ESKİ KIRGIZCA. Ethem TENİŞEV (Çevirenler: Nurgül MOLDALİYEVA * Mayrambek OROZOBAYEV ** )

Transkript

1 ESKİ KIRGIZCA Ethem TENİŞEV (Çevirenler: Nurgül MOLDALİYEVA * Mayrambek OROZOBAYEV ** ) Özet: Bu çalışma, Kırgız dilinin tarihî grameri hakkındaki son bilimsel bilgileri içermektedir. Yazar, Eski Kırgızcayı rekonstrüksiyondan geçirmiş, Çağdaş Kırgızca dönemine varıncaya kadarki genel yapısını ve değişiminin genel seyrini göstermiştir. Anahtar kelimeler: Eski Kırgızca, Kırgız dili, rekonstrüksiyon, tarihî gramer. Old Kyrgyz Language Abstract: This study reviews the historical grammar of Kyrgyz and shows the general trends of change from old to modern Kyrgyz. Key words: Old Kyrgyz language, Kyrgyz, reconstruction, historical grammar. Ön Söz Eski Kırgızca tabiri tek bir anlamda değildir. Bu tabir, dilin genel statüsüyle, yani en basit anlamıyla dilin sözlü (konuşma) veya yazılı (edebî) şekliyle ilişkili olan iki durumu ifade etmektedir. Birinci durum, dilin tarihî gramerinin en eski devresi ve bu devrenin mevcut kurallara uygun olarak rekonstrüksiyondan geçirilmesidir. İkinci durum ise, edebî dil tarihinin üsluplarına uygun yazıtlardan çıkartılan uluslaşma devrine kadarki edebî dilin varyantlarından biridir. Dilin durumunu nitelemeye ilişkin paralel ve genel adlı açıklamalara herhangi bir şey engel olmasa da, bu tarihî-lengüistik usulleri kesin olarak sınırlandırmak gerekmektedir. Nitekim bu çalışma, bu esas üzerinde gerçekleştirilmiştir. * Yrd. Doç. Dr., Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyat Bölümü. nurgulmoldalieve@gmail.com ** Yrd. Doç. Dr., Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyat Bölümü. m.orozobaev@gmail.com 51

2 Eski Kırgızca Kırgızcanın Tarihî Grameri Kırgızların Merkezî Asya da ortaya çıkışı ve dili hakkındaki varsayımlara ilişkin delillerden biri de elimizdeki metinlerdir. Yenisey Kırgızları ile günümüzdeki Tiyanşan Kırgızlarının dilleri Türk dilleri ailesi içinde uzak akraba diller durumundadır. Eğer Yenisey Kırgızları ile Tyanşan Kırgızlarının birbirini takip eden ilişkisi gösterilebilirse, hiç şüphesiz ki etnik bağını da göstermek mümkün olur. Günümüzde Çağdaş Kırgızca, hem edebî hem de ağız dili olarak yeterli derecede bilinmektedir. Ancak tarih sahnesinden halkıyla birlikte silindiği için Yenisey Kırgızlarının konuşma dilinden (şivesinden) bahsetmek pek mümkün değildir. Bu durumda kaybolan dili yeniden kurmak en iyi yoldur. Artık dil biliminde ölü dilleri rekonstrüksiyondan geçirme çalışmaları ileri düzeydedir. 1 Bu lengüistik çalışmalar iki yönlü olabilir: Dilin bazı özelliklerini yeniden kurmak ve ses bilgisindeki bütün özellikler ile şekil bilgisindeki çekim sıralarını rekonstrüksiyondan geçirmek (yani bütün dili yeniden kurmak). Bu çalışmaların arasındaki farklılık yalnızca sayısı bakımından olup metotları ise aynıdır. Her şey kaynakların durumuna bağlıdır. Eğer kaynaklarda sadece bazı kalıtsal unsurlar korunuyorsa, o zaman dilin sadece bazı unsurlarını yeniden kurmak mümkün olur. Eğer kaynaklar bütün unsurları içeriyorsa, o zaman onların yardımıyla dil unsurlarının da büyük bir kısmı yeniden yapılandırılabilir. İkinci durumda, dil bilimci birbiriyle ilişkili olan birimleri inceleyerek rekonstrüksiyonun doğruluk ve güvenirliliğini yükselten oluşumların kendi aralarındaki bağ kurallarını kullanabilir. Eski Kırgızların günümüzde yaşamayan dilinin temel yapı unsurlarını rekonstrüksiyondan geçirme işleminde bu yol izlenmektedir. Eski Kırgızların (VIII-XII. yüzyıllardaki) edebî (ritüel) dili Yenisey Nehri havzasında bulunan runik yazıtlarından bilinmektedir. Sınıflandırma özelliklerine göre, Yenisey Kırgızcası d dili olmuştur (adaḳ ayak ve ḳod- koymak ). Edebî diller teorisi, edebî dilin her zaman konuşma diliyle örtüşmediğini tasdik etmektedir. Edebî dil, konuşma dil sistemine dayanabilir, ama uzak akraba veya bambaşka bir dil sistemine dayanamaz. Eski Kırgızların edebî ve konuşma dillerinin örtüşmediğini, ancak uzak akrabalık durumunda olduğunu tahmin etmek için gerekçeler mevcuttur. Buna göre, eğer edebî dil d dili olmuşsa, konuşma dili z dili olmuştur (azaḳ ayak, ḳoz- koymak ). Peki, eski Kırgızların konuşma dili nasıl bir dil idi? S. 1 Koerner, K. (1985), Reconstraction in Historical Linguistics, Ottava; Van Ginneken (1939), J. La Reconstruction Tipologique des Langues de l Humanite, Amsterdam; Juravlev, V. K. Neroznak, V. P. (1981), Problemı Rekonstruktsii Prayazıkovogo Sostoyaniya, Slavica. 52

3 Ethem TENİŞEV E. Malov, 1952 yılında Yenisey metinlerini yayımlayarak hiçbir Türkoloğun eski çağlardaki Kırgızların konuşma ve yazı dili arasındaki ilişkileri hakkında düşüncelerini söylemediklerini, bunun için hiç malzeme bulunmadığını yazmıştır. 2 Günümüzde böyle bir malzemenin mevcut olduğunu düşünüyorum. Eski Kırgızcayı rekonstrüksiyondan geçirmek için eski Kırgızların nesilleri olan Fu-yü (Çin deki) 3 vilayetindeki (Altay dan göç eden) Kırgızların dili her şeyden önce temel kaynaktır. Ayrıca Eski Kırgızlar tarafından benimsendiği şüphesiz olan Sarı Uygurca 4, akraba dillerden olan Hakas, Şor ve Çulım Türkçeleri de ek kaynaklardır. Böylece, kendi devletini kurarak hüküm süren (VII-VIII. yüzyıllarda) millet olan ve sonraki dönemlerde Hakas, Tuva, Kırgız vd. 5 Türk halklarıyla birlikte yaşayan Eski Kırgızların konuşma dili hakkında detaylı fikir edinmek için malzemeler yeterli görünmektedir. Bu durumda şunun gibi hedefleri belirlemek gerekir: 1. Eski Kırgızcanın fonetik ve morfolojik yapısının temel özelliklerini yeniden kurmak; 2. Eski Kırgızcanın Orta Kırgızcaya doğru gelişimini ve bu dillerin Çağdaş Kırgızcayla olan ilişkilerini izlemek; 3. Günümüzdeki Kırgızların millet olma sürecinde Eski Kırgızların temel teşkil etme imkânlarının ne derece olduğuna Çağdaş Kırgızcayı esas alarak cevap vermek. 6 Lehçe durumundaki Eski Kırgızcayı aşağıdaki yapısal özelliklerle nitelendirmek mümkündür. Fonetik açıdan: 1. Uzun ünlüler: ā, ī, ō, ū, ē, i, ȫ, ǖ. Uzun ünlüler Fu-yü Kırgızcasında görülmektedir: aas ağız, ciit delikanlı, müüs boynuz. 7 Bu tür (türemiş) uzun ünlüler Sarı Uygurca, 8 Hakasça 9 ve Şorcada 10 da bulunmaktadır. 2. Sıralı damak uyumu ve güçlü dudak uyumunun ilk belirtileri (geniş-düz ünlülerin yuvarlaklaşması). Bu ünlü uyumu Fu-yü Kırgızcasında 11 korunmuş- 2 Malov, S. E. (1952), Yeniseyskaya Pismennost Tyurkov: Tekstı i Perevodı, Moskova-Leningrad, s Zhen-hua, Hu- İmart, Guy, Fu-Yü Girgiz: A Tentative Description of the Easternmost Turkic Language, Univ. of Calif. at Santa Barbara; Tenişev, E. R. (1966), O Yazıke Kırgızov Uyezda Fuyuy (KNR), Vopr. Yazıkoznaniya, Sayı: 7, s Tenişev, E. R. (1976), Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka, Moskova; Malov, S. E. (1957), Yazık Jyoltıh Uygurov: Slovar i Grammatika, Alma-Ata. 5 Hudyakov, Yu. S. (1986), Kırgızı na Yeniseye, Novosibirsk, s Petrov, K. İ. (1961), Oçerki Feodal nıh Otnoşeniy Kırgızov v XV-XVIII vekah, Frunze,, s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s E. R. Tenişev, Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka, s Grammatika Hakasskogo Yazıka (1975), Moskova, s Dırenkovava, N. P. (1979), Grammatika Şorskogo Yazıka, Moskova, s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s

