2 Tung mobilya parcalan Anadolu'nun bircok miizesine dagilmis. durumdadir. Bunlann

Transkript

1 VAN MUZESI'NDEKI BIR GRUP TUNC MOBILYA AKSAMI VE BUNLARIN URARTU GOMU GELENEGI ILE ili KISi (Lev. XXIX-XXX) Dogu Anadolu'da yogun tahribata ugrayan alanlann ba inda Urartu mezarlari yer alir. Urartularin tapinaklar kadar kutsal saydiklari mezarlar kacak kazilarla soyularak tahrip edilmi tir. Boylece Urartu olii gomme gelenegine ait onemli bircok bulguyu bilimsel kazilarla tesbit etmek miimkun olamamt tir. Bu makalemizde ele alacagimiz mobilya aksamlari, mezar buluntulan icinde onemli bir grubu olugturmaktadir 1. Sadece yillan arasmda Van Muzesi envanterine giren tunc eserlerden 80 tanesinin, ah ap kismi parcalanmi durumda olan, masa, sehpa ve sandalye gibi ah ap mobilyalara ait oldugu anla ilmaktadir. Kagak kazilar sonucu soyulan Urartu mezarlanna ait bu tiir eserlerin bir kismi yurt icindeki degi ik miizelere satihrken 2, bir kismi da yurtdi ina cikartilmi tir 3. Yurt icinde kalan eserlerin bir bdliimiinu Van Miize Mudurliigii'nce satin alinmi ya ' Van Miizesi'ndeki tunc eserler ile ilgili 5ali malanmiz 1994 yilindan bu yana siirmektedir. Malzeme iizerindeki 9ah malanmda yardimci olan Van Miize Miidurii Ersin Kavakh ve Miize Ara tirmacisi Hanifi Biber'e te ekkur ederim. Bu makalede yillan icinde yaptigimiz cah malar sirasinda tesbit ettigimiz mobilya aksaminin bir boliimii sunulmaktadir. Makalede u kisaltmalar kullanilmi^tir: Darga 1992 : M. Darga, Hitit Sanati, Istanbul Genge 1979 : H. Genge, Nordsyrisch-siidanatolische Reliefs I-II, Kopenhag, Orthmann 1971 : W. Orthmann, Untersuchungen zur spathethitischen Kunst, Bonn 1971, Ozgiig 1969 : T. Ozgii?, Altintepe II. Mezarlar, Depo Binasi ve Fil Disi Eserler, Ankara Urartu :Urartu. A Metalworking Center in the first Millennium B. C. E. (Ed. R. Merhav), Kudus 1991, 2 Tung mobilya parcalan Anadolu'nun bircok miizesine dagilmis. durumdadir. Bunlann bir kismi da Elazig miizesinde bulunmaktadir. Bakiniz R. Yildinm, The Urartian Furniture Fragments in the Elazig Museum, Anatolian Iron Ages 3, The Proceedings of the Third Anatolian Iron Ages Colloquium Held at Van, 6-12 August 1990, (Ed. A. Cilingiroglu - D. French) Ankara, 1994, R. Merhav, "Secular and Cultic Furniture", Urartu, 246 vd, res. 1-7.

