Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ KENTSEL DÖNÜŞÜM PROJELERİNİN MEKÂNSAL VE SOSYO-EKONOMİK ETKİLERİ: DİYARBAKIR İLİ SURİÇİ BÖLGESİ ÖRNEĞİ Funda ÇATALBAŞ TAŞINMAZ GELİŞTİRME ANABİLİM DALI ANKARA 2011 Her hakkı saklıdır

2 ÖZET Yüksek Lisans Tezi KENTSEL DÖNÜŞÜM PROJELERİNİN MEKÂNSAL VE SOSYO-EKONOMİK ETKİLERİ: DİYARBAKIR İLİ SURİÇİ BÖLGESİ ÖRNEĞİ Funda ÇATALBAŞ Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Taşınmaz Geliştirme Anabilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Nihan ÖZDEMİR SÖNMEZ Kent mekanları, zaman içerisinde aşırı nüfus yığılmaları, ekonomik sebepler, sosyal gelişimdeki yetersizlik, yanlış yer seçimi, doğal afetler, çarpık yapılaşma gibi çeşitli sorunlar yüzünden yıpranır ve köhneleşir. Tarihi kentlerimizdeki korunması gerekli alanlardan biri olan kentsel sit alanları köhneme sorunları ile karşı karşıya kalmaktadır. Bu durum planlama esaslarına bağlı kalarak yeniden yapılandırılmayı sağlamak için kentsel dönüşüm konusunu gündeme getirmiştir. Ülkemizde ve dünyada, yenileme, dönüşüm ve iyileştirmeye yönelik birçok proje örneği mevcuttur. Bu projeler, amaçları, uygulama biçimleri, örgütlenme modelleri ve sonuçları bakımından çeşitlilik göstermektedir. Kentler kültürel, sosyal, ekonomik ve fiziksel güçlerin etkileşiminin bir sonucudur. Ülkeler bu sosyal, ekonomik, fiziksel ve kültürel değişimlere ayak uydurmak, ortaya çıkan kentsel sorunları gidermek ve yeni ihtiyaçları karşılamak amacıyla kentsel politikalar geliştirmektedir. Kentsel dönüşüm, ekonomik etkinliğini, sosyal fonksiyonlarını ve fiziksel kalitesini kaybetmiş kentsel mekânların yeniden geliştirilmesini amaçlamaktadır. Bu tez çalışması, kentsel dönüşümün mekânsal ve sosyo-ekonomik etkilerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışma alanı olarak kentsel dönüşüm projesi örneklerinden Diyarbakır tarihi Suriçi Bölgesi seçilerek, bu bölgede uygulanmakta olan kentsel dönüşüm projesinin mevcut durumu, mekânsal ve sosyo-ekonomik etkileri üzerine değerlendirme yapılmıştır. Diyarbakır da kentsel dönüşümün; alandaki çarpık yapılaşmaların temizlenmesi ve tarihi yapılarda restorasyon çalışmaları ile alanın turizme kazandırılması, alanda yerleşik halkın değişmesi, taşınmaz fiyatlarında ve kiralarda artış, alanda yer seçme talebindeki artış şeklinde mekânsal ve sosyo-ekonomik etkileri olacağı öngörülmektedir. Ekim 2011, 168 sayfa Anahtar Kelimeler: Kentsel dönüşüm, mekânsal ve sosyo-ekonomik etkiler, Diyarbakır Suriçi Bölgesi. i

3 ABSTRACT Master Thesis SPATIAL AND SOCIO-ECONOMIC IMPLICATIONS OF THE URBAN TRANSFORMATION PROJECTS: A CASE OF SURİÇİ REGION OF DİYARBAKIR PROVINCE Funda ÇATALBAŞ Ankara University Graduate School Natural and Applied Sciences Department of Real Estate Development Supervisor: Asst. Prof. Dr. Nihan ÖZDEMİR SÖNMEZ Over time, urban places frayed and got old because of various problems such as excessive population concentration, economic reasons, social inability, wrong site selection, natural disasters and unplanned construction. One of the areas to be preserved is urban sites of our historic cities where problems of gotting old have been accumulated over time. This situation brought the issue of urban renewal to ensure that adhering to the principles of the restructuring plan. There are available sample aimed at improving renovation, conservation and many projects in our country and the world. These projects show diversity in terms of objectives, application forms, organizational models and the results. Cities are the results of he social, economical, physical and cultural interactions. Countries have developed urban policies for urban areas where they have experienced social, economic, physical and cultural changes not only to keep pace with this changes and solve urban problems revealed after these changes but also to provide new urban requirements. Urban regeneration re-aims the development of urban spaces which had lost economic efficiency, social functions and physical quality. This thesis aims to explore spatial and socio-economic implications of urban transformation in the case of historical Suriçi region of Diyarbakır province. It is expected that spatial and socio-economic implications in the form of cleaning crooked constructions and restoration of historic structures in the area will bring about development in tourism sector, a change in the resident population, increase in real estate prices and rents and an increase in demand for choice in the area. October 2011, 168pages Key Words: Urban Transformation, Spatial and Socio-Economic Implications, Diyarbakır Suriçi Region. ii

4 TEŞEKKÜR Tez çalışmalarımı yönlendiren, araştırmalarımın her aşamasında bilgi, öneri ve yardımları ile desteğini, bilgisini ve sevgisini benden esirgemeyen danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Nihan ÖZDEMİR SÖNMEZ e (Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Taşınmaz Geliştirme Anabilim Dalı), Yüksek lisans programı süresince her türlü desteklerini benden esirgemeyen değerli bölüm başkanımız Sayın Prof. Dr. Harun TANRIVERMİŞ e (Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Taşınmaz Geliştirme Anabilim Dalı), Değerli hocam Sayın Prof. Dr. Gülseven UBAY TÖNÜK e (Gazi Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Anabilim Dalı), Taşınmaz Değerleme Anabilim Dalındaki değerli bölüm hocalarıma ve Çalışmalarım süresince birçok fedakarlıklar göstererek beni destekleyen sevgili eşim ve kızıma en derin duygularla teşekkür ederim. Funda ÇATALBAŞ Ankara, Ekim 2011 iii

5 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii ŞEKİLLER DİZİNİ... vii ÇİZELGELER DİZİNİ... ix 1. GİRİŞ Çalışmanın Amacı Çalışmanın Kapsamı Literatür Özeti Kentsel sit alanındaki ve tarihi alanlardaki kentsel dönüşüm araştırmaları Kent merkezleri ve köhneme sorunları yaşayan alanlardaki kentsel dönüşüm çalışmaları Kent dönüşüm projelerindeki süreç, aktörler, uygulama araçları ve toplumsal etkiler ile ilgili çalışmalar Araştırmanın literatüre katkısı ve önceki çalışmalardan farklı yönleri Materyal ve Yöntem KENTSEL DÖNÜŞÜM KAVRAMI Kentsel Dönüşümün Tanımı ve Önemi Kentsel Dönüşümün Amacı Kentsel Dönüşüm Yöntemleri Yeniden geliştirme Rehabilitasyon Entegrasyon Yeniden canlandırma Kentsel koruma Soylulaştırma Sağlıklaştırma Kentsel yenileme Tarihi Kent Merkezlerinde Kentsel Dönüşüm DÜNYADA VE TÜRKİYE DE KENTSEL DÖNÜŞÜM UYGULAMALARI Dünyada Kentsel Dönüşüm Uygulamaları iv

6 3.1.1 Lübnan Solidere (Beyrut tarihi kent merkezi) kentsel dönüşüm projesi Brezilya Rio kenti gecekondu sağlıklaştırma programı Türkiye de Kentsel Dönüşüm Uygulamaları Ulus tarihi kent merkezi yenileme alanı projesi Antalya Kaleiçi kentsel dönüşüm projesi Dünyada ve Türkiye de Kentsel Dönüşüm Uygulamalarının Karşılaştırılması DİYARBAKIR İLİ SURİÇİ BÖLGESİ Diyarbakır Surlarının Tarihçesi ve Suriçi Bölgesinin Kentteki Konumu Suriçi Bölgesinin Genel Özellikleri Suriçi Bölgesinin Tarihi Gelişimi ve Planlama Süreci Suriçi Bölgesi planlama süreci yılı nazım imar planı kararları yılı uygulama imar planı kararları yılı nazım imar planı kararları yılı uygulama imar planı kararları Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 1/25000 nazım imar planı Kentsel Sit Alanlarında Koruma Amaçlı İmar Planı Uygulamaları Diyarbakır Suriçi Bölgesi koruma amaçlı imar planı yılı koruma amaçlı imar planı kararları Diyarbakır Suriçi Bölgesi koruma amaçlı imar planı revizyonu Diyarbakır Suriçi Bölgesi hakkında genel değerlendirmeler ALAN ÇALIŞMASI: DİYARBAKIR TARİHİ SURİÇİ BÖLGESİ KENTSEL DÖNÜŞÜM PROJESİ Planlama Alanının Mevcut Durumu Planlama alanının mekânsal ve sosyal durumu Anket Çalışmasından Elde Edilen Sonuçlar Suriçi Bölgesi nüfus ve hanehalkı bilgileri Suriçi Bölgesi mülkiyet durumu Suriçi Bölgesi sosyo-ekonomik göstergeler Suriçi Bölgesi göç durumu ve yaşayanların Suriçi ni tercih nedenleri Suriçi Bölgesinde yaşayanların memnuniyet derecesi Suriçi Bölgesi komşuluk ilişkileri v

7 5.2.7 Suriçi Bölgesi kullanıcılarına göre alanın hangi açılardan değerli bulunduğu Suriçi Bölgesi kullanıcılarına göre alanı korumanın faydalı olup olmadığı Alanda korumaya yönelik karar verme ve uygulama süreçlerinde halkın katılım seviyesi (alan kullanıcılarının görüşleri) Alanda faaliyetlerinden ve davranışlarından memnun olunmayan kesimler Suriçi Bölgesinde en fazla nelere ihtiyaç duyulduğu Diyarbakır Suriçi Bölgesi nde Gecekondulaşma ve Suriçi Bölgesi nin Kentsel Dönüşüm Potansiyeli Diyarbakır Suriçi Bölgesi Kentsel Dönüşüm Projesinin Genel Özellikleri ve Projenin Amacı Alan Çalışmasından Elde Edilenler Diyarbakır Suriçi Bölgesi kentsel dönüşüm projesinin mekânsal etkileri Diyarbakır Suriçi Bölgesi kentsel dönüşüm projesinin sosyo-kültürel etkileri Diyarbakır Suriçi Bölgesi kentsel dönüşüm projesinin ekonomik etkileri SONUÇ VE ÖNERİLER Alan Çalışmasından Elde Edilen Mekânsal ve Sosyo-Ekonomik Sonuçlar Alan çalışmasından elde edilen mekânsal (olası) sonuçlar Alan çalışmasından elde edilen ekonomik (olası) sonuçlar Alan çalışmasından elde edilen sosyal (olası) sonuçlar Genel Değerlendirme ve Öneriler KAYNAKLAR EK-1 Planlama Alanı Anket Çalışması ÖZGEÇMİŞ vi

8 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 2.1 Kentsel dönüşümün amaçları Şekil 3.1 Solidere kentsel dönüşüm projesi üç boyutlu çizimi Şekil 3.2 Solidere kentsel dönüşüm projesi Şekil 3.3 Rio Kenti gecekondu bölgesi-favelas Şekil 3.4 Ulus Tarihi Kent Merkezi Şekil 3.5 Antalya Kaleiçi Görüntüsü Şekil 4.1 Diyarbakır surlarının üstten görünüşü Şekil 4.2 Diyarbakır surları Şekil 4.3 Diyarbakır surlarındaki önemli kabartma ve figürler Şekil 4.4 Diyarbakır İli Haritası Şekil 4.5 Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi sınırı Şekil 4.6 Diyarbakır Suriçi Bölgesi nin kent içindeki konumu Şekil 4.7 Diyarbakır Kent Haritası ve Suriçi Bölgesi nin Kentteki Konumu Şekil 4.8 Suriçi Bölgesi tarihi değerleri Şekil 4.9 Suriçi Bölgesi mahalle sınırları Şekil 4.10 Suriçi Bölgesi nin 1939 yılındaki görünüşü Şekil 4.11 Suriçi nde Osmanlı döneminden kalan yapılar, tarihi burçlar ve kapılar Şekil 4.12 Suriçi Bölgesi İzzet Paşa Caddesi Şekil 4.13 Suriçi yerleşiminde ticaretin geliştiği akslar Şekil 4.14 Surlarla çevrilerek genişletilen içkale planı Şekil lerde Suriçi yerleşimindeki kamu yapıları Şekil 4.16 Postane Binası Şekil 4.17 Suriçi nde İlk Nazım İmar Planı Şekil 4.18 Suriçi nde İlk Uygulama İmar Planı Şekil Yılı Diyarbakır Nazım İmar Planı Şekil Yılı Suriçi Bölgesi ndeki kaçak yapılaşmalar Şekil 4.21 Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 1/25000 Nazım İmar Planı Şekil 4.22 Diyarbakır Suriçi 1/1000 Ölçekli Koruma Amaçlı İmar Planı Şekil 4.23 Suriçi Bölgesi ndeki tescilli yapılar Şekil 4.24 Suriçi Bölgesi ticaret alan dağılımı Şekil 4.25 Suriçi Bölgesi kat yüksekliği dağılımı vii

9 Şekil 4.26 Diyarbakır Suriçi planlama çalışması Şekil 4.27 Diyarbakır Suriçi Bölgesi Koruma Amaçlı İmar Planı Revizyonu Şekil 4.28 Suriçi Bölgesi nin 2000 li yıllardaki görünümü Şekil 5.1 Suriçi Bölgesi cinsine göre yapı dağılımı analizi Şekil 5.2 Suriçi Bölgesi ndeki korunacak yapılar Şekil 5.3 Mahalle bazında hanehalkı büyüklüğü Şekil 5.4 Suriçi Bölgesi yıllara göre göç alma durumu Şekil 5.5 Suriçi Bölgesi ndeki çok katlı yapılaşma ve çarpık kentleşme örnekleri Şekil 5.6 Sur diplerindeki çarpık yapılaşma Şekil 5.7 Suriçi Bölgesi nde kentsel dönüşüm projesi yapılan mahalleler Şekil 5.8 TOKİ Ön protokol süreci iş akışı Şekil 5.9 TOKİ Ana protokol süreci iş akışı Şekil 5.10 Alipaşa Mahallesi Lalebey Mahallesi kentsel dönüşüm alanı Şekil 5.11 Alipaşa Mahallesi Lalebey Mahallesi kentsel dönüşüm alanı görüntüsü Şekil 5.12 Suriçi kentsel dönüşüm projesi alanı Şekil 5.13 Alandaki Yapılardan Surp Süryan Ermeni Kilisesi Şekil 5.14 Çölgüzeli TOKİ konutları Şekil 5.15 Çölgüzeli TOKİ SOSYAL DONATILAR Şekil 5.16 Çölgüzeli TOKİ konutları görüntüsü Şekil 5.17 Suriçi Bölgesi sokak dokusu Şekil 5.18 Planlama alanında anket uygulanan bölgeler viii

10 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1 Türkiye'de kentsel - kırsal nüfusun gelişimi ve kentleşme oranı Çizelge 3.2 Türkiye'de toplam ve kentsel nüfusun yıllık artış hızları Çizelge 4.1 Diyarbakır da kentsel nüfusun gelişimi Çizelge 4.2 Suriçi Bölgesi mahalle yüzölçümleri Çizelge 4.3 Diyarbakır Büyükşehir 1/ nazım imar planı arazi kullanım dağılımı..68 Çizelge 4.4 Suriçi Bölgesi ne 2000 yılı öncesine kadar yapılan müdahaleler Çizelge 5.1 Suriçi Bölgesi yapı istatistikleri Çizelge 5.2 Planlama alanı arazi kullanım tablosu Çizelge 5.3 Planlama alanı mülkiyet oranları Çizelge 5.4 Oturulan konutun türü Çizelge Sayılı imar affı kapsamında verilen ruhsatlar Çizelge 5.6 Görüşme yapılan örneklerin planlama alanı ndaki mahallelere dağılımı Çizelge 5.7 Suriçi Bölgesi mahalle nüfus bilgileri Çizelge 5.8 Diyarbakır merkez ilçeleri ortalama hanehalkı büyüklüğü Çizelge 5.9 Suriçi bölgesi hanede yaşayan kişi sayısı Çizelge 5.10 Suriçi bölgesi yetişkin erkek ve kadın eğitim düzeyi Çizelge 5.11 Planlama alanı nda anket uygulamasına katılan örneklerin (katılımcıların) temel demografik özellikleri Çizelge 5.12 Planlama alanında yaşayan aile türü Çizelge 5.13 Planlama alanındaki mahallelerin yaş gruplarına göre nüfus yapısı Çizelge 5.14 Planlama alanı nda mahallerin nüfusunun ortalama hanehalkı çocuk, yaşlı ve bağımlı nüfusa göre dağılımı Çizelge 5.15 Planlama alanında oturulan konutta kiracılık ve ev sahipliği Çizelge 5.16 Suriçi Bölgesi ilköğretim çağındaki (7 14 yaş) çocukların okula gitme durumu Çizelge 5.17 İlköğretim çağındaki (7 14 yaş) çocukların çalışma durumu Çizelge 5.18 Diyarbakır İli genel göstergeler Çizelge 5.19 Suriçi bölgesi hanedeki erkeklerin iş durumları Çizelge 5.20 Suriçi Bölgesi hanedeki kadınların iş durumları ix

11 Çizelge 5.21 Suriçi Bölgesi hanelerdeki son 1 yıllık gelir durumu Çizelge 5.22 Planlama alanında hane gelirinin bileşenleri Çizelge 5.23 Diyarbakır ve Türkiye de yeşil kart sahipliği durumu Çizelge 5.24 Hanelerin herhangi bir taşınmaza sahip olup olmadığı durumu Çizelge 5.25 Suriçi Bölgesi göç durumu Çizelge 5.26 Bölgede yaşayanların Suriçi ni tercih etme nedenleri Çizelge 5.27 İnsanların bölge dışından Suriçi ne gelme nedenleri Çizelge 5.28 Alan sakinlerinin oturdukları evden memnun olup olmama durumu Çizelge 5.29 Evlerinden memnun olmayanların nasıl bir konutta oturmak istediği Çizelge 5.30 Sakinlerin Suriçi nde yaşamaktan memnun olup olmama durumu Çizelge 5.31 Suriçi nden memnun olmayanların memnuniyetsizlik nedenleri Çizelge 5.32 Suriçi Bölgesi nde yaşayanların Suriçi nden beklentileri Çizelge 5.33 Mahalle sakinlerinin komşuluk ilişkileri Çizelge 5.34 Alan kullanıcılarının Suriçi ni hangi açılardan değerli buldukları Çizelge 5.35 Oturdukları evin türüne göre konut alanı sakinleri için Suriçi ni korumanın faydalı olup olmadığı Çizelge 5.36 Oturdukları evin türüne göre konut alanı sakinleri için tarihi yapıları korumanın faydalı olup olmadığı Çizelge 5.37 Planlama alanı kullanıcılarına göre Suriçi nde faaliyetlerinden ve davranışlarından memnun olunmayan kesimler Çizelge 5.38 Planlama alanı kullanıcılarının en fazla nelere ihtiyaç duydukları Çizelge 5.39 Cevatpaşa-Fatihpaşa Mahallelerinde projenin son durumu Çizelge 5.40 Alipaşa-Lalebey Mahallelerinde projenin son durumu Çizelge 5.41 Planlama alanı kentsel dönüşümün etkileri x

12 1. GİRİŞ Yetersiz kentleşme politikaları günümüzde yerleşim yerlerinin büyük bir bölümünde düşük standartlı ve yasadışı yapılaşmalara neden olmuştur. Yenileme, yeniden canlandırma ve soylulaştırma olarak sıralanabilecek kentsel dönüşüm faaliyetleri içinde çoğunlukla kentteki çöküntü alanları seçilmektedir. Tarihi kent merkezleri, sahip olduğu tarihi doku özellikleri ve yaşadığı yapısal eskime gibi sebeplerle ulaşım, mekân, alan gibi ihtiyaçları yeterince karşılayamaz hale gelmiş ve birçok kentte terk edilme eğilimleri göstermiştir. Bu durumun örneklerini Ankara, İstanbul, İzmir ve Diyarbakır gibi kentlerde görebilmek mümkündür lerde ülkemizin yaşadığı kırdan kentlere göç olgusu ve hızlı kentleşme sürecine paralel izlenen mekânsal büyüme yaklaşımlarını, kent dokusunun yaşadığı dönüşüm süreci izlemiştir. Konut alanları yayılma eğilimi gösterirken, kentin ticaret merkezi akslar boyunca yoğunlaşmaya başlamıştır (Dökmeci vd. 1993, Dökmeci ve Berköz 1994). Tarımda makineleşme ve sanayileşme sonucu ortaya çıkan kırdan kente göçün karşısında 1945 lerde başlayan gecekondu oluşumu ile birlikte kentlerin, fiziksel, ekonomik ve aynı zamanda sosyal açılardan bozulması ile sonuçlanan süreci önlemede yerel yönetimler ve idareler yeterince etkili olamamıştır. Tarihi kent merkezleri, zaman içerisinde belli bir amaçla inşa edilip sonradan terk edilmiş, sanayi, depolama alanları, dokular el değiştirmiş, sakinler değişmiş, özgün nitelikli mahalleler ve benzeri alanlar kaybolup gitmiştir. Türkiye de gecekondu alanlarında ıslah imar planları ile başlayan kentsel dönüşüm konusu, son yıllarda sadece kaçak yapılaşmış alanlarda değil, kentlerin imarlı kesimlerinde (merkezi iş alanları, eski kent dokuları, çöküntü alanları, özelleştirmeye konu olan alanlar gibi) ve afet riskli alanlarda gündeme gelen projeler bağlamında da planlamanın en çok tartışılan konularından biri haline gelmiştir. Kentsel dönüşüm, ekonomik etkinliğini, sosyal fonksiyonlarını ve fiziksel kalitesini yitirmiş olan kentsel mekânların yeniden geliştirilmesini ve iyileştirilmesini amaçlamaktadır. 1

13 Bu yaklaşım özellikle tarihsel alanda koruma-kullanım dengesi içinde ele alınmakta ve yıllardan beri ihmal edilen tarihsel dengelerin korunması sorunlarının bir bütün olarak dönüşüm projesi ile çözülmesi beklenmektedir. 1.1 Çalışmanın Amacı Bu çalışmada genel olarak kentsel dönüşüm, kentsel dönüşümün özellikleri, dünyadaki kentsel dönüşüm örnekleri ve Türkiye deki kentsel dönüşüm uygulamaları karşılaştırılmıştır. Kentsel dönüşümün mekânsal ve sosyo-ekonomik etkilerinin şehir planlama ve taşınmaz geliştirme disiplinlerinin temel prensipleri ışığında incelenmesi hedeflenmiştir. Çalışma konusu hem teorik olarak, hem de alan uygulaması bakımından ele alınmıştır. Alan çalışması ile, Diyarbakır tarihi Suriçi Bölgesi nde geçmişten günümüze kadar yaşanan planlama süreci ve bölgenin mevcut durumunun analizinin yapılarak, bölgede uygulanan kentsel dönüşüm projesi ile ortaya çıkacak mekânsal, sosyo-kültürel ve ekonomik sonuçların ortaya konulması amaçlanmaktadır. 1.2 Çalışmanın Kapsamı Çalışma altı bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde, çalışmanın içeriğinin genel hatlarıyla ortaya konduğu giriş bölümü, çalışmanın amacı, kapsamı, materyal ve yönteminden bahsedilmiştir. İkinci bölümde, kentsel dönüşüm kavramı üzerinde durulmuş, kentsel dönüşümün geçmişten bugüne kadar olan gelişimi ve amaçları incelenmiş olup, kentsel dönüşüm yöntemleri ve bu yöntemlerin genel özelliklerine yer verilmiştir. Son olarak tarihi kent merkezlerinde kentsel dönüşümün nasıl gerçekleştiği ve özellikleri de bu bölümde belirlenmiştir. Üçüncü bölümde ise, dünyada ve Türkiye de kentsel dönüşüm kavramının gelişimine değinilmiştir. Belirlenen farklı ülkelerde kentsel dönüşüm sürecinin gelişimine, politika ve stratejilerine ve bu ülkelerden seçilen kentsel dönüşüm örneklerinin belirlenen çerçevede incelenmesine yer verilmiştir. Teoride Türkiye kentsel dönüşüm 2

