HECE BİLGİSİ, TÜRKÇENİN

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER HECE BİLGİSİ, TÜRKÇENİN YAPIM EKLERİ ve ÇEKİM EKLERİ Temel Kavramlar Kök Gövde Kelime Kelime Çeşitleri Ekler TÜRK DİLİ - I Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Türkçenin yapısı hakkında genel bilgi sahibi olacak, Türkçenin eklerini ayırt edebilecek, Kelime türlerini tanıyabileceksiniz. ÜNİTE 7

2 GİRİŞ Daha önceki ünitelerde dillerin çeşitli şekillerde gruplandırıldığı belirtilmişti. Türkçenin yapısı itibarıyla sondan eklemeli diller arasında yer aldığı anlatılmıştı. Sondan eklemeli bir dil olarak Türkçe açısından eklerin en az kelimeler kadar önemli olduğu bir gerçektir. Çünkü kullanılan ekler vasıtasıyla hem yeni kelimeler türetilmekte hem de kelimeler istenilen şekilde çekimlenebilmektedir. Türkçenin ekleri, bu eklerin şekillerini ve kullanım çeşitlerini bilmek dilin daha etkin bir şekilde kullanılması açısından son derece önemlidir. Bu ünitede Türkçede kullanılan eklerin çeşitleri ve kullanım özellikleri üzerinde durulacaktır. HECE BİLGİSİ, TÜRKÇENİN YAPIM EKLERİ ve ÇEKİM EKLERİ Yapı Bilgisi: Kelimelerin yapısını, türeme yollarını ve çekim biçimlerini içeren bilgi. Şekil Bilgisi (morfoloji): Kelime ve kelime çeşitlerinin köklerini, eklerini, bunların yapısını ve görevini inceler. Biçim Birimi (morfem): Kelimelere dil bilgisi bakımından biçim veren çoğu ek hâlinde olan kelime parçalarını inceler. Ek: Kelimelerle cümleler kurmak, onlara cümle içinde görev yüklemek ve kelimelerden yeni kelimeler türetmek amacıyla onlara eklenen seslere/hecelere ek denir. Kök Bir kelimenin, daha küçük parçalara ayrılmayan, anlamlı en küçük parçasına kök denir. Kelime kökü, kelimenin tamamı ile ilgili olmalıdır. Okul kelimesinin kökü, oku- fiilidir. Bu kelimede ok kısmı da bir anlam taşır. Ancak okul ile ok arasında bir ilgi yoktur. Kökler dilin ana malzemesi olup bilemediğimiz zamanlardan beri vardır. Sonradan yapılmazlar. İhtiyaç duyduğumuz kelimeler bu köklerden faydalanılarak yapılır. Kökler iki çeşittir: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Örnek Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri İsim Kökleri Bir varlığı, niteliği, ilgiyi veya duyguyu en kısa biçimde tanıtan köklere denir. Dört çeşittir: a) Varlık kökleri: Çöl, yol, sıra, ev... b) Nitelik kökleri: İyi, güzel, kötü... c) Duygu kökleri: Ah, vah, tüh, ey... d) İlgi kökleri : Ben, sen, o, ile, için... İsim kökleri cümle içinde isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem göreviyle kullanılabilir. Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur. Karınca, kelebek, araba... gibi İsim kökü içine yansıma kök dediğimiz doğa ses ve görüntülerinden esinlenerek yapılmış kökler de girer. fış kır- miyav-la- çıt-ırtı fıs- ılda- Fiil Kökleri İş, oluş, hareket ve durum bildiren köklere fiil kökleri denir. gel-, otur-, ver-... gibi. Dilimizde hem fiil hem isim kökü olarak kullandığımız kelimeler de vardır. Bunlara ortak kök denir. Bu kelimeler tek anlam taşımalarına rağmen diğer köklerin tersine hem isim hem fiil eklerini