2 Z. Derin da miisadere yoluyla Muze'ye kazandinlmi tir. Van Miizesi'ndeki tung mobilya aksamlanni 5 grupta toplamak mumkiindur; 1. Dort ayakh masa ve sandalyelerin ayaklari arasindaki baglantiyi saglayan eklem yerlerindeki dikdortgen ya da yuvarlak kaplamalar ( iz. 1-3). Ah ap mobilya ayagmin ekline gore ko eli ya da silindirik yapilmi lardir. Pencere kepenkli tipte yapilanlan da vardir. Ozellikle sandalyelerin oturma kismina yakm yerde kullanilmis, olmahdirlar. 2. Masa ve sandalye ayaklarina gegirilen qenli bilezik ya da dortgen ekilli iki ucu acik kihflar ( iz. 4, Res. 1, 2). Bilezik eklmde olanlarin iki acik ucu di a kavislidir ve bunlar masa ayaklarinda siis elemani olarak kullamlmi tir. 3. Masa ve sandalye ayaklanndaki destek amagh yatay gubuklara gegirilen volutlii tung kaplamalar ( iz. 5, Res. 3). iki parcadan olu an kaplamalann on ve arka yiizleri koc boynuzu ya da Ion ba liklanmn voliitleri eklinde i lenip birbirlerine pergimlenmiêrdir. 4. Masa, sehpa, sandalye ayaklarina ve gikmtilara takilan bardak ya da boga toynagi eklindeki pabuglar (Qz. 6, 7, Res. 4, 5). Boga toynagi (boga tirnagi) eklindeki pabuclann yanlan ve tabani ayn levhalardan yapilip per9imlenmi tir. 5. Kelepgeler (Res. 6). iki ucunda cm capmda yuvarlak delikler bulunan "U" eklindeki kelepgeler, mobilyalar iizerinde i levsel amagla kullanilmi olmalidir. ôgunlukla tunc levhalann pergimlenmesi ile yapilmi olan mobilya aksamlan saglam durumdadir. Ezilmis, ya da kink durumda az sayida parga bulunmu tur. Tung aksamin mezar iginde ah ap mobilyalar iizerinde kullamldigini dii iinmekteyiz. Mobilyalann ah ap kisimlannin nemin ve topragin etkisiyle giiriimesi, metal aksamin ah aptan kolayhkla aynlmasina neden olmu tur. Mezarlan kazan defineciler de mobilyalann ah ap kisimlarim temizleyip tunc aksamini almi olmadirlar. Pargalar dikkatlice incelediginde pargalarin bir kismimn uzerindeki pergin ve givilerin (îz. 2, 6) varligi goriilebilir. ôgunlugu soyulmu olmasina ragmen Urartu mezannin bir kisminda mobilya aksamlarinin ele gegtigi bilinmektedir. Sozkonusu mezarhklardan biri, Adilcevaz H Kayaligi 1 no.'lu oda mezaridir. Mezarin iginde bir kismi boga ayagi eklinde i lenen ah ap mobilya pargalan bulunmuitur 4. ikiye aynlmi durumda bulunan iig ayakli yuvarlak kiigiik B. Ogiin, "Urartu Halk Mezarlan", Cumhuriyetin 50. Yddoniimu Anma Kitabi, Ankara 1974, 446; Die urartaischen Bestattungsbrauche, Studien zur Religion und Kultur Kleinasiens, Festschrift fur F. K. Dorner zum 65. Geburstag am 28 Februar 136