4 Eski Kırgızca tur. Ayrıca Sarı Uygurcada da görülmektedir. 12 Hakasçada ünlülerin damak uyumu kelimenin kökeninde ve eklerinde görülürken dudak uyumu u, ü dar ünlüleriyle sınırlı olup kelimenin sadece eklerini etkilemektedir. 13 Sıralı damak uyumu ve sınırlı dudak uyumu (sadece dar yuvarlak ve hece sonu) Şorca için de tipik bir özelliktir Kelime başındaki dar ve geniş ünlülerin önünde tonlu c ünsüzü bulunmuştur. Fu-yü Kırgızcasında: cir yer, cun- yıkanmak, ceerin ceylan, caan fil (nadiren). 15 Sarı Uygurcada ise ön sesteki y ünsüzü karakteristik bir özelliktir, ancak istisnai olarak c şeklinde sadece ince sıralı kelimelerin ön sesinde rastlanmaktadır (ciñne iğne ). 16 Görüldüğü üzere, Sarı Uygurcada y ünsüzü Eski Uygur Türkçesinden beri korunmaktadır. Hakasçada kelime başındaki ç ünsüzü ise c nın tonsuzlaşmış şeklidir. 17 Şorcada da kelime başında ç ünsüzü bulunmakta ve bazen (Kondum Nehri havzasındaki Şorcada) patlamalı m ünsüzüyle değişmektedir (m ok / çok yok ) (Kalın sıralı) geniş ünlüler önünde n ünsüzü yer almıştır. Ön sesteki n ünsüzüne Fu-yü Kırgızcasında rastlanmaktadır: nomurtġa yumurta, namūr yağmur, nan- dönmek. 19 Eski Uygur Türkçesine özgü olan bu özellik (y ~ n) Sarı Uygurcada mevcut değildir. Ön sesteki n ünsüzü Hakasça ve Şorcada da Fu-yü Kırgızcasındaki gibi aynı grup kelimelerde görülmektedir İç seste (isimlerde) tonlu z ünsüzü bulunmuştur. Bu pozisyondaki z, Fuyü Kırgızcasında mevcuttur: gozın tavşan, azah ayak. 21 Sarı Uygurcada: azġır aygır, pezıḳ büyük, ezer eyer. 22 Ayrıca Hakasça, 23 Şorca 24 ve Çulımcada 25 da görülmektedir. 6. İkincil uzunluğu doğuran tonlu ġ ünsüzü kelime içinde (iki ünlü arasında) düşmüştür. 26 İç sesteki ġ ünsüzü Eski Uygur Türkçesindeki şekliyle sadece Sarı Uygurcada korunmuştur: aġır ağır, aġıs ağız E. R. Tenişev, Story Sarıg-Yugurskogo Yazıka, s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s N. P. Dırenkova, age., s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s. 17, E. R. Tenişev, Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka, s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s N. P. Dırenkova, age., s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s. 37; N. P. Dırenkova, age., s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s E. R. Tenişev, Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka, s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s N. P. Dırenkova, age., s Biryukoviç, R. M. (1979), Zvukovoy Stroy Çulımsko-Tatarskogo Yazıka, Moskova, s Bk. K. Koerner, age. 27 E. R. Tenişev, Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka, s. 171,

5 Ethem TENİŞEV 7. Fiil köklerinin sonunda tonlu z ünsüzü yer almıştır. Bu pozisyondaki z ünsüzüne Fu-yü Kırgızcasında: giz- giymek ; 28 Sarı Uygurcada: ḳoz- dökmek, kez- giymek ; 29 Şorcada: kes- giymek 30 şekillerinde rastlanmaktadır. 8. Kelime sonunda tonlu ġ ünsüzü mevcut olmuştur. Son sesteki tonlu ġ ünsüzü Fu-yü Kırgızcasında: dah-daġ dağ 31 ; Sarı Uygurcada: yaġ yağ, taġ dağ ; 32 Şorcada taġ dağ, uluġ büyük, 33 Çulımcada: çazaġ yaya 34 gibi şekillerde geçmektedir. Morfolojik açıdan: 1. Çokluk ekleri: -lar/-ler, -dar/-der, -tar/-ter. Fu-yü Kırgızcasında çokluk ekleri morfolojik yolla oluşur: -lar/-lır, -dar/- dır, -tar/-tır. 35 Sarı Uygurcada bu sıraya ayrıca -n ünsüzüyle başlayan şekilleri da eklenir, ancak dar ünlülü şekilleri mevcut değildir: -lar/-ler, -dar/-der, -tar/-ter, -nar/-ner. 36 Hakasça ve Şorcada ise çokluk ekinin şekil sayısı daha azdır: -lar/-ler, -tar/-ter, -nar/-ner İyelik ekleri: Teklik Çokluk I. -ım/-um -bıs/-bus II. -ıñ/-uñ -ıñar/-uñar, -iñer/-üñür III. -ı/-sı, -u/-su -ı/-sı, -u/-su Fu-yü Kırgızcasında iyelik ekleri aşağıdaki gibidir: 38 I. - (ı) m - (ı) bıs II. - (ı) ñ - (ı) ñar/- (ı) ñır III. - (z) ı - (z) ı Sarı Uygurcada ise Çincenin etkisiyle iyelik eklerinin biçimi bozulmuş olup yalnızca II. ve III. şahısları kalmıştır: 39 I. -ñ II. III. -ñ teklik ve çokluk. -ı/-sı, -i/-si 28 Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s E. R. Tenişev, age., s N. P. Dırenkova, age., s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s E. R. Tenişev, age., s. 181, N. P. Dırenkova, age., s R. M. Biryukoviç, age, s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s E. R. Tenişev, Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka, s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s. 37; N. P. Dırenkova, age., s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s E. R. Tenişev, age., s

6 Eski Kırgızca I. şahıs iyelik eki (-m) sadece folklorik eserlerde görülmektedir. 40 Hakasçadaki iyelik ekleriyle Fu-yü Kırgızcasındaki iyelik ekleri örtüşmektedir. 41 Şorcada (Aşağı Mrass Nehri ağzı) ekteki ünlülerin yuvarlaklaşması görülür, çokluk II. şahıs iyelik eki ise -lar+ıñ 42 şeklinde yapılır. Ekteki ünlülerin yuvarlaklaşması Çulımcada da mevcuttur İsim çekimi: yalın, ilgi, yönelme, bulunma, çıkma durumu ekleri: 1) Fu-yü Kırgızcası, Sarı Uygurca, Hakasça, Şorca, Çulımca ve diğer Türk dillerindeki gibi Eski Kırgızcada da yalın durumun eki olmamıştır; 2) İlgi durumu ekleri: -nıñ/-niñ, -dıñ/-diñ, tıñ/-tiñ, -nuñ/-nüñ, -duñ/-düñ, -tuñ/-tüñ. Fu-yü Kırgızcasında ilgi durumu ekinin altı şekli vardır: -nıñ/-niñ, -dıñ/-diñ, -tıñ/-tiñ. 44 Sarı Uygurcada da ilgi durumu eki aynı şekillerde kullanılmaktadır. 45 Hakas edebî dilinde ilgi durumu ekinin iki varyantı mevcuttur: -nıñ/-niñ, -tıñ/tiñ. 46 Sagay ağzında bu sırayı -d ünsüzüyle başlayan -dıñ/-diñ ekleri tamamlamaktadır. Kaça ağzında ise ilgi durumu ekinin dar yuvarlak u, ü ünlülü -nuñ/-nüñ, -tuñ/-tüñ şekilleri de mevcuttur. 47 Şorcada ilgi durumu ekinin on iki varyantı vardır: -nıñ/-niñ, -nuñ/-nüñ, -dıñ/-diñ, -duñ/-düñ, -tıñ/- tiñ, -tuñ/-tüñ. 48 Çulımcada yarısı yuvarlak ünlülü olmak üzere sekiz varyantı görülmektedir. 49 3) Yönelme durumu ekleri: -ka/-ke, -ga/-ge, -a/-e. Fu-yü Kırgızcasında yönelme durumu ekinin geniş ve dar ünlülü şekilleri görülmektedir: -ga/-gı, -ha/-hı, -a/-ı. 50 Sarı Uygurcada altı varyantı mevcuttur: -ga/-ge, -ka/-ke, -ḳa/- ḳe. 51 Hakasça ve Şorcada yönelme durumu yukarıdaki gibi -ga/-ge, -ka/-ke, -a/-e 52 ekleriyle yapılmaktadır. Çulımcada da aynı ekler kullanılmaktadır. 53 4) Belirtme durumu ekleri: -nı/-ni, -dı/-di, -tı/-ti, -nu/-nü, -du/-dü, -tu/-tü. Fu-yü Kırgızcasında belirtme durumu -nı/-ni, -dı/-di, -tı/-ti 54 ekleriyle ifade 40 E. R. Tenişev, age., s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s N. P. Dırenkova, age., s R. M. Biryukoviç, age., s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s E. R. Tenişev, Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka, s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s N. P. Dırenkova, age., s Biryukoviç, R. M. (1979), Morfologiya Çulımsko-Tyurkskogo Yazıka, Moskova, I. Bölüm: Kategoriya İmeni Suçşestvitelnogo, s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s E. R. Tenişev, Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka, s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s ; N. P. Dırenkova, age., s R. M. Biryukoviç, age, I. Bölüm, s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s