alabilirler. Bu kökleri sesteş (eş sesli) kelimelerle karıştırmamak gerekir. Sesteş kelimeler, iki ayrı kelimedir, ortak kök ise tek bir anlamı olan, kullanıldığı yere göre fiil ya da isim olan kelimedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Fiil Kökü eski - y en giysi ağrı - yor taş kın su İsim Kökü eski-ci ağrı - lar taş eski/eski-, ağrı/ağrı-, taş/taş- ortak köklerdir. Sesteş kelimeler yüz (sima/çehre)(isim kökü) yüz (100) (isim kökü) Gövde Bir dilde bulunan isim ve fiil kökleri varlıkların, kavramların, hareketlerin teker teker karşılığını verecek kadar çok değildir. Gerekli olan kelimeler bu köklere yapım ekleri getirilerek sağlanır. Bu yolla yapılmış kelimelere gövde denir. Bir kelimenin gövde olabilmesi için en az bir yapım eki alması gerekir. Fiil Gövdesi Fiil Kökü + Yapım Eki Göz - le Uç - ur İsim Gövdesi İsim Kökü + Yapım Eki Uç - ak Göz - cü Kelime (Sözcük) Cümlenin anlamlı en küçük birimine ya da bazen tek başına anlamı olmadığı hâlde (edat) cümle içinde anlam kazanan anlatım birimlerine kelime (sözcük) denir. Kelimelerin belirli bir düzen içerisinde bir araya getirilmesi sonucu insanlar arasında anlaşma sağlanır. Bunu, dağınık hâldeki kelimelerle bir cümle kurarak görelim. "anlaşma, ara, belirli, bir, düzen, getiril(mek), içeri, insanlar, kelimeler, sağlan(mak), sonuç" "İnsanlar arasında anlaşma kelimelerin belirli bir düzene getirilmesiyle sağlanır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 İsim Soylu Kelimeler Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri Kelime Çeşitleri Kelimelerin anlam ilgilerine, aldıkları çekim eklerine ve cümledeki görevlerine göre ayrıldıkları sınıflara kelime türleri (çeşitleri) denir. Kök bakımından Türkçede iki çeşit kelime vardır: İsim ve fiil. İsimler, cümlede üstlendikleri göreve göre alt başlıklara (türlere) ayrılırlar: "isim, sıfat, zamir, zarf, edat, bağlaç, ünlem" gibi. İsim kökleri, varlık ve kavramları karşılarken, fiil kökleri, kılışları, durumları ve oluşları karşılar. Tür ve Görev Bakımından Kelimeler İsim Soylu Kelimeler İsim (Ad) Tam Anlamı Olanlar Tek başına görev üstlenenler Başka Kelimelerle Birlikte Görev Üstlenenler Zamir (Adıl) Sıfat (Önad) Zarf (Belirteç) Edat (İlgeç) Tam Anlamı Olmayanlar Bağlaç Ünlem Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Örnek Fiil Soylu Kelimeler Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri Fiil Soylu Kelimeler Fiil İsim-fiiller (Ad-Eylem) Sıfat-Fiiller (Ortaç) Fiilimsi Zarf-Fiiller (Bağ-Fiil, Ulaç) Şekilden de anlaşılacağı gibi, Türkçe de dokuz çeşit kelime vardır. Bunlardan yedisi isim soylu, ikisi fiil soyludur. İsimler (Adlar) Canlı cansız bütün varlıkları, kavramları, hatta fiilleri de karşılayan, onları anmaya, tanımaya, birbirinden ayırmaya yarayan kelimelere isim (ad) denir: ağaç, su, deniz, Hasan, Anadolu, gidiş, dönüş vb. İsimler çeşitli yönlerden sınıflara ayrılır: Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler ait oldukları varlığın veya kavramın eşi benzeri olup olmamasına göre ikiye ayrılır: Varlık veya kavram eşsiz ve benzersizse özel