3 Van Muzesi'ndeki Bir Grup Tunq Mobilya Aksami bir masa, mobilya parcalan icinde en saglami olarak dikkati ceker. Kayalidere A mezannin odalannda bulunan mobilya parcalan da 5, mezardaki masa ve sandalye gibi birtakim a yalann varhgina i aret etmektedir. Soyulmu durumdaki Altmtepe mezarlarmda da dagilmis, durumda ah ap ya da metal mobilya parcalanna rastlanilmi tir. I No.'lu mezarin uc ni li iicuncii odasinin tabamnda kacak kazicilann dikkatini cekmedigi anla ilan bir grup keramik ve agac mobilya parcalan bulunmu tur 6. Yuvarlak kesitli, dort yiizeyli, kabartma merdiven motifli ve boga ayakli parcalar mezarda olasilikla bir yemek masasi ve sandalyesinin varligini ortaya koymaktadir. Altmtepe III No.'lu mezarin ( iz. 8 ) ilk odasinda da kapiya yakin bir yerde ayaklari giimiis, kapli iki sandalye tesbit edilmi tir 7. Odanin bati yansinda keramik ve iyi korunmus, bir agac masa ele gecmi tir. ikinci odada lahitlerin yaninda, ceviz agacindan iki masa 8, pisjnis, toprak kaplar, ithal oldugu dii uniilen fayans vazo ve tahrip olmu durumda aga mobilya pargalari bulunmu tur. Usiincu" odada ise iizerinde pi mi toprak kaplar bulunan dort ayakli ah ap bir masa vardir 9. Bilim adamlan tarafindan kazilan Adilcevaz, Kayalidere ve Altintepe'deki mezarlardan elde edilen bulgular, oda mezarlarin bazilarina olii ziyafeti ile ilgili olarak masa ve sandalyelerin koyuldugunu gostermektedir. ogunlukla ka?ak kazicilar tarafindan ortaya?ikartilan ve ah ap kisimlanna ait 50k az bilgiye sahip oldugumuz tung mobilya aksami, Urartu gomme geleneginin mezar icindeki ziyafet sofrasi uygulamasimn yeterince dikkate alinmayan kanitlan olarak goriilmelidir. Ele gecen pi mi toprak ve tunc kap parcalanndan da anla ilacagi gibi masalarin iizerine yiyecek ve icecekler birakilmi olmalidir. Urartu eserleri iizerinde genellikle arkahkli bir sandalye ve taht iizerinde ya da arkahksiz bir tabure iizerinde oturan ki iler onlerindeki masaya yonelmi durumda gosterilmistir (^!iz. 9). ^!e itli betimlemelerde oturan ve ayakta duran ki ilerin oniinde, iizerlerine yiyecek ve icecekler 7976, Ankara 1978, 663; Die urartaischen Graber in der Gegend von Adilcevaz und Patnos, The Proceedings of the X^International Congress of Classical Archaeology, Ankara 1978, 63, pi. 32, Abb , 21. * C. Burney, "A First Season of Excavation at the Urartian Citadel of Kayalidere". Anatolian Studies XVI, 1966, fig. 23, pi. 25, a-b. 6 Ozgiic. 1969, 13, fcev. XXI. 2-4, XXII. 1, dipnot Ozgiis, a.g.e., 20, Lev. XIX, Ozguc, a.g.e., 22, Lev. XX. 9 Ozguc, a.g.e., 24, res. 24, Lev. XX,

4 Z. Derin koyulan masalar 10 bulunur. Masanin iizerinde biiyiikge bir kabin igine Anadolu'da "agik ekmek" olarak adlandinlan ekmekler birakilmi tir. Ayni masa tizerine veya ikinci bazen de iigiincii bir masaya olasihkla iginde icecek bulunan kulplu testi, yiyecek bulunan ganak ve kaseler koyulmu tur. Biitiin Urartu mezarlannda oliiler igin ziyafet masalannin hazirlandigini soylemek zor olsa da, saglam durumda tesbit edilen ve soyulmadan agilan oda mezarda ele gegen buluntular, Urartu mezarlannda bu tiir uygulamanin varhgini ortaya gikartmaktadir. Van Miizesi'ndeki 50k sayidaki tung mobilya aksami bu durumu desteklemektedir. Olasihkla Urartu oda mezarlann bir kisminda, ozellikle gelir durumu yiiksek olan ve yonetimde yeralan ki ilere ait mezarlarda, oliilere zengin ziyafet sofrasi hazirlanmaktaydi. Kremasyon mezarlarda rastlanmayan ve daha gok yakmadan yapilan gomulere ait bir uygulama gibi diisundtigiimuz bu uygulamanin; Dogu Anadolu Erken Demir ag mezarlanndakilere oranla daha kapsamli ve ozenli oldugu anla ilmaktadir. Erken Demir ag mezarlannda olii yemegi uygulamasi olmakla birlikte mobilyalann kullanildigi mezarlara rastlanmami tir. Genellikle yiyecek ve igecekler kaplar iginde mezar zeminine oliiniin yanina birakilrm tir 1 ]. Orta Demir ag'da ise mezarlara olii igin yiyecek ve igecek koyma uygulamasinin donemin belli kesimindeki artan zenginlige uygun olarak devam ettigi anla ilmaktadir. Urartular doneminde bu uygulama, mezar iginde masa ve sandalye gibi mobilya aksaminin da kullanildigi Anadolu'nun en eski geleneklerinden biri olan "olii yemegi" 12 ekline donii mu tiir. Urartu rung levhalannda betimlenen sahnelerde oldugu gibi (Clz. 9), ki inin olumden sonraki ya aminda da yiyip igebilecegi du iiniilmii ve bu inanca uygun ortam hazirlamak istenmi tir. 138 Masa ve sehpa tipleri ile ilgili olarak bk. C. I ik, "Tische und Tischdarstellungen in der urartaischen Kunst", Belleten L.1986, 416 vd. Dogu Anadolu'da Erken Demir Qag'da olii gomme geleneginin onemli bir boliimiinii ziyafet torenleri olu^turur. Olasihkla kurban edilen hayvanlann bazi boliimleri ziyafet torenin ardindan kaplar iginde mezarlara birakilmi tir. Bu uygulamaya ili kin in situ buluntulara Karagiindiiz mezarlannda rastlanilmi tir: Bk. V. Sevin - E. Kavakh, "Van - Karagiindiiz Erken Demir agi Nekropolu Kurtarma Kazilan ", XVI. Kazi Sonuglan Toplantm I, Ankara 1995, 335 vd., res. 3. Olii Yemegi bolgelere gore cesjtli adlar almaktadir. Soz konusu adlardan bazilan; "ki, kirk yemegi, oliiniin kirki, kazma tikirtisi, can a i, zikkim yemegi, etmek" olarak bilinmektedir. H. Z. Ko ay, Anadolu'nun Etnografya ve Folkloruna Dair Malzeme, Alacahoyuk, Ankara 1951, 33; H. T. Okutan, ebinkarahisar ve Civan, Giresun 1949, 411; N. Ulug, Tunceli, Istanbul 1938, 110; A. R. Yalgin, Cenupta Turkmen Oymaklan, II, Ankara 1933, 76.