7 Ethem TENİŞEV edilmektedir. Sarı Uygurcada da aynı ekler söz konusudur. 55 Hakasçada -dı/- di şekilleri yoktur. 56 Şorcada ise birçok varyantı bulunmaktadır: -nı/-ni, nu/-nü, -dı/-di, -du/-dü, -tı/-ti, -tu/-tü. 57 5) Bulunma durumu ekleri: -da/-de, -ta/-te. Fu-yü Kırgızcasında bulunma durumu ekinin dar ünlülü -da/-dı, -ta/-tı şekilleri de mevcuttur. 58 Sarı Uygurca, Hakasça ve Şorcada aynı ekler kullanılmaktadır: -da/-de, -ta/-te. 59 Çulımcada bulunma durumu eklerinin yarısı yuvarlak ünlülü olup sekiz varyantı vardır. 60 6) Çıkma durumu ekleri hem geniş, hem de dar ünlülü şekillerde olmuştur: -dan/-den, -tan/-ten, -nan/-nen ve -dın/-din, -tın/-tin, -nın/-nin. Fu-yü Kırgızcasında sadece dar ünlülü şekillerde kullanılmaktadır. 61 Sarı Uygurcada ise çıkma durumu eklerinin her iki şekli (geniş ve dar ünlülü) mevcut, ancak dar ünlülü şekline seyrek rastlanır. 62 Hakasça ve Şorcada bu durum ekleri geniz -ñ ünsüzüyle biter: -dañ/-deñ, -tañ/-teñ, -nañ/-neñ. 63 Bu özellik, Güney Sibirya yöresine özgü bir durumdur. Çulımcada çıkma durum ekleri sekiz varyantla ifade edilir: -dın/-din, -dun/dün, -tın/-tin, -tun/-tün. 64 Ele aldığımız dil ve lehçelerde daha başka durum ekleri de bulunmaktadır. Fu-yü Kırgızcasında yön gösteren -sar/-sarıh 65 eki mevcuttur. Hakasçada bu ekin dört şekli görülür: -sar/-ser, -zar/-zer. 66 Hakasçanın Kaça ağzında bu ek -sā/-sē, -zā/-zē 67 şeklinde kısalmıştır. Sagay ağzında ise bunun aksine -sarı/- seri, -zarı/-zeri 68 şekillerindedir. Söz konusu ekin buradaki -sarı şekli Eski Türkçe sarı 69 taraf kelimesinin ekleşmiş bir biçimidir. Ayrıca, Fu-yü Kırgızcası ve Hakasçada rastlanan bu yön gösterme ekindeki ses değişiklikleri Güney Sibirya ya özgü bir özellik olup Eski Kırgızcadan uyarlanmış olması mümkün değildir. 55 K. İ. Petrov, age., s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s N. P. Dırenkova, age., s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s E. R. Tenişev, Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka, s. 56; Grammatika Hakasskogo Yazıka, s ; N. P. Dırenkova, age., s R. M. Biryukoviç, age., I. Bölüm, s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s E. R. Tenişev, Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka, s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s ; N. P. Dırenkova, Ukaz. soç., s R. M. Biryukoviç, age., I. Bölüm, s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s Drevnetyurkskiy Slovar (1969), Leningrad. 57

8 Eski Kırgızca Bunun gibi farklılıklar Sarı Uygurca ve Şorcadaki kıyaslama (benzerlik bildiren) durumu -daġ/-deg, 70 Şorcadaki araç durumu -pıla/-pa 71 ve Çulımcadaki -bıla/-pıla 72 eklerinde görülmektedir. 4. Zaman çekimi: geçmiş zaman, şimdiki zaman ve gelecek zaman çekim ekleri. Geçmiş zaman eylemini ifade eden üç şekil vardır: 1) Görülen geçmiş zaman ekleri: -dı/-di/-du/-dü, -tı/-ti/-tu/-tü + şahıs ekleri (-m, -ñ; -bıs, -ñar), III. şahıs çokluk eki -ştı. Fu-yü Kırgızcasında görülen geçmiş zaman -dı/-di, -tı/-ti ekleriyle yapılır: 73 Teklik Çokluk I. bardım gittim bardıbıs II. bardıñ bardıñar III. bardı bardı (lar) ~ barıştı Sarı Uygurcada Çincenin etkisiyle şahıs çekimi kaybolmuştur. Şahıs çekimi analitik yapısına göre anlaşılmaktadır. 74 Hakasçadaki çekim örneği Fu-yü Kırgızcası çekiminin aynısıdır, ancak III. şahıs çokluk barıştı şekli yoktur. 75 Şorcada çekimlerdeki yuvarlaklaşmanın zayıf olduğu Kondum ve Yukarı Mrass bölgeleri dışında görülen geçmiş zaman ekinin yuvarlak ünlülü şekilleri de vardır. 76 2) Duyulan geçmiş zaman ekleri: -ıptır/-iptir, -uptur/-üptür + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). Fu-yü Kırgızcasındaki geçmiş zaman çekimi kısalmış şekilde kalıplaşmıştır: 77 Teklik Çokluk I. bartırmin gitmişim bartırbıs II. bartırsıñ bartırsıñar III. bartır bartır 70 E. R. Tenişev, Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka, s. 57; N. P. Dırenkova, age., s N. P. Dırenkova, age., s R. M. Biryukoviç, age., I. Bölüm, s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s E. R. Tenişev, Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka, s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s N. P. Dırenkova, age., s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s

9 Ethem TENİŞEV Ekin ilk biçimi bar- (kök) + ıp (zarf-fiil) + tur- (yardımcı fiil) + min (şahıs eki) şeklinde olmuştur. Fu-yü Kırgızcasında bu süreç aşağıdaki şekilde gelişmiş olabilir: barıpturmin >barıtturmin >barıtırmin >bartırmin (buradaki -p zarf-fiil eki kaybolmuştur). Sarı Uygurcada şahıs eklerinin eksik olmasından dolayı men satıptro ben satmışım şeklinde görülür. 78 Tam şekli -ıptır olan duyulan geçmiş zaman eki Hakasçada görülmeyen -tır şeklinde de gösterilir. 79 3) Görülen uzak geçmiş zaman ekleri: -ġan/-gen, -ḳan/-ken + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). Fu-yü Kırgızcasında görülen uzak geçmiş zaman çekimi şu şekilde oluşur: 80 Teklik Çokluk I. barġanmin gitmiştim barġanbıs >barġabıs II. barġanzıñ barġanzıñar III. barġan barġan Sarı Uygurcada görülen uzak geçmiş zaman çekimi sadece men oñşeġantro ben okumuştum şeklinde görülür. 81 Hakasçada görülen uzak geçmiş zaman -ġan/-gen (ġ, g, n ünsüzlerinin dışındaki tonlu ünsüzler ve ünlülerle biten gövdelerden sonra), -han/-ken (sonu tonsuz ünsüzlerle biten gövdelerden sonra) ve -an/-en (ġ, g, n ile biten gövdelerden sonra) ekleriyle yapılır. 82 Şorcada görülen uzak geçmiş zaman -ġan/-gen, -ḳan/-ken 83 ekleriyle oluşur. Çulımca için de aynı ekler söz konusudur. 84 4) Âdet edilen geçmiş zaman ekleri: -çuh/-çüh + şahıs ekleri (-pın/-sıñ; -pıs, -sıñar). Hakasçada bu zaman aşağıda çekim örneklerinde görüldüğü gibi -çıh/-çik, -ḉıh/-ḉik ekleriyle meydana gelir. 85 Teklik Çokluk I. tastaḉıhpın bırakırdım tastaḉıhpıs II. tastaḉıhsıñ tastaḉıhsar III. tastaḉıh tastaḉıhtar 78 E. R. Tenişev, Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka, s N. P. Dırenkova, age., s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s E. R. Tenişev, age., s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s N. P. Dırenkova, age., s Biryukoviç, R. M. (1981), Morfologiya Çulımsko-Tyurkskogo Yazıka, Saratov, 2. Bölüm, s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s