isim; aynısından birden fazla bulunuyorsa cins isim denir. O hâlde: a) Özel İsim: Kâinatta tek olan, tam bir benzeri bulunmayan varlıkları karşılayan kelimelere denir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Örnek Örnek Örnek Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri Bütün özel isimler (özel ismi oluşturan her kelime ve onları niteleyen, tanıtan unvanlar) büyük harfle başlar. Büyük harfle başlamazsa cins ismi zannedilebilirler. Yavuz, Kayseri, Ulu Cami, Hatice, Türkçe, Türk Dil Kurumu, İslamiyet, Türkiye, Asya, Uludağ, Venüs, Yaprak Dökümü, Karabaş... b) Cins İsmi: Aynı cinsten olan varlıkların ortak isimleridir. Dilin temel kavramları cins (tür) isimleridir. taş, yol, ağaç, ırmak, kitap, dergi, yaprak, ev, çocuk, su, sıra, hayal, düşünce, sıla, özlem, taraf, ceza... el, anne, kaşık, kedi, fındık, öğretmenlik, ceket, ekmek, su, beş yüz, kırmızı, büyük, saat, kim... Bazı cins isimlerin özel isim olarak kullanıldığı görülür: tırmık: Bir ziraat aleti. Tırmık: Bir kedinin özel adı ozan: Şair Ozan: Erkek ismi Maddelerine Göre İsimler İsimler, karşıladıkları varlıkların beş duyu organından herhangi biriyle algılanıp algılanamamasına göre ikiye ayrılırlar. a) Somut İsim: Beş duyudan herhangi biriyle algılayabildiğimiz, kavrayabildiğimiz varlık ve kavramların isimleridir. Somut varlıkları karşılayan isimlerdir. Bu isimler, herkes tarafından görülen, bilinen, hissedilen, cismi olan, varlığı kişiden kişiye değişmeyen varlıkları karşılarlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Örnek Örnek Örnek Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri su, toprak, ağaç, ses, televizyon, rüzgâr, sarı, mavi, duman, koku... b) Soyut İsim: Beş duyudan herhangi biriyle algılanamayan, madde hâlinde bulunmayan ve zihnimizle kavradığımız veya var olduğuna (akla, ruha, sezgiye, inanca bağlı olarak) inandığımız varlıkların isimleridir. c) sevinç, şüphe, tezat, Allah, cesaret, keder, korku, aşk, melek, ruh, şeytan... Varlıkların Sayılarına Göre İsimler a) Tekil isim: Tek varlığı belirten ve karşılayan, yapıca tekil olan (topluluk isimleri hariç) kelimelerdir. Kendi, ben, çocuk, kalem, defter... Tür adı olan her kelime, o türden tek varlığı anlattığı gibi, biçimce çoğullanmadığı hâlde o türün tümünü ya da bir bölümünü de anlatabilir. İnsan, düşünen, konuşan bir varlıktır. (bütün insanlar) Çiçek, susuzluktan kurumuş. (herhangi bir çiçek) Bu durumda da tekil sayılır. b) Çoğul isim: Yapısında, anlamında birden çok varlığı barındıran, çokluk eki almış isimlerdir. Cins isimlerinin çoğulu yapılır. Şekil yönüyle çoğul olmadığı, çokluk eki almadığı hâlde anlamca çoğul olan kelimeler vardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Örnek Örnek Örnek Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri onlar, evler, fikirler, merkezler, dünyalar, kuşlar, böcekler, kelebekler, arılar... Aşağıdaki cümlelerde seçmen, asker ve saç kelimeleri tekil oldukları hâlde anlamca çokluk bildirmektedirler. Bunlar, topluluk isimleri değildir. Seçmen, tercihini yarın ortaya koyacak. Asker, sınırları