5 Van Miizesi'ndeki Bir Grup Tunc Mobilya Aksami Demir agi'na ait miihurler, steller, duvar resimleri, lahitler ile 13 tunc levhalar iizerinde betimlenen 14 ve oliiniin arkasindan verilen yemegi Mezarlarda oliilerin yaninda bulunan miihiirlerde, belki de moda niteliginde donemin sevilen motiflerinden biri olan, ziyafet sahneleri yeralmaktadir. Kargamis. yakminda Devehoyiik mezarhginda yakarak yapilmis, bir gomiiniin yaninda bulunan bir silindir miihiirde bu tiir bir sahne bulunmaktadir (P. R. S. Moorey, Cemeteries of the First Millennium B. C. at Deve Hoyuk, Oxford 1980, 108, pi. I. 449). Miihiirde betimlenen biri oturur durumda gosterilen iki figiirun yeraldigi ziyafet olayi da yapilan gomii toreninin bir parcasi olmahdir. Ziyafet sahneli miihurler Susa'daki mezarlarda da bulunmu tur. Susa'da 259 ve 119 No.'lu mezarlarda bulunan miihiirlerde de benzer ziyafet sahnelerinin yeralmasi, ayni zamanda ziyafet sahneleri ile olii ve old torenleri arasindaki ili kiyi aciklamasi acisindan onemli sayilmahdir (P. Amiet, Iranica Antique XV, 1980, 142 vd., No. 14, 18, 19 ve 20, pi. VI). Oliilerle ilgili ziyafet sahneleri mezarlarla ili kili bazi ta eserler iizerinde de betimlenmi tir. Uzerindeki ziyafet sahnesi ile Ahiram lahdi bu eserlerden biri olarak gosterilebilir (N. Jidejian, Byblos Through the Ages, Beyrut 1968, fig ; G. Hermann, Iraq LI, 1989, fig. 2). Taht ya da yiiksek bir sandalye iizerinde oturan bir eli ile lotus cicegi tutan sakali ki inin oniindeki masanin iizerinde yiyecekler bulunmaktadir. Malatya, Mara, Tell Rifaat ve Sakcagozii'nde bulunan K. Suriye mezar stellerinde goriilen yemek sahneleri de (Orthmann 1971, 42. c, f; 43i; 44g, fig. 45. a-b, d, f-g, fig. 46a-d, 47c-f, 48a, 5If) bu tiir betimlemelerin genellikle olii yemegi ile ili kili olabilecegini kaniflamaktadir. Hama'da bulunan bir mezar steli iizerinde (Genge 1979, Abb. 41; H. Inghalt, Rapport Preliminaire sur Sept. Campaignes de Fouilles a Hama en Syrie ( ), 1940, taf. 26), mezar sahibine torensel icerikli donuk bir atmosferde verilen ziyafet canlandinlmaktadir. Karatepe, Maras, ve Zincirli mezar stellerinde de benzer sahneler bulunur (P. Matthiae, Studi sui Rilievi di Karatepe (1963), Taf. V; Genge 1979, Abb. 37, 56, 119, 122; J. B. Pritchard, The Ancient Near East in Picture, New Jersey 1954, 325, fig. 630, 633; E. Akurgal, The Art of Hittites, Londra 1962, fig. 130; Darga 1992, fig. 263, 278, 279, 300, 301,304, 305, 306). Nerab'dan mezar stelinde yelpaze sallayan hizmetci kar isinda yiyen ve icen ki i yine ayni mezann sahibi olabilir (Genge 1979, Abb. 118; G. Cotenau, Les Antiquities Orientales, Paris, 1780, 17,no. 27). Bu ziyafet sahnesi ile ayni zamanda olen ki i de betimlemektedir. Zincirli yakinindaki Karaburclu ve Ordekburnu kokenli iki stelde de olii yemegi sahnesi yeralmaktadir (Orthmann 1971, Lev. 43i, 48g; Darga 1992, 311, fig. 299, 323, fig. 307). Urartu tun? kemerlerin ve kemer parcalarinin dini ve krali torenlere ili kin bilgi vermeleri a?isindan ozel bir yeri vardir. Sozkonusu kemer par?alari bazen friz bazen de kiiciik par?alar halinde kar imiza cikmalanna kar in bunlardan hangilerinin olii torenlerini icerdigini ya da bu torenlerde kullanildigini anlamak giictiir (Bk. A. Cilingiroglu, "Bir Urartu Kemer Parcasi Uzerindeki Ziyafet Sahnesi", Arkeoloji Dergisi, Ozel Sayi I, Erol Atalay Memorial, (Ed. H. Malay), 1991, 18, ek. 1, lev. VII). En azindan adak levhalannin ve kemerlerin bir kisminin olii ziyafetini betimlendigi soylenebilir. Bk. C. I ik, "Urartaisch-griechischer religionsgeschictlicher Gedankenaustausch, nach einer Darstellung", Belleten LIV. 1990, 22, Abb. 1; A. Ta yiirek, "Giyimli Adak Lc\ha\m",Belleten XLII, 1978, 210 vd., res. 22; H.- J. Kellner, Urartu. Ein wiederentdeckter Rivale Assyriens, Miinih 1976, 54, Abb. 52; "Grouping and Dating of Bronze Belts", Urartu, 293, Abb. 6; Gurtelbleche 139