10 Eski Kırgızca Tuvacada da âdet edilen geçmiş zaman -çık eki ile yapılır. 86 Geçmiş zamanın bu türünün kökeni Eski Uygur Türkçesindeki bir çeşit geçmiş zaman bildiren -yuḳ ekiyle ilişkilidir. 87 Hakasça 88 ve Şorcadaki 89 -çañ geçmiş zaman eki, Hakasçadaki 90 -çathan görülen geçmiş zaman ekiyle Hakasçadaki 91 -ġalah ve Şorca 92 ve Çulımcadaki 93 -galaķ geçişli fiil ekleri bölgesel bir özellik olması nedeniyle Eski Kırgızcada mevcudiyeti söz konusu değildir. Şimdiki zaman hareketi şu şekilde ifade edilir: Günümüzdeki şimdiki zaman şeması: kök + zarf-fiil (-ıp) + yardımcı fiil (cur-/cat-/otur-/tur-) + zaman eki (-a) + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). Fu-yü Kırgızcasında şimdiki zaman çekimi şu şekilde oluşur: 94 Teklik Çokluk I. barturmin geliyorum barturbıs II. bartursiñ barturzıñar III. bartur bartur Bunun tam çekiminin şu şekilde olması gerekir: bar- gitmek, gelmek + -a eki + tur- durmak + -a eki + min >baraturamin >barturmin (vurgusuz durumda olan ikinci ve dördüncü hecelerdeki a düşmüştür). Sarı Uygurcada şimdiki zaman çekimlerinden biri men mañıppar ben geliyorum (şimdi) şeklinde yapılır. 95 Hakasçada şimdiki zamanın bu çekim türü -ça/-çe veya -çadır/-çedir 96 ve -a/-e + -dır/-dir 97 şeklinde görülür. Şorcada da şimdiki zaman çekimi çat-, tur-, odur-, çer- 98 yardımcı fiilleriyle yapılır. Fu-yü Kırgızcasında bardımin/bardamin (<barūdamın) 99, Sarı Uygurcada ġab/-gek 100 ve ōġan 101 şeklinde görülen şimdiki zamanın diğer çekimleri muhtemelen Eski Kırgızcada olmamıştır. 86 İshakov, F. G. Palmbah, A. A. (1961), Grammatika Tuvinskogo Yazıka: Fonetika i Morfologiya, Moskova, s Cusupakmatov, U. (1983), Otnoşeniye Kirgizskogo Yazıka k Sibirskim Tyurkskim Yazıkam, Frunze, s ; Baskakov, N. A. (1965), Forma Glagola na -çık/-çik, -çu/-çü v Hakasskom, Tuvinskom i Kirgizskom Yazıkah, Vopr. Tyurkologii, Taşkent. 88 Grammatika Hakasskogo Yazıka, s N. P. Dırenkova, age., s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s Grammatika Hakasskogo Yazıka,s N. P. Dırenkova, age., s R. M. Biryukoviç, age., II. Bölüm, s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s E. R. Tenişev, Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka, s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s N. P. Dırenkova, age., s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s E. R. Tenişev, age., s E. R. Tenişev, age., s

11 Ethem TENİŞEV Gerçekleşmesi beklenen hareketi (gelecek zaman) ifade etmek için şu şekiller kullanılmaktadır: 1) Kesin gelecek zaman ekleri: -a/-e + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). Fu-yü Kırgızcasında kesin gelecek zaman çekimi -i ekiyle yapılır: 102 Teklik Çokluk I. barim gideceğim baribis II. bariziñ bariziñar III. bari bari Hakasçada da zaman ekinden türemiş olan aynı şekildeki çekim görülmektedir (ancak şimdiki zaman için): ir: parim (<par-ır-bin) geleceğim ; pariziñ (par-ir-zıñ) vs ) Belirsiz gelecek zaman ekleri: -ar/-er + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). Fu-yü Kırgızcasında belirsiz gelecek zaman çekimi -ır ekiyle oluşur. 104 Teklik Çokluk I. gilirmin geleceğim gilirbis II. gilirziñ gilirziñir III. gilir gilir Sarı Uygurcada bu zaman çekimi için -ar/-er, -ır/ir, -r: men parar gideceğim 105 ekleri kullanılır. Bu çekimin aynısı Hakasça 106 ve Şorcada 107 da mevcuttur. Sarı Uygurcadaki 108 gelecek zaman -gış, -gı, -gır ve Şorcadaki 109 muhtemel gelecek zaman -gadır eklerinin Eski Kırgızcadan uyarlanmış olması mümkün değildir. Böylece Eski Kırgız konuşma dilinin (VIII-XII. yüzyıllarda) yapılanma sonucu ortaya çıkan yapısal çizgisi aşağıdaki şekillerde görülmektedir. Eski Kırgızcanın Fonetik Yapısı 1. Ünlüler kuramında ā, ī, ō, ū, ē, i, ȫ, ǖ uzun ünlüleri mevcuttur. Bunlar iki ünlü arasında yer alan ünsüzlerin erimesi ve bu ünlülerin birleşmesinden meydana gelen ikincil uzunluklardır. 102 Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s Hu Zhen-hua, Guy İmart, age., s E. R. Tenişev, age., s Grammatika Hakasskogo Yazıka, s N. P. Dırenkova, age., s E. R. Tenişev, age., s , N. P. Dırenkova, age., s

12 Eski Kırgızca 2. Ünlülerdeki damak uyumu, ilk hecedeki ünlüyü sonraki hecede uygun ünlünün izlemesiyle gerçekleşir. Dudak uyumu (geniş düz ünlülerin yuvarlaklaşması) henüz başlangıç devrededir. 3. Kelime başındaki dar ve geniş ünlülerden önce tonlu c ünsüzü bulunur. 4. Geniş ünlülerden önce n ünsüzü gelir: (ör.: namūr yağmur ). 5. Kelime içinde (isimlerde) tonlu z ünsüzü bulunur: (ör.: azak ayak ). 6. İki ünlü arasında yer alan tonlu ġ ünsüzünün erimesi uzun ünlülerin meydana gelmesini sağlamıştır. 7. Fiil köklerinin sonunda tonlu z ünsüzü bulunur: (ör.: koz- koymak ). 8. Kelime sonunda tonlu ġ ünsüzü bulunur: (ör.: tag dag ). Eski Kırgızcanın Morfolojik Yapısı 1. Çokluk şekli -lar/-ler, -dar/-der, -tar/-ter ekleriyle yapılır. 2. İyelik çekimi şu şekilde görülür: Teklik Çokluk I. -ım/-um, -im/-üm -bıs/-bus, -bis/-büs II. -ıñ/-uñ, iñ/-üñ -ıñar/-uñur, -iñer/-üñür III. -ı/-sı, -u/-su, -i/-si, -ü/-sü -ı/-sı, -u/-su, -i/-si, -ü/-sü 3. İsim çekiminde altı durum ve ekleri mevcuttur: Yalın durumu: eki yoktur. İlgi durumu: -nıñ/-niñ, -dıñ/-diñ, -tıñ/-tiñ. Yönelme durumu: -ġa/-ge, -ḳa/-ke, -a/-e. Belirtme durumu: -nı/-ni, -dı/-di, -tı/-ti, -nu/-nü, -du/-dü, -tu/-tü. Bulunma durumu: -da/-de, -ta/-te. Çıkma durumu: -dan/-den, -tan/-ten, -nan/-nen (-dın/din, -tın/-tin, -nın/-nin). 4. Zaman çekimi geçmiş, şimdiki ve gelecek zaman ekleriyle gerçekleşir. Geçmiş zaman ekleri: 1. Görülen geçmiş zaman ekleri: -dı/-di, -du/-dü, -tı/-ti, -tu/-tü + şahıs ekleri (-m, -ñ; -bıs, -ñar), III. şahıs çokluk eki -ştı (barıştı). 2. Duyulan geçmiş zaman ekleri: -ıptır/-iptir, -uptur/-üptür + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). 3. Görülen uzak geçmiş zaman ekleri: -ġan/-gen, -ḳan/-ken + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). 4. Âdet edilen geçmiş zaman ekleri: -çuh/-çüh + şahsı ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). Şimdiki zaman çekimi şu şekilde yapılır: kök + zarf-fiil (-ıp) + yardımcı fiil (cür-/cat-/otur-/tur-) + zaman eki (-a) + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). 62