bekliyor. Genç yaşta saçı dökülmüş. Yapılarına Göre İsimler İsimler kaç kelimeden oluştuklarına ve yapım eki alıp almadıklarına göre de sınıflandırılırlar. a) Basit İsim: Herhangi bir yapım eki almamış, kök hâlindeki isimlere denir. Çekim eki almış hâlde kullanılabilirler. Türemiş ve birleşik kelimeler yaparken bunlara yapım ekleri getirilir. İnsan, kelebek, gölge, yaprak(lar), kağıt(ta), kuş(u), çiçek(ler), dağ(dan)... Basit isimlerimizin çoğu tek hecelidir, ama bütün basit isimler tek heceli zannedilmemeli. Basit isimler, daha küçük ve anlamlı parçalara ayrılamazlar. Meselâ "kelebek kelimesini kel-ebek şeklinde ikiye ayırıp "kel" diye anlamlı bir kelime bulabiliriz gibi bir düşünce yanlıştır. b) Türemiş isim: İsim veya fiil kök ve gövdeleriyle yansıma kelimelere bir yapım ekinin getirilmesiyle oluşturulmuş, şekil ve anlam olarak yeni isimlere denir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 İsimden türeyenler: Kitapçı, tuzluk, insanlık, Türklük, çocukluk, Müslümanlık, kulluk, bilgelik, bayramlık, kışlık, iyilik, öğretmenlik, demircilik, rehberlik... Yansımalardan türeyenler: Çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı Fiilden türeyenler: gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalışmak... başlama, okuma, nakletme, danışma, sevme, inanma... c) Birleşik İsim: Birleşik isimler, birden fazla kelimenin bir araya gelip yeni bir varlığı veya kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşarak oluşturdukları, anlam ve şekil bakımından yeni isimlerdir. Birleşik ismi oluşturan kelimeler arasına herhangi bir ek veya kelime giremez; girerse bu kelime grubu birleşik isim olmaktan çıkar, belirtili isim tamlaması veya başka bir kelime grubu olur. Bu isimler anlam bakımından tam bir kalıplaşmaya uğradıkları için tek bir kelime olarak kabul edilir ve bu şekilde kullanılırlar. Türkçede üç yolla birleşik isim yapılır: 1- Anlam kayması yoluyla 2- Ses kaynaşması yoluyla 3- Kelime sınıfı kayması yoluyla 1- Anlam kayması yoluyla: Birincisi: Birleşik ismi oluşturan kelimelerin tamamı (genellikle iki kelimeden oluşurlar) anlam kaybına uğrar: Hanımeli, aslanağzı, suçiçeği, demirbaş, denizaltı, kuşpalazı... İkincisi: Kelimelerden sadece birincisi anlam kaybına uğrar: Adamotu, yayın balığı, ince hastalık... Üçüncüsü: İkinci kelime anlamını kaybeder: Karatavuk, yer elması, karafatma Ses kaynaşması yoluyla: Cumartesi, pazartesi, kahvaltı, çörotu, peki Kelime sınıfı kayması yoluyla: Kaptıkaçtı, külbastı, mirasyedi, dedikodu, hünkârbeğendi, albastı, gecekondu... örtbas, sıkboğaz, alaşağı, ateşkes, kapkaççı... Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Ekler giderayak, bilirkişi, vatansever, hacıyatmaz, cankurtaran... elverişli, rasgele, albeni, çalçene... Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Türkçede değişmez kökler, onlardan türetilen gövdeler ile kök ve gövdelere eklenen yapım ve çekim ekleri vardır. Dilimizi kullanışlı hâle getiren; aynı kelimelerle farklı anlamlar ifade edilmesini, kelime hazinesinin genişlemesini sağlayan eklerdir. Kelimelere cümlede görev yüklenirken ve onlardan yeni kelimeler türetilirken öncelik yapım eklerinindir. Yapım eklerinin üzerine çekim ekleri gelir. Ekler kendilerinden önceki kelimelere bitişik yazılır. Yalnız, mi soru eki her zaman ayrı yazılır; ek-fiil in kendisi, yani i-(mek) de ayrı ya da bitişik yazılabilir. Zaten ek-fiil bitişik yazıldığında düşer, sadece zaman eki kalır: mi: Gelmedi mi? i-(mek): Gelecek idi, gelecekti Türkçede ekler aşağıdaki grafikte görüldüğü gibi sınıflandırılabilir: EKLER ÇEKİM EKLERİ YAPIM EKLERİ İSİM ÇEKİM EKLERİ 1. ÇOĞUL EKLERİ 2. HÂL EKLERİ 3. İYELİK EKLERİ 4. İLGİ EKLERİ 5. EK EYLEM EKLERİ FİİL ÇEKİM EKLERİ 1. ZAMAN EKLERİ 2. DİLEK EKLERİ 3. ŞAHIS EKLERİ 1. İSİMDEN İSİM YAPIM EKLERİ 2. İSİMDEN FİİL YAPIM EKLERİ 3. FİİLDEN İSİM YAPIM EKLERİ 4. FİİLDEN FİİL YAPIM EKLERİ Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 İsim Çekim Ekleri 1- Çokluk Ekleri: İsmin teklik şekline çokluk eki (-lar/-ler) getirilmek suretiyle bir şeyin birden fazla olduğunu gösteren eklerdir. Ağaçlar, kitaplar, bulutlar gibi. 2- İyelik Ekleri: Aitlik bildiren eklerdir. Türkçedeki iyelik ekleri şunlardır: 1. şahıs ekleri: m (evim, arabam, arkadaşım) Teklik Çokluk 2. şahıs ekleri: n (evin, araban, arkadaşın) 3. şahıs ekleri: -ı, -i, -u, -ü (evi, arabası, arkadaşı, topu) 1. şahıs : +mız, +miz, +muz, +müz (evimiz, arabamız, arkadaşımız) 2. şahıs: +nız, + niz, +nuz, +nüz (eviniz, arabanız, arkadaşınız) 3. şahıs: +ları, +leri (evleri, arabaları, arkadaşları) 3. Teklik şahıs eki ünsüzle biten isimlerde +ı, +i, +u, +ü; ünlüyle bitenlerde +sı, +si, +su, +sü dür. Su ve ne kelimelerinde olduğu gibi iki ünlü bir arada bulunamayacağı için araya +y ünsüzü girer. İyelik ekleri isimleri isimlere bağlar. Ünlüyle biten 3. şahıs ekinden sonra (n) ünsüzü araya girer. Evine: Ev (isim kökü) +i (3. Teklik şahıs eki) +n (ünsüz) +e (hâl eki) 3- Hâl Ekleri: Sözcüğün görevini belirleyen eklerdir. Özellikle cümlenin ögelerini belirlemede etkili olmaktadırlar. İsim beş hâlde bulunabilir. Bu hâllerden yalın hâl in eki yoktur. Sözcük hâl eki almamışsa yalın hâlde bulunur. İyelik veya çoğul eki alması yalınlığı etkilemez. İsmin hâlleri şunlardır: a) Yalın hâl: İsimlerin teklik, çokluk ve iyelik şekillerine denir: kitap, kalem, defter (teklik yalın hâl); kitaplar, kalemler, defterler (çokluk yalın hâl); kitaplarım, kalemlerim, defterlerim (iyelik yalın hâldir). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 b) Yönelme hâli (-e/-a): ev-e, ayağ-ı, el-i c) Bulunma hâli (-de/-da): ev-de, ayak-ta, el-de d) Ayrılma hâli (-den/-dan): ev-den, ayak-tan, el-den e) Vasıta hâli (-ın/-in): yazın, kışın, güzün f) Eşitlik hâli (-ce/-ca, çe/-ça); bence, insanca, kadınca. g) Yön gösterme hâli (-r, ra/-re, -arı/-eri): taşra, üzre, il-eri, dış-arı. 4- Soru Eki (mı/mi; -mu/-mü): İsimlere getirilen bir çekim ekidir. İyi mi, hoş mu, dolu mu, boş mu, küçük mü, büyük mü gibi. Yapım Ekleri İsimden İsim Yapan Ekler İsim köklerine getirilen eklerle yeni isimler yaparlar. 