6 Z. Derin temsil eden sahneler, olii gomme torenlerinin giiniimuze degin siiren ba hca uygulamalanndan biri olan olii ziyafetini yansitmaktadir. Mezarlarda ele gecen masa, sehpa ve sandalye gibi mobilya pargalari, sozii edilen buluntular iizerinde betimlenen sahnelerde goriilen olii yemegi torenlerinin Urartular tarafindan uygulandigini kanitlamaktadir. Sonucta cogu ka9ak kazilarda ele gecen bu tiir buluntularin Urartularin olii kultiine ait somut belgeler oldugunu soylemek mumkiindtir 15. Zafer Derin Ege Universitesi aus Urartu, Prahistorische Bronzefunde XII, 3, Stuttgart 1991, no. 282; P. Calmeyer, "Some Remarks on Iconography", Urartu, 316, fig Makaleye cizim ve fotograflan eklenen eserler unlardir: giz. 1 : Env. No giz. 2 : Env. No giz. 3 : Env. No giz. 4 : Env. No giz. 5 : Env. No , giz. 6 : Env. No giz. 7 : Env. No giz. 8 : Altintepe III No.'lu mezar, Ozgiic 1969, 22, fig. 18. giz. 9 : Gaziantep Miizesi Env. No Res. 1 : Env. No /8-12. Res. 2 : Env. No Res. 3 : Env. No Res. 4 : Env. No Res. 5 : Env. No Res. 6 : Env. No ,

7 o 2 3 H m 8 'S3 a =3 o 141

8 a c <L> Q N (X) 142