinde bir gelişme gözlenirken, kızlarda kalça ve üst bacak bölgelerinde gelişme meydana gelir. Ergenlik döneminde kızlar erkeklere oranla daha çabuk gelişirler. Kızlar gelişimlerini daha erken tamamlar. Kızların gelişimlerini tamamladığı yaşlarda, erkeklerde büyüme ve gelişmenin devam ettiğini görürüz. Bunun için ergenlik sonrasında erkekler, kızlardan boy uzunluğu ve kilo (ağırlık) bakımından daha fazladırlar (Toprak ve ark, 2002). Kadınlarda hamileliğin 7. ayına doğru vücuttan kalsiyum kaybının en çok olduğu görülür. Bunun için kemik yoğunluğunda bir azalma ortaya çıkar. Kadınlar hamilelik süresince yaklaşık kg kadar kilo alırlar. Hamilelik döneminde kadınların vücut bileşiminde önemli ölçüde değişme gözlenir. Bebeğin doğumundan sonra anne uygun diyet, egzersiz ve spor yaparak vücut bileşimini eski durumuna getirebilir (Toprak ve ark, 2002). Yaşlılık peryoduna gelindiğinde erkek ve kadında, kas yapısı ve gücünde gerilemeler, kemiklerde mineral kaybı başlar. Derialtı yağ miktarında ise artış görülür. Kemik ve kasların yapı, görev ve koordinasyonunun devamı, gerilemelerin yavaşlatılabilmesi için uygun ve dengeli beslenme kadar, düzenli ve uygun fiziksel egzersizlerin yapılması da çok önemlidir. Egzersiz ve yaşa uygun aktivite, kasların küçülmesinin önlenmesinde kemiklerin mineral bütünlüğünün korunması ve görevlerini yapabilmesinde etkin rol oynar (Toprak ve ark, 2002). 18

30 1.6. ANTROPOMETRİK ÖLÇÜMLERİN EPİDEMİYOLOJİK ÇALIŞMALARDAKİ ÖNEMİ Antropometri tekniği, insan vücuduna ait büyüme gelişme ve oranları ile ölçümler hakkında bilgi vermektedir. Vücut ölçüsü alınarak elde edilen vücut kompozisyonuna ek olarak; çevre, deri kıvrımı kalınlıkları ve uzunluk ölçüleri gibi antropometrik değişkenlerle vücudun bütünü hakkında olduğu gibi belirli bir bölgesi hakkında da bilgi elde edilebilir. Elde edilen bu veriler BKE ve Kol Antropometrisi çalışmalarında kullanıldığı gibi hastalık risklerinin de araştırmada kullanılabilmektedir (Heyward ve Stolarczyk, 1996). Deri kıvrımı kalınlığı ölçüleri epidemiolojik çalışmalarda sıklıkla başvurulan ölçümlerdendir. Vücudun belirlenmiş olan bölgelerinden deri kıvrımı kalınlığı ölçüm aleti yardımıyla ölçülmesini öngörmektedir. Kolay alınır olması ve masraf gerektirmediğinden yaygın olarak kullanılmaktadır. Kadın ve erkekte vücut yağ dağılımı farklılık göstermektedir. Bu nedenle tek bölgeden ölçüm almak hatalı sonuçlar doğurabilmektedir. Bundan dolayı tek bölgeden ölçüm almak yerine, olabildiğince çok, farklı bölgelerden ölçüm yapılması öngörülmektedir (Akın, 2001). Çocukluktan yetişkinliğe kadar referans değerlerinin bilinmesi ve vücut bileşimindeki toplam yağ miktarı arasındaki ilişkinin varlığından dolayı, Triceps deri kıvrımı kalınlığı vücut bileşiminin belirlenmesinde çok önemlidir (Frisancho, 1981; Sheapard, 1991). Ayrıca vücuttaki gövde yağlanmasını ve hastalıklarla göstermiş olduğu yüksek ilişkiden dolayı Subscapular deri kıvrımı kalınlığı önemlidir (Rolland- 19