13 Ethem TENİŞEV Gelecek zaman ekleri: 1. Kesin gelecek zaman ekleri: -a/-e + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). 2. Belirsiz gelecek zaman ekleri: -r, -ar/-er + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). XII-XIII. yüzyıllarda Eski Kırgızlar, düşmanları olan Hidan ve Nayman kabilelerinin baskısından dolayı batıya doğru göç etmişlerdir. Bu göç sürecinde Kırgızlar, diğer Türk halklarıyla, genellikle Kıpçak dilli Türk kavimleriyle ilişki kurmuşlardır. Uzun süre Altay da kalan Kırgızların Türk dilli Altay halklarıyla 110 da güçlü bağlantıları olmuştur. Dilsel etkileşimlerin sonucunda da Eski Kırgızcanın yenilenmiş temeli, yani Orta Kırgızca (konuşma dili) şekillenmiştir. Orta Kırgızcanın gerçek temsilcisi olarak Çin Cumhuriyeti Sincan-Uygur Özerk Bölgesi Lopnur Gölü civarındaki halkın dili görülmektedir. Lopnurların ataları, tahminen XIV-XV. yüzyıllarda karışık Kırgız-Altay kabilelerinden bölünerek güneydeki Turfan ve Hami bölgelerine göç etmişler, daha sonra da Lopnur Gölü nün batı kıyılarına gelip yerleşmişlerdir. Lopnurların dilini ilk olarak araştıran S. E. Malov Lopnurcanın Eski Kırgızların konuşma dili olduğunu tahmin etmiş ve hiçbir gerekçe göstermeden Lopnurcayı Sarı Uygurca ile birleştirmiştir. 111 Elbette ki, Lopnurlar ile Uygurların uzun süre bir arada yaşamaları Lopnurca üzerinde iz bırakmadan geçmemiştir. Bu izler, kelime başında y, kelime ortasında ve sonunda ġ ve III. şahıs gelecek zaman eki -ado/-edo şeklinde görülmektedir. Ancak Lopnurca, günümüzdeki görünümüyle Uygurcadan kolayca ayırt edilebilen karışık bir dildir. Eski Kırgızcanın özelliklerinin yanında Lopnurca ve Altaycanın dilsel malzemelerini de kullanarak Orta Kırgızcanın yapısal çizgilerini belirlemek mümkündür. Fonetik açıdan: 1. Uzun ünlüler: ā, ī, ō, ū, ē, i, ȫ, ǖ. Lopnurcada kelime içindeki ve sonundaki ġ, g ünsüzlerinin erimesinden meydana gelen ikincil uzunluklar mevcut değildir. Lopnurca, Uygurcanın kelime içinde ve sonunda ġ, g ünsüzlerinin bulunması özelliğini benimsemiştir. Eski Kırgızcadaki ünlü uzunlukları Altaycanın güney ağızlarında da aynı şekilde görülür: uul oğul, 112 uur ağır, 113 tuu dağ, 114 ayu ayı Yunusaliyev, B. M. (1955) Problema Formirovaniya Obşenarodnogo Kirgizskogo Yazıka, Vopr. Yazıkoznaniya, Sayı: 2, s Malov, S. E. (1956), Lopnurskiy Yazık, Frunze, s Baskakov, N. A. Toşçakova, T. A. (1947), Oyrotsko-Russkiy Slovar, Moskova, s Baskakov, N. A. Toşçakova, T. A. age. s Baskakov, N. A. Toşçakova, T. A. age., s Baskakov, N. A. Toşçakova, T. A. age., s

14 Eski Kırgızca 2. Tam damak uyumu ve güçlü dudak uyumu (düz geniş ünlülerin yuvarlaklaşması): Güçlü dudak uyumuna olan meyil Eski Kırgızca döneminde başlamıştır. Altaycanın güney ağızlarının etkisiyle Orta Kırgızcada geniş yuvarlak o, ö ünlülerinden sonra gelen geniş-düz a, e, ünlüleri yuvarlaklaşmıştır: Alt. togus dokuz, 116 bolbogondor olmayanlar. 117 Lopnurcada yuvarlak ünlülerden sonra yalnızca dar ünlüler değil, geniş ünlüler de yuvarlaklaşır: köñlök gömlek, 118 örtöndökö güvenlik görevlisi, 119 bolor olur Kelime başında dar ve geniş ünlülerden önce tonlu c ünsüzü gelmiştir. Bu Eski Kırgızcadaki c ünsüzüdür. Lopnurcada Uygurcanın etkisiyle ön damak y ünsüzü yerleşmiş, c ünsüzü ise bir takım kelimelerde korunmuştur: cañıla- yenilemek, 121 cigiyme yirmi, 122 cürü- yaşamak, yürümek. 123 Altaycanın güney ağızlarında kelime başında tonlu ď ünsüzü görülür: ďeti yedi, 124 ďok yok, 125 ďorgo yorga, rahvan Geniş ünlülerden önce gelen kelime başındaki n ünsüzü kaybolmuştur. Eski Kırgızcada kelime başındaki n mevcuttur. Lopnurcada n ünsüzüyle başlayan kelimeler genel olarak başka dillerden alınmıştır. Bu durum Altayca için de geçerlidir. Öyle görünüyor ki, Orta Kırgızcanın söz varlığında yeni bir yönelim gerçekleşmiş olup Eski Sibirya dilsel özelliklerinden uzaklaşarak Orta Asya dil yapısına yaklaşmıştır. 5. Kelime içindeki (isimlerde) tonlu z ünsüzü korunmuş, ancak bu bazı durumlarda Eski Kırgızcanın kalıtsal unsuru gibi görülür. Lopnurcanın söz varlığına ait yazmalarda z li kelimelere rastlanmamıştır. Aynı durum Altaycanın söz varlığı için de söz konusudur. Bu durumla ilgili bazı dayanaklar Çağdaş Kırgızcanın toponim (yer adları) ve etnonimlerinde (etnik adlar) görülür. 6. Tonlu ġ ünsüzü kelime içinde düşmüş, bunun sonucunda uzun ünlüler meydana gelmiştir. 116 Baskakov, N. A. Toşçakova, T. A. age., s Baskakov, N. A. Toşçakova, T. A. age., s Tenişev, E. R. (1963), O Diyalektah Uygurskogo Yazıka Sintszyana, Tyurkologiçeskiye İssldovaniya, M.; L., s Tenişev, E. R. agm., s Tenişev, E. R. agm., s Malov, S. E. (1956), Lopnurskiy Yazık, Frunze, s Malov, S. E. (1956), Lopnurskiy Yazık, Frunze, s Malov, S. E. age., s N. A. Baskakov, T. A. Toşçakova, (1947), Oyrotsko-Russkiy Slovar, Moskova, s N. A. Baskakov, T. A. Toşçakova, age. s N. A. Baskakov, T. A. Toşçakova, age., s