14 çalışmalarının karşılaştırılması yapılmış ve kentsel dönüşümün başarılı olması için gereken özellikleri ve kentlerin geleceği açısından önemi ortaya konulmuştur. Çalışmanın dördüncü bölümünde, Diyarbakır İli tarihi Suriçi Bölgesi çalışma alanı olarak seçilerek alanın genel özellikleri ve Suriçi Bölgesi nin tarihi ve planlama süreci belirlenmiştir. Beşinci bölümde, Diyarbakır tarihi Suriçi Bölgesi nin mevcut durumu, planlama alanında yapılan anket çalışmaları ve sonuçları, Diyarbakır tarihi Suriçi Bölgesi kentsel dönüşüm projesinin genel özellikleri verilmiştir. Alan çalışmasının sonuçları ve bu alanda kentsel dönüşümün mekânsal ve sosyo-ekonomik etkileri araştırılarak genel değerlendirme ve önerilere son bölüm olan altıncı bölümde yer verilmiştir. 1.3 Literatür Özeti Araştırmada kentsel dönüşüm proje örneklerinden Diyarbakır Suriçi Bölgesi incelenerek, bu bölgede uygulanan kentsel dönüşümün mekânsal ve sosyo-ekonomik etkileri incelenmiştir. Bu alanda yapılan önceki araştırmalardan ulaşılabilenlerin incelenmesinden Diyarbakır Suriçi Bölgesi kentsel dönüşüm projesiyle ilgili bilimsel araştırmanın olmadığı görülmüştür. Bununla birlikte araştırma konusuna yakın tez çalışmaları incelenip özetlenerek literatürdeki gözlenen boşlukların doldurulması için bu araştırmaların çalışmaya sağlayabileceği katkılar değerlendirilmiştir Kentsel sit alanındaki ve tarihi alanlardaki kentsel dönüşüm araştırmaları Kentsel sit alanındaki kentsel dönüşüm uygulamaları örneklerinden; Kılınç (2007) tarafından yapılan Toplumsal bir ölçek olarak kentsel mekanın dönüşümü: Muğla kentsel sit örneği adlı yüksek lisans tez çalışmasında, 1980 sonrası neoliberal politikaların, kent mekânını sermaye birikiminin ve kapitalizmin yeniden yapılanmasının en önemli aktörü haline getirdiğini açıklamıştır. Kılınç ayrıca çalışmasında bu yenileme politikalarının ekonomik getiriyi arttırmak ve yeni rant alanları yaratmak için üretilmiş yeni kent politikası olarak gündeme yerleştiğini 3

15 açıklamıştır. Tez çalısmasının ana çerçevesini Muğla kentinin korunması ve dönüşümünün arka planındaki aktörler ve hedeflenenler, bu süreçten mekândaki sosyal dokunun ne şekilde etkilendiği, korumanın ve kentsel sit alanının kamuya yararı, sermaye birikim olanakları ve kentli sınıfların yer seçim kararları üzerindeki etkileriyle oluşabilecek yeni yoksulluk bölgelerinin tartışılması oluşturmuştur. Tarihi alanlardaki kentsel dönüşüm çalışmaları örneklerinden; Değirmenci (2009) tarafından yapılan Tarihi Mekanlardaki Kentsel Dönüşüm Uygulamaları: Balat Örneği ve Sadri (2008) tarafından yapılan Kentsel Dönüşüm ve Kent Hakkı: Fener- Balat Rehabilitasyon Programı ve Santral İstanbul Projesi Örnekleri yüksek lisans tez çalışmalarında, tarihi mekanlarda uygulanan kentsel dönüşüm uygulamalarının fiziksel, sosyal, ekonomik yönlerden fayda ve gelişim sağlayabildiğini açıklamaktadırlar. İstanbul Tarihi Yarımada da bulunan Balat semtinde bozulma sürecine girmiş bir tarihi doku vardır. Bu tezin kapsamında Balat ve çevresi ele alınmakta ve kentsel dönüşüm projeleri üzerinde durulmaktadır. Yapılan çalışmalarda, kentte demokratik ve eşitlikçi bir gelişmenin sağlanabilmesi için farklı dönüşüm projeleri arasında amaç birliği ve koordinasyonun sağlanması ve katılım, güçsüz grupların desteklenmesi ve kent hakları konularını vurgulayan bir yasal çerçevenin oluşturulması gerekliliği ortaya konulmuştur. Gül (2008) yapmış olduğu Tarihi Kent Merkezlerinde Kentsel Dönüşüm Uygulamaları: Antalya Örneği yüksek lisans tez çalışmasında, kentsel dönüşümün, kent merkezlerinin canlandırılması, tarihi değere sahip alanların soylulaştırılması, yenilenmesi gibi farklı biçimler ile uygulanmakta olduğu, fakat bu uygulamaların genelde temel hedefinin tarihi değere sahip olan kent merkezlerini kent yaşamına dahil etmek ve çöküntü alanlarını yeniden kazanmak olarak adlandırıldığı fakat asıl hedefin, bu alanları satılacak bir mal haline getirerek rantı yükseltip belirli bir kesime aktarmak ve bu alanlardaki sosyal tabakayı değiştirmek olduğu anlatılmıştır. 4

16 1.3.2 Kent merkezleri ve çöküntü sorunları yaşayan alanlardaki kentsel dönüşüm araştırmaları Bu konuda yazılmış birçok tez çalışması bulunmaktadır. Bunlardan Ocak (2006) tarafından yapılan Gayrimenkul Yatırım Aracı Olarak Kentsel Dönüşüm: Beyoğlu Bölgesinde Kamondo Han Örneği yüksek lisans tez çalışmasında, çöküntü alanlarına dönüşmüş olan tarihi kent merkezlerinin sahip oldukları yapı stoğu ile kentsel dönüşüm süreci açısından bir potansiyeli olduğu açıklanmaktadır. Aydın (2006) tarafından yapılan Kentsel Gelişme ve Kent Merkezlerinin Dönüşümü: Trabzon Örneği yüksek lisans tez çalışmasında, kentsel gelişme olgusunun kent merkezinin mekânsal biçimlenmesi ve dönüşümü üzerindeki etkileri incelenip geleceğe yönelik planlama çalışmaları için kent merkezleri ve merkezi alanların planlama kararlan, ilke ve ölçütleri saptanmaya çalışılmıştır. Çalışmada Trabzon kentsel gelişme ve kent merkezinin dönüşümü irdelenmiş ve anket çalışmaları uygulanmıştır. Uyan (2008) tarafından yapılan Kent Merkezlerindeki Konut Alanlarında Çöküntüleşme ve Dönüşüm: Bursa Doğanbey Kentsel Dönüşüm Projesi Örneği adlı yüksek lisans tez çalışmasında çöküntüleşme sürecine girmiş mevcut kentsel alanlarda yeni arsa üretimi gereksinimiyle gerçekleştirilen kentsel dönüşüm projelerinin, kent merkezlerindeki konut alanlarında hangi dinamiklere bağlı olarak gerçekleştirildiği ortaya konulmuş, kentsel dönüşümün fiziksel, ekonomik ve sosyal boyutlarının irdelenerek elde edilen bulgular Bursa Doğanbey Kentsel Dönüşüm Projesi örneğinde incelenmiştir Kentsel dönüşüm projelerindeki süreç, aktörler, uygulama araçları, toplumsal etkiler ile ilgili araştırmalar Yılmaz (2009) tarafından yapılan Türkiye'de Kentsel Dönüşüm Uygulamalarında Süreç ve Aktörler: Sulukule Örneği adlı yüksek lisans tez çalışmasında, dünyadaki gelişim süreci içinde kentsel dönüşüm yaklaşımı; sefalet mahallelerinin yıkılıp temizlenmesi anlayışından ortaklık modellerine dayalı sosyal öncelikli dönüşüm uygulamalarına evrildiği anlatılmıştır. Çalışmada tüm bu zaman içinde, yapılan uygulamalarda baş aktör devlet olmakla birlikte, yerel katılımcıların yer almadığı 5

17 projelerin başarıya ulaşamayacağı ve Türkiye deki Kentsel Dönüşüm anlayışının değişmesi gerektiği vurgulanmıştır. Alp (2005) tarafından yapılan Kentsel dönüşüm-kentsel mekanın yeniden üretilmesi sürecinde yönetişim ve uygulama araçları adlı yüksek lisans tez çalışmasında, kentsel dönüşüm stratejisinin temelinde, fiziksel mekana yönelik stratejileri içeriyor olmasının yanı sıra, günümüzde farklı problem alanlarındaki yerele özgü sosyo-ekonomik ve çevresel bileşenleri de, sağlıklı bir kentleşme sürecinin yönlendirici parametreleri olarak ele almasının yatmakta olduğunu anlatmaktadır. Bu bağlamda küresel rekabet ve yarışan kentler konjonktürünün yanısıra, kentsel mekandaki fiziksel ve ekonomik değer kayıpları, kentsel çöküntü alanları, kaçak yapılaşmış alanlar, sağlıksız yapı-yoğun alanlar, doğal afet tehdidi altındaki alanlar vb. kentsel dönüşüm uygulamalarının nedensellik altyapısını ve eylem alanlarını tanımladığından bahsetmektedir. Kentsel Dönüşüm algısının; "Yönetişim" ve "Sürdürülebilirlik" gibi iki çağdaş kavramla etkileşimde olduğunu, bu kabullerin kentsel mekanda aktif bir biçimde söz sahibi olması beklenen farklı aktör ve grupları ortak payda-fayda da birleştirecek örgütlenme modellerinin de odağında yer aldığını anlatmaktadır. Elgin (2008) "Kentsel Dönüşüm Projelerinde Kullanıcı Katılımının Önemi-Pangaltı Örneği adlı yüksek lisans tez çalışmasında, söz konusu dönüşüm kavramını açıklayarak, Kurtuluş-Pangaltı örneği ile ülkemizde gerçekleşecek projelerde yerel halk katılımının nasıl sağlanacağını araştırmıştır. Çalışmada Pangaltı nın merkezi konumu, ulaşım kolaylığına sahip oluşu ve çevresinde gerçekleştirilecek diğer projelerden etkileneceği için büyük bir dönüşüm potansiyeline sahip olduğu belirtilmiş ve saha analizine yer verilmiştir. Sonuç olarak; bu semtte toplum tabanlı ve bölgenin tarihi konut dokusuna uyum sağlayan bir dönüşümün gerçekleşmesi gerektiğine ve bunun gibi diğer projelerde de yerel halkın katılımına ve halkın sorunlarına önem verilmesi gerektiği vurgulanmaya çalışılmıştır. 6

18 Tolanlar (2007) tarafından yapılan Kentsel Dönüşüm Projeleri ve Toplumsal Yansımaları adlı yüksek lisans tez çalışmasında kentleşmeyle beraber kentsel mekânlarda yaşanan sosyo-ekonomik değişimler ve dönüşümler anlatılmıştır. Avrupa daki kentsel dönüşüm uygulamalarının aynen Türkiye ye uygulanamayacağı belirtilmiştir. Kentsel çöküntü ile ilgili sorunların ve bu sorunlara yönelik çözüm koşullarının ülkeden ülkeye büyük değişiklik gösterdiğinden Türkiye de de kentsel dönüşüm politikaları uygulanırken, iç ve dış dinamikler göz önüne alınarak uygulanması gerektiği anlatılmıştır. Erden (2003) tarafından hazırlanan Kentsel Yenileşmede Bir Araç Olarak Dönüşüm Projeleri adlı yüksek lisans tez çalışmasında, dönüşüm projelerinin, bütüncül planlama yaklaşımı içinde ele alınmamaları durumunda ortaya çıkan parçacı yaklaşımın sonucu parçalanmış yeni sorunlu alanlar yaratma tehlikesi taşımakta olduğunu anlatmaktadır. Kentsel yenileşme koordinasyon birimi olarak adlandırılabilecek bir kurum ile, çok aktörlü yapısı ile dönüşüm projelerinin üst ölçek politikaları ve yerel verileri demokratik bir platformda buluşturulacağı, yönetim birimlerinden ve projenin etki alanındaki her kesimden temsilcinin birlikte oluşturduğu bu yapı ile, bütüncül bir planlama yaklaşımının, Türkiye'de kavramsal olarak ve uygulamalarda etkinliğini artıracağını anlatmıştır. Bu yeni yapılanmanın kentlerin yenileşmesinde yenilikçi ve dinamik bir etki yaratacağından bahsetmektedir Araştırmanın literatüre katkısı ve önceki çalışmalardan farklı yönleri Araştırmanın literatür analizi ve veri toplama sürecinde ulaşılabilen önceki bilimsel çalışmaların incelenmesi ile kentsel dönüşüm projeleri hakkında literatür tanımlaması yapılmış ve araştırmanın gerekliliği belirgin bir şekilde ortaya çıkmıştır. İnceleme sonuçlarına göre, önceki yapılan çalışmalarda, genellikle kent merkezlerinde, tarihi alanlarda ve köhneme problemleriyle yüzleşmiş alanlarda kentsel dönüşüm konusu incelenmiş, bu alanlardaki problemlere çözüm bulunmaya çalışılmıştır. Ayrıca buna ilave olarak yapılan çalışmalarda kentsel dönüşüm projelerinin toplumsal etkileri, uygulama araçları, projenin uygulama süreci ve aktörler ile ilgili bilimsel araştırmalar mevcuttur. Ancak yapılan çalışmalarda Diyarbakır Suriçi Bölgesi kentsel dönüşüm projesi ile ilgili daha önce herhangi bir bilimsel çalışma bulunmamaktadır. Kentsel sit 7

19 alanlarındaki kentsel dönüşüm projelerinin mekânsal ve sosyo-ekonomik etkileri üzerine incelemeler yapılmamıştır. Yapılan araştırmalarda kentsel dönüşüm projelerinin mekânsal ve sosyo-ekonomik etkilerini saptamak amacıyla anket çalışmaları bulunmamaktadır. Bu çalışma ile kentsel dönüşüm projeleri üzerinde derin araştırmalar ve literatür taramaları yapılarak, Diyarbakır Suriçi Bölgesi ndeki kentsel dönüşüm projesinin mekânsal ve sosyo-ekonomik etkileri anket çalışmaları ile desteklenerek ortaya konulmaya çalışılmıştır. 1.4 Materyal ve Yöntem Araştırmada öncelikle kapsamlı literatür çalışması ile kentsel dönüşümle ilgili kavramsal çerçeve belirlenmiştir. Çalışmanın farklı aşamalarında, daha önceki tezler ve kütüphanelerde konuyla ilgili bilimsel eserler araştırılmış ve ulaşılabilen bütün yerli ve yabancı kaynaklardan faydalanılmştır. Araştırmada yayınlanan makalelerden ve raporlardan yararlanılmış ve çalışma alanına ilişkin yerinde inceleme yapılarak bunlardan elde edilen veriler çalışmada değerlendirilmiştir. Diyarbakır Suriçi Bölgesi planları incelenerek, çalışma alanında proje yöneticileri, ilgili planlama birimleri çalışanları ve uzmanlar ile sözlü görüşmeler yapılmıştır. İkili görüşmeler dışında ise alan çalışması yapılmış olup, bu çalışma için alanda yaşayanların beklentilerine cevap verebilmek, kentsel dönüşümün alandaki etkilerini saptayabilmek gibi nedenlerle anket çalışmasına örnek olabilecek gayrimenkul sektörü aktörleri seçilmiştir. Araştırma yönteminde Diyarbakır ili Suriçi Bölgesi nin kentsel dönüşüme yönelik potansiyelini saptamak, alanda yaşayanların beklentileri ile planlamadaki katkılarını ortaya koymak, elde edilen veriler doğrultusunda, alanın planlama aşaması için alanda yaşayanların beklentilerine cevap verebilecek öneriler geliştirmek amaçlanmıştır. Bu amaçla alanda uygulanması planlanan projeye ilişkin olarak Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi tarafından yapılan hanehalkı anketi 445 hane halkına, işyeri anketi ise, 150 işyerine uygulanmıştır. Anketin amacı alanda yaşayanların alan hakkındaki düşüncelerini ve alandan beklentilerini ölçmeye yöneliktir. Anket soruları alanın günümüzdeki mevcut durumu ve kentsel dönüşümden beklenen başarı için sorulan sorular göz önüne alınarak hazırlanmıştır. Ayrıca alanda yapılan yerinde incelemelerde 8

20 alanda faaliyet gösteren 40 kişiden oluşan gayrimenkul sektörü aktörleri emlakçılar, müteahhitler ve yap-satçılara anket uygulanmıştır. Bu anketlerde bölgedeki kentsel dönüşüm projesinin mekânsal ve sosyo-ekonomik etkisi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışmada araştırma raporları ve uzmanların kişisel görüşlerinden yararlanılmıştır. Ayrıca yerel düzeyde ve kent genelinde kişisel incelemelerde bulunulmuş ve araştırma için gerekli verilere ulaşılmıştır. 9

21 2. KENTSEL DÖNÜŞÜM KAVRAMI 2.1 Kentsel Dönüşümün Tanımı ve Önemi Kentsel dönüşüm, kentin bütününde ya da bir bölümünde mevcut özelliklerin değişerek başka bir biçime girmesi olarak düşünülebilir. Ancak kent plancıları kentsel dönüşümü, kentin öteden beri var olan kesimlerinin iç yapısında ve başka yerleşim birimleriyle ilişkilerinde yer alan değişimler olarak tanımlamaktadır (Tarkan 2007). Günümüzde bir kent, sürekli olarak yenilenme ve değişme gereksinimi içindedir. Kentler sürekli büyür, dış ilişkilerini değiştirir, ilişki kurma teknolojilerini yeniler, sürekli yenilenen bir kentte hangi işlevin nerede olacağı da sürekli değişmektedir. Böyle bir değişme kent içinde hemen görülmez. Bunun nedeni kent yapılarının taşınmaz olması, kentin ekonomik ve teknolojik ömrünün uzun olmasıdır (Tekeli 2008). Birçok belediye, planlama teorisi ve pratiğiyle ilgili çevreler, özellikle büyük kentlerdeki plansızlık, bürokrasi, düşük yaşam standartları, sağlıksız yapılaşma, deprem ve diğer afetler gibi darboğazlar karşısında, kent yenilemeye ve dönüşüme bir kurtuluş yolu olarak bakmıştır. Öyle ki, dönüşüm, hızla planlamanın yerini almaya başlamıştır (Özden 2008). Çeşitli bilim insanlarına göre kentsel dönüşümün birçok farklı tanımı yapılmıştır. Linchfield (2000), kentsel dönüşümü, kentsel bozulma süreçlerini daha iyi anlama ihtiyacından doğan ve gerçekleştirilecek dönüşümde elde edilen sonuçların üzerinde uzlaşma olarak, Roberts (2000) ise kentsel dönüşümü, kapsamlı ve bütünleşik bir vizyon ve eylem olarak, bir alanın ekonomik, fiziksel, toplumsal ve çevresel koşulların sürekli iyileştirilmesini sağlamaya çalışmak olarak tanımlamışlardır. Bu tanımlardan yola çıkarak kentsel dönüşümü; çökme ve bozulma olan kentsel mekânın ekonomik, toplumsal, fiziksel ve çevresel koşullarını kapsamlı ve bütünleşik yaklaşımlarla iyileştirmeye yönelik uygulanan strateji ve eylemlerin bütünü olarak 10

22 tanımlayabiliriz. Bu nedenle kentsel dönüşüm, yeni kentsel alanların planlanması ve geliştirilmesinden çok var olan kentsel alanların planlanması ve yönetimi ile ilgilidir. Kentsel dönüşüm fiziksel, sosyal ve ekonomik değişimlerden dolayı sorunlar yaşayan ve kullanıcılarına sağlıklı yaşam çevrelerini sunmakta geri kalan bölgelerin yeniden geliştirilerek kente sosyo-ekonomik ve fiziksel bir katılım sağlanmasını amaçlayan bir kentsel müdahale olarak tanımlanmaktadır (Göksu 2004a). Kentsel dönüşüm; çeşitli nedenlerle zaman içinde eskimiş, yıpranmış ya da kimi durumlarda terkedilmiş ya da aşırı nüfus artışının getirdiği gecekondulaşmayla ve çarpık yapılaşmayla oluşan kentsel dokunun, günün koşulları göz önünde tutularak değiştirilmesi, dönüştürülmesi, ıslah edilmesi, yeniden canlandırılması yada tamamen yeniden yapılanması ile tekrar kent bütününe kazandırılması olarak ifade edilebilir (Balamir 2005b). Thomas a (2003) göre kentsel dönüşüm; kentsel sorunların çözümünü sağlayan ve değişime uğrayan bir bölgenin ekonomik, fiziksel, sosyal ve çevresel koşullarına kalıcı çözüm sağlamaya çalışan kapsamlı bir vizyon ve eylem bütünüdür (Ocak 2006). Kentsel dönüşüm bir kentin günümüz yaşam standartlarının gerisinde kalan tüm alanlarda karşılaşılan sorunları çözmek için ekonomik, toplumsal ve mekânsal anlamda gerçekleştirilen her türlü müdahaleyi kapsamaktadır. Kentsel dönüşüm kavramı; yeniden canlandırma, koruma, yenileme, sağlıklılaştırma ve soylulaştırma gibi müdahale yöntemlerini de içinde barındırmaktadır. Dönüşüm alanları; gecekondu ve aşırı yoğunlukta kaçak apartman alanları, doğal afet (deprem, sel, heyelan vb.) riski yüksek olan alanlar ile eski fabrika veya limanlar gibi kentsel çöküntü alanları, tarihi yapı stoğunun yoğun olduğu ve köhneme sürecine girmiş kent merkezi alanlar ve ekonomik ömrünü doldurmuş kentsel alanlar olarak tanımlanabilir. Belli bir yerleşme alanında kentsel yenileme gereksinmesi olup olmadığını ortaya koyan en önemli faktörlerden biri, kentsel yoksunluğun boyutlarıdır. Kentsel yoksunluk, kentin niteliksiz fiziki çevrelerinde yaşayan ve ekonomik anlamda zayıf maddi koşullara 11

