BiR URARTU KEMER PARQASI UZERINDEKi "ZIYAFET SAHNESi" * (Lev. VII)

Transkript

1 BiR URARTU KEMER PARQASI UZERINDEKi "ZIYAFET SAHNESi" * (Lev. VII) GunGmuzde Van B61ge Muzesinde VAN Envanter Numarasi ile sergilenmekte olan blr Urartu kemer parcasi ($ek.l ve Res. 1), uzerlnde yer alan bezemesl acismdan dikkat gekicidlr. Sozkonusu eser, uzerlnde "ziyafet sahnesi" olan tunc bir kemerin sag uc kismidir. Bugun elimizde olan bslumiin de alt kismi buyiik oranda tahribata ugramistir. Bu tahribat nedeniyle kemer pargasi iizerinde yer alan bazi motiflerin alt bolumleri tamamen yokolmustur. Birkac kez onanm g6ren ve belkl de sahip degistlren kemer iizerindeki percinler, ziyafet sahneslnin yeraldigi bslumun paralel nokta hatlanyla bezel! arka kisma daha sonra eklendigini goste'rmektedir. Eklenen bu parcanin bir baska kemere ait olmasi mumkundvir. Ana motifin arkasmda yer alan bezeme, noktalar lie suslenmis duzgun hatlardan olusmaktadirl. Bu bezeme tarzi ile ana motif stilistik agidan uyumsuzluk gfistermektedir. Kemerin kenarlan boyunca varolan delikler kemerin madeni bolumiinun deri iizerine tutturulabilmesi icin acilmistir. Ziyafet sahnesinln yer aldigi alan ikiye bslunmustur. Bas tarafta ince uzun dikdortgen bir pano icinde bir kutsal agac ve kutsal agacm iistunde yeralan gunes kursu betimlenmlstir. Ayni kutsal agac motifl ve gunes kursu kemerin diger ucunda da (sol basta) olmaliydi. Bu motifi simrlayan bordurun hemen yanina eklenen madeni bir halka kemerin diger ucundakl benzer bir halka ile birlikte toka gorevi yapmis olmahdir. Gunes kursu ziyafet sahnesinin betimlendigi alan icinde de vardir ve her ikisi de ayni Szelliktedir. Kutsal agac ve gunes kursu motifi bircok Urartu eserinde gsrulen giines kursu ve kutsal agac motifi ile aynidir 2. Eserin alt kismimn tahrip olmasma bagh olarak bu motif de biiyuk oranda yok olmustur. Ziyafet sahnesi tahtta oturan blrisine hizmet eden uc kisiden ve tahtta oturan kisiye sunulan yemek ve iceceklerin yeraldigi Ikl masadan olusmaktadir. Masanin 6nde olam uzerlnde yiyecek, arkada olanda ise * Bu eseri, Erol Atalay'in ilgi alaninin Onemli bir belumqnq olu turan "Mezar Stelleri" uzerindeki sahneler ile anlam agisindan benzer bulmamiz nedeniyle yaymlamayi uygun bulduk. l.bfiyle bezenmi Urartu kemerlerinin sayisi bir hayli fazladir. Bak: ATa^jnilrek, Urartu Kemerleri, Ankara (Bundan sonra: Tasyurek); O.Belli-H.Kellner, "Urartaische BronzegOrtel mit Inschriften", AnadoluArafttrmalanX, s.317 vd. Tafel I. 2. Benzer bir kutsal aga? ve hemen ustunde bir gqnes kursu motifl icin bak: S.Eichler, Gotter, Cenien und Mischwesen in der Urartaischen Kunst, s. 18, G.26, Berlin, 1984.

2 16 Altan Qilingiroglu f 0) y l-c 3 2 <u T3 '35 CD N 3 S a > o imtmw s:*ijri8*?m7