15 Ethem TENİŞEV Eski Kırgızcada da aynı şekildedir. İki ünlü arasındaki ġ ünsüzü, Uygurcanın etkisiyle meydana gelmiş bir kalıntı olarak yalnızca Lopnurcada görülmektedir: aġıl ekmek, saray, köy, 127 aġız ağız Fiil köklerinin sonundaki tonlu z ünsüzü sadece Eski Kırgızcanın kalıtsal unsuru olarak bulunur. 8. Kelime sonundaki tonlu ġ ünsüzünün kaybolmasıyla uzun ünlüler veya diftong oluşmuştur. Eski Kırgızcada kelime sonunda ġ ünsüzü mevcuttu. Uygurcanın etkisiyle Lopnurcada da kelime sonundaki ġ ünsüzü aynı şekilde görülmektedir: yaġ yağ, 129 taġ dağ. 130 Morfolojik açıdan: 1. Çokluk çekimi için a~e, o~ö ünlülü ve l~d~t~n ünsüzlü varyantlarıyla -lar eki kullanılmıştır. Eski Kırgızcada yalnızca düz ünlülü varyantları mevcuttur. Lopnurcada çokluk ekinin ünlüler uyumu ve ünsüzlerin benzeşmesi bakımından birçok varyantı bulunur. 131 Altaycada çokluk ekinin on iki varyantı vardır İyelik ekleri dar-düz ve yuvarlak ünlülü şekildedir: -m, -ñ, -ı/-sı, -bıs, -ıñar. Eski Kırgızcada da aynı iyelik ekleri kullanılmıştır. Aynı çekim Lopnurcada da mevcuttur İsim çekimi: yalın, ilgi, yönelme, bulunma, çıkma durumu. 1) Yalın durumu: eki yoktur. 2) İlgi durumu ekinin n~d~t ünsüzleri ile başlayan dar düz ve yuvarlak ünlülü on iki varyantı bulunmuştur. Eski Kırgızca için de aynı ekler söz konusudur. Lopnurcada ilgi durumu ile belirtme durumu ekleri örtüşmektedir. 134 Altaycada ilgi durumu eki sekiz varyantlı olup dar yuvarlak ünlülü varyantı yoktur ) Yönelme durumu ekinin ḳ~k~ġ~g ünsüzleri ile başlayan düz ve yuvarlak ünlülü on iki varyantı kullanılmıştır. 127 S. E. Malov, age., s S. E. Malov, age., s S. E. Malov, age., s S. E. Malov, age., s E. R. Tenişev, agm., s N. A. Baskakov, T. M. Toşçakova, age., s Asanaliyev, U. (1964), Lopnur Tilinin Grammatikalık Kıskaça Oçerki, Frunze, s E. R. Tenişev, agm., s N. A. Baskakov, T. M. Toşçakova, age., s

16 Eski Kırgızca Eski Kırgızcada yalnızca düz ünlülü varyantları vardır. Lopnurcada on iki; 136 Altaycada sekiz varyantlıdır ) Belirtme durumu ekinin n~d~t ünsüzleri ile başlayan düz ve yuvarlak ünlülü on iki varyantı olmuştur. Eski Kırgızcada da bunun aynısıdır. Lopnurcada belirtme durumu ekinin varyantları çoktur. 138 Altaycada ise altı varyantlıdır ) Bulunma durum ekinin n~d~t ünsüzleriyle başlayan düz ve yuvarlak ünlülü sekiz varyantı görülmüştür. Eski Kırgızcada yalnızca düz ünlülü varyantları mevcuttur. Lopnurcada düz ve yuvarlak ünlülü birçok varyantı bulunur. 140 Altaycada ise düz ve yuvarlak ünlülü sekiz varyantı vardır ) Çıkma durumu ekinin n~d~t ünsüzleri ile başlayan düz ve yuvarlak (sadece geniş) ünlülü on iki varyantı kullanılmıştır. Lopnurcada çıkma durumu ekleri Uygurcadaki 142 gibi sadece dar ünlülüdür. Altaycada ise söz konusu durum eki Güney Sibirya lehçelerindeki 143 gibidir. Çıkma durumunun geniş ünlülü şekilleri Eski Kırgızcada korunmuştur. 4. Zaman çekimi: geçmiş, şimdiki ve gelecek zaman. 1) Görülen geçmiş zaman ekleri: -dı/-di/-du/-dü ve -tı/-ti/-tu/-tü + şahıs ekleri (-m, -ñ; -k, -ñar); III. şahıs çokluk eki -ştı. Eski Kırgızcada I. şahıs çokluk -bıs ekinin dışında aynı çekim ekleri kullanılır. Altaycada da aynı çekim ekleri söz konusudur, ancak I. şahıs çokluk çekimi için hem -bıs eki, hem de -ḳ eki kullanılabilir. 144 Lopnurcada aynı çekim eklerinin yanında I. şahıs çokluk çekimi için yalnızca -ḳ eki geçerlidir ) Duyulan geçmiş zaman ekleri: -ıptır/-iptir, -uptur/-üptür + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). Eski Kırgızcada da aynı şekildedir. Altaycada geçmiş zaman tiplerinden biri -ıptur/-iptur + -dı eki + şahıs ekleri (-m, -ñ; -ḳ, -ġar), diğer bir tipi ise -ıptur/-iptür + -ur/-r eki + şahıs ekleri (-m, -ñ; -ḳ, -ġar) 146 yardımıyla oluşur. 3) Görülen uzak geçmiş zaman ekleri: -ġan/-gen, -ḳan/-ken, -ġon/-gin, -ḳon/-kin + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). 136 U. Asanaliyev, age., s N. A. Baskakov, T. M. Toşçakova, age., s U. Asanaliyev, age., s ; E. R. Tenişev, agm., s N. A. Baskakov, T. M. Toşçakova, age., s U. Asanaliyev, age., s N. A. Baskakov, T. M. Toşçakova, age., s U. Asanaliyev, age., s N. A. Baskakov, T. M. Toşçakova, age., s N. A. Baskakov, T. M. Toşçakova, age., s. 275, U. Asanaliyev, age., s N. A. Baskakov, T. M. Toşçakova, age., s

17 Ethem TENİŞEV Eski Kırgızcada aynı zaman ekleri mevcuttur. Altaycada da görülen uzak geçmiş zaman için aynı çekim ekleri kullanılır, ancak istisna olarak şahıs eklerinin iki şekli görülür: -ım, -zıñ; -ıbıs, -ıġar ve -m, -ıñ; -ıḳ, -ıġar ) Âdet edilen geniş zaman ekleri: -çuh/-çüh + şahıs ekleri (-pın, -sıñ; -pıs, -sıñar). Eski Kırgızcada âdet edilen geçmiş zaman aynı eklerle ifade edilmiştir. Altayca ve Lopnurcada -çuh geçmiş zaman eki görülmez. Şimdiki zaman çekimi şu sırayla yapılır: kök + zarf-fiil (-ıp) + yardımcı fiil (cür-/cat-/otur-/tur-) + zaman eki (-a) + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). Eski Kırgızcada da şimdiki zaman çekimi aynı şekildedir. Lopnurcada yatfiiliyle yapılmış şekli kaydedilmiştir: kilivyatado yapıyor. 148 Altaycada şimdiki zaman çekimi şu yardımcı fiillerle yapılır: ďur-/ďat-/otur-/tur- + zaman eki (-ır) + şahıs ekleri (-m, -ñ; -bıs, -ġar). 149 Gelecek zaman iki şekilde ifade edilmiştir: 1) Kesin gelecek zaman ekleri: -a/-e, -o/-ö + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). Eski Kırgızcada kesin gelecek zaman eklerinin sadece düz ünlülü iki varyantı kullanılmıştır. Lopnurcada bu zaman eklerinin hem geniş hem de dar ünlülü (ı, i, u, ü) şekilleri mevcut olup III. şahıs şekli tıpkı Uygurcadaki gibidir: ḳılado o yapacak, 150 kelädo o gelecek. 151 I. şahıs teklik ve çokluk gelecek zaman çekiminde ayrıca -di eki (Uygurcanın Kumul ağzındaki gibi) bulunmuştur: baradimän ben gideceğim 152 ve baralmaydibis biz gidemeyeceğiz. 153 Kesin gelecek zamanın bu şekli Altaycada da görülür: baradım ben genelde giderim, ben gideceğim 154 ve baradıbıs biz genelde gideriz, biz gideceğiz ) Belirsiz gelecek zaman ekleri: -r, -ar/-er, -or/-ör + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). Eski Kırgızcada belirsiz gelecek zaman ekleri sadece düz ünlülüdür. Lopnurcada bu zaman eklerinde geniş ve dar ünlüler mevcuttur: altun beyeyvis 147 N. A. Baskakov, T. M. Toşçakova, age., s E. R. Tenişev, agm., s N. A. Baskakov, T. M. Toşçakova, age., s U. Asanaliyev, age., s U. Asanaliyev, age., s E. R. Tenişev, agm., s E. R. Tenişev, agm., s N. A. Baskakov, T. M. Toşçakova, age., s N. A. Baskakov, T. M. Toşçakova, age., s