23 sahip alt sınıf gruplarının, ait oldukları toplumun faydalandıkları belli hizmet ve olanaklardan aynı oranlarda ve eşit şekilde faydalanamaması, belirli bir ölçüde sosyal dışlanmışlık ve bunun ortaya çıkarmış olduğu sosyal hoşnutsuzlukla ifade edilir. Alanda kentsel yoksunluk yüksek oranda söz konusu ise, bu durum, kentsel yenileme gereksinmesinin varlığını işaret eden önemli bir faktördür (Özden 2008). Ülkemizde, kentlerde dönüşüme konu olan alanlar; afet riskli alanlar, kent merkezleri/merkezi iş alanları, kentlerin ekonomik ömrünü doldurmuş/yıpranmış kesimleri, çöküntü alanları, özelleştirmeye konu olan alanlar, ıslah imar planları kapsamında kalan gecekondu alanları gibi farklı nitelikteki alanlar, alanın özelliklerine göre farklı yaklaşım, yöntem, uygulama araçları, örgütlenme modelleri, finansman mekanizmaları ve hukuki düzenlemeleri içeren dönüşüm politikalarının tanımlanmasını gerektirmektedir. 2.2 Kentsel Dönüşümün Amacı Kentsel dönüşüm uygulamaları, kentlerin büyüyerek, kent içi fonksiyon dengeleri devamlı değişen ve zaman zaman bu değişimler neticesinde köhneme, gecekondulaşma gibi sakıncalarla karşılaşmış alanlarında kentin sosyo-ekonomik yapısını olumlu şekilde etkileyecek yeni ortamlar oluşturmakla ilgilenir. Bu alanların oluşturulabilmesi, sosyal, ekonomik ve fiziksel bazı amaçların gerçekleşmesine bağlıdır (Baransü 1989, ). Kentsel dönüşümün sosyal amaçları; yaşam çevrelerini daha sağlıklı ve güvenli standartlara ulaştırmak, sosyal köhnemeyi engellemek amacıyla mahalleler arası farklılıkları azaltmak, kentsel alanların çöküntü haline gelmesini önlemek ve toplumun farklı kesimlerinin planlamaya katılımını sağlamaktır. 12

24 Kentsel dönüşümün fiziksel amaçları; yaşam alanlarında köhneme ve slumlaşma sorunlarını kaldırmak, bölgedeki sosyal altyapı sorunlarını gidermek, yoğunluğu dengelemek, ulaşım sorunlarını gidermek, doğal afetlere karşı çevrenin niteliğini artırmak, gereksiz kentsel yayılmaları engellemek ve kentte değişim ihtiyacına cevap verebilmektir. Kentsel dönüşümün ekonomik amaçları; kentteki ekonomik dengesizliği azaltarak iş hayatını canlandırmak, değeri düşen kent parçalarını tekrar kente kazandırmak, yaşam kalitesini artırıcı ekonomik modeller ortaya koymak ve kent yönetiminin mali olanaklarını geliştirmektir (Şekil 2.1). Hızlı kentleşmeyle beraber kentlerdeki plansız gelişen bir çok tarım ve yeşil alanın gecekondulaşmasının ardından mahalleleşerek yerleşim alanları haline gelmesi, plansız gerçekleşen bir dönüşümü anlatmaktadır. Kentsel projeler uygulamaya geçtikçe proje alanlarının mevcut kullanıcıları kentin merkezi konumlarından kentin çeperine doğru itilmekte, giderek özelleşen kamusal mekanlardan dışlanmakta ve görünmez olmaktadır. Dolayısıyla, dönüşüm projeleri farklı sosyal grupların biraradalık ve temas ilişkisini zedelemekte, bu grupları mekanda ayrıştırarak kentin çeperinde içe dönük cemaatler haline getirmekte, aralarındaki sınırları daha belirginleştirerek sosyo-mekânsal kutuplaşmayı arttırmaktadır (Madanipour 2003). Kentsel dönüşüm projelerinde öncelikli olarak dönüşüm yapılacak alan doğru tespit edilmelidir. Eğer alan, içinde yaşayanların yaşadıkları çevreden ve kendi konut koşullarından hoşnutsuzluk duymasına neden oluyorsa, alanda bir yenileme gereksinmesinden söz etmek mümkün olabilir. Alanın üstyapı koşulları elverişsiz, boş yapı stoğu oranı yüksek, fakat tarihi çevre açısından büyük avantajlara sahip, potansiyel rant getirisi bulunması durumunda, alanın yenileme alanı olarak ele alınıp tekrar kente kazandırılması doğru bir yaklaşım olarak kabul edilir (Özden 2008). 13

25 EKONOMİK AMAÇLAR FİZİKSEL AMAÇLAR Köhneme ve "slumlaşma"nın ortadan kaldırılması, Bölgenin altyapı ve sosyal donatıları eksikse bunların oluşturulması, Kent parçaları arasında yoğunluk dengelemesinin yapılması, Ulaşımın sorun halinden çıkarılması, Olası doğal afet (deprem, sel vs.) tehlikesine karşı fiziki çevrenin niteliğinin arttırılarak uygun hale getirilmesi, Kentsel alanların en etkin biçimde kullanımına ve gereksiz kentsel yayılmadan kaçınmaya yönelik stratejiler belirlenmesi, Kent dokusunu oluşturan birçok öğenin fiziksel olarak sürekli değişim ihtiyacına cevap vermektir. Ekonomik dengesizliğin azaltılması, İş hayatının canlandırılması, Yatırım açısından değeri düşen alanların tekrar kent ekonomisine katılması, Kentsel refah ve yaşam kalitesini arttırıcı başarılı bir ekonomik kalkınma modeli ortaya koyulması, Kent yönetiminin mali olanaklarının geliştirilmesidir. KENTSEL DÖNÜŞÜMÜN AMAÇLARI SOSYAL AMAÇLAR Sağlıklı ve güvenli, yaşam standartlarına uygun çevrelerin oluşturulması, Mahalleler arası fiziki, sosyal ve ekonomik farklılıkların azaltılarak, sosyal köhnemenin engellenmesidir. Temelde toplumsal bozulmanın nedenlerinin araştırılarak, bunun ortadan kaldırılmasıyla kentsel alanların çöküntü hale gelmesinin önlenmesi, Toplumsal koşullar ve politik güçlerin ürünü olarak kentsel politikaların şekillendirme ihtiyacını karşılamak üzere sivil toplum örgütleri ve toplum farklı kesimlerinin planlamaya katılımını sağlamaktır. Şekil 2.1 Kentsel dönüşümün amaçları 1 Kentsel dönüşüm projeleri, özellikle 2000 li yıllarda yerel yönetimlerin önemli uygulamaları arasında yer almış ve çevresel kalitenin iyileştirilmesi açısından olumlu bir imaj oluşturmuştur. Kentsel dönüşümün temel amacı, sadece fiziksel iyileştirme değil aynı zamanda sosyo-ekonomik eşitsizliklerin azaltılması olmalı ve gelir gruplarının kentte farklılaşmasını hissettirici yapılaşmayı azaltıcı olmalıdır (Aras ve Alkan 2007). Kentsel yenileme projeleri, kent içinde sosyal eşitsizlik yaratmamalı, farklı gelir grupları arasında adaletsizliğe yol açmamalı ve gecekondu gibi yasadışı kullanımları özendirici olmamalıdır (Gökbulut 1996). 1 Baransü 1989 ve den yararlanarak elde edilmiştir. 14

26 Her yenileşme ve dönüşme kararının kaybedenleri ve kazananları vardır. Eğer dönüşüm projeleri kaybedenlerin kayıplarına duyarsız kalmamalıdır. Dönüşüm projeleri kentlerin rant yüzeylerine bir müdahale getirmektedir. Bu müdahalenin ne yönde çıkar dağıtımı yaptığının bilincinde olmak gerekir. Dönüşüm projeleri şeffaf, hesap verebilir, katılımcı süreçleriyle bütünleşmiş bir planlama anlayışıyla ele alınmalıdır (Tekeli 2008). Kentsel dönüşümün hedeflerine ulaşabilmesi, yörede yaşam ve çevre koşullarının iyileştirlmesine, sosyal ve ekonomik zeminin güçlendirilmesine, eksik yönlerin giderilmesine, yenilemenin yörede yaşayanların katılımıyla ve orada yaşamalarına izin verilmesiyle, özel sektör ve kamunun işbirliği yapmasıyla mümkündür (Özden 2008). Kısaca kentsel dönüşüm projelerinin amacı, kent planında alınan kararların işlemediği bölgelere ulaşmak ve bu işleyişi engelleyen ya da tehdit eden öğeleri ortadan kaldırarak o bölgeleri tekrar kent ekonomisi açısından üretken hale getirmek, sosyal sorunların önüne geçmek ve kentin fiziki mekanını çağdaş yaşam koşullarına uygun hale getirmektir. 2.3 Kentsel Dönüşüm Yöntemleri Geçmişten günümüze, kentlerdeki sosyal ve ekonomik yapının değişimine paralel olarak birçok kentsel dönüşüm yöntemi geliştirilmiştir Yeniden geliştirme Yeniden geliştirme, ciddi olarak bozulmuş ve korunacak değeri olmayan yapıların bulunduğu bölgelerde kabul edilen bir yaklaşımdır. Yerel yönetimler için bu yaklaşım, arazinin maksimum kullanımı, daha yüksek zemin alanı ve şehir merkezine daha yüksek gelir grupları ve bunların aktivitelerinin gelmesi ile avantajlı görünmektedir. Yeniden geliştirme yaklaşımı, genellikle orijinal kent nüfusunun kentin başka bir kısmına yerleştirilmesini öngörmektedir. Bu da ağır sosyal ve çevresel maliyetler taşımaktadır. Gelişmiş ülkelerin büyük bir çoğunluğunun artık kullanmadığı bu yöntem, gecekondu 15

27 mahallelerinin kentin başka bir yerde yeniden oluşmasını engelleyememektedir ( 2011). Bununla birlikte gelişmekte olan ülkelerin birçoğunda, konut alanlarını iyileştirmek ve şehir merkezi alanlarını modernize etmek için tek uygun yol olarak kabul edilebilmektedir. Yeniden geliştirme yöntemi, kamulaştırma bedellerinin ödenmesi, alt yapı getirilmesi ve kamu tesislerinin yapılması için harcanan tutarlar hesaba katıldığında pahalı bir olay olabilmektedir. Yerel yönetimlerin kendi başlarına çözemeyecekleri kadar büyük yatırımlara ihtiyaç duyulduğundan yeniden geliştirme yöntemi devlet desteği gerektirebilmektedir Rehabilitasyon Rehabilitasyon, zamanla yıpranıp, yoğunluğu artan ve işlevlerini yerine getiremeyen bölgeleri tekrar değerli hale getirme yöntemidir. Mevcut bölgenin korunarak, koruma, tamir ve restore edilmesi temeline dayanmaktadır. Rehabilitasyonun bütün aşamalarında halkın katılımı beklenmektedir. Rehabilitasyon bozulmaların, sağlıksız ve niteliksiz gelişmelerin başladığı, ancak özgün niteliğini henüz kaybetmemiş olan kentsel alanın yeniden eski haline kavuşturulmasıdır. Bu yöntemde, kentsel alanın özgün niteliğine zarar veren aykırı tüm oluşumlar ayıklanır. Tüm kentsel alanda uygulanması oldukça zor bir yöntemdir, ancak alt ölçeklerde başarılı sonuçlara ulaşılabileceği söylenebilir (Özden 2008) Entegrasyon Bu yöntemle, kent kimliği korunurken, mevcut binaların yanına yeni binaların katılımıyla zengin bir çevre yaratılmaktadır. Alanın asıl sakinleri, bölgeden ayrılmayarak dönüşüme katkıda bulunmaktadır. Herhangi bir bölgede bulunan yapılaşmaya dokunmadan, bu bölgeye yeni binaların yapılması yöntemidir (Göz 2008). 16

28 Mevcut olan yapıların yanına oluşturulan yeni yapılarda çağdaş mimarlık örnekleri de ortaya konulabilmektedir. Pek çok girişimci ve yerel yönetimlere göre, entegrasyon yöntemi ile konut üretimi daha az karlı ve zaman kaybettirici bir yöntemdir Yeniden canlandırma Sosyo-kültürel, ekonomik ya da fiziksel açılardan bir çöküntü süreci yaşamakta olan kentsel alan parçalarının, çöküntüye neden olan faktörlerinin ortadan kaldırılması ya da değiştirilmesi sonucu, o alanın tekrar hayata döndürülmesi, canlandırılması yöntemine denir (Sözer 2008). Terk edilmiş, depolama, imalat gibi işlevlere tahsis edilmiş ya da düşük gelir grupları tarafından sağlıksız ve yoğun bir biçimde kullanılan tarihsel yapı ve kent dokularının ekonomik yönden ve kullanım açısından canlandırılması işlemidir. Ekonomik ve fiziksel çöküntü durumunda olan ve toplumsal saygınlık açısından da değer yitiren kentsel sit alanları, altyapı ve sosyal donatıların giderilmesi, ulaşım sorunlarının çözümü, tarihsel konut ve yapıların onarımı ve yeniden kullanımı, yaya alanlarının ve yeşil alanların bakımı ve düzenlenmesiyle çağdaş toplumun gereksinimlerini karşılayacak duruma getirilmektedir (Ahunbay 1996). Bu onarım ve işlevlendirme sonucunda, bölgenin çekim gücü artmakta, yaşam düzeyi yükselmekte, ekonomik etkinlikleri çoğalmaktadır. Yeniden canlandırma, yerleşim alanları ve kentsel altyapının fiziksel açıdan iyileştirilmesi anlamlarını içermesinin ötesinde, yaşayan bir kentteki ekonomik rekabeti ve o kentin sosyo-ekonomik koşullarını iyileştirecek kapsamlı politikalardan biridir. Yeniden canlandırma uygulamaları Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri nde sık kullanılan yöntemlerden biridir (Özden 2008) Kentsel koruma Kentsel koruma; toplumun geçmişteki sosyal, ekonomik koşullarını, kültür değerlerini yansıtan fiziksel yapısının günümüzün değişen sosyal ve ekonomik 17

29 koşulları altında yok olmasına engel olmak ve çağdaş gereksinmelerle bütünleştirilerek yaşamasını sağlamaktadır. toplumla, çağdaş Kentsel koruma şu eylemleri içermektedir (Ocak 2006): Tarihsel, mimari ve görsel değerlerin uzun süreli olarak, bilimsel yöntem ve tekniklerle korunması, Ülkenin, tarihsel bölgenin, kentin, korunacak kentsel alanların planlanmış gelişme çizgisine uygun işlevler yüklenmesi, Eski işlevin sürdürülmesi veya değiştirilmesi, Yeni işlevlerin sürdürülmesi ya da doğruluğunun denetlenmesi, Koruma alanları genellikle aynı zamanda yerleşim alanları da olduğundan, sosyal yapıyla ilgili sorunların çözümlenmesi, Gerekli çağdaş yaşam standartlarının sağlanması, Onarım ve sıhhileştirme sonrası sosyal statü değişimlerinin düzenlenmesi, Koruma alanı ve çevresinde yeni gelişmelerin planlanması, kütlelerin ve mimari biçimlerin denetlenmesi, Bölgede koruma, sıhhileştirme, yeni işlevlerle birlikte ekillenecek altyapı hizmetleri ve servis sorunlarının bölgenin çevresiyle sağlıklı ilişkileri de dikkate alınarak sağlanması, Olayın gerekli idari, parasal ve yasal çerçeve içine oturtulması, planlama kararları ile ilişkisinin kurulmasıdır Soylulaştırma Soylulaştırma kavramı ilk kez 1960 ların sonunda Ruth Glass tarafından kent dışında yaşayan İngiliz soylularının kent merkezinde işçi sınıfının yaşadığı konut alanlarına yerleşerek bu alanları yenilemelerini tanımlamak amacı ile kullanılmıştır. Soylulaştırma; sosyo-kültürel açıdan bozulmuş, çöküntüye uğramış, dolayısıyla fiziksel çevresi de bozulmuş alanlarda, özellikle de tarihi kent parçalarında sosyal yapının ıslah edilmesidir ( 2011). 18

30 Soylulaştırma sürecinde üç grup aktör yer almaktadır. Bu aktörler; yenileyenler, gayrimenkul sektörü ve yönetimdeki çeşitli kademelerdir. İlk aşamada öncüler kent merkezindeki mahalleleri kültürel değerler, yaşam tarzı ve tarihi değerler gibi nedenlerle seçmektedirler. Bu grup riskten habersiz grup olarak tanımlanmaktadır. İkinci aşamada ise riskten haberdar olan bir grup ise kent merkezindeki mahalleleri yatırım amaçlı tercih etmektedir. Bu süreçte Lyons a göre üç şartın yerine gelmesi gerekmektedir. Öncelikli olarak daha yüksek gelir grubundan olan hane halklarının daha düşük gelir grubundan olan hane halklarını yerinden çıkartması söz konusudur. Sonrasında ise önceden düşük fiyatlı olan konutların yenilenerek yeniden değer kazanması ve bu konutların kent merkezinde olması gerekmektedir. Sahiplik yapısının kiracı ağırlıklı bir yapıdan ev sahipliliği ağırlıklı bir yapıya dönüşmesi söz konusudur (Ocak 2006). Bazı gecekondu alanlarının ıslah imar planları yerine özel projeler yöntemi ile dönüşüm sürecine dahil olmaları soylulaştırma kavramı çerçevesinde açıklanabilir. Soylulaştırma orta ve orta üstü gelir gruplarının, fiziksel müdahale yolu ile yenilenen alt gelir grubu konut alanlarına yerleşmesi olarak tanımlanabilir (Sönmez 2006/b). Soylulaştırma alana yeni gelen nüfus açısından bakıldığında, alanın kimliğinin değişip gelişmesi, nitelikli konut kullanıcısının alana gelmesi, konutların sürekli bakımı ve çevresel niteliklerin, yaşam kalitesinin değişmesi gibi olumlu birçok gelişmeyi çağrıştırırken alandan gidenler için ise yalnızca yerinden edilme, belirsizliğe gitme, yalnızlık, sosyal anlamda dışlanmışlık gibi duygusal süreçlere karşı gelen bir kavramdır (Özden 2008). Kentsel dönüştürme programlarının burada yaşayanlar ve onların çalışma durumları üzerinde çok derin etkileri vardır. Genellikle bu insanlar, şu ya da bu nedenle alandan ayrılır ve kentsel dönüştürme programı bir soylulaştırma sürecine yönelmiş olur (Romaya ve Alden 1994). Metropolleşen kentler zamanla çekici hizmet merkezleri haline gelirken gelir grupları arasında eşitsizlikler artmış, kent merkezleri yoksulluğun yoğunlaştığı bölgelere 19

31 dönüşmektedir. Bu alanları orta ve üst gelir grupları için cazip hale getirmeyi amaçlayan yönetimler, kent merkezlerini yeniden canlandırma amacıyla vergi kolaylıkları da getirerek soylulaştırmaya ortam oluşturmuşlardır Sağlıklaştırma Sağlıklaştırma, bir mekanın sağlıklı yaşam koşullarına kavuşturulması ve eski haline getirilmesi demektir. Sağlıklaştırma uygulamaları sonucu yaşam çevresindeki sorunlar, bina ölçeğinden başlayarak bina gruplarına, kent parçalarına ve kentlere kadar yaygınlaşmıştır. Alanda belli miktarda bir tarihi doku mevcut ise ve yapılar kötü, sağlıksız koşullarda ise sağlıklaştırma programına ihtiyaç duyulur Kentsel yenileme Kentsel yenileme mevcut kentleri ve merkezleri düzeltmek ve günün gereklerine uydurmak amacıyla yeniden planlama ve bunu uygulama olarak tanımlanmaktadır. Kentsel yenilemenin hedefleri arasında şunlar bulunmaktadır: Şehir ve bölgeleri endüstri ve ticari eylemlerinde daha iyi şartlara ulaştıracak ekonomik canlandırmayı sağlamak, Kentsel altyapının kullanımını iyileştirmek, Şehirlerde daha kaliteli bir yaşam ve çevre oluşturmak, Yoğun sosyal problemleri olan bölgelerde sosyal yenilemeyi gerçekleştirmek, Tarihi yapıların korunması ve kullanılmasını temin etmek, Yerleşme standartlarının iyileştirilmesini sağlamak, Ucuz konut teminin sürekliliğini gerçekleştirmek, Şehirlerin karakterlerinin devamlılığını sağlamak üzere, yeni yapılaşma ya da eskinin tümüyle yıkılıp yeniden yapılması yerine eski yapı ve bölgelerin tümüyle korunması, Yenileme sonrası yöre sakinlerinin orada ikametinin garanti edilmesi, Yenileme sürecinde yöre sakinlerinin katılımının sağlanmasıdır (Ocak 2003). 20

32 Kentsel yenileme, içerisinde sosyal ve ekonomik programlar içermelidir. Kentsel yenileme de önemli olan diğer bir konu ise, kentsel korumadır. Çöküntü bölgelerinin büyük bölümünün kentsel kültür mirasının parçaları olduğu düşünülürse, korumasız bir yenileme düşünülemez. Bu nedenle koruma destekli kentsel yenileme temel ilke olmalıdır. 2.4 Tarihi Kent Merkezlerinde Kentsel Dönüşüm Kentsel dönüşüm projelerinin gerçekleşme süreçleri ve sosyo-mekânsal yapı ile olan ilişkileri farklı kentsel dönüşüm modelleri ile karşımıza çıkmaktadır. Yenileme, yeniden canlandırma, soylulaştırma olarak sıralayabileceğimiz kentsel dönüşüm yöntemleri kendilerine çoğunlukla kent merkezlerindeki çöküntü alanlarını seçmişlerdir. Kentsel koruma, kentsel yenilemenin bünyesinde barındırdığı ve aralarında sıkı bir ilişkinin var olduğu önemli bir dinamiktir. Kentsel yenileme gereksinmesinin en belirgin bir şekilde hissedildiği alanların başında eski kent merkezleri gelmektedir. Birçok tarihi ve kültürel mirası taşıyan kent merkezlerinin eskimeye karşı durmakta özgün kimliklerini de koruma zorunluluğu bulunması koruyarak yenileme koşulunu benimsemeyi gerektirmektedir. Avrupa Kentsel Şartı 2 nda tarihi dokular içinde yeni gelişmelere izin vermenin kaçınılmazlığına değinilmiştir. Tarihi kentsel merkezler üzerinde büyük kentsel baskılar olması nedeniyle koruyarak yenileme koşulu benimsenmektedir (Özden 2008). Bu noktada Kentsel Sit Alanı ve bu alanlar için üretilen Koruma Amaçlı İmar Planı kavramlarına referans vermek gerekmektedir. Koruma Amaçlı İmar Planları, Kentsel Sit lerin ki bunlar çoğunlukla çöküntü alanı haline gelmiş tarihi merkezler olarak karşımıza çıkmaktadır, mevcut durumunu düzeltmek için kullanılan bir planlama aracıdır. Kentsel ve yöresel nitelikleri, mimari ve sanat tarihi açısından gösterdikleri fiziksel özellikleri ve bu özellikleri ile oluşan çevrenin dönemin sosyo-ekonomik, sosyo-kültürel yapılanmasını, yaşam biçimini yansıtarak bir arada bulunduran ve bu açılardan doku bütünlüğü gösteren alanlara kentsel sit alanı denmektedir. Kentsel sit 2 Avrupa Birliği organlarından Avrupa Konseyi nin Yerel ve Bölgesel Yönetimler Kongresi tarafından 1992 de yayımlanmıştır. 21