31 Cachera et al., 1990). Genel olarak triceps ve subscapular deri kıvrımı kalınlığı ölçüm değerinin toplamı, vücudun genel yağını yansıtması açısından önemlidir (Frisancho, 1981). Yine Triceps ve Subscapular deri kıvrımı kalınlığı ölçüm değerleri üyelerdeki ve merkezi bölgedeki yağ miktarını göstermesi açısından önemlidirler (Gültekin, 2004). Populasyon düzeyinde, Beden Kitle Endisine göre vücut bileşimini ortaya koymada üstkol çevresi ile triceps deri kıvrımı yardımıyla üstkol yağ alanı, kas alanı ve kas çevresi hesaplamaları önemli sonuçlar verebilmektedir. Ayrıca buradan elde edilen sonuçlar yardımıyla vücudun genel yağ miktarı ve yağsız kitlesi hakkında bilgi sahibi olunabilmektedir. (Boye et al 2002, Himes and Bouchard 1989, Gültekin, 2004). Epidemiyolojik çalışmalarda kullanılan bir diğer endis Beden Kitle Endisidir (BKE). BKE ile bazı hastalıklar arasında ilişkiler kurulmaktadır (Akın,2001). Vücut kompozisyonu belirleme çalışmalarında en çok göze çarpan ve araştırılan konu obezitedir. Bunun nedeni ise, obezite ile bazı hastalıklar ve ölüm arasında bir ilişkinin bulunmasından kaynaklanmaktadır (Colitz, 1992, Gültekin, 2004). İnsanın büyüme süreci boyunca kimyasal yapısındaki değişimler beslenmeye bağlıdır. Vücut bileşiminin oluşmasında beslenme çok önemlidir. İnsan vücudunda oluşan yağ miktarı, hamilelik dönemi boyunca annenin beslenme rejimi (Ravelli et al., 1976) ile aynı zamanda bireyin bebeklik ve çocukluk dönemi boyunca izlediği 20

32 beslenme rejimine de bağlıdır (Sjostrom, 1981). Sonuç olarak vücut bileşimimizin şekillenmesinin anne karnından itibaren başladığını söyleyebiliriz (Gültekin, 2004). Yetişkin bireylerin sahip olduğu çok düşük orandaki Beden Kitle Endisi sindirim ve damar hastalıklarından dolayı ölüm riskini artırdığı bilinmektedir. Fakat diğer taraftan Beden Kitle Endisi nin artması örneğin 25 kg/m 2 in üzerinde olması ise kardiyovasküler, safrakesesi problemleri ve diyabet mellitus gibi sağlık problemlerinin oluşmasına ve bunların bir sonucu olarak da ölüm riskinin artmasına sebep olduğuda gözlenmiştir (Calle et al. 1997, Manson et al.1995, Gültekin, 2004). Çocukluk dönemi boyunca şişman olanlar, büyüyüncede şişman olmakta ve kemik, eklem hastalığı, kan basıncı ve serum kolesterolü ile insülin direncinin artması gibi çeşitli sağlık problemlerini yaşayabilmektedirler (Dietz and Robinson, 1993, Gültekin, 2004). İnsan vücudunda yağların dağılımı gövde ve ekstremitelerdeki birikimi bakımından incelenebilmektedir. Yine çevre ölçümlerinin oranları da o alandaki yağ miktarı açısından bir değer olarak ele alınabilmektedir. Örneğin; üstkol çevresi çoğunlukla triceps deri kıvrımı kalınlığı ile ilişkilidir. Üstkol çevresinin ölçülmesi ise, protein - enerji içeriği hakkında bize bilgi vermektedir. Erkeklerde bu oran 0,95, kadınlarda 0,85 ve yukarısında olduğunda, üst gövde şişmanlığının olduğu kabul edilmektedir. Bel çevresi / kalça çevresi oranı erkeklerde 1,0 e kadınlarda ise 0,8 e yakın veya üzerinde ise şeker ve kalp - damar hastalıkları gibi kronik hastalıkların görülme riski yükselmektedir. Ayrıca kadınların % 20-24, erkeklerin % oranında normal yağ miktarı taşıdığı belirlenerek; kadınların erkeklerden ortalama 21

33 olarak daha uzun ömür uzunluğuna sahip olmaları arasında bir ilişki kurulmaya çalışılmaktadır (Akın, 2006, Ersoy 1995, Pekcan 1993). 22