3 Bir Urartu Kemer Par^asi Uzerindeki "Ziyafct Sahnesi" 17 igecekler vardir. Sahnenin bos kalan iist kisminda bir giines kursu, iistte ise bir kartal ve bir boga motifi goriilmektedir. Kuyrugu sirt iizerinde kivrik olarak duran boga motifinin yakin benzerlerine Urartu tung eserleri iizerinde sik rastlanmaktadir 1. Boganm arkasmdaki kartal motifi de yine Urartu kemerleri uzerindeki motiflerden ve kemer tokalanndan bilinen bir motiftir 2. Ziyafet sahnesini tamamlayan ve tannya hizmet ettikleri anlasilan kisiler birbirlerinden farkhdir. Tahtta oturan kisiye yakm olammn boyu digerlerinden biiyiiktiir ve sol elinde bir kaseyi ileri dogru uzatmistir. Diger elinde ise belki kisa bir asa tutmaktadir. Ayak bileklerine kadar uzandigi belli olan mantosu iizerinde siisleme plakalan vardir. Bu kisinin basmda ziyafet sahnelerinde hizmet edenlerin kullanmadigi ve bir tanrisallik simgesi olan boynuzlu ve ponponlu bir bas giysisi vardir ve elinde tuttugu bir kase iginde tannya igki sunmaktadir. Hizmet eden diger kisilerin baslari agiktir. Her ikisinin de elleri ileri dogru uzatilmistir. Ortadaki figiir biiytik olasihkla bir kadmdir. Bu figiiriin elbisesi iizerinde de siisleme plakalan vardir 3. Sahnenin en gerisindeki figiiriin boyu hepsinden kiiguktiir. Kesinlikle bir hizmetkar olan bu kisinin ne tiir bir elbise giydigi anlasilamamaktadir. Ziyafet sahnelerinde yiyecek ve igeceklerin iki ayri masa iizerinde yeralmasi gok sik rastlanan bir motif degildir 4. Uglan kegi ayagi bigiminde biten iig ayakli masalann 5 onde olammn iizerinde biiyiik bir kap iginde Dogu Anadolu'da "agik ekmek" olarak adlandinlan ekmekler vardir. Arkadaki masa ise sadece igeceklere aynlmistir. Masa iizerinde iki farkli boyda tek kulplu iki igki kabi yer ahr 6. Aym masa uzerindeki iki kase ise igki sunmak igin olsa gerektir. 1. A.Cilingiroglu "Gaziantep Muzesinde Bir Urartu Kemeri", Anadolu Arastirmalan VII, 1979, s.49vd. 2. Ta yurek, Fig.8, Res Urartu sanatinda elbiselerin madeni plakalarla siislenmesi bilinen bir gelenektir. Buna ait yeni bir 6rnek igin bak: O.W.Muscarella, Bronze and Iron: Ancient Near Eastern Artifacts in the Metropolitan Museum of Art. s.430, Fig.577, New York, Uc masah bir ziyafet sahnesi igin bak: Tasyiirek, Fig.4, Res Ayaklan farkli olmasina karsin benzer bir masa icin bak: C.I ik, "Urartaisch- Griechischer Religionsgeschictlicher Gedankenaustausch, Nach Eier Darstellung", BelletenUV, 1990, s.15, Abb.l (Bundan sonra: Isik). 6. Olasihkla madeni olan benzer tek kulplu icki kaplan bir ba?ka Urartu ziyafet sahnesinde de vardir (Tasyurek, Fig.4, Res.21).

4 18 Altan Qilingiroglu Ziyafet sahnesinin en cmemli motifi siislii bir taht uzerinde oturan kisidir. Yiiksek arkahkli, kolluklu ve ayak taburesi 1 olan taht bir yiikseltinin uzerinde durmaktadir. Taht 2 uzerinde oturan kisi bir tann veya tannlastigma inamlan bir kisi olmalidir. Kisinin basindaki boynuzlu ve ponportlu tag bunu kanitlamaktadir. Tanrinin basi profilden, gozii ve kasi eepheden yapilmistir. Saglar tacin altmdan enseye kadar sarkmaktadir. Tanrinin basinin etrafmdaki oval bir nesneden disanya dogru yayilan uglan lale motifleriyle biten siisler vardir 3. Tann ayak bileklerine dek uzanan uzun bir manto giymistir. Manto uzerinde Urartu giyim geleneginde kadin elbiselerinde cok sik rastlanan kare bigimli plakalar ve omuzlarda mantoyu susleyen puskiillerf?) vardir. Tanrinin ayaginda Miinih 6rneginde oldugu gibi 4 sivri ayakkabilar olmalidir. ileri dogru uzatilan bir eli Hittit sanatinda da sik olarak rastlanan "kutsama" pozundadir. Diger eli ileriye dogru uzatilmistir. Tahtta oturan kisinin bir elinde. diger bircok ornekte rastlanildigi gibi, bir kasenin olmayisi ilginctir. Tanrinin her iki bileginde de birer bilezik vardir. inceledigimiz kemer parcasi uzerinde yaygm adiyla bir "ziyafet sahnesi" betimlenmistir. Tannlarm olumsuzliikleri dikkate almdiginda bu sahnenin bir "61u ziyafeti" degil tannya sunulan bir tiir "adak" merasimi oldugu benimsenmelidir. Sahne iginde yeralan kisilerden en az ikisi tanndir. Tahtta oturan kisi ve O'na bir kase iginde igki sunmakta olan kisi baslanndaki bas giysisinden anlasildigi gibi sadece tann olabilirler. Kemer uzerinde bu tanrilarin kimlikleriyle ilgili bilgi verebilecek bazi motifler bulmak mumkundur. Kemer uzerinde "atrubii" niteliginde bazi motifler vardir. Bunlann basinda giines kurslan, boga, kartal ve sua motifi sayilabilir. Bazi durumlarda tahtin kendisi de tannsalhk alameti olmasina karsm hangi tannyi ifade ettigi kesin degildir. Budin levhasi orneginde oldugu gibi bazi 1. Olasihkla madeni olan benzer tek kulplu igki kaplan bir ba ka Urartu ziyafet sahnesinde de vardir (Ta^yurek, Fig.4, Res.21). 2. Bir platform uzerinde duran taht Budin levhasi Cizerinde de vardir. Ancak burada platform ve taht bir boganin sirtinda durmaktadir (Bak.Dipnot 9). Budin levhasi Dzerindeki taht form acisindan yayinladigimiz tahta gok benzemektedir. 3. ua bigimindeki boyle motiflere bir iki ornekte rastlanilmasma kar m (Eichler. s.34, s.2) Urartu kemerleri Ozerinde yaygin degildir. Oval bir merkezden eikan ve uglan laleler ile biten ua motiflne ornek hatirlayamamaktayiz. Ancak lale moufleri gones kurslarmda kullamlmistir. 4. Isik, Abb.l.