33 alanları, eski kentlerin uyumlu düzenini, mimari bütünlüğünü, donatılarını koruyabilmiş sokaklar, mahalleler veya alanlardır ( 2011). Kentsel yenileme alanı sınırları içinde bulunan kentsel sit alanlarının koruma planlarının, kentsel yenileme planlarıyla uyumlu, bütüncül bir yaklaşımla ele alınması gereklidir. Tarihi doku açısından zengin olan ülkemizde, eski kent merkezleri, geleneksel mahalleler ve sivil mimarlık mirasının en güzel örneklerine rastlanmaktadır. Kent merkezleri kötü kullanımlar ve işlev değişiklikleri ile özgün kimliğini kaybetmiş, geleneksel çarşı ve konut alanları korunamayarak terk edilme ve köhneme sürecine girmiştir. Ülkemizin etkin bir koruma politikası benimseyip uygulayamaması, özellikle tarihi yapı stokunun yoğun olduğu şehir merkezleri gibi alanların yapılara zarar veren kullanımlara bırakılmasına, ya da tamamen boşaltılarak köhnemeye terk edilmesine neden olmuştur. Türkiye gibi zengin kültür mirasına sahip bir ülkede, kentsel yenilemenin korumadan bağımsız gelişmesi düşünülemez. Drewe e göre (2000), son dönemde özellikle Avrupa kentlerinde kentsel koruma amaçlı yenileme projelerinin dört alanda yapıldığı tespit edilmiştir. Bunlar; Çöküntü haline gelmiş tarihi merkezlerin canlandırılması, Tarihi merkezlerin iyileştirilmesi, Tarihi değeri olan sanayi ve ticaret alanlarının canlandırılması, Küçük, orta büyüklükteki tarihi kentlerin korunması olarak belirtilmektedir. Bu kapsamda bakıldığında, günümüzde kentsel yenileme projeleriyle, tarihi kentlerde, tarihi ve kültürel miras ile ekonomik gelişme arasında güçlü bir bağ kurulmaktadır ve bu bağın kentsel dönüşüm projelerinin hayata geçirilmesinde önemli bir yer tuttuğu anlaşılmaktadır. Evans (1997), yaptığı çalışmada tarihi kentlerin köhneme sürecine girmesini aşağıdaki nedenlere bağlamaktadır; 22

34 Dışa göçle sonuçlanan şehir ekonomisinin çökmesi ve hitap edilen nüfusun alım gücünün düşmesine bağlı olarak ticari satışlarda görülen düşüş, Nüfusun ve mesleklerin yayılması sonucu şehir çevre alanlarında, küçük şehirlerde ve yarı kırsal alanlarda ticaret faaliyetine olan talebin artması, Şehir merkezinde suç, vandalizm, anti sosyal davranışlar ve görsel kirlilik gibi çevresel problemlerin ortaya çıkması, Ulaşım problemlerinin şehir merkezini tüketicilere daha az çekici hale getirmesi, Bölgesel merkezlere rahatlıkla ulaşabilen hareketli şehir nüfusunun artması şehir merkezinin çekimini azaltmaktadır. Birçok şehirde merkez, zamana uygun olarak gelişmemesi nedeniyle başarısız olmuştur. Tarihi kent, bir birikimler merkezidir. Kentsel dönüşüm, bu birikimlerin izlerini silmemeli, aksine canlandırarak öne çıkarmalıdır. Sürdürülebilir gelişmeyi sağlamak, kentsel koruma ve yenilemede son derece önemlidir. Bu nedenle, tarihi merkezlerin dönüşümünde işlevlendirme ve sürekli bakım, onarım gibi yaklaşımlarda sürekliliği sağlayacak kararlara gereksinim duyulmaktadır. Geleneksel kent merkezlerini öne çıkararak, sıkışık yapıya nefes aldıran, alanı çekim merkezi haline getirerek çağdaş manzaralar sergileyecek bir yaklaşıma ihtiyaç bulunmaktadır. Tarihi kent merkezleri genellikle şehirlerimizin eski ve ilk yerleşim bölgelerinde kalan, bu sebeple fiziksel doku ve özellikle de mülkiyet dokusu açısından çok ciddi sorunlar içeren alanlardır. Toplumun geçmişteki kişiliğini, sosyal, kültürel ve ekonomik unsurlarını yansıtan bu alanların, özelliklerini kaybetmeksizin günümüz koşullarının değişen gereksinimleri altında tahrip ve yok olmaları engellenmek zorundadır. Kentsel dönüşüm projeleri, kentlerde yapılaşma baskısına karşın ayakta kalabilen tarihi alanların mekânsal, sosyal, ekonomik yönleri ile kente tekrar kazandırılması kentlilere sosyal, kültürel fayda olarak dönüşmesi amacına hizmet etmelidir. 23

35 3. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE KENTSEL DÖNÜŞÜM UYGULAMALARI Dünyada ve Türkiye de yaşam çevrelerinin çöküntü alanlarına dönüşmesi gibi sorunlardan dolayı birçok kentsel dönüşüm uygulaması bulunmaktadır. 3.1 Dünyada Kentsel Dönüşüm Uygulamaları Dünyada 19. yüzyılın ortalarında çıkan endüstri devrimiyle birlikte kentlerin şekli de değişmeye başlamıştır. Hızlı sanayileşme, beraberinde getirdiği fonksiyonların ihtiyacı olan mekânsal düzenlemelere gidilmesine yol açmıştır. Gerek endüstriyel binalar, gerekse işgücünü barındırmaya yönelik binalar kent imajını değiştirmiştir. Ülkeler mali nedenlerden dolayı imkanlarda kısıtlamaya gitmiş, yaşam çevreleri olarak yoğunluğu yüksek, sağlıksız yerleşimler yaratılmıştır. Bu alanlar, çöküntü sorunları nedeniyle kentsel yenilemeler için hedef alanlar olmuştur. Bu zaman diliminde bile plansız da olsa kentsel dönüşümden söz etmek mümkündür. İlk kentsel yenileme eylemlerinin 1950 lerde sefalet yuvaları diye adlandırılan slum ların temizlenmesiyle başladığı bilinmektedir. Tüm bir kentsel alan parçasının yıkılıp yerine yeni bir kent dokusu inşa edilmesi, yeni caddeler oluşturarak trafik sisteminin yeniden organizasyonu gibi eylemleri içeren bu politika, 1960 larda tarihi yapıların korunması düşüncesinin yerleşmesiyle birlikte terk edilmiştir (Özden 2008). Zamanla üretim biçiminde fordist, ardından post-fordist ve esnek üretim modellerinin baskın olduğu dönemlere geçilmesi kentle endüstri arasındaki ilişkiyi de belirlemiştir (Tarkan 2007). II. Dünya Savaşı nın ardından endüstri kentleri haline gelen birçok şehirde, savaşın yaratmış olduğu hasar ve üretim biçimindeki değişimler kent alanlarının fiziksel olarak bozulmasına yol açmış ve kentsel yenileme gündeme gelmiştir lı yılların başından itibaren batıda uygulanan kentsel dönüşüm projelerinde ön plana çıkan bazı ortak özellikler bulunmaktadır. Bu özellikler (İlkme 2008); 24

36 Bunlardan birincisi, bu projelerin stratejik planlama yaklaşımı ile geliştirilmiş olmasıdır. Bu projeler, belirgin bir vizyon doğrultusunda tasarlanan stratejileri izlemektedir. Esnek bir planlama anlayışına bağlı olarak geliştirilen bu projelerin dönüşüm strateji ve politikaları, zaman içinde değişen ekonomik, toplumsal, fiziksel ve çevresel koşullara göre tekrar gözden geçirilmektedir. İkinci ortak özelliği, iş birlikçi ve katılımlı planlama yaklaşımıyla geliştirilmiş olmalarıdır. Kentsel dönüşüm politikalarının başarıyla hayata geçirilmesindeki en önemli etkenlerden birisi, özel sektör, kamu sektörü, gönüllü kuruluşlar ve toplumun farklı kesimlerinin ortaklıkları ve uzlaşmaları üzerinde gelişmiş olmalarıdır. Bu nedenle, batıda başarılı olarak tanımlanan kentsel dönüşüm projeleri müzakereci yöntemlerle geliştirilmiştir. Bir başka deyişle, projelerin araştırma, geliştirme, uygulama, izleme ve öz değerlendirme süreçlerinde müzakereci ve katılımlı yöntemler uygulanmaktadır. Bunun için kentsel dönüşüm projelerinde iş adamları ve esnaf forumu, mahalle veya bölge sakinleri forumu, kentsel tasarım paneli gibi çeşitli aktörlerin katılımına yönelik platformlar oluşturulmaktadır. Üçüncü ortak özelliği, çok aktörlü ve çok sektörlü koalisyonlara bağlı olarak kurulmuş olmalarıdır. Çok aktörlü ve çok sektörlü koalisyonların varlığı, kentsel dönüşüm projelerinin başarılarının sürdürülebilirliği açısından vazgeçilmezdir. Dördüncü ortak özelliği, kapsamlı ve bütünleşik bir yaklaşıma sahip olmalarıdır. Kentsel dönüşüm projelerinin başka bir özelliği ise, kentsel dönüşüm probleminin fiziksel mekan yanında ekonomik, toplumsal ve çevresel boyutları da ele alan kapsamlı ve bütünleşik bir yaklaşıma sahip olmasıdır. Bu projelerde, aynı zamanda yasal, kurumsal, örgütlenme süreçlerinin yanı sıra, projenin izleme ve değerlendirme, geri bildirim süreçleri de önceden kurgulanmaktadır. Uygulama süreçlerinde, belirli aralıklarla projelerin başarılı yürütülüp yürütülmediğine dair incelemeler yapılmakta, geri bildirimler aracılığıyla, kentsel dönüşüm strateji ve alt politikaları gözden geçirilmektedir. 25

37 Batıdaki kentsel dönüşüm deneyimi, başarılı projelerin yerel bağlamlı olduklarını göstermiştir. Batıda kentsel dönüşüm modellerinin geliştirilmesinde ideal çözüm modelleri önerilmemektedir. Yerelin koşullarının, sorun ve ihtiyaçlarının incelenmesi ve araştırılması ve ona göre çözümler önerilmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Diğer bir ortak özelliği ise kentsel dönüşüm politika ve stratejilerine uygun bir kurumsal örgütlenmenin oluşturulmasıdır. Başarılı olarak saptanan kentsel dönüşüm projelerinin bazılarında var olan kurumsal yapıda uyum çalışmaları yapılmış, hatta yeni kurumsal yapılanma ve örgütlenmeler hayata geçirilmiştir. Son ortak özelliği ise kolektif çabayı harekete geçiren projeler olmalarıdır. Bu nedenle, bu projelere müzakereci yöntemlerle özel ve kamu sektörünün, gönüllü kuruluşların ve toplumun farklı kesimlerinin desteğinin ve katılımının sağlanması şarttır. Kentsel dönüşüm politikalarının başarılarının sürekliliği, ancak bu paydaşların projeleri sahiplenmesi ile sağlanabilmiştir. Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde kentsel yenileme, ülkedeki iç göçlere bağlı çarpık kentleşme, plansızlık, gecekondulaşma, kaçak yapılaşma, düşük kaliteli sanayileşme, imara ilişkin yasaların yetersizliği ya da uygulanamaması, kamu arazilerinin işgali ya da rasyonel şekilde değerlendirilememesi, küreselleşmenin zaten sorunlu olan kentsel mekan üzerindeki etkileri gibi nedenlere bağlı olarak ortaya çıkmaktadır (Özden 2008). Çalışmanın bundan sonraki kısmında, dünyadaki kentsel dönüşüm örneklerinden ikisi ele alınmıştır. Bu örnekler; Lübnan Solidere (Beyrut tarihi kent merkezi) kentsel dönüşüm projesi ve Brezilya Rio kenti gecekondu sağlıklaştırma projesidir. Bu örneklerin seçilme nedenleri; tarihi kent merkezi alanı ve gecekondu alanı dönüşüm projeleri olmalarıdır. Diyarbakır Suriçi Bölgesi de önemli tarihi değerlere sahip bir merkez olmakla birlikte köhneme, gecekondulaşma sorunları ile karşı karşıya kalması sebebiyle bu örnekler ile benzeşmektedir. 26

38 3.1.1 Lübnan Solidere (Beyrut tarihi kent merkezi) kentsel dönüşüm projesi Beyrut ta yaşanan iç savaşın 1991 de sona ermesiyle Beyrut un yeniden doğması için Lübnan hükümetince ilk adımlar atılmıştır. İnsanları savaşın bittiğine inandırmak için öncelikle savaş öncesinde Beyrut un geleneksel olarak idari, ticari, kültürel çekirdeğini oluşturan Merkez bölgesinin yenilenmesi gerekmektedir. Tüm bu endişelerin ışığında, 1994 te Beyrut merkez bölgesinin geliştirilmesi ve yeniden yapılanması amacıyla bölgedeki mülkiyet hakkı sahipleriyle yatırımcıların ortaklığında oluşan Solidere (The Lebanese Campany for Development and Reconstruction of the Beirut Central Districts.a.l) adında bir Lübnan anonim şirketi kurulmuştur (Todmari 2004). Savaş sonrası Beyrut ta karşılaşılan sorun yalnızca fiziksel yapının değil sosyal yapının da büyük ölçüde hasar görmüş olmasıdır. Kentin geleneksel kimliğine uymayan bir biçimde ikiye bölünerek dine dayalı bir ayrıma gidilmiş olması, Lübnan ın iç savaş sonrası ulus olma yolundaki çabalarıyla çelişmektedir. Bu bağlamda dönüşüm için temel hedeflerden biri de kentin sosyal dokusunun bütünleştirilmesidir. Bu amaçla kent merkezinin yenilenerek kentin doğu ve batı tarafının birbirine bağlanması, merkezin, ticaretin yanı sıra sosyal ve kültürel aktivitelerle tüm kentlileri buraya çekmesi ve böylece kentin yakasında yaşayanların burada bir araya gelmesinin sağlanması hedeflenmiştir (Eres 2004). Lübnan daki kentsel dönüşüm için Beyrut un önemini şöyle açıklayabiliriz: Akdeniz havzasının doğu noktasında liman özelliği, yeni hava limanı, Liberal politika, ekonomik sistem ve özgür basın olanakları, Gelişmiş bankacılık sektörü ve başat pazar olma özelliği, Eğitim ve sağlık sektörlerinin güçlülüğü ve çalışanların eğitim seviyeleri, Kozmopolit bir sosyal dokuya sahip olmaları, İngiliz, Fransız ve Arap birlikteliği, Arkeolojik ve kültürel geçmişinin iyi olmasıdır. 27

39 Şekil 3.1 Solidere kentsel dönüşüm projesi üç boyutlu çizimi ( 2011) 191 hektarın üzerinde ve 4.69 milyon metrekare inşaat alanını kapsayan proje, iki fazdan oluşmaktadır yıllarını kapsayan dönem birinci faz, dönemi ise ikinci faz olarak tanımlanır. Her iki fazın uygulama süreçleri ise Lübnan hükümeti tarafından kurulan, yarı özel ve özerk bir kuruluş olan Solidere şirketi tarafından yürütülmektedir yılı itibariyle projenin ilk etabı tamamlanmış ve herhangi bir aksaklılıkla karşılaşılmamıştır. Projenin başarısında kamu özel sektör işbirliğinin payı büyüktür (Demirsoy 2006). Projenin temel hedefleri aşağıdaki gibidir: Tarihi binaların ve koruma alanlarının restore edilmesi, Yeni geliştirilecek alanlar için kentsel tasarım çerçevesinin çizilmesi, Proje alanı bütününde deniz görünümünün maksimum seviyeye ulaştırılması, Denize açık bir kentsel alan oluşturulması, Bütüncül modern altyapı sisteminin sağlanması, Kamusal alanların yaratımı, seyir terasları, gezi alanları ve yay yollarının yapımı ve organizasyonu, İşyeri ve bu kurumlara ait yerleşkeler, kültürel ve rekreasyon imkanları gibi geniş ve çok fonksiyonlu kullanım imkanları yaratmak, Sağlam kalmış binaları ve şehir manzarasını korumak, Modern ve geleneksel mimari arasında harmoni yaratmak, Şehrin dokusunu ve komşuluk ilişkileri yeniden kurmak, 28

40 24 saat yaşayan bir kentsel alan oluşumu, Pazarlama ve gelişme olguları bütününde sürdürülebilir çevre yaratımını cesaretlendirmek ve bunun için esnek öneriler getirmek, Şehir merkezinin yenilenmesi için mıknatıs etkisi gösteren cazibe olanakları yaratmaktır ( plan, 2011). Şekil 3.2 Solidere kentsel dönüşüm projesi ( 2011) Solidere projesinin amaçları: Kamu ve özel sektör işbirliği ile proje geliştirmek, Proje finansmanı yaratmak, Beyrut merkezinin günün koşullarına göre yeniden inşa etmek, Yeni bir eğitim ve sağlık servisleri sunmaktır ( beyrutta-savas-sonrasi-yenilemenin-sistemi.html, 2011). Solidere kentsel dönüşüm projesi ile tarihi kent merkezi ve yeni liman bölgesi birbirine bağlanmış ve bu yeni bölgede güçlü bir finans özelliği oluşturulmuştur. Hem bu özelliği ile hem de örgütlenme modelinde kullanılan sistem nedeniyle, proje kendi kendini finanse ederek kamuya herhangi bir ek yük getirmemiştir. 29

41 Proje, hem bu özelliği, hem de kaybedilen kimlik değerlerinin yeniden kazanılmasının zorluğunu göstermesi açısından dünya çapında önemli bir örnektir. Solidere kentsel dönüşüm projesinin ana hedefi kapsamında; Lübnan bütününde, özelde ise Beyrut kenti ve kent merkezinde kimlik değerinin kazanılması, sürdürülebilir kentsel mekan ve bunun geleceğe aktarımı sağlanmıştır. Kent kimliğinin temelini, kentin tarihsel geçmişi ve bu tarihsel geçmiş ile şekillenen şehrin barındırmakta olduğu kültürel çeşitlilik, geçmişte dünya sistemi içerindeki sahip olunan konum ve özellikler belirlemiştir Brezilya Rio kenti gecekondu sağlıklaştırma projesi Rio de Janerio, 5.9 milyonluk nüfusuyla, Brezilya nın ikinci büyük kentidir. Yaklaşık nüfusun üçte biri çok kötü şartlarda gecekondu alanlarında (favelas) yaşamaktadır. Gecekondu alanlarının büyük çoğunluğu, şehrin en merkezi ve en değerli yerinde yamaçlara yerleşmiştir. Gecekondu alanlarında yaşayan halkın sadece bir kısmı su, elektrik gibi ihtiyaçlarına ulaşabilmektedir. Gecekondu alanlarında, kanalizasyon alt yapısı olmaması, çöplerin toplanmaması gibi nedenlerden dolayı ciddi bir kirlilik problemi yaşanmaktadır (Şişman ve Kibaroğlu 2009). Dünyadaki birçok gecekondu örneğine baktığımızda, gecekondu alanlarında yaşayan halkın ağır yaşam koşulları, bu alanda çeşitli sosyal problemleri de beraberinde getirmektedir. Bölgede suç oranı artmakla birlikte, bölge halkının fakirlikle savaşması, çalışma imkânlarının kısıtlı olması, eğitim imkânlarının olmayışı veya az oluşu beraberinde çeşitli sosyal problemleri de getirmektedir. Gecekondu alanlarında özellikle uyuşturucu çetelerinin oluşumu, yaşam şartlarındaki olumsuzluklar, çeşitli sosyal ve ekonomik sorunlar sonucu şehrin kalbi sayılan alanda meydana gelen görüntü, çevre kirliliği ve sosyal problemler bölgede bir sağlıklaştırma projesinin hayata geçirilmesi ihtiyacını doğurmaktadır. Projenin amacı, konut alanların iyileştirilmesi ve gelecek nesiller düşünülerek sosyal problemlerinin giderilmesi, iş ve eğitim olanaklarının artırılması bölgede yaşam şartlarının düzeltilmesidir. Ayrıca halkın örgütlenmesinin sağlanması da projenin amaçları arasındadır. Öncellikle çevre kirliliğinin ortadan kaldırılması hedeflenmiştir. 30

42 Halk meydanları, spor faaliyetleri için merkezler, çocuk bakım merkezleri inşa ederek sosyal imkânların geliştirilmesi hedeflenmiştir ( 2011). Şekil 3.3 Rio Kenti Gecekondu Bölgesi - Favelas ( ) Bölgede yaşayan halkın kendi paralarıyla veya banka kredisi alarak kendi evlerinin inşaatını gerçekleştirmeleri gerekmektedir. Program, bu bağlamda kamu ve yerel halk işbirliği ile gerçekleştirilmektedir. Ayrıca programın sosyal bileşenin ağır basması çeşitli ortaklıkların kurulmasına da neden olmuştur. Özel sektör ve çeşitli yerel örgütler programın çeşitli aşamalarında, programa dahil olmuştur. Program, İnter Amerikan Bankası ve yerel yönetimler tarafından finanse edilmektedir. 180 milyon dolarlık kısım İnter Amerikan Bankası tarafından, 120 milyonluk kısım ise yerel yönetim tarafından karşılanmıştır (Anonymous 1995) yılları arasında gerçekleştirilen projenin ilk etabında 300 milyon dolarlık yatırım yapılmış, 62 yerleşim alanı yenilenmiş ve kişinin ihtiyaçları karşılanmıştır yılları arasında gerçekleştirilen ikinci etapta ise yine 300 milyon dolarlık yatırım yapılmış ve 106 yerleşim alanı iyileştirilirken kişinin yenileşme çalışmasında faydalanması sağlanmıştır. Programın 3. etabı tamamlandığında ise gecekondularda yaşayan 1 milyon kişinin yaşam kalitesi yükselecek ve ihtiyaçları karşılanacaktır ( 2011). 31

43 3.2 Türkiye de Kentsel Dönüşüm Uygulamaları Türkiye'de kentsel dönüşüm kavramı özellikle 1999 yılında gerçekleşen Marmara depremi sonrası fiziki çevrelerin yeterli niteliklerde olmadığının ortaya çıkışıyla bir planlama aracı olarak gündeme gelmiştir. Ayrıca hızlı ve denetlenemeyen göç, çarpık yapılaşma ve kültürel değerlerin korunamayarak zarar görmesi gibi etkenler de kentsel dönüşüm projelerine ihtiyacı gündeme getirmiştir. Kentsel dönüşüm kavramının Türkiye'deki ortaya çıkışını doğru değerlendirebilmek için Türkiye deki kentleşme ve nüfus artış hızını incelemek yerinde olacaktır. Kaynağını göç, kırsal alanın itici faktörleri ve kentlerin çekim özelliklerinden alan hızlı kentleşme süreci ile kentsel nüfus da büyük bir artış göstermiştir. Nitekim, 1950'de kent nüfusunun ülke nüfusu içindeki payı % 25 gibi oldukça düşük bir düzeydeyken, bu oran 1960'ta % 31,9'a, 1980'de % 43,9'a ulaşmıştır (Çizelge 3.1). Çizelge 3.1 Türkiye'de kentsel - kırsal nüfusun gelişimi ve kentleşme oranı (Işık 2005, Yılla r Kentsel Nüfus Kentleşme oranı % Kırsal Nüfus % Toplam Nüfus , , , , , , , , , , , , , ,