34 2. BÖLÜM KONU-AMAÇ, ÖNEM, MATERYAL, METOT 2.1. Konu-Amaç Sivas il merkezindeki 20 yaş ve üzeri yetişkinlerin antropometrik ölçülerinde görülen oransal farklılıkları incelemek, her yaş grubu ve cinsiyet üzerinde sosyoekonomik düzey gibi çevresel özelliklerin etkisini değerlendirmek, aynı yörede ve ülkemizin değişik yöre ve bölgelerinde yapılmış aynı konudaki araştırmalarla karşılaştırmak ve elde edilen antropometrik verilerin bu yaş gruplarıyla ilgili yapılacak her türlü (sağlık, eğitim, yapı gibi) üretim faaliyetine ve toplumun bilimsel değerlendirilmesine sunarak katkıda bulunmaktır. Bireylerin yaşam süreci içerisinde, vücutlarında kemik, kas ve yağ kitlesi yönünden değişiklikler meydana gelmektedir. Tezimizin genel amacı içerisinde; 1- Sivas ili merkezinde farklı yaş gruplarındaki yetişkinlerin antropometrik ölçülerinin tespiti ve gözlenen değişimlerin nedenlerinin tartışılması, 2- Yaş gruplarına ve cinsiyetlere göre Beden Kitle Endisinin (BKE) hesaplanması, 3- Yaş gruplarına ve cinsiyetlere göre vücut yağ miktarıyla şişmanlık oranlarının tespit edilmesi, 4- Özellikle değişik çevresel etmenlerin, farklı antropometrik değişkenlere etkilerinin seçilen örneklem üzerindeki etkilerinin saptanması, 23

35 5- Ülkemiz insanına uygun tasarıma yönelik çalışmalar için oluşturulacak antropometrik veri tabanına katkıda bulunması, 6- Araştırmamız kapsamında ele alacağımız vücut bileşimi ve diğer antropometrik verilerin sağlık ve spor alanında kullanıma sunulması, 7- Her yaş grubu ve cinsiyette, antropometrik ölçü değerlerinin belirlenmesi, antropometrik ölçüler arasındaki oransal ilişkinin istatistiksel olarak incelenmesi ve çevresel etmenlerin sonucunda vücut kompozisyonundaki meydana gelen obezite gibi özel durumların belirlenmesi için BKE (Ağırlık (kğ) / Boy (m²) ) ve bel çevresi / kalça çevresi değerlerini bilgisayar ortamına aktarılarak, istatistiki değerlendirmeleri yapılarak, örnekleme ait standartlar oluşturmaya yönelik çalışmalar ele alınacaktır. 8- Ayrıca ülkemizde aynı konuda yapılan diğer çalışmalar ile de karşılaştırma yapılacaktır Önem Her toplumun kendine özgü olan antropometrik değişkenlerinin olmasına koşut olarak; kendi toplumumuzun antropometrik ölçülerinin tespit edilmesi, farklı toplumların fiziksel boyutlarının zaman içerisinde gösterdiği değişimlerinin (seküler değişim) belirlenerek, geçirdiği değişimlerin çevreyle ilişkisinin incelenmesi gerekmektedir. Ülkemizde ise yetişkinlere yönelik antropometrik araştırmaların sınırlı olduğu bilinmektedir. Bu nedenle araştırmamız ile hem yöresel hem de ülke düzeyinde 24

36 yapılması gereken alan araştırmaları eksikliğinin giderilmesine yardımcı olunacağı düşünülmektedir. Yapılan araştırma ile sağlık alanındaki obezite çalışmalarına katkıda bulunulacaktır. Obeziteyle ilgili daha önce aynı konuda yapılan araştırmalardan da yararlanılarak; obezite ile hipertansiyon, diabet ve kardiyovasküler hastalıklar arasındaki ilişki derecesi değerlendirilecektir (Roche ve ark, 1996). Vücut bileşiminin kullanıldığı diğer bir alan olan spor bilimlerine yönelik; vücut bileşimi ile performans arasında ne tür bir ilişkinin olduğunu ortaya koymaya yönelik çalışmalara da veri sağlanmıştır. Ayrıca elde edilecek antropometrik veriler yardımıyla, toplumun (Sivas yöresi) fiziksel boyutları da gözlenmiş olup; sonuç olarak da ele alınan populasyonun, fiziksel boyutları da saptanmış olacaktır. Araştırılan populasyonun, fiziksel boyutlarına göre her türlü alet, araç, gereç, donanım ve makinenin tasarımı ile; verimlilik artmasına (ergonomik tasarım), sağlıklı bir toplum oluşumuna katkıda bulunulabilecektir. Ve yine farklı sosyoekonomik düzeylerin, coğrafik yapının, iklim ve beslenme gibi çevresel etmenlerin; vücut bileşimi üzerine etkileri de ortaya konulmaya çalışılmıştır. Sivas ili merkezinde gerçekleştirilen bu çalışma ile sosyoekonomik düzey farklılığının, antropometrik değişkenler üzerine etkisinin saptanması ve ülkemizin değişik yörelerinde ve değişik zamanlarında yapılan benzer araştırmalarla karşılaştırılması yapılmış, populasyonlar arasındaki fiziksel boyutlarındaki değişimlerin izlenmesi amaçlanmıştır. 25