5 Bir Urartu Kemer Par^asi Uzerindeki "Ziyafet Sahnesi" 19 durumlarda taht tannnin kutsal hayvani iizerinde durmaktadir. Bu durumda da tannnin klmligl kolayca anlasilabilmektedir. incelediglmiz kemer iizerlndekl gunes kurslari belli blr tannnin simgesl olmaktan gok bu kemerin ya da anlatilmak lstenen olaym tannsalligini gostermek igin kullanilmis olsa gerektir. Gunes kursunun Urartu'da belli bir tannyi simgelemekten cok tannsalligi simgeledigi akla daha yakindir 1. Bu durumda kutsal agacin ve iki hizmetkarm baslan iizerindeki gunes kurslan kemer iizerindeki kisilerin kimlikleri konusunda bize bilgi vermemektedir. iki masa arasindaki tannnin basinin iizerinde betimlenmis olan boga motifi Urartu sanatmda Teiseba'nin kutsal hayvanidir. Sozkonusu boganin iki masa arasindaki tannnin simgesi oldugu diisuniilebilir. Dogal olarak bu durumda bu kisinin erkek oldugu ve uzun elbiseler iginde gosterilebildigi kabul edilmelidir. Kutsal hayvani boga olan Teiseba'nin bu kemer iizerinde varligi benimsenirse tahta oturan tannnin Teiseba'dan daha yiice bir tann olmasi gereklidir. Urartu panteonunda Teiseba'dan daha yuce tek bir tann vardir. Bu durumda taht iizerinde Urartu panteonunun bas tanrisi Haldi'nin betimlendigini kabul etmek gerekebilir. Tann Haldi'nin kutsal hayvani olan aslan bu kemer iizerinde yoktur. Ancak kemer iizerinde yeralan kartal motifinin de bir simge oldugu diisuniilebilir. Yakindogu panteonlannda belli tannlann birden fazla simgesinin varligi billnmektedir. Goklere egemen olan tannnin bir simgesinin de kartal olabilmesi diisuniilebilir. Kemer iizerindeki kartahn tahtta oturan tannya yakin yapilmasinm nedeni belki de budur. Kemer iizerinde betimlenen boga ve kartal motiflerini sadece birer siis elemani olarak almak da miimkiindur. Bu durumda ortaya bir baska varsayim cikabilir. Tahtta oturan tann basinin etrafmdaki suadan anlasildigi gibi gunes tannsidir. Uclan lale ile biten sualar kemer iizerindeki giines kursunda da vardir. Bu durumda iki masa arasindaki tann adini bilemedigimiz daha kiigiik dereceli bir tann veya oldukten sonra tannlasan veya tannlasacagma inamlan bir kraldir. Bu kisinin arkasinda ise Urartu sanatmda ve cagdas 1. Qilingiroglu 1984, s.85; N.OzgOg, The Decorated Bronze Strip and Plaques from Altintepe" Mansel'e Armagan, s.847 v.d., Ankara, 1974.

6 20 Altan <?ilingiroglu komsu ulke sanatlannda orneklerine rastlamlan hizmetkarlar durmaktadir. Kemerin kink olan bu bolumiinde belki de kurbanlik bir hayvanin getirilisi betimlenmisti. incelenen kemer iizerinde resmedilen adak sahnesi Urartu sanatmda pek fazla rastlanmayan bir konuyu anlatmaktadir. Kemer pargasi uzerindeki tannlann kimliklerini kesin olarak saptamak mumkun olmasa bile bir tannnm bir baska tanriya adak sunmasi konusunu islemesi acismdan onemlidir. Kemerin uzun bir sure kullanildigi gecirdigi onanmlardan anlasilmaktadir. Kemerin ziyafet sahneli parcaya eklenmis olan kisim ile aym tarihte yapilmis olup olmadigi kesin degildir. Ancak her durumda ziyafet sahneli parca M.O. 8.yuzyihn ikinci yansmdan once imal edilmis olmamahdir. Izmir 1990 Altan Qilingiroglu