44 Bu değerler dikkate alındığında 1965 ve 2000 yılları arasında nüfus artış hızında genel bir düşüş söz konusudur. Bu da kentlerdeki demografik yapıyı doğrudan ilgilendirmektedir. Bir başka deyişle Türkiye kentlerindeki, kentleşme hızı azalmaktadır ve azalmaya devam etme eğilimi göstermektedir. Örneğin İstanbul'da geçmiş yıllık süreçte, nüfus artışı kentin dışından gelen göçlerin de etkisiyle kentin sınırlarını genişletmiş ve konut stoğunun son 30 yılda artmasını sağlamıştır. Yapılan çalışmalar her 100 evden 70'inin bu dönemde yapıldığını ortaya koymaktadır (Balamir 2005a). Bu yapı stoğunun üretim süreci, kente zarar vermiş ve sosyal donatı alanlarından yoksun yaşam alanları ortaya çıkarmıştır yılları arasında yıllık nüfus artışı ortalama binde 25'lerin üzerinde seyrederken, 1975 sonrası Türkiye genelinde nüfus artış hızı azalmıştır ve 2000 yılı nüfus verilerine göre Türkiye geneli nüfus artış hızı binde 13,8 olmuştur ( 2011). Çizelge 3.2 Türkiye'de toplam ve kentsel nüfusun yıllık artış hızları (Işık 2005) Dönemler Toplam Nüfus Kentsel Nüfus Artışı (Binde) Artışı (Binde) ,7 22, ,7 55, ,5 49, ,6 39, ,2 47, ,0 41, ,6 30, ,8 62, ,7 43, ,3 26,8 33

45 Türkiye de sanayileşme ile birlikte hızlanan kentleşme süreci, beraberinde göç alan kentlerin kontrolsüz bir biçimde büyümesini getirmiştir. Kentlerimizdeki kontrolsüz gelişimin sonuçlarından biri de hızlı kentleşmeye cevap verecek yeterli konut stokunun olmaması nedeni ile gelișen gecekondu alanlarıdır. 1990'lı yıllardan sonra hem genel nüfus artış hızında hem de kentsel nüfus artış hızında yavaşlama olmasına rağmen kentlerimizin sorunları devam etmektedir. Türkiye nin nüfusu 1945 den günümüze kadar devamlı artmıştır. Bu nüfus artışları da kaçınılmaz olarak kentleşme hızını artırmaktadır. Bu nüfus artışında, kentlere büyük göç yaşanmaktadır. Çizelge 3.2 den de görüldüğü gibi nüfus artış hızı, kentsel nüfus artış hızından daha düşüktür. Bu aradaki farkında giderek arttığı görülmektedir. Bu sayılar kentleşme hareketinin başlıca kaynağının kentlere yönelik iç göçler olduğu görüşünü doğrulamaktadır (Hurma 2003). Kentleşen nüfusun kent ve kamu hizmet gereksinmelerinin karşılanmasında etkinlikler ve aksamalar ortaya çıkar. Kentlerin kontrolsüz yayılması aynı zamanda kentsel çevre ve ekonomi üzerinde de ciddi etkiler yapar. Kontrolsüz gelişme nedeniyle konut, su, kanalizasyon ve kamu hizmetleri aşırı pahalı hale gelir. Kentin kontrolsüz yayılmasının bu etkilerinin kentteki şiddet, suç ve mafyalaşma eğilimlerini körüklediği de bir gerçektir (Bayhan 1997). Bu sağlıksız yapılaşmalarla birlikte tarihi dokunun ve eski kent merkezlerinin korunması ve yenilenmesi bu alanlardaki dönüșüm projelerinin temelini olușturmaktadır. Kentsel dönüşüm, kent planlaması çerçevesinde sosyal, ekonomik ve fiziksel boyutlarda birçok başlıkla uğraşmayı gerektiren kapsamlı bir süreçtir. Bunlardan biri eski tarihi kültürel yapıların yıkılarak yerine çok katlı binaların yapılması, diğeri ise özellikle büyük kentlerde kırdan kente göçle beraber gecekondu alanlarının çoğalmasıdır. Türkiye de ilk gecekondu 1946 yılında İstanbul Zeytinburnu nda yapılmıştır. Türkiye de bu gecekondu alanları 80'li yıllarda yıkılarak apartmanlaşma sürecini başlatmıştır. 34

46 Yerel yönetimler, dönüşüm projelerinde kentsel alanları geliştirme kaygısından çok konut üretimi vurgusunu ve rant yaratma amacını daha da belirginleştirmişlerdir. Bu dönemde de kentin gelişmesini yönlendirmekte üst ölçekli, bütünsel olmaktan uzak, parçalı kentsel projeler etkin olmuştur. Yerel yöneticiler tarafından tarihi kent merkezlerine ve gecekondu alanlarına yönelik olarak başlatılan kentsel dönüşüm projeleri, kentte geri dönüşü olmayan çok önemli sosyal ve mekânsal sorunların ortaya çıkmasına neden olmaktadır (Kayasü ve Uzun 2009). Türkiye'de kentsel dönüşümlere neden ihtiyaç olduğunu şöyle açıklayabiliriz (Balamir 2005a): 1950'1i yıllardan itibaren Türkiye'de konut üretimi, bir çok ülkeye göre yükselen bir grafik göstermesine karşın niceliği büyük olan bu üretim, nitelik olarak çoğunluğu iyi denetlenmemiş, kentsel hizmetler ve yatırımlar açısından yetersiz ve düşük standartlardaki kaçak yapılardan oluşmuştur. Bu da büyük bir risk havuzu oluşturmuştur. Bu zaman diliminde kentsel konut üretimi, kentsel nüfusun üstünde seyretmiştir. Bu durum, uzun bir süre kentsel alan genişlemesine ihtiyacın olmayacağını göstermektedir. Şehirleşmesi büyük ölçüde bitmiş olan kentteki alanların iyileştirilerek yeterli standartlara kavuşturulması gerekmektedir. Kaçak yapılaşmayla oluşan yapı stoğu ve yaşam alanları, çevre kirliliği, kentsel kazalar ve özellikle doğal afet düşünüldüğünde riskli alanlardır. Bu durumda özel yaklaşım ve politikaların geliştirilmesi zorunludur. Giderek artan kentsel fakirlik toplumsal bir tehlike haline gelmiştir. Bu nedenle kent nimetlerinden adaletli yararlanmayı sağlayan sosyal projelere ihtiyaç vardır. Konut üretimindeki bu hızlı gelişimin getirdiği en büyük sorunlardan biri de Avrupa Birliği yolundaki bir ülke için standartları yetersiz, estetik değerlerden yoksun yaşam ve konut çevrelerinin yaratılmış olmasıdır. Tüm bu veriler, nüfus artış hızının düşmesiyle beraber ülkemiz kentlerinin kentleşerek gelişme sürecinin sonuna yaklaştığını ve artık mevcut alanların tekrar kentsel arsalar oluşturmak adına elden geçirilmesinin ve fiziki çevreyle beraber sosyal ve ekonomik yapının yenileştirilmesinin gerekliliğini ortaya koymaktadır. 35

47 Türkiye de kentsel dönüşüm süreçlerinde Başbakanlık Toplu Konut İdaresi (TOKİ) ve belediyeler kamu adına devreye girmekte, bu alanlardaki dönüşümlerin tetikleyicileri olmaktadır. Kendisine yasal çerçeve ile verilen rolle birlikte TOKİ bu alanlardaki kamu müdahalelerini gerçekleştirmektedir. Kentin boş alanlarında ya da özel mülkiyetteki büyük arazilerde sermaye şirketleri kendileri proje ve uygulama yaparken, kentte proje yapılması riskli gecekondu alanlarında TOKİ nin devreye girdiği görülmektedir. Büyükşehir Belediyeleri ne ve Belediyelere Kentsel Dönüşüm Projeleri hazırlama yetkisi veren 5393 sayılı Belediye Kanunu nun 73.maddesi Yasama Meclisinin kabulü ile değişikliğe uğramış ve bu değişiklik gün ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu kanuna göre ( 2011); Madde 73- Belediye, belediye meclisi kararıyla; konut alanları, sanayi alanları, ticaret alanları, teknoloji parkları, kamu hizmeti alanları, rekreasyon alanları ve her türlü sosyal donatı alanları oluşturmak, eskiyen kent kısımlarını yeniden inşa ve restore etmek, kentin tarihi ve kültürel dokusunu korumak veya deprem riskine karşı tedbirler almak amacıyla kentsel dönüşüm ve gelişim projeleri uygulayabilir. ifadeleri ile belediyeler kentsel dönüşüm projelerinde devreye girmektedir. Ülkemizde kentsel dönüşüme ihtiyaç duyulan bölgelerde özel sektör tarafından 3 yaklaşım görülmektedir (Sekmen 2007): En yüksek ranta sahip alanların dönüşümünü büyük inşaat firmaları hızlı bir şekilde gerçekleştirmektedir. Daha az karlı alanların, önemli ulaşım aksları ya da prestij konut alanlarının çeperlerinin dönüşümünü küçük ölçekli firmalar ya da yapsatçılar gerçekleştirmektedir. Kentin karsız alanlarında, kent çeperinde ya da sanayi alanlarının yanında yer seçmiş gecekondu alanlarında dönüşüm gerçekleştirilememekte, gecekondulular ıslah imar planlarının oluşturacağı rant beklentisiyle farklı çözümleri reddetmektedir. 36

48 Çalışmanın bu bölümünde Türkiyedeki örneklerden iki örnek ele alınmıştır. Ankara Ulus tarihi kent merkezi ve Antalya Kaleiçi kentsel dönüşüm projeleri, ülkemizde gerçekleştirilen kentsel sit alanlarında ve tarihi önemi olan merkezlerdeki önemli dönüşüm proje örnekleridir. Bu örnekler, gecekondu alanlarının kent ekonomisine katılımını ve köhneme sorunuyla karşı karşıya kalan tarihsel önemi olan merkezlerin kente yeniden katılımını hedefleyen projeler olarak örnek gösterilebilir. Bu örnekler kent içinde sağlıksız yaşam koşulları altında olan bir alanın, dönüşümünün yapılarak kentte oluşturduğu mekânsal ve sosyo-ekonomik etkileri göstermesi bakımından önemlidir Ulus tarihi kent merkezi yenileme alanı projesi Ankara Ulus tarihi kent merkezinde, Jansen planı ile başlayan dönüşüm, 1950 sonrasında yaşanan yoğun göç ile devam etmiştir. Başkent olduktan sonra zaman içerisinde Ankara'nın yoğun bir yapılaşma göstermesi ile birlikte; Kaleiçi ve çevresi Ankara'nın geleneksel fakat fakir bir bölümü haline gelmiştir. 1932'de onanan Jansen planından itibaren yalnızca Protokol Alanı adı altında yasaklayıcı koruma kararlarına konu olmuştur. Bu kararla eski şehre el sürmeme önerisi, eski şehri restore etmek ve koruma amaçlarıyla dahi el sürülmemesi biçiminde uygulanmıştır (Anonim 1987). Ankara'nın en büyük kentsel yenileme projesi olan 207 ha 'lık Ulus Tarihi Kent Merkezi Yenileme Projesi tahininde Ankara Büyükşehir Belediye Meclisinde kabul edilmiştir. Güneyde Gençlik Parkından, kuzeybatıda Roma Hamamı ve doğuda Atıfbey Kavşağı'na kadar olan alan içerisinde Ankara Kalesi'ni de içine alanı kapsayan ve Ulus Tarihi Kent Merkezi Yenileme Proje alanında toplam adet bağımsız birim bulunmaktadır. Proje alanında 4200 adet tarihi ve kültürel değeri olan yapılar, çok katlı iş merkezleri, dini tesisler, hanlar, konut ve kamu kuruluşları v.b. kullanımlar yer almaktadır. Ulus Tarihi kent Merkezi Projesi kapsamında, Altındağ, Zübeyde Hanım, Ankara Kalesi ve Hacıbayram etrafını kapsayan alanda tarihi değeri olan yapıların korunarak restore edilmesi planlanmıştır ( 2011). 37

49 İlk sit kararının alındığı 1980 yılından itibaren Ulus Tarihi Kent Merkezinde köklü değişim/dönüşüm sağlanamadığından mevcut dokudaki yapılar yıkılmaya, yıpranmaya yüz tutmuş, alan mezbelelik bir görünüm kazanmıştır. Eski kent dokusu kullanılarak Ulus u yaşatılan bir tarihi merkez haline getirmek amacıyla hızlı, hayata geçebilecek güncelleştirilmiş Kentsel Dönüşüm ve Gelişim Proje Alanı oluşturulması hedeflenmiştir. Eskiden Ulus bir merkez niteliğinde iken, zaman içerisinde Ankara da karar merkezlerinin, prestij ticaret mekanlarının ve hizmetlerinin Kızılay da yoğunlaștığı, Ulus da ise düșük gelir gruplarının kullanımına göre şekillenen ve kırsal bölge niteliğindeki ticaret ve hizmet işlevlerinin bulunduğu, ayrıca bu alanın toptan ticaret ve depolama konularında ihtisaslaştığı gözlenmektedir lerde Kızılay merkez bölgesi faaliyetleri açısından Ulus u geçmiştir. Dolayısıyla Ankara da biri modern, diğeri ise daha geleneksel MİA işlevlerinde uzmanlaşmış iki merkezli bir yapının ortaya çıktığı söylenebilir (Bademli 1987). Böyle bir gelişim, Ankara Kalesi ve çevresinin kullanıcılarının giderek farklılaşmasıyla sonuçlanmıştır. Kale civarı gecekondularla kușatılırken, Kale içi ve civarındaki mahalleler bölünerek kiraya verilen bakım görmeyen konutlar olarak daha çok kente yeni göç eden nüfusu barınmaktadır. Bu mahallelerdeki yapılar kiralamaya elverişli olduğu için özellikle yalnız göç eden erkek nüfus tarafından tercih edilmektedir. Ankara Büyükşehir Belediyesi tarafından 2005 yılında başlatılan Ulus Tarihi Kent Merkezi yenileme ve dönüşüm projesi, bu alanı kapsam içine alan ve daha önce onaylanmış bulunan 1/5000 ve 1/1000 ölçekli tüm planları ve yasaları ihlal ederek iptal etmiş ve bu bölge, Belediye Meclisi nin kararıyla Ulus Tarihi ve Kültürel Kentsel Dönüşüm ve Gelişim Proje Alanı olarak ilan edilmiştir (Türkün ve Ulusoy 2006/b). 1/1000 ölçekli Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma Islah İmar Planı Raci Bademli denetiminde yürütülmüş olup Jansen in de vurguladığı gibi, yüzlerce yıldan beri Ankara nın simgesi, kent kimliğinin en önemli göstergesi Ankara Kalesi olmuştur yılında 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Yasası uyarınca kentsel sit alanı ilan edilen bir yerde koruma amaçlı planların belediyeler eliyle iki yıl içinde yapılması 38

50 gerektiğinden koruma planlaması çalışmaları başlatılmıştır. Prof. Raci Bademli ve ekibi tarafından hazırlanan Koruma Islah İmar Planı 1992 yılında onaylanmıştır. Ulus tarihi kent merkezi dönüşümü gibi tarihi kentsel alanlarda turizm amaçlı dönüşümde çok ciddi sorunlarla karşılaşılmaktadır. Dünyanın az çok her kentinde gözlenen eğilim, kentlere geçmişin izlerinden seçilmiş bir kimlik imal etmek ve reklamlar yoluyla da bunu dünyaya tanıtmaktır. Yaratılan kent mitleri nedeniyle yalnızca bir imaj ortaya çıkarılmakta ve kentlerin çok kimlikli yapısı indirgemeye uğramaktadır (Urry 1995). Şekil 3.4 Ulus Tarihi Kent Merkezi ( 2011) Ankara Ulus Tarihi Kent Merkezi, düşük gelir gruplarının konut ihtiyacına cevap veren bir alandır. Buradaki ticari aktiviteler de genellikle küçük ölçekte ve geleneksel tarzdadır. Kentsel dönüşüm ile rant merkezli gelişimler, alandaki bu aktivitelerin yok olmalarına neden olacaktır. Buraların sakinleri ise kentin farklı kesimlerinde yeni gayri nizami konut edinimlerine, dolayısıyla yeni kentsel sorunlara neden olacaktır. Korumadan uzaklaşılarak yenileme çerçevesinde yapılacak imar planı yaklaşımlarıyla, alanda var olan geleneksel ve küçük ölçekli ticari aktiviteler yok olacak, dolayısıyla korunması gerekli bir alanda, fiziksel anlamda korumayı içermeyen ciddi değişiklikler olduğu gibi, sosyal yapının da tamamen kaybedilmesi söz konusu olabilmektedir (Fidan 2007). 39

51 Ulus Tarihi Kent Merkezi ve Kale de dönüşüm tüm yapılan planlar iptal edilerek, rantın artırılması ve turizmle bölgenin cazibe merkezi olması hedefine kilitlenmiş ve en önemli hedeflerden biri olan tarihi dokunun korunması meselesi göz ardı edilmiştir. Bunun yanı sıra, alanda ciddi bir sosyal yapı analizi yapılmamış ve alan adeta tarihsiz ve kimliksiz olarak algılanmıştır yılında Danıştay tarafından, Ankara Tarihi Kent Merkezi Kentsel Yenileme Alanı projesi, yenileme alanına ilişkin imar planları, şehircilik ve planlama ilkeleri ile kamu yararına uygun olmadığına karar verilerek, mahkemece iptal edilmiştir. Bu kararın üzerine yeniden planlama çalışmaları başlatılmış olup halen Hacıbayram ve civarında planlama çalışmaları devam etmektedir 3. Ulus tarihi kent merkezinde uygulanan kentsel dönüşümün başarısız olması, alandaki parçacı uygulamaların sürmekte olmasının ve alanda çağdaş, bütüncül bir koruma, ıslah ve yenileme politikası olmayışının bir sonucudur Antalya Kaleiçi kentsel dönüşüm projesi Antalya Büyükşehir Belediye Başkanlığınca hazırlanan ve 2005 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığınca onaylanan 1/25000 ölçekli Nazım İmar Planında, Kent Merkezi Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgesi içinde yer alan Antalya Kaleiçi Merkez Koruma ve Dönüşüm Alanı olarak tanımlanmıştır. Antalya Büyükşehir Belediyesi tarihi Kaleiçi, Balbey ve Haşim İşcan Mahalleleri ni bir bütün içinde yeniden planlamayı hedeflemiştir. Kaleiçi trafiğini yeniden ele alarak, uygulanacak diğer projeler sonucunda Kaleiçi nin dünya kültür mirası listesine girmesi için çalışmalar başlatmışlardır (Ulueren 2007). Kentsel dönüşüm projesi ile Kaleiçi nde mevcut dokunun korunarak sağlıklaştırılması, konut ve ev pansiyonculuğunun özendirilmesi hedeflenmektedir. Kaleiçi Kentsel ve III. Derece Arkeolojik Sit Alanı olarak, Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu nun gün ve 1850 sayılı kararı, Antalya Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu nun gün ve 1442 sayılı kararı ve 3 Ankara Büyükşehir Belediyesi ile yapılan görüşmelerden elde edilmiştir. 40

52 gün ve 3736 sayılı kararları ile belirlenmiştir. Alanda 71 adet anıtsal yapı, 56 adet kuyu, 93 adet korunacak bahçe, 25 adet anıt ağaç ve 473 adet sivil mimarlık örneği tescilli bulunmaktadır (Anonim 2005). Son yıllarda Kaleiçi birçok tarihi kent merkezinde olduğu gibi, köhneme, korunamama, çöküntü alanına dönüşme, otopark alanlarındaki yetersizlik ve kullanıcı kitlesinin olumsuz yönde değişimi gibi problemlerle karşılaşmış, bu durum alanın turizme yönelik vasfını değiştirmeye başlamıştır. Kaleiçi yerli halk tarafından kullanılmayan hatta kullanılması uygun bulunmayan bir çöküntü alanına dönüşme sürecine doğru ilerlemektedir. Özellikle Konyaaltı ve Lara kıyı parklarının açılmasının ardından cazibesini giderek yitiren Kaleiçi acil müdahale gerektirmektedir. Şekil 3.5 Antalya Kaleiçi Görüntüsü ( 2011) Kaleiçi Kentsel Sit Alanına yönelik olarak 1979 yılında Kaleiçi Koruma İmar Planı hazırlanmıştır. Geleneksel kentsel doku ve sivil mimarlık eserlerinin yer aldığı Kaleiçi Bölgesi Kentsel Sit Alanı olarak belirlenmiştir da yapılan Kaleiçi Koruma İmar Planı ile planın, koruma, yeniden işlevlendirme ve canlandırma stratejileri doğrultusunda, kentin önemli bir turizm, ticaret ve eğlence bölgesine, eski liman da yat limanına dönüşmüştür (Kamacı ve Örmecioğlu 2006). 41

53 Antalya nın hızlı büyüyen turistik bir kent oluşu, birçok ekonomik faaliyetin turizm için planlanışı, kentte yaşayan kentlilerin kentin merkezinden dışlanıyor olduğunun gözlenmesi nedenleriyle Antalya Belediyesince yarışma ile birlikte kentsel kimlik konusu gündeme getirilmiş ve Belediye bu sorundan yola çıkarak, kentlinin kent merkezinde yaşamasını sağlayacak ve kente kimlik kazandıracak, aynı zamanda büyük bir turizm kentine hizmet edebilecek bir merkezin tasarlanmasını yarışmaya açmıştır. Bu değerlendirme ile tarihi-geçmişi yıkmadan yenileşme ve gelişmeyi-yenileşmeyi durdurmayacak, engellemeyecek koruma kuralları da dikkate alınmıştır. Yavaş yavaş bir çöküntü alanı olma yolunda hızla ilerleyen, Antalya kentinin gerek ticari, gerek turistik gerekse de idari anlamda en önemli kısmını oluşturan bu alanların parçacıl projeler yerine acilen tek bir başlıkta yönetsel ve fiziksel aşamaları çözülmüş, kent merkezini turizm açısından bir cazibe noktası haline getirecek ve aynı zamanda sahip olduğu kültürel ve doğal değerlerin korunmasını ve sergilenmesini sağlayacak tek bir plan bütününde ele alınması ve buna göre uygulamaların yapılması gerektiği anlaşılmıştır (Gül 2006/d). Kaleiçi Kentsel ve IIII. Derece Arkeolojik Sit Alanını içeren bölge 2004 yılında Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgesi ilan edilmiştir. Kaleiçi İmar Planı yapıldığı sırada turizm, bu alanın yaşatılması ve geliştirilmesi için bir araç olarak görülmüş ve temel fonksiyonlardan biri olarak kabul edilmiştir. Bu planda fonksiyon dağılımının bölgelenmesinin yapılmaması sonucunda, bütün alanda turizm ve turizme yönelik ticaretin kendiliğinden gelişmesine neden olmuştur. Boş parsellerdeki yapılanma her bölgede aynı emsal ve yükseklik kararları ile (E:0,50, hmax: 9,50) gerçekleşmeye başlamıştır. Bu yapılaşma kararları belirgin sınır eşikleriyle kent merkezindeki katlı yapılaşmadan korunabilmiş, geleneksel dokusunu, günümüze kadar koruyarak yaşayabilmiş ve Kentsel Sit Alanı için büyük tehlike oluşturmuştur (Gül 2006/d). Sonuç olarak; başarılı kararları olan Antalya Kaleiçi kentsel dönüşüm projesi, koruma imar planının sürdürülebilirliği noktasında aynı başarıyı gösterememektedir. Plan, kendini değişen kent fonksiyonuna adapte edememekte ve dolayısı ile üstlendiği yeni işlevleri tam olarak yerine getirememektedir. Bu bağlamda planların sadece yapım aşamasının değil, uygulama ve izlenme aşamalarının da önemli olduğunun 42