1- ca/-ce, -ça/-çe Gibilik, kadarlık, görelik bildiren bir ektir. (bence, insanca, onca, yiğitçe, irice, hunharca, bunca, doğruca) Bu ekin sonuna ne eki getirildiğinde kuvvetlendirme bildirir. (iyicene, bolcana, usulcana, güzelcene) Yer adları yapar. (Yenice, Kalınca, Çamlıca, Derince, Kumluca) Birleşik isimlerden sıfat yapar. Bunlar genellikle yer ve şahıs adlarıdır. (Akça ağaç, kızılca böcek, alacahöyük, Akçakoca, Akçadağ, Sarıca Halil, Karaca su, Karaca hisar, Kızılca hamam) İsim yapar. (akça, alaca, karaca, delice, ılıca, kaplıca, kokarca) Dil isimleri yapar. (Türkçe, İngilizce, İspanyolca ) 2- cak/-cek, -çak/-çek: Küçültme, sevgi ve acıma bildiren bir ektir. Yavrucak, büyücek, çabucak, evcek, yumurcak (yumru+cak) 3- cı/-ci, -cu/-cü: Türkçede çok kullanılan eklerden biridir. Meslek isimleri yapar. (sütçü, doğramacı, denizci, iktisatçı ) İlgi isimleri yapar. (yolcu, biracı, davacı, yaylacı) Alışkanlık ve davranış ile taraftar bildiren isimler yapar. (Yalancı, şakacı, nişancı, tatlıcı, hürriyetçi, milliyetçi, ayrılıkçı, kaderci ) Yer isimleri yapar. (Cebeci, Ayrancı, Bostancı ) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 4- cık/-cik, -cuk/-cük: Küçültme, sevgi ve acıma bildirir: yer, şahıs ve hastalık isimleri yapar. (Evcik, kısacık, zavallıcık, kuzucuk, küçücük) Çeşitli bitki, hayvan, organ, alet isimleri yapar. (Gelincik, tomurcuk, elmacık, bademcik, kulakçık, maymuncuk, dağarcık, dipçik) Hastalık isimleri yapar. (Yılancık, kızamıkçık, arpacık) Şahıs ve lakap isimleri yapar. (Ayşecik, Osmancık, Kuzguncuk, Ovacık) Yer isimleri yapar. (Çınarcık, Kuzguncuk, Ovacık) 5- cıl/-cil, -cul/-cül: Sonuna geldiği ismin ifade ettiği şeyi seven anlamını veren bir ektir. Bencil, evcil, insancıl 6- daş/-taş: Beraberlik ve ortaklık bildiren bir ektir. Yandaş, yoldaş, arkadaş, dindaş, vatandaş, sırdaş, yurttaş 7- de: Bulunma hâlinin kalıplaşmasıyla meydana gelen bir ektir. Gözde, gün-de-lik 8- lak/-lek: Yer isimleri ve aşağılayıcı manada insan tiplerini belirten isimler yapar. Kışlak, otlak, yaylak, ötlek, dişlek, dazlak, hortlak 9- lı/-li, -lu/-lü İsimlere ve sıfatlara gelerek sahip olma manasını veren sıfatlar yapar. Güçlü, tatlı, yaşlı, kıllı, bilgili, Yer ve şahıs bildiren isimlere gelerek mensubiyet bildirir. Erzurumlu, Ispartalı, Karslı Mensubiyet bildiren yer isimleri yapar. Dudullu, Salihli, Erdemli Ve, birlikte manasına gelen ikilemeler yapar. İrili ufaklı, geceli gündüzlü, oğullu kızlı, analı babalı 10- lık/-lik, -luk/-lük: Türkçede en yaygın kullanılan eklerden biridir. İsimlere gelerek, içinlik ve aitlik bildiren sıfatlar yapar: Bulgurluk buğday, çiğ köftelik et, yazlık ev, kışlık çorap İçin manasına gelen alet isimleri yapar. Ağızlık, başlık, gecelik, gözlük vs. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 İçin anlamına gelen tekil isimler yapar: Hediyelik, arpalık, harçlık, yıllık. İçin anlamına gelen mekân isimleri yapar: Odunluk, kömürlük, yemlik, samanlık Önüne geldiği isme, çokluk manası veren bir ektir: Ağaçlık, kavaklık, çamlık, ormanlık Sıfatlara gelerek, soyut isimler yapar: Güzellik, çirkinlik, yaşlılık, cimrilik Hâl isimleri yapar: Arkadaşlık, yiğitlik, gençlik Meslek isimleri yapar: Öğretmenlik, hemşirelik, işçilik, halkçılık Rütbe ve makam isimleri yapar: Kaymakamlık, valilik, paşalık 11- msar/-mser: Türkçede sıfat yapan bir ektir: İyimser, kötümser, karamsar 12- msı/-msi: Sıfatlara gelir ve benzerlik bildirir. Acımsı, delimsi, kırmızımsı, kubbemsi 13- sız/-siz, -suz/-süz: -lı/-li ekinin zıddı anlam veren, zarf, sıfat, isim yapan bir ektir. Ölçüsüz, çocuksuz, cansız, soysuz, dinsiz İsimden Fiil Yapan Ekler İsimlerin üzerine gelerek fiil görevinde kullanılmalarını sağlayan eklerdir. Bu eklerden bazıları: 1- kır-/-kir-: Tabiat taklidi (yansıma) seslerden fiil yapan bir ektir. Haykır-, fışkır-, püskür, hıçkır- 2- l-: Sıfatlara gelen bir ektir. al/-el ekiyle aynı fonksiyona sahiptir. Eğril-, -doğrul, sivril-, kısal-, küçül-, alçal-, ufal- vb. 3- la-/-le-: İsimlerin sonuna gelerek geçişli ve geçişsiz fiiller yapan bir ektir: başla-, taşla, kışla-, fırınla-, horla-, gözle-, avla-, serinle-, gizle- 4- msa-/-mse-: Öyle kabul etmek anlamına gelen fiiller üreten bir ektir: azımsa-, küçümse-,gülümse- vb. 5- sa-/-se-: Türkçede isteme, arzulama, kabul etme anlamlarına gelen fiiller yapar: kutsa-, susa-, mühimse-, garipse-, umursa- vb. Fiilden İsim Yapan Ekler 1- a/-e: Türkçede kimi kelimelere gelerek yapım eki olan bu ek, zarf fiiller yapar. Yara, öte, erte, sapa vb. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 2- acak/-ecek:türkçede zarf fiiller yapan bu ek isimler yapar. Yiyecek, içecek, alacak,verecek vb. 3- ağan/-eğen: Bir işi çok yapma ve bunu alışkanlık hâline getirmeyi bildiren bir ektir:yatağan, keseğen, küseğen vb. 4- ak/-ek:karakter, yer, alet ve organ isimleri yapan oldukça işlek bir ektir: atak,barınak, kesek, ürkek, kavşak 5- alak/-elek: asalak, çökelek, yatalak 6- anak/-enek:gelenek, görenek, sağanak, yığınak vb. 7- arı/-eri: uçarı, göçeri 8- ası/-esi: geberesi, giyesi, kör olası. Göresi(m geldi) 9- baç/-beç: saklambaç, dolambaç 10- ce: dinlence, eğlence, düşünce 11- dık/-dik, -duk/-dük, -tık/-tik, -tuk/-tük: bildik, tanıdık 12- ga/-ge: bilge, dalga, kavurga, süpürge 13- gaç/-geç: süzgeç, yüzgeç, kıskaç 14- gan/-gen, -kan/-ken: çalışkan, alıngan, ısırgan, çekingen, kaygan 15- gı/-gi, -gu/-gü, -kı/-ki, -ku/-kü: burgu, baskı, sargı, vergi, sevgi, bilgi, görgü, kaygı 16- gıç/-giç, -guç/-güç: başlangıç, bilgiç, örgüç, sorguç 17- gın/-gin, -gun/-gün, -kın/-kin, -kun/-kün: gergin, yetişkin, kırgın, coşkun, üzgün 18- ıcı/-ici: dilenci, dikici, okuyucu, aldatıcı, bölücü 19- k: açık, alık, delik, kapak, ıslak, tarak, karışık 20- m: doğum, ölüm, yudum, kurum, dönüm, yapım, salkım, sunum, giyim (bir kerelik, bir ölçülük anlamları verir.) 