18 Eski Kırgızca biz altın vereceğiz, 156 yigit tuyuy (orda) yiğit durur. 157 Altaycada bu zaman çekimi kök + zaman ekleri (-r, -r/-er, -or/-ör) + şahıs eklerinden (-m, -ñ; -bıs, -ıġar) 158 oluşur. Genel olarak Orta Kırgızcanın (XIII-XIV. yüzyıllardaki) yapısal çizgisi şu görünümdedir: Orta Kırgızcanın Fonetik Yapısı 1. Ünlüler sisteminde uzun ünlüler ā, ī, ō, ū, ē, i, ȫ, ǖ (ikincil uzunluklar) bulunur. 2. Damak uyumunun yanında güçlü dudak uyumu da görülür (geniş ünlülerin yuvarlaklaşması). 3. Kelime başındaki dar ve geniş ünlülerden önce tonlu c ünsüzü bulunur. 4. Geniş ünlülerden önce gelen kelime başındaki n ünsüzü kaybolmuştur. 5. Kelime içindeki (isimlerde) tonlu z ünsüzü kalıtsal olarak muhafaza edilmiştir. 6. İki ünlü arasında yer alan tonlu ġ ünsüzü düşmüş ve uzun ünlülerin meydana gelmesini sağlamıştır. 7. Fiil köklerinin sonunda tonlu z ünsüzü kalıtsal olarak bulunur. 8. Kelime sonundaki tonlu ġ ünsüzünün kaybolması sonucunda uzun ünlüler veya diftong oluşmuştur. Orta Kırgızcanın Morfolojik Yapısı 1. Çokluk çekimi için a~e~o~ö ünlülü ve l~d~t~n ünsüzlü varyantlarıyla -lar eki kullanılmıştır. 2. İyelik çekimi dar-düz ünlülü -ım/-um; -ıñ/-uñ; -ı/-u; -bıs/-bus; ıñar/- uñar ekleriyle yapılmıştır. 3. İsim çekiminde altı durum vardır. Yalın durumu: eksizdir. İlgi durumu: -nıñ/-niñ/-nuñ/-nüñ; -dıñ/-diñ/-duñ/-düñ; -tıñ/-tiñ/-tuñ/-tüñ. Yönelme durumu: -ġa/-ge, -ḳa/-ke, -a/-e, -ġo/-gö, -ḳo/-kö, -o/-ö. Belirtme durumu: -nı/-ni, -dı/-di, -tı/-ti, -nu/-nü, -du/-dü, -tu/-tü. Bulunma durumu: -da/-de/-do-dö, -ta/-te/-to/-tö. Çıkma durumu: -dan/-den/-don/-dön, -tan/-ten/-ton/-tön. 4. Zaman çekimi, geçmiş, şimdiki ve gelecek zamandan oluşur. 156 U. Asanaliyev, age., s U. Asanaliyev, age., s N. A. Baskakov, T. M. Toşçakova, age., s

19 Ethem TENİŞEV Geçmiş zaman şekilleri: 1) Görülen geçmiş zaman ekleri: -dı/-di/-du/-dü, -tı/-ti/-tu/-tü + şahıs ekleri (-m, -ñ; -k, -ñar); III. çokluk şahıs eki -ştı. 2) Duyulan geçmiş zaman ekleri: -ıptır/iptir, -uptur/-üptür + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). 3) Görülen uzak geçmiş zaman ekleri: -ġan/-gen, ḳan/-ken, -ġon/-gön, -ḳon/-kön + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). 4) Âdet edilen geçmiş zaman ekleri: -çuh/-çüh + şahıs ekleri (-pın, -sıñ; -pıs, -sıñar). Şimdiki zaman çekimi şu şekilde yapılır: kök + zarf-fiil (-ıp) + yardımcı fiil (cür-/cat-/otur-/tur-) + zaman eki (-a) + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). Gelecek zaman şekilleri: 1) Kesin gelecek zaman ekleri: -a/-e, -o/-ö + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). 2) Belirsiz gelecek zaman ekleri: -r, -ar/-er, -or/-ör + şahıs ekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar). Kırgızların Altay döneminden sonra Tiyanşan bölgesine yerleşmesiyle Kırgız ulusu ve bölgesel ağız yapısı çerçevesinde Çağdaş Kırgız dili (günümüz Kırgızcası) yeniden şekillenmiştir. Kırgızlar Tiyanşan a belki daha önceden de 159 gelmiş olabilir, ancak esas yerleşim Altay döneminde gerçekleşmiş ve bununla birlikte Kırgızların etnik yapısı ve dili günümüzdeki görünümüne kavuşmuştur. Eski ve Orta Kırgızcanın fonetik ve morfolojik yapılarını karşılaştırarak yeniden şekillenmiş Çağdaş Kırgız edebî dilinin gelişim (temel ağızlara dayalı yeniden yapılanma) sürecini tetkik etmek mümkündür. Çağdaş Kırgızcanın Fonetik Yapısı 1. Eski ve Orta Kırgızcadaki ā, ī, ō, ū, ē, i, ȫ, ǖ uzun ünlüleri (ikincil uzunluklar) Çağdaş Kırgızcada tamamıyla muhafaza edilmiştir. 2. Eski Kırgızcadaki damak uyumu Çağdaş Kırgızcada da gücünü muhafaza etmiştir. Dudak uyumu Eski Kırgızcada sadece dar ünlülerde yayılmıştır. Ancak Altay devrinde Altay kavimlerinin dili, Eski Kırgızcadaki dudak uyumunun gelişim sürecinin başlamasında dürtücü etken olmuş ve bu süreç zamanla geniş düz ünlülerde de yayılmaya başlamıştır Barthold, V. V. (1963), Kirgizı, Soçineniya (makaleler), Moskova, C 2, 1. Bölüm, s ; Karayev, O. (1983), İstoriya Karahanidskogo Kaganata (X. yüzyıl ve XIII. yüzyılın başı), Frunze; Karayev, O. (1968), Arabskiye i Persidskiye İstoçniki IX-XII vekov o Kirgizah i Kırgizii, Frunze. 160 B. M. Yunusaliyev, age., s

20 Eski Kırgızca 3. Eski Kırgızcadaki dar ve geniş ünlülerden önce gelen tonlu c ünsüzü Orta ve Çağdaş Kırgızcada korunmuştur. 4. Geniş ünlülerden önce gelen Eski Kırgızcadaki n ünsüzü Orta Kırgızcada da, Çağdaş Kırgızcada da benimsenmemiştir: namūr yerine camgır yağmur. 5. Eski Kırgızcadaki kelime içinde (isimlerde) yer alan tonlu z ünsüzü Orta ve Çağdaş Kırgızcada tamamen y ünsüzüne değişmiştir: ayaḳ yerine azaḳ ayak. Bunun izleri Çağdaş Kırgızcada sadece aşağıdaki gibi bazı örneklerde görülmektedir: a) Yer-su adlarında (toponim): Izıḳ Köl (Çağ. Kırg. Isıḳ Köl) Kutsal Göl, 161 Izıḳ Ata (Çağ. Kırg. Isıḳ Ata) Kutsal Ata, Cazıḳ Bel Geniş Geçit. 162 b) Etnik adlarda (etnonim): azıḳ ayı ; 163 c) Genel söz varlığında: suu ḳuduḳ veya zuu ḳuduḳ (<ızıḳ ḳuduḳ) kutsal kuyu 164 ve boz cigit delikanlı (krş. boy cigit). 6. Eski Kırgızcadaki kelime sonundaki ġ ünsüzü Orta ve Çağdaş Kırgızcada sızıcılaşarak düşmüş, yerini de uzun ünlülere bırakmıştır: tō <*taġ dağ, cō <caġ <yaġ yağ. Çağdaş Kırgızcanın Morfolojik Yapısı 1. Çağdaş Kırgızcada çokluk çekimi, Orta Kırgızcadaki geniş ünlülerin yuvarlaklaşması sonucu ek varyantlar almış ve dolayısıyla on iki varyantta kullanılmaktadır: -lar/-ler, -dar/-der, -tar/-ter, -lor/-lör, -dor/-dör, -tor/-tör. 2. Çağdaş Kırgızcadaki iyelik çekimi Eski ve Orta Kırgızcadaki karşılıklarıyla tam olarak örtüşmektedir. 3. Eski Kırgızcaya kıyasla Altay devrinde durum eklerinin birçok fonetik varyantı gelişmiştir. Çağdaş Kırgızcada ilgi durumu ekinin dördü yuvarlak dar ünlülü olmak üzere toplam on iki varyantı vardır. Ekin sonundaki ñ ünsüzü n ye dönüşmüştür. Çağdaş Kırgızcadaki yönelme durumu eki Orta Kırgızcadaki: -ġa/-ge, -ḳa/-ke, -ġo/-gö, -ḳo/-kö, -a/-e, -o/-ö, belirtme durumu eki Eski ve Orta Kırgızcadaki: -nı/-ni, -dı/-di, -tı/-ti, -nu/-nü, -du/-dü, -tu/-tü, bulunma durumu eki ise Orta Kırgızcadaki: -da/-de/-do/dö, -ta/-te/-to/-tö şekilleriyle örtüşür. Çıkma durumu eki (Orta Kırgızcadaki gibi) sadece geniş ünlülü varyantlarını korumuştur: -dan/-den, -tan/-ten, -nan/-nen, -don/-dön, ton/-tön, -non/-nön. 4. Geçmiş, şimdiki ve gelecek zaman çekim şekilleri. 161 Umurzakov, S. (1983), S Çetıreh Storon Gorizonta, Frunze, s İsayev, D. İ. vd. (1962), Kırgızstandagı Geografiyalık Attardın Sözdügü (proje), Frunze, s Oruzbayeva, B. O. (1980) O Sobstvennıh İmenah v Epose Manas, Onomastiki Sredney Azii, Frunze, s Yudahin, K. K. (1985), Kirgizsko-Russkiy Slovar, Frunze, s. 437; Fakat zuu kelimesine başka yorumlar da getirilebilir: 1) Buda nın adlarından biri; 2) İbadethane: Erdene-zuu (B. Bazılhan, Mongol-Kazah Tol, Ulanbator, 1984, s. 265). 70