54 vurgulanmasında yarar görülmektedir. Antalya Kaleiçi kentsel dönüşüm projesi başarılı kararları olan bir proje olarak, kent merkezinde işlevini yitirmiş fonksiyonların kaldırılması suretiyle, merkez yoğunluğunun hafifletilmesi, yerine ise kent merkezinde geleneksel merkez kimliğini destekleyen düzenlemeler getirilmesi, kent için geleneksel dokusuyla tarihi değeri olan bir bölgenin tekrar kente kazandırılmaya çalışılması bakımından önemlidir. 3.3 Dünyada ve Türkiye deki Kentsel Dönüşüm Uygulamalarının Karşılaştırılması Türkiye deki kentsel dönüşüm çalışmaları, Batıdaki çalışmalar ile benzerlikler göstermekle birlikte, önemli farklılıklar da göstermektedir. Bu farklılıklar, Türkiye nin yaşadığı ekonomik ve siyasal koşullarla birlikte, tarihi, toplumsal, kültürel yapısından kaynaklanmaktadır. Türk kentlerinin mekânsal yapısı ve dönüşüm süreçlerinin şekillenmesinde, bu dinamiklerin rolü büyüktür. Bu nedenle, Türkiye nin ekonomik, siyasal, toplumsal, kültürel ve çevresel dinamiklerine uygun kentsel dönüşüm müdahalelerinin geliştirilmesi gereklidir. Bununla beraber, Batı da yaşanan kentsel dönüşüm konusundaki deneyimlerden yararlanmak ve ülkemizin dinamiklerine uygun hale getirerek kullanmak önemlidir. Batıda kentsel dönüşüm problemlerine cevap verebilmek için farklı müdahale biçimleri geliştirilmiştir. Türkiye de kentsel dönüşümde en çok ön plana çıkan konu gecekondu alanlarının dönüşümüdür. Günümüzde Türkiye deki kentler, depreme dayanıklı kentsel mekânların geliştirilmesi, doğal, tarihi ve kültürel mirasın korunması, yasa dışı ve yaşam kalitesi düşük geliştirilmiş kentsel alanların yasallaştırılması ve sağlıklaştırılması, prestijli yeni merkezi iş alanları, fuar, alışveriş, eğlence merkezleri, konut alanlarının geliştirilmesi yönünde ulusal ve uluslararası büyük sermaye baskısı, kıyılarda doğal çevrenin tahribine yol açan uluslar arası tatil köyleri, golf sahaları gibi alanların geliştirilmesi, altyapı yatırımlarından yoksun ve var olan kentsel ve doğal dokuyu göz önüne almadan hızla gelişen ikinci konut alanları gibi birçok kentsel dönüşüm problemi ile karşı karşıyadır. 43

55 Türkiye de kentsel dönüşümü tek bir süreç ya da problem alanı olarak gören yaklaşımların bırakılması gerekmektedir. Bu tür yaklaşımlarla geliştirilen yasal ve kurumsal düzenlemeler, Türkiye deki birbirinden farklı kentsel dönüşüm problemlerini çözmek açısından yetersiz kalacaktır. Ayrıca, Türkiye de kentsel dönüşüme yönelik problem alanlarının açık bir biçimde tanımlanması ve bu problem alanları içerisinde öncelikli olanların belirlenmesi; yasal, kurumsal ve finansal düzenlemelerin bu tür öncelikli dönüşüm alanları için bir an önce yapılması gerekmektedir. Türkiye de farklı dönüşüm problemlerinde, genelde dönüşüm sorunları fiziksel mekânın dönüşümüne indirgenmiş; dönüşümün toplumsal, ekonomik ve çevresel boyutları göz ardı edilmiştir. Halbuki kentsel dönüşüm, fiziksel mekanın dönüşümünün yanı sıra, sosyal gelişim, ekonomik kalkınma, ekolojik ve doğal dengenin korunması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması ile birlikte kapsamlı ve bütünleşik bir yaklaşımla ele alındığı takdirde başarıya ulaşabilir. Bu nedenle, Türkiye de kentsel dönüşüm projelerinin geliştirilmesinde, fiziksel çevrenin dönüşümüyle birlikte, istihdam olanaklarının artırılması; ekonomik canlılığını kaybeden alanlara yeni ekonomik aktivitelerin çekilmesi; buna yönelik teşvik programlarının geliştirilmesi; yerel girişimciliği destekleyici kredi programlarının oluşturulması; vasıfsız emeğin kalitesinin artırılmasına yönelik eğitim, kurs ve programlarının açılması; mekânsal ve toplumsal güvenliği artırıcı önlemlerin alınması; çöken kentsel mekanlarda toplumun eğitim ve sağlık ihtiyaçlarına yönelik projelerin başlatılması; doğal ve enerji kaynakların hem korunması, hem de etkin ve verimli kullanılmasına yönelik stratejilerin geliştirilmesi gibi toplumsal, ekonomik ve çevresel değerleri ön plana çıkaran politikaların da bulunması gerekmektedir. Türkiyede ki kentler batı kentlerinden daha hızlı dönüşüm süreçleri yaşamaktadır. Bu dönüşümü denetleyen, yönlendiren kurumsal ve yasal düzenlemeler ve getirilen planlama yaklaşımları, çoğu kez dönüşümün gerisinden gelmiştir (Akkar 2006/b). Kentsel dönüşüm müdahalelerinin geliştirilmesine öncülük eden aktörler, önce kamu kuruluşları, sonra piyasa ve özel birey kuruluşlarıdır. Bu anlamda Türkiye de merkezi yönetimin kentsel dönüşüm sorunlarına belirli ilkeler doğrultusunda tutarlı ve kapsamlı bir tavır geliştirmesi gerekmektedir. Bu ilkeler kapsamlı ve bütünleşik yaklaşım, 44

56 stratejik planlama anlayışı, işbirlikli ve katılımlı planlama süreçlerinin benimsenmesinin yanı sıra, sürdürülebilirlik, çok boyutluluk, olanaklara eşit erişim, yaşam kalitesinin artırılması gibi temel ilkelerdir. Ardından merkezi yönetim tarafından, bu tür ilkelerin uygulamasına yönelik yasal, kurumsal ve finansal düzenlemelerin belirli bir bütünlük ve tutarlılık içinde kurgulanması gerekmektedir. Genel ilkelerin yanı sıra, yerelliklerin özellikleri ve özgünlükleri göz ardı edilmemelidir. Günümüzde kentlerin potansiyel rant alanları kentsel dönüşüm ile mevcut nüfuslarından arındırılarak yerlerine daha varsıl kesimler getirilmekte; yerlerinden edilenler ise kent çeperlerine ve kentin geri kalanına entegre olmamış toplu konut alanlarına yerleştirilerek, sorunlar bir mekandan başka bir mekana transfer edilmektedir. Türkiye de kentsel dönüşüm olgusu dünya ülkelerine kıyasla oldukça kısa bir süredir tecrübe edilmesinden dolayı, bu sürecin tam anlamıyla oturmuş bir sistematik üzerinden aksaksız bir biçimde sürdürülmesini beklemek gerçekçi bir yaklaşım olmaz (Eraslan ve Dinçer 2008). Özetle, aynı ülkenin farklı kentlerinde dahi benzer yöntem ve modellerle çözümlenemeyecek kadar çok değişkenli olan kentsel dönüşüm konusunu, her ülke, kendi yerel, ekonomik, politik, sosyal programları çerçevesinde deneyimler kazanarak, özenle sürdürmek durumundadır. Dolayısıyla, uluslararası örneklerden, birikimlerden yararlanan, yeni eğilimler ile iç ve dış dinamiklerin etkilerini değerlendiren, Türkiye ye özgü sorunları gözeten ve sorularını bu içerikte yanıtlamaya çalışan bir yaklaşım kavramdan pratiğe kentsel dönüşümün içini doldurabilecektir (Görgülü 2005). 45

57 4. DİYARBAKIR İLİ SURİÇİ BÖLGESİ Çalışmanın bu kısmında, Diyarbakır surları ve Suriçi Bölgesi nin genel özellikleri ve önemi hakkında ayrıntılı bilgi verilecektir. 4.1 Diyarbakır Surlarının Tarihçesi ve Suriçi Bölgesinin Kentteki Konumu Diyarbakır kent tarihinin Hitit ve Hurri dönemlerinden başladığı (M.Ö ) kabul edilir. Ergani-Çayönü nde yapılan arkeolojik araştırmalar, buradaki yerleşik düzeni M.Ö lere kadar indirmektedir. Yukarı Mezopotamya uygarlığına bağlı olarak, zengin ve etkin hinterlandı nedeniyle tarihin her döneminde önemini koruduğu anlaşılmaktadır. M.S. 349 yılında Roma imparatoru Konstantin döneminde kentin çevresi surlarla çevrilmiştir. M.S. 363 yılındaki bir anlaşma gereği, Nusaybin den getirilen göçmen için ise surların bir kısmı yıktırılıp, Gazi caddesi boyunca kale genişletilmiş ve bugünküne yakın bir şekil almıştır. Eski Diyarbakır şehrini kuşatan kaleye Diyarbakır surları denir. Bugünkü surlar, yaklaşık 5.5 km uzunluğunda olup, eni doğudan batıya 1400 m ye, güneyden kuzeye 1040 m ye yaklaşır. Çin Seddi nden sonra dünyanın en uzun, zamana ve tüm yıpratıcı koşullara rağmen ayakta durabilecek kadar sağlam ve dünya kültür mirası olarak kabul edilen Diyarbakır surları, Sur ilçe merkezini çevrelemektedir. İç Kale ve Dış Kale olmak üzere iki kısımdan meydana gelmektedir. Dış Kale; Dağ Kapı (kuzey), Urfa Kapı (batı), Mardin Kapı (güney) ve Yeni Kapı (doğu) olmak üzere dört kapı ile dışarıya açılır. Dış Kale 5,5 km uzunluğunda olup 82 burç bulunmaktadır. Burçların yükseklikleri metre, kalınlıkları ise, 3-4 metredir. Dış Kale nin kuzeydoğu köşesinde ayrı bir sur ile çevrili İç Kale bulunmaktadır ( 2011). Diyarbakır, ilk kurulduğu günden bu yana, 9 bin yıllık tarihi ile de aralıksız yerleşim gören dünyadaki ender kentlerden biri olmuştur. Coğrafik konumu nedeniyle tarih boyu ticaret yollarının üzerinde bulunması sonucu üstlendiği ekonomik işlev, kentin gelişmesinde ve kültürel değişimlerde önemli bir rol oynarken kentin güçlü bir savunma 46

58 yapısına sahip olmasını da sağlamıştır. Surlar yapılışından bu yana Diyarbakır ı oluşturan en önemli kentsel unsur olmuştur. Şekil 4.1 Diyarbakır Surlarının üstten görünüşü ( 2011) Merkezde kesişen kuzey-güney ve doğu-batı doğrultulu iki ana yolu, bu yollarla bağlantılı dört ana kapısı ve gizli geçitleri bulunan, zaman içinde yıkılan ya da yeni yapılan binalarla biçimlenerek günümüz dokusuna kavuşan kentin, kuzeydoğu ucunda İçkale yer almaktadır (Parla 2005/a). İnsan uygarlığının önemli kültürel miraslarından birisi olan Diyarbakır Kalesi, surları, yapısı, sağlamlığı, yazıtları, kabartmaları ile öne çıkan anıtsal bir eserdir. Surlarda Roma, Bizans, Arap, Türk-İslam, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerine ait son derece güzel ve sanat eseri olan burçları, kapıları, kabartma ve figürleri yanyana görmek mümkündür. Bu yapıtların hem tarihi özelliği hemde o dönemlere ait düşünce sistemi, sanat zevki, bitki ve hayvan zenginliği bakımından önemi vardır. Surlar, üzerlerinde taşıdığı bitkisel ve hayvansal motifler yanında kitabeleri oluşturan kaligrafik unsurlarla estetik değer taşıyan önemli eserlerdir. 47

59 Şekil 4.2 Diyarbakır Surları ( 2011) Şekil 4.3 Diyarbakır surlarındaki önemli kabartma ve figürler ( ) Diyarbakır da başlıca tarihi eserler olan eski Diyarbakır evleri, Cahit Sıtkı Tarancı ve Arkeoloji Müzeleri, Meryem Ana Kilisesi, On Gözlü Köprü, Deliller ve Hasanpaşa Hanı, Kervansaraylar, Medreseler, Hz. Süleyman Camii ve içinde bulunan 27 sahabe makberleri, Nebi Camii, Dört Köşeli ve Dört Ayaklı Minareleri, Anadolu'nun en eski ve ilk ibadete açılan, avlusunda bulunan şadırvanı, çeşitli devirlere ait kitabeleri ve İslam dünyasında beşinci Harem-i Şerif olarak bilinen Diyarbakır Ulu Camii ve dünya 48

60 kültür mirası olarak kabul edilen Diyarbakır surları tarihi ve kültürel değeri yüksek önemli eserlerdendir ( 2011). Şekil 4.4 Diyarbakır İli Haritası (Anonim 2010c) Sur ilçesi; Diyarbakır'ın dört merkez ilçesinden biridir yılında, 5747 sayılı kanunla, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi sınırları içerisinde, Diyarbakır ın en eski yerleşim merkezinde kurulmuştur. Sur ilçesi adını, ilçe merkezi ile çevrili bulunan Diyarbakır surlarından almıştır ( 2011). Diyarbakır Suriçi Bölgesi tarihin her döneminde belirli değerlere sahip bir yerleşme alanı olmuştur. Bu değerler; Tarihi bir çok uygarlığa beşiklik etmiş olması, Kale duvarları ile kentin bütünlüğünü koruması, Önemli tarihi ticaret ve askeri ulaşım aksında yer alması ve dolayısıyla uzun yıllar ticari bir merkez görevi görmesi, 49

61 Bölgesel merkez olması bakımından özel bir yere sahip olması, Yaşayan kentsel sit özelliği göstermesi, Anadolu ve Mezopotamya Mezopotamya bölgelerindeki kültürlerin kent gelişiminde etkin olması, dolayısıyla karma bir kentsel morfolojiye sahip olması, Kentsel toplum ve mekândaki yapı farklılaşmasının belirgin olması, Tarihin her döneminde belirgin bir nüfus potansiyeline sahip olması olm olarak açıklanabilir (Kejanlı 2009). Anonim 2010c) Şekil 4.5 Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Sınırı (Anonim Diyarbakır Suriçi Bölgesi kentin güneydoğu kısmında yer almaktadır. 50

62 Şekil 4.6 Diyarbakır suriçi bölgesi nin kent içindeki konumu ( 2011) 51

63 Şekil 4.7 Diyarbakır kent haritası ve Suriçi Bölgesi nin kentteki konumu (Anonim 2011) 1940 lı yıllara kadar, Diyarbakır da nüfusun hemen hemen tümü surlarla çevrili bir kale kent içerisinde ve kendine özgü avlulu evlerde yaşarken, günümüzde ilin toplam nüfusunun yaklaşık %90 ı surların dışındaki kısmen planlı ama önemli bir bölümü çarpık kentleşme diye adlandırabileceğimiz bölgelerde yaşamaktadır. Belirgin bir şekilde gözlenen çok katlı yığma çoğunlukla Suriçi, Bağlar, Şehitlik ve kısmen huzurevleri semtlerinde mevcuttur yılından sonra Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yaşanan güvenlik sorunları bölgedeki kırsal göçü daha da hızlandırmıştır. Bu göç yoğunluğu Diyarbakır kent nüfusunun artış hızını 2 3 katına ulaştırmıştır döneminde, Türkiye nüfusu %1,83 oranında artarken, Diyarbakır kenti %3,78 artış hızı ile bu değerin iki katına ulaşmıştır. Bu nüfusun barınma ihtiyaçları da ağırlıklı olarak kontrolsüz bir şekilde bu bölgelerde gerçekleşmiştir. Diyarbakır da kentleşme oranı Türkiye kentleşme oranına göre oldukça yüksektir (Çizelge 4.1). Diyarbakır daki bu hızlı kentleşme süreci ile birlikte kent merkezi tarihi önemini yitirerek bir çöküntü bölgesine dönüşmeye başlamıştır. 52

64 Çizelge 4.1 Diyarbakır da kentsel nüfusun gelişimi (Anonim, 2010) Nüfus (1000 Kişi) Türkiye (Kentsel) Diyarbakır İli (Kentsel) Diyarbakır Büyükşehir (Kentsel) Diyarbakır, tarihi kentsel dokuyu oluşturan Suriçi Bölgesi ndeki tipik eski sokaklar, özellikle son 40 yılda inşa edilen yapılar ile tarihi ve kültürel özgün dokusunu kaybetmiştir. Günümüz mimari yapılanması açısından Suriçi Bölgesindeki geleneksel doku, çok katlı yapılarla beraber uyumsuz bir kentsel yapılaşmaya dönüşmüştür. 4.2 Suriçi Bölgesi nin Genel Özellikleri Suriçi Bölgesi, çok sayıda uygarlığın izlerini taşıyan, zengin tarihi ve kültürel birikimi ile farklı uygarlıkların, medeniyetlerin yerleşim alanı ve merkezi olmuştur. O nedenle birçok tarihi eseri barındıran bir kültür mirasına sahiptir. Bunlardan başlıcaları; dikkat çekici tarihi eserler olan Meryem Ana Kilisesi, On Gözlü Köprü, Deliller ve Hasanpaşa Hanı, Kervansaraylar, Medreseler, Hz. Süleyman Camii ve içinde bulunan 27 sahabe makberleri, Nebi Camii, Dört Köşeli ve Dört Ayaklı Minare, Ulu Camii görülmeye değer eserlerdendir ( ). 53

65 Suriçi Bölgesi kentsel sit alanı olarak toplamda 158 hektardır. Alan toplam 15 mahalleden oluşmakla birlikte, nüfusu dir. 4 Hasanpaşa Hanı Tarihi On Gözlü Dicle Köprüsü Süryani Kadim Meryem Ana Kilisesi Diyarbakır Ulu Camii Şekil 4.8 Suriçi bölgesi tarihi değerleri ( 2011) Suriçi Bölgesi nde fiziki parçalanma ve bozulma, kat ilaveleri, yıkıp yerine çok katlı binaların yapılması, bazı anıtsal yapılarla sokak dokusunun ve çok sınırlı geleneksel ev tipinin kalmasına neden olmuştur. Günümüzde Suriçi tarihi bir kent niteliğinden çok ticari önemini ve canlılığını sürdüren bir çöküntü alanı görünümündedir ve tarihi kent merkezlerinde gözlemlenen fiziksel, sosyal ve ekonomik sorunlarla karşı karşıyadır. 4 Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi ile tarihinde yapılan görüşmelerden elde edilmiştir. 54

66 Şekil 4.9 Suriçi Bölgesi Mahalle sınırları (Anonim 2011) Suriçi Bölgesi ndeki mahalleleri incelediğimizde Alipaşa ve Lalebey Mahalleleri en fazla çöküntü alanlarına sahip olan mahallelerdendir. Çizelge 4.2 Suriçi Bölgesi Mahalle yüzölçümleri 5 (Anonim 2011) Mahalle adı Yüzölçümü(ha) Alipaşa Behrampaşa 2.68 Camiikebir 7.07 Cemal Yılmaz Cevatpaşa Dabanoğlu 5.96 Fatihpaşa Hasırlı İnönü (Caminebi) İskenderpaşa Lalebey Melikahmet 9.52 Savaş 7.03 Süleyman Nazif 3.25 Ziya Gökalp 8.63 Toplam Suriçi Bölgesi kentsel sit alanı 158 ha olup, Alipaşa ve Cevatpaşa mahalle sınırları kentsel sitin dışına taşması dolayısıyla, toplam mahalle yüzölçümü 182 ha dır. 55

67 4.3 Suriçi Bölgesi nin Tarihi Gelişimi ve Planlama Süreci Diyarbakır da sur dışına açılmanın ilk hareketleri yıllarında kentte valilik yapmış olan Kurt İsmail Paşa nın orduya ait kışlaları inşa etmesiyle başlamıştır. Bu yıllarda Suriçi yerleşiminin dışına taşmalar askeri amaçlı olup, tekil yapı ölçeğinden öteye gidememiştir. Ancak; uzun yıllar sonra sur dışı kent kavramı şehircilik düzeyinde Diyarbakır gündemine girebilmiştir. Kentte nüfus yoğunluğunun gittikçe artmasıyla, yeniden yapılandırılan sur dışı kent yerleşimlerindeki gelişmeler Ofis Bölgesi yönünde gelişmesi şeklinde ortaya çıkmıştır. Daha önceki imar durumlarında, bu semtte yapılmış olan bir-iki katlı evlerin yerine günümüzdeki gibi apartmanlaşmaya yoğun bir şekilde başvurulmuştur (Anonim, 2006). Şekil 4.10 Suriçi Bölgesi nin 1939 yılındaki görünüşü (Kaynak: Anonim 2011) 56

68 Şekil 4.11 Suriçi nde Osmanlı döneminden kalan yapılar, tarihi burçlar ve kapılar ( Suriçi nde yapılan ilk imar operasyonu 1916 yılında Vali İzzet Paşa döneminde kendi adıyla anılan caddenin açılmasıyla olmuştur. İkinci imar operasyonu ise Elazığ Caddesine açılan Dağkapı nın ve kalenin bir kısmının yıkılmasıdır. Dağkapı ile Urfa Kapı arasındaki İnönü Caddesinin açılması ile ticaret bu akslarda yayılmaya başlamıştır ( yılında kente yeni ve modern bir görünüm yaratma çabası hâkimdir yılı imar planı, o döneme hâkim olan Ankara nın yeni imarı ve modernleşme çabalarının etkisiyle hazırlanmıştır. Bu nedenle 1932 yılı imar planı, yeni yapılacak modern yapıların yapımını destekleyici kararlara sahiptir. İç kaleye giden İzzet Paşa Caddesi üzerinde 4 otel, 30 dükkan ve 15 ev yapılması 1932 yılı planı ile sağlanmış ve bu caddenin iki yanı, yeni yapılaşmaların sur içindeki merkezi durumuna gelmiştir. Resimde 1939 yılında İzzet Paşa caddesindeki yapılaşmalar görülmektedir (Kejanlı 2009). 57

69 Şekil 4.12 Suriçi Bölgesi İzzet Paşa Caddesi 1939 (Tekin 1997) Şekil 4.13 Suriçi yerleşiminde ticaretin geliştiği akslar (Kejanlı 2009) Erken Cumhuriyet döneminde kentte modernleşme gereği yollar genişletilmiş ve kapılar açılmıştır. Suriçi nde genişletilen yolları sur dışına bağlamak üzere ve şehirdeki hava akımlarını engellediği gerekçesiyle sur duvarları kısmen yıkılarak 1930 yılında kapılar açılmıştır. Kuzey kapısı: (Elazığ) Dağkapı nın batısındaki burçların yıkılmasıyla, Güney kapısı: Mardin Kapı nın doğusundaki iki burç arasının yıkılmasıyla, Batı kapısı: Urfa Kapı nın yanına iki kapı açılmasıyla Doğu kapısı (Yeni kapı) 58