37 2.3. Materyal Ülkemizde, erişkinler üzerinde yapılan antropometrik araştırmalar, çocuklar üzerinde yapılan çalışmalara göre daha sınırlı olmasından dolayı, çalışmamızda vücut gelişimini tamamlamış olan erişkin bireyler örneklem oluşturmak için alınmıştır. Örneklemimizin yaş dağılımını 20 yaş ve üstü yetişkin bireyler oluşturmaktadır. Örneklemimizi Sivas ta yaşayan alt, orta ve üst sosyoekonomik düzeyi temsil eden bireyler oluşturmuş ve bütün ölçümler Sivas İl merkezinden rastgele örneklem yöntemiyle 04 Nisan Haziran 2005 tarihleri arasında toplanmıştır (Çınar, 1990). Ölçümler, öğrenci, kamu işçisi, ev hanımı, müdür, memur, hizmetli, esnaf, çeşitli özel sektör çalışanları ve emekliler üzerinden alınmıştır. Örneklemimiz için Sivas il merkezinde toplamda 1203 (593 kadın, 610 erkek) birey ölçülmüştür. Ancak her iki cinsiyette, her yaş grubu için en az 50 birey istatistiksel değerlendirmeye katılarak, birey dağılımı 500 kadın ve 500 erkek olmak üzere toplamda 1000 kişi olmuştur. Sosyoekonomik düzeylerine göre örneklemimizdeki kadın ve erkek bireylerin dağılımı Tablo 2 deki gibidir. Tablo de alt, orta ve üst sosyoekonomik düzeye ait olarak verilen mahalleler Çınar ın 1990 yılında Sivas İl Merkezinde Yapılacak Sağlık Araştırmalarında Kullanılmak Üzere Çeşitli Sayı ve Nitelikte Örnekleme Planın Geliştirilmesi olarak yapılan yüksek lisans tezi verilerinden yararlanılarak gruplandırılmıştır. Tablo 2 den görüldüğü üzere kadın ve erkek bireylerde daha fazla orta sosyoekonomik düzey ailelerden katılımcı (denek) seçilmiştir. Ancak kadın bireylerde alt ve orta sosyoekonomik, erkek bireylerde orta ve üst sosyoekonomik 26

38 düzey olmak üzere; alt, orta ve üst sosyoekonomik düzey ailelerden denek rastgele örneklem yöntemiyle seçilmiştir. Tablo 2: Araştırma Örneklemi Hakkında Genel Bilgiler Sosyoekonomik Düzey Üst Sosyoekonomik Düzey Araştırma Yeri Kadınlar Erkekler Kampus Kılavuz Örtülüpınar Ulanak Yenisehir 2 20 İnönü 5 19 Kumbet Orta Sosyoekonomik Düzey Mevlana Akdegirmen Alibaba Alt Sosyoekonomik Düzey Fatih Yenidoğan 8 8 Karsıyaka 3 14 Toplam Ayrıca araştırma örneklemimize ait daha ayrıntılı yorumlar yapabilmek için dar aralıklı yaş gruplandırması cinsiyetlere göre yapılarak on yaş grubu üzerinden istatistiksel değerlendirmeler yapılmıştır Metot (Yöntem) Çalışmamızda Ağırlık, Boy, Alttaraf Uzunluğu, Tümkol Uzunluğu, Üstkol Uzunluğu, Önkol Uzunluğu, Omuz Genişliği, Boyun Çevresi, Bel Çevresi, Kalça 27