21 Ethem TENİŞEV Geçmiş zaman şekilleri: 1) Görülen geçmiş zaman -dı eki, Orta Kırgızcadaki şeklini tam olarak korumuştur (Eski Kırgızcada I. şahıs çokluk eki -bıs şeklindedir). 2) Duyulan geçmiş zaman -ıptır eki, Eski Kırgızcadan itibaren Orta ve Çağdaş Kırgızcada da bütünüyle korunmuştur. 3) Görülen uzak geçmiş zaman -ġan eki de Eski Kırgızcadan itibaren Orta ve Çağdaş Kırgızcada da tam görünümüyle korunmuştur. 4) Âdet edilen geçmiş zaman eki, Eski ve Orta Kırgızcadaki -çuh/-çüh şeklinden farklı olarak Çağdaş Kırgızcada -çu/-çü (<*-çüh) şeklini almış olup anlam bakımından kesin hareketi bildirmektedir. Şimdiki zaman şekilleri: Şimdiki zaman çekimi, Eski ve Orta Kırgızcadaki görünümünü aynı şekilde devam ettirmektedir. Gelecek zaman şekilleri: 1) Kesin gelecek zaman eki: -a. Bu çekimde Eski ve Orta Kırgızcadaki şema geçerlidir. 2) Belirsiz gelecek zaman eki: -ar. Eski ve Orta Kırgızcadaki gibidir. İnceleme sonucuna dayanarak Eski ve Orta Kırgızcanın akraba diller ile olan ilişkisinden dolayı temel fonetik yenilikler kazandığını söylemek mümkündür: dudak uyumu güçlenmiş, yani geniş ünlüler yuvarlaklaşmaya uğramış; kelime başındaki n ünsüzü kaybolmuş; kelime içindeki (isimlerde) tonlu z ünsüzü yeni kelime gruplarıyla beraber -y ye dönüşmüş (sadece kalıtsal şekilleri kalmıştır); kelime sonundaki ġ ünsüzünün erimesiyle uzun ünlü veya diftong oluşmuş; durum eklerinde geniş yuvarlak ünlülü eklerin eklenmesiyle sadece fonetik yenilikler görülür; zaman çekiminde geçmiş, şimdiki ve gelecek zaman ekleri kendi şekillerini korumuştur. Bunların hepsi Çağdaş Kırgızcada benimsenmiş ve gelişmiştir. Sonuç olarak şunlar belirtilebilir: 1) Lehçe özelliğindeki Eski Kırgız konuşma dili z li bir dil olmuş, böylelikle Fu-yü Kırgızcasına, aynı zamanda Sarı Uygurca, Hakasça, Şorca ve Çulımcaya yakın akraba durumundadır. 2) Çağdaş Kırgızcanın şekillenmesinde Eski Kırgızcanın büyük bir katkısı olmuş, demek ki Eski Kırgız halkı Tiyanşan Kırgızlarına katılmış olup Kırgızların bugünkü yapısını belirlemiştir. 3) Tarihçilere göre, Kırgızcanın tarihsel gelişim sürecini üç dönemde ele almak gerekir: Yenisey-İrtış Dönemi-Eski Kırgızca (VIII-XII. yüzyıllarda); Altay Dönemi-Orta Kırgızca (XIII-XIV. yüzyıllarda); Tiyanşan Dönemi-Yeni Kırgızca (XV-XVI. yüzyıllarda). 71

22 Eski Kırgızca 4) Eski Kırgızcanın değişiminde yuvarlaklaşma süreci ne kadar önemli rol oynadıysa da (ki genel olarak Altay da geçmiş), Orta Kırgızca, yani Altaycayı, Eski Kırgızcanın Çağdaş Kırgızcaya dönüşmesinde esas dönem olarak kabul etmek gerekir. 5) Elbette ki, şu ana kadar yapılan analizin ayrıntılı olduğunu söylemek mümkün değildir. Fu-yü Kırgızcası, Sarı Uygurca ve Lopnurca derinlemesine incelenerek gelecekte aydınlatılması gerekir. Aynı zamanda Hakasça, Şorca ve Çulımcanın dil malzemeleri, ayrıca Kırgızcanın da bazı kelimeleri ele alınmalı, yani bu konuda monografik incelemeler yapılmalıdır. 6) Eski Kırgızcayı, ayrıca ünlülerdeki dudak uyumu, kelime içinde (isimlerde) ve fiil gövdesi sonunda gelen y z uygunluklarına göre Manas Destanı nın diliyle karşılaştırmak gerekir. Destanın malzemesi de Eski Kırgızcanın Çağdaş Kırgızcaya dönüşüm sürecinin incelenmesine ışık tutabilir. 7) Etnik-genetik özelliklerin sonuçları tarihî, etnografik ve arkeolojik malzemelerle pekiştirilmiş olmalıdır. Kırgızstan Madaniyatı (1988, Sayı: 36) gazetesinde yayınlanan Çolponbay Nusupov un Kırgızdar Kaydan Taragan (Kırgızların Menşei Nedir) adlı makalesinde İstoriya Kirgizskoy SSR (Kırgız SSC Tarihi) kitabının I. cildinin (4. baskı, 1984) bazı editörleri eleştirilmiş ve bazı tavsiyeler yapılmıştır. B. M. Yunusaliyev in şeması tarafımızdan kabul görmektedir. Ancak dil malzemeleri şu ana kadar sadece Tiyanşan ve Altay Dönemi nin aydınlatılmasında yeterli olmuş; Yenisey Dönemi ndeki Kırgızca ve Altayca ile ilgili bilgiler aydınlatılamamıştır. Bu da Nusupov un Yenisey Kırgızlarının sadece Hakaslarla ilişkisinin olduğunu düşünmesine neden olmuştur. Metnin Rekonstrüksiyonu Manas Destanı ndan (4. kitap, M, 1995) alınan metin parçası aşağıda iki ayrı kesit şeklinde (Eski ve Orta Kırgızca metin olarak) rekonstrüksyondan geçirilmiştir. Metnin esasını fonetik ve morfolojik özellikler oluşturur. Kırgızcanın söz varlığı henüz tarihsel kesit olarak rekonstrüksyona uğramamıştır ve bu nedenle metinleri rekonstrüksyondan geçirme tamamen şartlı karakteristik özellikleri taşır. I. Eski Kırgızca: Akimsingen kankorga Mintip bir kozaluk bilinip. Kırk cigitin kızratıp, Kız-katının ıglatıp, Kısıragın tuylatıp, Boşaganın çıyratıp, 72

23 Ethem TENİŞEV Bosagasın kızratıp, Bozdagı malın cıgnatıp, Boz uglanın ıglatıp, Bolbagan köyge salalı! Orta Kırgızca: Akimsigen kankorgo Mintip bir koyoluk bilinip! Kırk cigitin kızratıp, Kız-katının ıglatıp, Kısıragın tuylatıp, Boşogonun çıyratıp, Bosogosun kızratıp, Bozdogu malın cıgnatıp, Boz ulanın ıglatıp, Bolbogon köygö salalı! Çağdaş Kırgızca: 400. Akimsigen kankorgo Mintip bir koyoluk bilinip! Kırk cigitin kıyratıp, Kız-katının ıylatıp, Kısıragın tuylatıp, Boşogonun çıyratıp, Bosogosun kıyratıp, Bozdogu malın cıynatıp, Boz ulanın ıylatıp, Bolbogon köygö salalı! (S 19) Tercümesi: Böbürlenen hünkâra, Böylece bir görünelim! Kırk yiğidini yok edip, Kadın-kızını ağlatıp, Kısrağını yerinden oynatıp, Gevşeyenini çevirip, 73