70 Şekil 4.14 Surlarla çevrilerek genişletilen içkale planı (Kejanlı 2009) Suriçi Bölgesi nin kuzeydoğusunda kalan İç Kale her devirde yönetim merkezi olmuş ve Romalılar tarafından şimdiki şehir surlarının yapılması ile özel bir önem kazanmıştır. Suriçi yerleşiminde 1950 lere kadar 1-2 katlı avlulu konut dokusu, 1-2 katlı hanlar ve modern kamu yapıları mevcut bulunmaktadır yılında kentin kadastral haritası hazırlanarak parsel sınırlarının belirlenmesiyle birlikte 1950 lerden sonra kentin imarlı ve planlı alanları olan merkezi iş alanları ve çevresinde nüfus artışı ve yoğunlaşma ortaya çıkmıştır yılında 6217 sayılı kanunun kat mülkiyetine olanak tanımasıyla, bireysel mülkiyette olan 1 2 katlı geleneksel evler yıkılarak yerlerine çok katlı konut birimleri ve işyerleri yapılmıştır ( 59

71 Şekil lerde Suriçi yerleşimindeki kamu yapılar ( ~diclal / KENTSEL_KORUMA_TURKIYE-1.pdf) Şekil 4.16 Postane binası 1945 ( döneminin modernleşme anlayışı kentsel koruma problemini de gündeme getirmiştir. Sur dışında nüfus ve yapı yoğunluğunun artışı, Suriçi nde süzülme ve toplumsal niteliğin değişmesi sonucunda Sur dışında sur duvarlarına yapışarak, Suriçi nde ise avluların içine yerleşerek kenti içerden ve dışarıdan saran kaçak yapılaşma; planlama anlayışını değiştirerek korumaya yönelik bir planlama anlayışının oluşmasına yol açmıştır. Suriçi nde merkeze yakın yerlerdeki konutların ticarete 60

72 dönüşme baskısı ve 1-2 katlı geleneksel avlulu evden 4-5 katlı apartmana dönüşme süreci koruma kavramını gündeme getirmiştir ( Suriçi Bölgesi planlama süreci Diyarbakır ın bilinen ilk planı, 1937 yılında yapılmıştır. İller Bankası tarafından 1959 yılında Suriçi Nazım İmar Plan, 1962 yılında Suriçi Uygulama İmar Planları hazırlanmış ve yürürlüğe girmiştir yıllarında 1/1000 ölçekli sur içi ve sur dışı uygulama imar planları hazırlanarak yürürlüğe konulmuştur yılında Şehir Plancısı Zühtü Can tarafından başlatılan planlama çalışmaları 1985 te tamamlanmıştır yılında aynı müellif tarafından planların revizyonu yapılmıştır yılında Diyarbakır Suriçi nin sit alanı ilan edilmiştir yılında 1/1000 ölçekli Koruma Amaçlı İmar Planı, tarih ve 609 sayılı Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu kararı ile yürürlüğe girmiştir. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi tarafından yapılan 1/25000 Nazım İmar Planı 2006 da yürürlüğe girmiştir yılında 1990 yılında yapılan Koruma Amaçlı İmar Planı nın revizyon çalışmaları başlamış olup plan çalışmaları devam etmektedir Yılı Nazım İmar Planı Kararları 1959 yılında yapılan 1/5000 ölçekli nazım imar planı ile kent gelişimine yönelik bazı kararlar alınmıştır. Bu dönemler sur dışındaki yapılaşmanın artmaya başladığı, sur içindeki mevcut yollarla yeni alanlar arasında ihtiyaç duyulan bağlantının sağlanmasına çalışıldığı dönemlerdir yılında hazırlanan nazım imar planının temel amacı da, sur içindeki ana yolların genişletilmesi ve bu yolların sur dışındaki yollarla bağlantılarının sağlanması olmuştur. 6 Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi ile tarihinde yapılan görüşmelerden elde edilmiştir. 61

73 Aynı zamanda bu dönemler, sura yaslanarak gelişen yapılaşmanın olduğu dönemlerdir. Bu planla surların batı kesiminde sura yaslanarak gelişen niteliksiz yapılaşmanın önüne geçilebilmesi de amaçlanmıştır lı yıllara kadar, sur içinde fiziki mekânın belirginleşmesi ve ikili yapının geleneksel dokuda oluşturmaya başladığı tahribatların artması, ana yolların kamulaştırılarak genişletilmesi süreciyle devam ederken, yolların genişletilmesi, yeniden yapılanma imkânına zemin hazırlamıştır yılında GEEAYK kurulmuş olmasına rağmen, yetkisinde kentsel sitler hakkında bir maddenin olmaması, Diyarbakır kale kentinin bütüncül olarak korunmasına imkân vermemiştir. Sur içindeki konut alanlarında bu plana kadar önemli bir fiziksel bozulma yaşanmadığı, bu planla, Suriçi ticaret alanlarını oluşturan Gazi Caddesi, Melik Ahmed Caddesi ve İzzet Paşa Caddesinin genişletilmesi kararı alındığını ve bu caddelerden Melik Ahmed Caddesinin kamulaştırılarak genişletilmesinin sağlandığı görülmektedir. Bu yol üzerindeki genişletmeler birçok geleneksel yapıya zarar vermiştir. Yolların genişletilmesi, yeniden yapılanma imkânına zemin hazırlamış, aynı zamanda da kat yüksekliklerinin artmasına yol açacak bir uygulamanın da zeminini oluşturmaya başlamıştır (Kejanlı 2009). Şekil 4.17 Suriçi nde İlk Nazım İmar Planı-1959 (Kaynak: Anonim 2011) 62

74 yılı uygulama imar planı kararları Bu plan, sur dışındaki apartmanlaşmayı yaygınlaştırıcı nitelikteki kararlara sahipken, sur içinde de çok katlı betonarme binaların yapılmasının yasal zeminini oluşturmuştur. Bu planlar hazırlandığı sırada yürürlükte olan mevzuat, kentsel korumayı etkin olarak sağlayacak tanımlamalardan yoksundur yıllarında 1/1000 ölçekli sur içi ve sur dışı uygulama imar planları hazırlanarak yürürlüğe konulmuştur. Bu plan, sur dışındaki yeni yerleşim alanlarının düzenlenmesine yönelik kararlara sahipken, sur içinde de çok katlı betonarme binaların yapılmasının yasal zeminini oluşturmuştur. Planda konut dokusuna saygılı davranıldığı, ancak açık bir biçimde korumacı yaklaşılmadığı görülmektedir. Bu planda ana yolların genişletilmesi önerisi sadece Dağ kapı dan başlayarak Balıkçılarbaşı na kadar olan bölüm ile Melik Ahmed Caddesi üzerinde kamulaştırma yapılarak uygulanmıştır. Gazi Caddesi ve Melik Ahmed Caddesi üzerindeki genişletmeler ile tarihi dokuda eski yapı yıkılmış, cepheler tahrip olmuş ve yolların karakteri değişmiştir. Bu genişletmelerin dışında önerilen ulaşım kararları, Dağ kapı çıkışındaki abide için bırakılan meydan ve yeşil alan uygulanan kararlar olmuştur. Şekil 4.18 Suriçi nde İlk Uygulama İmar Planı-1965 (Kaynak: Anonim 2011) Ana yollar üzerindeki önerilen ticari bölgeler ve bu bölgelerde izin verilen kat yükseklikleri, surları içten ve dıştan saran yeşil alan kararı uygulama gören kararlardır tarihli imar planı kararı gereği yolların genişletilmesi, merkezi iş alanı 63

75 çevresindeki binaların kat yüksekliklerinin artması ile tarihsel ve kültürel eserlerin bakımsız bırakılması, bilerek tahrip edilmesi, sosyal altyapıların yetersiz kalması ve çevrenin bozulması süreci birlikte yaşanmıştır yılında 1710 sayılı Eski Eserler Kanunu anıtsal yapıların yanı sıra sivil yapıların da korunmasını gündeme getirirken, 1971 yılında İmar Kanunu na ek 6. madde ile koruma kavramının getirilmesi koruma adına değişiklikler yapılmasına zemin hazırlamıştır yılında ilk defa Diyarbakır Suriçi nde tescilli anıtsal yapıların yeniden listelenmesi ve sivil yapıların ilk tescillerinin yapılması gerçekleştirilmiştir. Buna göre Suriçi nde anıtsal yapı 84 adet iken, sivil yapı 102 adet olarak tescillenmiş ve koruma tek yapı ölçeğinde kalmıştır (Kejanlı 2009) Yılı Nazım İmar Planı Kararları 1984 yılında Suriçi ile ilgili 1/5000 ölçekli nazım imar planı hazırlanmış ve Suriçi bu plana göre uygulama görmeye başlamıştır. Bu planda öngörülen Gazi Caddesi, Melik Ahmed Paşa Caddesi, İzzet Paşa Caddesi nin ticari fonksiyonunun yanı sıra, İnönü Caddesi üzerinde de ticaretin yayılmaya başladığı görülmektedir. Bu dönemlerde yapılan yapılar 1965 yılı uygulama imar planına göre yapılaşmaya devam etmiştir. Geleneksel dokunun korunması amacına yönelik bu planda tescilli yapıların gösterilmesi ile korumacı bir yaklaşım sergilenmiştir. Bu planla aynı zamanda, Melik Ahmed Caddesinin çift şerit olarak yapılması, surları içten dolaşan batı yollarının yapılması, Tek kapının sur dışı ile bağlantısının yaya yolu ile sağlanması, surları içten ve dıştan kuşatan yeşil alan yapılması, Urfa kapı ve Dağ kapı da kavşak yapılması kararları gerçekleşmiştir. Bu plana göre Suriçi nde; Gelişme alanı plan tekniğinin kullanımı Tescilli anıtsal ve sivil yapıların işaretlenmesi Ana ulaşım arterlerinin genişletilmesi Yapılaşma katsayısı verilmesine gidilmiştir. 64

76 Şekil Yılı Diyarbakır Nazım İmar Planı (Kaynak: Anonim 2011) Yılı Uygulama İmar Planı Kararları 1985 yılı uygulama imar planı yapılmış, fakat bu planda GEEAYK tarafından uzun bir sürece yayılan tarihi kent merkezlerinin sit alanı olarak ilanı beklentisi ile sur içine yönelik yeni plan kararları yer almamıştır. Bu dönemler aynı zamanda, kentin göç alan bölgelerinden biri olan sur içindeki nüfus artışına bağlı olarak kentsel korumanın da gerçekleşemediği dönemler olmuştur yılında; Suriçi nde imar planı hazırlanmayıp bölgenin plansız bırakılması, Sit alanı ilan edilmesi beklentisi içine girilmesi, Kısmen 1965 onaylı 1:1000 ölçekli imar planının uygulanması, Kontrolsüz kaçak yapılaşma ortaya çıkmıştır. Bu dönemler konut dokusu bir çöküntü alanı haline gelmiş, bazı anıtsal yapılarla sokak dokusu ve çok az sayıda geleneksel ev tipi kalmıştır. Benzer şekilde, surların etrafında da dıştan sura yaslanmış ticari fonksiyona sahip barakalar çevrilmeye başlanmıştır. Buna karşılık Suriçi ticaret alanları, canlılığını ve önemini korumuş ve kentteki tek merkez işlevini sürdürmeye devam etmiştir. Yanı sıra, sur dışında da yeni kent alanı gelişmeye devam etmektedir yılında ise, sur dışında gelişen kent alanının 65

77 planlanmasını sağlamak amacıyla 1/1000 ölçekli hiçbir yapılaşma kararı bulunmayan sur içi ile sur dışını kapsayan uygulama imar planları hazırlanmıştır. Bu planlamanın temel amacı sur dışındaki yapılaşmaların kontrolünü sağlamak olmuştur. Bu planda karar alınmamış olması, yeni yapılaşmaların 1965 yılı imar planına göre uygulama görmeye devam etmesini getirmiştir yılı uygulama imar planında görülen ve surları içten dolaşan yollar 1984 yılında hazırlanmış olan nazım imar planı ile uygulama görmüştür yılında; Diyarbakır Suriçi Kentsel Sit Alanı ilan edilmiştir. Geçiş dönemi yapılaşma koşulları kabul edilmiştir. Suriçi Bölgesi nin tahribini önlemek için, 2863 sayılı yasaya dayanarak 1988 yılında Koruma Kurulunun 38 sayılı kararı ile; Diyarbakır ilinin en belirgin tarihi yapıtlarının bulunduğu Suriçi Bölgesi nin korunabilmesi, eski kent dokusunun muhafaza edilmesi ve bu tarihe kadar uygulanan sağlıksız şehirleşme ve yapılaşmanın önlenebilmesi için, Suriçi bölgesi (İç kale dahil) "Diyarbakır Kentsel Sit Alanı" olarak ilan edilmiştir lı yıllara doğru Diyarbakır Suriçi, yerleşim yoğunluğunun odak noktası olma özelliğini sürdürmektedir. Bu dönemler, artık sur içindeki konut alanlarının bir çöküntü alanı haline geldiği, bazı anıtsal yapılarla sokak dokusunun ve çok az sayıda geleneksel ev tipinin kaldığı dönemlerdir. Benzer şekilde, surların etrafında da dıştan sura yaslanmış ticari fonksiyona sahip barakalar yapılarak surların da tahrip olmaya başladığı dönemlerdir. Buna karşılık Suriçi ticaret alanları, canlılığını ve önemini korumakta ve kentteki tek merkez işlevini sürdürmektedir yılında; Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Diyarbakır Bölge Kurulu kurulmuştur yılında ise; Diyarbakır Koruma Amaçlı İmar Planı nın onaylanması gerçekleştirilmiştir. 66

78 Şekil Yılı Suriçi Bölgesi ndeki kaçak yapılaşmalar ( ~diclal/kentsel_koruma_turkiye-1.pdf) 1990 yılının temel olgularından biri, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde yaşanan ve zorunlu göç olarak adlandırılan nüfus hareketinin oluşması ve kentlerde nüfusun artmasına bağlı olarak yaşanan yoğunlaşma baskısıdır. Türkiye deki birçok kent merkezinde olduğu gibi Diyarbakır da bu durumdan etkilenmiş ve göç eden kesimin tercih ettiği kent merkezlerinden biri olmuştur. Ancak, yeterli alt yapısı bulunmayan Suriçi Kentsel Sit Alanı na da yerleşmiş bu insanların oluşturduğu yoğunlaşma baskısından doğan tahribat önemli boyutlarda olmuştur Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 1/25000 Nazım İmar Planı Diyarbakır da kentsel hizmetlerin sağlanması, mekânsal büyümenin denetim altına alınması ve plan disiplininin sağlanması amacıyla, 2004 yılında yeni bir Nazım İmar Planı çalışması başlatılmış ve 1/ ölçekli Nazım İmar Planı 2006 da onanmıştır. Onanan planın en önemli amaçlarından biri dengeli kentsel gelişme koridorları oluşturmak ve kentsel dinamikleri harekete geçirecek yeni kararlar almaktır. Diyarbakır da plan amacı ve kararları doğrultusunda sağlıklı kentsel gelişimin sağlanabilmesi ve yaşam kalitesinin iyileştirilebilmesi amacıyla mekânsal planlamaya ilişkin girişimler devam etmektedir. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 1/25000 Nazım İmar Planı ile, Suriçi Bölgesi nde nüfus artışının kısmen yerleşik alanlarda, yürürlükteki planın imar haklarının 67

79 kullanılması ile karşılanacağı, kentsel dönüşüm projeleri kapsamında yeniden yapılanma projeleri ile yerleşik alanlarda nüfus kapasitesi oluşacağı öngörülmektedir. Öte yandan, konut yerleşim alanlarından, merkezi iş alanlarına dönüşüm, tasfiye gerektiren kentsel dönüşüm projeleri ve Suriçi koruma ve canlandırma projeleri kapsamında öngörülecek işlev değişiklikleri nedeniyle yerleşik alanlarda nüfus azalması da beklenmektedir. Böylece yerleşik alanların bazı bölgelerinde nüfus artışı, bazı bölgelerinde de nüfus azalmasının gerçekleşeceği varsayılmaktadır. Bununla birlikte artan nüfusun konut ihtiyacının esas itibariyle yeni gelişme alanlarında karşılanması öngörülmektedir. 1/25000 Nazım İmar Planında, Suriçi Bölgesi gibi bazı bölgelerde nüfus yoğunlukları yüksek olup, planda genel ilke olarak nüfus yoğunluklarını arttırmaksızın eşitsizlikleri giderici biçimde yeni yoğunluk düzenlemelerine gidilmesi amaçlanmaktadır. Çizelge 4.3 Diyarbakır Büyükşehir 1/ Nazım İmar Planı arazi kullanış dağılımı (Anonim 2006b) 68

80 Diyarbakır da geleneksel ticaret merkezi Suriçi nde yer almaktadır. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 1/25000 Nazım İmar Planı ile, bu bölgenin koruma, canlandırma ve işlevlendirme projeleri ile kültür, turizm ve ticarette uzmanlaşması, merkezi işlevlerini sürdürmesi öngörülmektedir (Anonim 2006a) Şekil 4.21 Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 1/25000 Nazım İmar Planı (Anonim, 2010b) 69

81 4.4 Kentsel Sit Alanlarında Koruma Amaçlı İmar Planı Uygulamaları Kentsel Sit, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ndaki tanıma göre: kentsel ve yöresel nitelikleri, mimari ve sanat tarihi açısından gösterdikleri fiziksel özellikleri ve bu özellikleri ile oluşan çevrenin, dönemin sosyo-ekonomik, sosyo-kültürel yapılanmasını, yaşam biçimini yansıtarak bir arada bulunduran ve bu açılardan doku bütünlüğü gösteren alanlar dır. Örneğin: Diyarbakır Suriçi Kentsel Sit Alanı, Avanos Kentsel Sit Alanı gibi. Taşınmaz kültür varlıklarını korumaya yönelik olarak kullanılan araçlardan biri Koruma Amaçlı İmar Planları dır. Koruma Amaçlı İmar Planları yasal dayanağını 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ndan almaktadır. Yürürlükteki yasaya göre, korumanın amacı, korunması gerekli taşınır ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları ile ilgili tanımları belirlemek, yapılacak işlem ve faaliyetleri düzenlemek, bu konuda ilke kararlarını alacak teşkilatın kuruluş ve görevlerini tespit etmek olarak belirtilmiştir. Bununla beraber koruma amaçlı imar planlarının aslen bir imar planı olduğu da unutulmamalıdır. Koruma amaçlı imar planları bir nevi kentsel sit alanlarının problemlerini çözmeye odaklanmış olarak görülmektedir. Kentsel Sit alanlarında görülen bazı sorunlar şöyle sıralanabilir: Tescil problemi Rant, kentleşme baskısı Koruma planlarının uygulanma noktasında yaşanan aksaklıklar Kültür ve Koruma Kurullarının yetki ve görevlerindeki belirsizlik, uzman eksikliğidir. Türkiye de kentsel sit alanları tescillendikten sonra giderek değişime uğramakta, genel anlamda korunuyor görünmelerine karşın, tek yapı ölçeğindeki sonuçlar tam tersini göstermektedir. Tarihi çevre koruma konusunda gereken sorumluluk yerine getirilememekte, halk koruma konusunda yeterli bilinçlilik düzeyine ulaşmamış bulunmaktadır (Kahya ve Sağsöz 2004). 70

82 Kentsel Sit Alanlarında Koruma Amaçlı İmar Planı çalışmalarının yapılması arasında kentlerin hızlı ve plansız gelişmesi önemli bir yer tutmaktadır. Diyarbakır Suriçi Bölgesi nde de yapılan gözlemler neticesinde şu sonuçlara ulaşılmaktadır: İmar adı altında geleneksel dokuyla uyumsuz yol açma, imar haklarını arttırma gibi koruma hedefi olmayan, tamamen yıkıp ortadan kaldırmayı amaçlayan planlamalar yapılması, Bu planlamalar doğrultusunda, spekülasyon amaçlı olarak çevreye uyumsuz yeni yapılaşmalar oluşturulması, Sit kararı ile eski plan uygulamalarının durdurulması, ancak korumaya yönelik planlama çalışmalarının yetersizliği nedeniyle geleneksel dokularda ve tarihsel kent merkezlerinde bakımsızlık, köhneleşme, terk edilme gibi olumsuzlukların devam etmesi, Giderek artan yapı ve nüfus yoğunlaşması sonucu oluşan ulaşım ve otopark sorunları, Mülk sahiplerinin geleneksel dokuları terk etmesi ile oluşan olumsuz sosyal dönüşüm, gecekondulaşma ve sosyal çöküntü bölgesi oluşumu, Ülkemizdeki hızlı nüfus artışı ve kentleşmenin, kırdan kente göçün, kentlerin plansız büyümesinin, kentin korunması gerekli konut dokusu üzerinde olumsuz etkiler yapması, Kent merkezlerinde yer alan tarihsel kent merkezi ve geleneksel kent dokusunun, kentin hızlı büyümesi, yoğunluğun artması ve çok katlı olarak yıkılıp yapılaşmasından etkilenmesi sonucu yok olmasıdır Diyarbakır Suriçi Bölgesi Koruma Amaçlı İmar Planı Kentsel Sit Alanı olarak ilan edilen Suriçi nin Koruma Planı 1990 yılında Yıldız Teknik Üniversitesi tarafından yapılmış ve 1992 yılında Kültür Ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından onaylanmıştır. Plana baktığımızda geleneksel bir planlama aracı olmak üzere hazırlanan ve sosyo-ekonomik kalkınma boyutları içermeyen Koruma Amaçlı İmar Planı sorunlara çözüm getirmekte yetersiz kalmıştır. Bu yetersizlik Koruma Planının güncelleştirilmesini ve sosyo-ekonomik kalkınma boyutlarını da 71

83 içermek üzere, Suriçi için öngörülen kültürel miras yönetiminde yer alan kentsel iyileştirme ve ekonomik canlanma bileşenleri ile bütünleştirilmesini gerekli kılmaktadır. Diyarbakır ın kültürel mirasının korunması için önemli olan Koruma Amaçlı İmar Planı şunları hedeflemektedir: Kültür ve tabiat varlıklarının korunması için alınacak önlemler uzun süreli ve sürdürülebilir olacaktır. Korunacak alan içinde yaşayan halkın ve faaliyet gösteren iş yerlerinin sosyal ve ekonomik yapıları iyileştirilecektir. Koruma planı, istihdam yaratacak kararlar içerecektir. Koruma içinde sağlıklaştırma ve yenileme projeleri de yer alacaktır. Sadece korumayı değil, ulaşımı, açık alan sistemini, yaya dolaşımını, altyapıya yönelik ilkeleri de ele alacaktır. Önerilecek uygulamaların parasal kaynaklarını tanımlayacaktır. Yapım ve uygulama sürecinde ilgili tüm tarafların katılımını sağlayacak bir anlayışla ele alınacaktır. Böyle bir planlama çalışmasının gerçekleştirilmesi, Suriçi için mekânsal, sosyoekonomik ve kültürel boyutlara ilişkin esasların bir araya getirilmesine de imkân verecektir Yılı Koruma Amaçlı İmar Planı Kararları Birçok tarihi yapıyı bünyesinde barındıran Diyarbakır 1/1000 ölçekli Suriçi Koruma Amaçlı İmar Planı, Suriçi nin koruması amacına yönelik bugünkü yasal zemini oluşturmuştur. Diyarbakır Suriçi kentsel sit alanı için verilen kararlarda; yapılan tespitler ile, Suriçi kentsel sit alanı içinde tescile önerilen 161 anıtsal ve sivil yapının 72 tanesi bu sayede tescillenmiş, bugün kullanılan tescil listelerine göre anıtsal yapı sayısı 97, sivil yapı sayısı 170 olmak üzere toplam tescilli yapı sayısı 267 ye ulaşmıştır (Kejanlı 2009). 72