21- ma/-me: basma, çelme, dolma, sürme, inme, okuma, kavurma 22- maca/-mece: bilmece, bulmaca, aldatmaca, atmaca 23- maç/-meç:yırtmaç, bulamaç 24- mak/-mek: çakmak, ekmek, tokmak, yemek 25- maz/-mez: görünmez, düşmez, kalkmaz, tükenmez Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 26- mış/-miş: dolmuş, durmuş, görmüş, geçirmiş 27- n: ekin, düğün, dolun, bütün 28- r/-ar/-er: keser, döner, benzer, yatır, yanar, yazar 29- ş, -ış/-iş, -uş/-üş: duruş, kalkış, bakış, gidiş, vuruş 30- t: geçit, umut, öğüt, yoğurt, tirit 31- tı/-ti, -tu/-tü: karartı, ürperti Fiilden Fiil Yapan Ekler 1- der/-dar-, -ter/-tar-: aktar-, gönder-, kaytar- 2- dır-/-dir-, -tır/-tir-, -dur/-dür-, -tur-/-tür-: aldır-, ezdir-, söndür-, uydur-, yüzdür-, bastır- 3- ele-/-ala: eşele, silkele 4- k-: kanık-, burk-, kalk-, silk- 5- l-: kırıl-, çakıl-, örül-, vurul-, çakıl-, deşil- 6- n-: bakın-, boşan-, bulun-, övün-, paslan-, savur- 7- r-, -er-/-ar-: aşır-, gider-, kaçır-, savur- 8- ş-: bakış-, çalış-, öpüş-, sürtüş-, tartış- 9- t-: parlat-, ürküt-, inlet-, fırlat-, başlat- Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 Özet Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri Türkçenin yapısı bakımından sondan eklemeli bir dil olduğu daha önceki ünitelerde açıklanmıştı. Sondan eklemeli dillerin temel özelliği kelimelerin köklerinin bulunması ve dilin, bu kökler üzerine getirilen ekler yardımıyla işletilmesidir. Türkçede bulunan kelime kökleri ise isim ve fiil kökleri olarak ikiye ayrılmıştır. Türkçede yeni kelimeler, kelime köklerine getirilen yapım ekleriyle yapılmaktadır. Bu ekler isimden isim, isimden fiil, fiilden isim ve fiilden fiil yapım ekleri olarak adlandırılmaktadır. Türkçede kelimelerin şahıs zaman ve benzeri çekimleri ise çekim ekleri kullanılarak yapılmaktadır. Çekim ekleri de isim ve fiil çekim ekleri olarak iki ana gruba ayrılmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. "Gözlemcilik" sözcüğünün kökü aşağıdakilerden hangisidir? a) Gözle b) Gözlem c) Göz d) Gözlemci 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birden fazla yapım eki almış sözcük kullanılmıştır? a) Utangaçlık nedir bilmeyen bir çocuktu. b) Basın tarihinde böyle olay yok. c) Eskiden yeni gelinler bir süre iş yapmazlarmış. d) Yazı yazmaya çok meraklıydı. 3. "Kitaplık - elmaları - kabakulak" sözcükleri için, sırasıyla aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? a) Türemiş - basit - birleşik yapılı oldukları b) Türemiş - birleşik - birleşik yapılı oldukları c) Basit - türemiş - birleşik yapılı oldukları d) Basit - basit - birleşik yapılı oldukları 4. Aşağıdaki sözcüklerden hangisi isimden türemiştir? a) Durak b) Görüş c) İnsanlık d) Öğrenci 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yansımadan türemiş bir sözcük vardır? a) İsmini sayıklayacağım ölene kadar. b) Bir takırtı duydu gecenin sessizliğinde. c) Sözcüğü doğru heceledi. d) Konu incelenecek, araştırılacak. Cevap Anahtarı: 1-C, 2-A, 3-A, 4-C, 5-B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

20 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Aksan, D. (1998). Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK. Gencan, T. N. (1979). Türk Dil Bilgisi. Ankara: TDK. Gülensoy, T. (2000).Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ. Güvenç, B. (1993).Türk Kimliği-Kültür Tarihinin Kaynakları. Ankara: Kültür Bakanlığı. Güvenç, B. (2002). Kültürün ABC si (2.Baskı). İstanbul: Yapı Kredi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20