39 Çevresi, Üstkol Çevresi, Triceps DKK, Biceps DKK, Subscapular DKK, Supraspinale DKK, Büst Yüksekliği, Altbacak Uzunluğu, Baldır DKK ve Baldır Çevresi ölçülerinden elde edilen verilerin çalışma formlarından bilgisayar ortamına aktarılmasıyla, bireylerin demografik ve antropometrik bulguları belirlenmiştir. Verilerimizin istatistiksel analizlerinin değerlendirilmesi SPSS 13.0 programında yapılmıştır. Veri analizleri yapılmadan önce tüm ölçümlerin yaş ile birlikte gösterdiği dağlım SPSS programı yardımıyla elde edilmiştir (Scatter plot) ve bu dağılımlar yardımıyla sapkın olan ölçüm değerleri analizlere dahil edilmemiştir (Özdamar, 1999). Ayrıca SPSS programı yardımı ile elde edilen ortalama değerlerden, bütün antropometrik değişkenlerin Kalidegraph 3.51 programı yardımıyla grafikleri yumuşatılarak (smooth) çizilmiştir. Çalışmamızda alınan antropometrik ölçüler (Ek 1), Anthropometric Standardization Reference Manual (ASRM) ve International Biological Programme ın (IBP) öngördüğü teknikler doğrultusunda alınmıştır (Weiner and Lourie 1969, Tanner et al. 1969). Ölçümlerin doğru alınması için her bireyden ölçü alınırken; araştırıcı hatası, alet hatası ve bireylerden kaynaklanan hataların en aza indirilmesi için aşağıdaki noktalara özenle dikkat edilmiştir : a- Bireylerin olabildiğince az giysili olmalarına dikkat edilmiştir. b- Bireylere ölçümlerden önce gerekli bilgi verilerek konunun önemi ve ölçüm teknikleri hakkında bilgiler verilmiştir. c- Aletlerin doğruluğu, ölçüme başlamadan önce her seferinde kontrol edilmiştir ve ölçümlerin seri şekilde yapılması için gerekli yer ve çalışma ortamı önceden hazırlanmıştır. 28

40 d- Ölçüm alımı sırasında bir yazıcı bulundurulmuş ve bu şekilde ölçümlerin seri alımı ve doğru yazımı yapılmıştır. e- Araştırma süresince ölçümler araştırıcı tarafından alınmıştır. f- Tüm ölçümler anket formuna milimetrik olarak yazılmıştır. g- Tüm uzunluk ölçümleri Martin Tipi Antropometreyle, genişlik ölçüsü çap pergeliyle, çevre ölçüleri esneme yapmayan şerit mezuro, deri kıvrımı kalınlığı ölçüleri ise Harpenden TM tipi deri kıvrımı pergeliyle alınmıştır (Akın, 2001). Ağırlık: Vücudun çıplak toplam ağırlığıdır. Dolayısı ile araştırma boyunca bireylerin ağırlık değişkeninin ölçülmesi esnasında vücutlarında minimum düzeyde giysi bulundurmalarına dikkat edilmiştir. Ölçüm 100 gr a duyarlı dijital tartı aletiyle alınmıştır. Ölçüm sırasında deneğin iki ayağında tartıya eşit basması sağlanmıştır. Ölçüm birey dik ve hareketsiz pozisyondayken alınmıştır. Ölçüm sırasında deneğin hiçbir yerden kuvvet almaması ve herhangi bir yere dayanmaması sağlanmıştır. Ayrıca tartı aletinin konacağı yerin de düz ve sert olmasına özen gösterilmiştir. Boy: Ağırlıkla birlikte sıklıkla kullanılan ölçümlerden biridir. Boy ölçümü, Martin Tipi Antropometre TM ile alınmıştır. Bireyler en az giysili şekilde ölçülmüştür. Bireylerin ayakkabılarının çıkartılması istenmiştir. Ölçüm iki kişi tarafından alınmıştır. Deneğin antropometre tahtasının üzerinde dik pozisyonda arkası antropometreye dönük bir şekilde durması sağlanmıştır. Bireyin antropometreye temas etmemesine dikkat edilmiştir. Deneğin topuklarının bitişik olmasına ve ayak uçlarının öne doğru 45 derecelik açı yapmasına özen gösterilmiştir. Deneğin kollarının her iki yana serbest bir şekilde sarkıtılması sağlanmıştır. Ölçüm sırasında, 29