84 Suriçi Bölgesi nin kentsel sit sınırları belirlenme sürecinde, Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu nun aldığı kararlara göre; tarih ve 38 sayılı karar ile bir yandan Kentsel Sit sınırına ilişkin belirleme yapılırken, diğer yandan kent surlarının kentsel sit sınırları dışında kalan Koruma Alanı nın sınırları da belirlenmiştir tarih ve 2549 sayılı karar ile de 1988 tarihli karar ile belirlenmiş olan sur koruma alanlarının sınırları yeniden belirlenmiştir. Şekil 4.22 Diyarbakır Suriçi 1/1000 Ölçekli Koruma Amaçlı İmar Planı-1990 (Anonim 2011) Şekil 4.23 Suriçi Bölgesi ndeki tescilli yapılar (Anonim 2010b) 73

85 Diyarbakır Suriçi kentsel sit alanı için Koruma Amaçlı İmar Planında verilen kararlarda; Mevcut ticaret alanlarında yoğunluğu arttıracak plan kararları verilmiş, Geleneksel dokunun hakim olmadığı sağlıksız yapılanmış konut alanlarında yoğunluğu arttıracak plan kararları verilmiş, Suriçi konut nüfusunu arttırmamaya yönelik herhangi bir politika üretilmemiştir. Şekil 4.24 Suriçi Bölgesi ticaret alan dağılımı (Anonim 2010b) Diyarbakır Suriçi Koruma Amaçlı İmar Planı nda eleştirilen konular bulunmaktadır. Bunlar; İlgili mevzuat gereği sadece sit alanı sınırlarını (Suriçi ni) ele alan ve fiziki düzenleme ile yetinen bir plan yaklaşımı olması, Tarihsel dokunun korunması ve kaçak yapılaşmanın engellenmesinin hedeflenmesi ancak uygulanmaması, Kent merkezinin sur dışına yönlendirilmesinde etkin uygulama araçlarının geliştirilmemesi, Suriçi ndeki merkez talebinin kaçak yapılaşmayı düşeyde ve yatayda beslemeye devam etmesi ve ticaretin ana akslardan sokak aralarına saçaklanmasıdır

86 Şekil 4.25 Suriçi Bölgesi kat yüksekliği dağılımı (Anonim 2010b) Şekil 4.26 Diyarbakır Suriçi planlama çalışması (Anonim 2010c) Diyarbakır Suriçi Bölgesi Koruma Amaçlı İmar Planı Revizyonu 2010 yılında Diyarbakır Suriçi Bölgesi Kentsel Sit Koruma Amaçlı İmar Planı Revizyonu, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Sur Belediyesi, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi KUDEB uzmanları tarafından gerçekleştirilmiştir. 75

87 Koruma Amaçlı İmar Planı Revizyonunda genel amaç; Diyarbakır ın geleneksel Suriçi yerleşmesini kapsayan Kentsel Sit Alanı nın ve bu alanda var olan kültür varlıklarının, sürdürülebilirlik ilkesi doğrultusunda korunması, yaşatılması ve gelecek nesillere en az kayıpla aktarılmasını sağlayacak plan kararlarının geliştirilmesi, mevcut plan kararlarından bu amaca uygun olmayanların değiştirilmesinin sağlanmasıdır. Alan Suriçi Bölgesi kentsel sit alanı olarak toplamda 158 hektardır. Alandaki toplam 15 mahalleden oluşmakla birlikte, nüfusu kişidir verilerine göre; alandaki tescilli anıtsal yapı sayısı 147 iken, tescilli sivil mimari yapı sayısı ise 439 dur 8. Şekil 4.27 Diyarbakır Suriçi Bölgesi Koruma Amaçlı İmar Planı Revizyonu (Anonim 2010c) Diyarbakır Suriçi Bölgesi Koruma Amaçlı İmar Planı Revizyonu nun genel gerekçesi 1990 yılında onaylanan Koruma amaçlı İmar Planı ndaki şu noktalardır: Geleneksel dokuyu oluşturan yapılara yönelik eksik tespitler ve bu eksik tespitleri baz alarak geliştirilen plan kararları, Plan onayı sonrasında geçen yıllar içinde alınmış olan yeni tescil kararları ve plan kararlarının bir bölümünün işlerliğini yitirmesi, 8 Diyarbakır Büyükşehir belediyesi ile tarihinde yapılan görüşmelerden elde edilmiştir. 76

88 Plan kararlarıyla ve kaçak olarak gerçekleşmiş olan, geleneksel dokuya aykırı yapılaşmalar, Geleneksel yapı yükseklikleri ve taban alanı oranlarına aykırı plan ve yapılaşma kararları, Geleneksel dokuda bozulmalara neden olacak nitelikte ulaşım kararları, yol düzenlemeleri ve otopark düzenlemeleridir. Diyarbakır Suriçi Bölgesi Koruma Amaçlı İmar Planı Revizyonu nun genel hedefleri şunlardır 9 : Koruma amaçlı imar planı çalışması ile bölgenin sahip olduğu, kültürel değerlerin korunması ve gelecek nesillere kayıpsız aktarılmasının sağlanması, Genel koruma ilkeleri doğrultusunda, kültürel değerlere yönelik koruma/kullanma dengesini gözetecek plan kararlarının üretilmesi, Kentin sahip olduğu kültürel değerleri, geleceğe taşınması gereken bir miras olarak kabul eden bir anlayışla korumada sürdürülebilirliğin sağlanması, Toplumsal hedefler şunlardır: Halkın, yaşadığı çevre ile barışık, koruma bilincine erişmiş bir kullanıcı profiline sahip olmasını sağlayacak kararların geliştirilmesi, yaratılacak olanaklarla yaşam koşullarının kolaylaştırılması, konforun arttırılması, yapılan çalışmaların başlıca toplumsal hedeflerindendir. Ekonomik hedefler şunlardır: Korumanın başarıya ulaşmasını sağlayacak ekonomik canlanmanın yaratılması, bu alanlara yeni girdilerin sağlanmasıyla olanaklıdır. Bu anlamda bölgeye gelen ziyaretçilerin alanda fazlaca vakit geçirmelerini sağlayacak aktivite çeşitliliğinin sağlanması yapılan çalışmaların ekonomik hedeflerindendir. Kentin sahip olduğu kültürel değerlerinden ortaya çıkan turizm potansiyeli mutlak değerlendirilmesi gereken, bölgenin ekonomik gelişmesinin en önemli ayaklarındandır. Mekâna yönelik hedefler şunlardır: 9 Diyarbakır Büyükşehir belediyesi ile tarihinde yapılan görüşmelerden elde edilmiştir. 77

89 Tescil edilerek koruma altına alınmış yapıların korunarak gelecek nesillere aktarılmasının sağlanması, Yürürlükteki ilke kararları çerçevesinde geleneksel dokuya uyumlu yapılaşmanın gerçekleşmesi, Alanın genel olarak sağlıklılaştırılmasının sağlanması, yapıların nitelikli ve güvenli hale getirilmesinin sağlanması, Tescilli yapıların dışında varlığı belirlenen geleneksel yapıların, eklerinden arındırılması ve özgün durumlarına uygun onarımlarının desteklenmesi, Yapıların yanı sıra, avlu duvarları, sokak döşemeleri gibi geleneksel dokunun diğer unsurlarının korunmasının sağlanması. Planlama çalışmasının fiziki mekana yönelik başlıca hedefleridir. Diyarbakır Suriçi Bölgesi Koruma Amaçlı İmar Planı Revizyonu, Diyarbakır Suriçi Bölgesi Kentsel Dönüşüm Projesi nin başlamasıyla birlikte gündeme gelmiştir. Suriçi Bölgesi nde yapılacak olan kentsel dönüşüm projesinin plan çerçevesinde yürütülmesi amacıyla mevcut 1990 yılı Koruma Amaçlı İmar Planı kararları revize edilerek kentsel dönüşüm projesinin uygulanabilirliği ve kabul edilebilirliğinin sağlanması amaçlanmıştır. Koruma Amaçlı İmar Planı Revizyonu, 1990 yılı Koruma Amaçlı İmar Planı kararlarından farklı olarak Suriçi Bölgesi nde bu zamana kadar tescillenmeyen ya da tescile değer bulunmayan yapıların plan çerçevesinde korunması amacıyla tescillenmesini amaçlamaktadır. Böylece kentsel dönüşüm projesi bölge halkı tarafından da benimsetilecek ve daha kolay yürürlüğe girecektir. Diyarbakır Suriçi Bölgesi Koruma Amaçlı İmar Planı Revizyonu kararlarıyla birlikte şu an durdurulmakta olan Suriçi Bölgesi kentsel dönüşüm projesi uygulanmaya başlayacaktır. Diyarbakır Suriçi Bölgesi Koruma Amaçlı İmar Planı Revizyonu hedefleri, Suriçi Bölgesindeki hızlı artan nüfus ve sürekli değişen sosyo-kültürel çevre düşünüldüğünde planlama açısından yetersiz kalmaktadır. Suriçi Bölgesi ndeki eski yapıların gerekli müdahale yöntemleri ile onarılması ve yeniden işlev kazandırılması (ağırlıklı olarak turizm) ile alan yaşayan bir kent parçası haline getirilebilir. Özellikle alandaki tarihi miras ve surlar bu anlamda ayrı bir öneme sahiptir. 78

90 Bölgede 1990 yılı Koruma Amaçlı İmar Planında verilen korumacı kararlara rağmen korumanın yeterince uygulanmadığı, yerel yönetimler tarafından kaçak yapılaşmanın önlenemediği görülmektedir. Diyarbakır Suriçi Bölgesi Koruma Amaçlı İmar Planı Revizyonu koruma adına daha kesin çözümler üretmeli ve bölgedeki kaçak ve çok katlı yapılaşmaya yönelik önlemler almalıdır. Koruma Amaçlı İmar Planı Revizyonu çerçevesinde bölge halkı ile müzakereler yapılarak koruma bilinci topluma benimsetilmelidir Diyarbakır Suriçi Bölgesi hakkında genel değerlendirmeler Diyarbakır Suriçi dokusunun 2000 li yıllara gelindiğinde kaçak yapılaşmalar ile karakteristiğinin tümüyle değişmesi sonucunda; Yapı parsellerindeki bölünmeler veya birleşmeler Geleneksel yapıların yok olması Eklerle özgün niteliklerinin bozulması Kat adetlerinin ve yapı yoğunluklarının artması Planlarda yol, meydan, yeşil alan olarak öngörülen alanlarda kaçak yapılaşmalar söz konusu olmaktadır. 79

91 Çizelge 4.4 Suriçi Bölgesi ne 2000 yılı öncesine kadar yapılan müdahaleler Diyarbakır şehrinin ilk planlama çalışması yapılmıştır Kentin kadastral haritası hazırlanarak parsel sınırlarının belirlenmesi gerçekleştirilmiştir İller Bankası tarafından 1/5000 ölçekli Suriçi Nazım İmar Planı yapılmıştır İller Bankası tarafından 1/1000 ölçekli Suriçi Uygulama İmar Planları hazırlanmış ve yürürlüğe girmiştir İller Bankası tarafından 1/1000 ölçekli Sur dışında kalan alanları kapsayan imar planı hazırlanmıştır Diyarbakır 1/5000 ölçekli Nazım İmar Planı hazırlanmış ve Suriçi bu plana göre uygulama görmeye başlamıştır Diyarbakır 1/1000 ölçekli Uygulama İmar Planı hazırlanmıştır Diyarbakır Suriçi nin sit alanı ilan edilmesiyle yasa gereği hazırlanan 1/1000 ölçekli Koruma Amaçlı İmar Planı, tarih ve 609 sayılı Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu kararı ile yürürlüğe girmiştir Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Diyarbakır Bölge Kurulu kurulmuştur yılında yapılan planların revizyonu yapılmıştır. Diyarbakır Suriçi Bölgesi nin irdelenmesi ile şu sonuçlara ulaşılmaktadır; Koruma amaçlı imar planından önce kentte yapılmış planların getirdiği yanlış kararlar nedeniyle kentsel dokuların bir bölümünün kaybedildiği, Bölgenin sürekli göç alan bir konumda olması nedeniyle, sosyo-ekonomik çevrenin sürekli değişim göstermesinin ve kaçak yapılaşmanın önlenememesinin kentsel dokunun tahribinde etkili olduğu, 10 Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi ile tarihinde yapılan görüşmeler 80

92 Yerel yönetimlerin kaçak yapılaşmaları önleme konusundaki duyarsızlığının kentsel doku tahribinde etkili olduğu, Modernleşme adına yapılan uygulamaların kentsel doku tahribinde etkili olduğu, Koruma amaçlı imar planında verilen hatalı kararlardan kaynaklanan kentsel doku tahribinin söz konusu olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır (Kejanlı 2009). Şekil 4.28 Suriçi Bölgesi nin 2000 li yıllardaki görünümü (Anonim 2010c) Diyarbakır da kentsel korumanın önünde önemli engeller bulunmaktadır. Bunlar; Kentsel nüfusun göç nedeniyle sürekli değişmesi sonucu sosyo-kültürel kopma Ekonomik düzeyin gerilemesi Yerel yönetimlerin bölgedeki yapılaşmaları kontrol edememesi Dönüşüm baskısının her dönem yüksek olmasına karşın Diyarbakır Suriçi Bölgesi nin kentsel ölçekte korunması kavramının yeni yerleşmeye başlaması, Bölgesinin birinci derece merkezi olması nedeniyle hızlı artan nüfus ve değişen sosyo-kültürel çevre, yılları arasında yaşanan terörün siyasal ve toplumsal sonuçları, Suriçi nin gelişiminin büyük ölçüde günlük yerel politikalar ile yönlendirilmesi, Türkiye de anıtsal ve sivil yapıların korunması konusundaki yasal altyapının uzun süreçte elde edilmesi, Kentsel sit ve koruma amaçlı imar planının ancak 1990 larda yürürlüğe girmesi, Türkiye deki planlama tekniklerinin yetersizliği ve kısıtlı mevzuat, 81

93 Planların ürettiği yanlış kararlar, Kentlerin yönetiminden ve korunmasından sorumlu tüm kurumların uygulama hataları olarak sıralanabilir. 82

94 5. ALAN ÇALIŞMASI: DİYARBAKIR TARİHİ SURİÇİ BÖLGESİ KENTSEL DÖNÜŞÜM PROJESİ Çalışmanın bu kısmında planlama alanına ilişkin anket uygulaması ve anket uygulamasından elde edilen veriler ışığında Diyarbakır tarihi Suriçi Bölgesi Kentsel Dönüşüm Projesi nin mekânsal ve sosyo-ekonomik etkileri hakkında bilgi verilecektir. 5.1 Planlama Alanının Mevcut Durumu Planlama alanında yapılan incelemelerde alandaki nüfusa ve yapı durumuna ait bazı bilgilere ulaşılmıştır 11 (Çizelge 5.1). Çizelge 5.1 Suriçi Bölgesi yapı istatistikleri (Anonim 2010b) Mahalle Adı Nüfus Konut Sayısı İşyeri Sayısı Kamu Yapısı Abdaldede Ali Paşa Cami Kebir Cemal Yılmaz Cevat Paşa Dabanoğlu Fatihpaşa Hasırlı İskenderpaşa Lalebey Melikahmet Savaş Süleyman Nazif Ziya Gökalp Planlama alanında muhtarlarla tarihinde yapılan görüşmelerden elde edilmiştir. 83

95 Kentte mevcut bulunan binaların % 80 inin konut amaçlı ve % 11 inin ise ticari amaçlı kullanıldığı görülmektedir 12. Konut ve konut dışı karışık biçiminde tanımlanan binaların konut dışındaki kullanımının da genel olarak ticaret kullanımı olduğu düşünülürse, kentteki binaların % 96 sının konut ve ticaret kullanımında olduğu anlaşılmaktadır. Suriçi Planlama Alanı nda işyeri olarak çoğunlukla küçük çaplı işletme ve ticarethaneler yer almaktadır. Görüşülen işyerlerinin nitelikleri sırasıyla, gıda satıcısı (%16), elektrikliev eşyası satıcısı (15), küçük imalathane (%15), süs ve kültürel eşya satıcısı (%10), sağlık ve vücut bakımı (%10), yeme içme (%8), keyif mekânı (%8), tekstil (%6), küçük büro (%5) ve otoparktır (%3) (Anonim, 2010b). Planlama alanı sınırları içinde yapılan incelemeler sonucunda arazi kullanım tablosu şu şekildedir 13 : Çizelge 5.2 Planlama alanı arazi kullanım tablosu Kullanım Türü Alan(ha) Oran(%) Konut 72,25 47,55 Ticaret 19,51 12,84 Hanlar 1,14 0,75 Hamamlar 0,64 0,42 Medreseler 0,50 0,33 Türbeler 0,04 0,03 Cami ve Mescitler 3,56 2,34 Kiliseler 1,43 0,94 Tescilli Yapılar 9,64 6,34 Resmi Kurumlar 1,03 0,68 Sağlık Tesisleri 0,75 0,49 Eğitim Tesisleri 3,62 2,38 Sosyal Kültürel Tesisler 0,38 0,25 Kentsel Yeşil Alanlar 6,06 3,99 Harap Yapılar 0,12 0,08 Boş Parsel (Sur Parselleri) 2,27 1,49 Yollar 29,03 19,10 TOPLAM 151,96 100,00 12 Sur Belediyesi ile tarihinde yapılan mülakatlardan elde edilmiştir. 13 Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi ile tarihinde yapılan mülakatlardan elde edilmiştir. 84

96 Suriçi ni oluşturan mahalleler arasında en yüksek sayıda konuta sahip olan mahalleler, İskenderpaşa, Melikahmet, Fatihpaşa, en az konuta sahip olanlar ise Süleymannazif, Abdaldede ve Camikebir Mahalleleridir. Gazi Caddesi, Melikahmet ve Yenikapı Caddesi üzerinde farklı nitelikte işyeri, dükkan ve işletmelerle en yoğun ticari faaliyetlerin gerçekleştiği caddelerdir. Planlama alanı sınırları içerisinde yer alan 7590 adet parsel içerisinde doluluk oranlarına bakıldığında parsellerin büyük oranda dolu olduğu boş parsellerin ise 676 adet olduğu görülmektedir. Bölgenin geleneksel kent merkezi olması nedeniyle, alan genelinde boş parsel sayısı yalnızca 676 adettir. Bu parsellerin büyük çoğunluğu yıkılarak ortadan kaldırılmış yapılara ait parsellerdir. Alandaki mülkiyet durumuna baktığımızda büyük bir kısmı özel mülkiyete aittir 14. Çizelge 5.3 Planlama alanı mülkiyet oranları Mülkiyet Oran (%) Özel Mülkiyet %80 Maliye Hazinesi %6 Vakıf %4 Belediye vd. (Sur Koruma Bandı) %10 Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi nin yapmış olduğu anketlerden elde edilen bilgilere göre, hanelerin oturdukları konutun türü incelenmiştir. Elde edilen verilere bakıldığında, ankete katılan hanelerin yarısı (%51) tarihi olmayan bakımsız müstakil evlerde oturmaktadırlar. Bu konutlar 1950 lerden yakın zamana kadar Suriçi nde gerçekleşen düzensiz yapılaşmanın sonucu olan yapılardır. Bu düşük standartlı yapıları gecekondu olarak tanımlamak yanlış düşmez. Hanelerin %19 u tarihi özelliği olmayan bakımlı müstakil ve %18 i de apartman dairesinde ikamet etmektedir. Gerek bakımlı müstakil gerekse apartman daireleri (bunların çoğu tarihi evlerin yerine yapılmıştır) biraz daha bakımlı konutlar olarak düşünülebilir. Ancak gözlemlerimize göre bu iki grubu da, tam bir orta sınıf görünümlü konutları olarak düşünmek yerine diğer bakımsızlara göre bir ölçüde bakımlı 14 Sur Belediyesi ile tarihinde yapılan görüşmelerden elde edilmiştir. 85

97 konutlar olarak tanımlamak gerekir. Bu iki özellikteki konutlar da düşük standartlı olarak kabul edilebilir. Çizelge 5.4 Oturulan konutun türü (Anonim 2010c) Konutun Türü Sayı % Tarihi konut Tarihi olmayan bakımlı müstakil Tarihi olmayan bakımsız müstakil Apartman dairesi Bilinmiyor 4 1 TOPLAM Proje sonucu TOKİ Çölgüzeli konutlarına yerleşecek bölge halkının nasıl evlere yerleşmek istediğine dair bir araştırma yapılmamıştır. Gecekonduda yaşayanlar; yapılan anketlerde nasıl bir evde yaşamak istedikleri konusundaki tercihlerini bahçe içinde tek katlı evlerden yana kullanmışlardır. Köyden kente göç eden gecekondu nüfusu bir yandan kentsel olanaklardan faydalanmak isterken bir yandan da, tarlasına duyduğu özlemi, kendine ait bir bahçede sebze, meyve yetiştirerek gidermeyi istemektedir (Bayraktar, 2006). Çizelge Sayılı imar affı kapsamında verilen ruhsatlar (Anonim 2010b) İnşaat Ruhsatı İskan Ruhsatı Sur Belediyesi Yenişehir Belediyesi Bağlar Belediyesi Kayapınar Belediyesi Toplam

98 Diyarbakır, Türkiye ortalamasının yarısı kadar inşaat ruhsatlı yapıya sahiptir. Yine Diyarbakır Türkiye ortalamasının 1/6 sı kadar iskân ruhsatlı yapıya sahiptir. Tüm bu veriler ışığında göç, merkezi ve yerel yöneticilerin ihmalleri sonucunda Diyarbakır 2000 li yıllara kadar çarpık kentleşmeye ve sağlıksız yapılaşmaya maruz kalmıştır. Her yıl kendiliğinden çöken binalara bakıldığında; göçün yaşandığı yıllardaki ihmaller sonucunda kentteki bir çok yapı mühendislik ve mimarlık hizmeti almadan inşa edilmiştir. Bu nedenle göçün yaşandığı yıllarda yapılan yapılar her an yıkılmayla karşı karşıya kalmaktadır (Önal 2009). Sur İlçe Belediyesi sınırlarında kentsel sit alanı olan bu bölgede 1 adet Kilise (Surp Süryan Ermeni), 1 adet Camii (Alipaşa) ve 851 yapı mevcuttur. Alana baktığımız da yapıların çoğu bir ve iki katlıdır. Suriçi kentsel sit alanında yapı yükseklikleri ve sokak yapısı itibarıyla korunmuştur. Suriçi kentsel sit alanında 1990 da Yıldız Teknik Üniversitesi tarafından hazırlanan, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi ve Diyarbakır Koruma Kurulu tarafından onaylanan Koruma Amaçlı İmar Planında tescilli herhangi konut bulunmamaktadır. Ama alanda TOKİ adına ekspertizlik yapan ANKA gayrimenkul firmasının tespitlerine göre alanda çok fazla tescillenmeye değer yapı tespit edilmiştir. Şekil 5.1 Suriçi Bölgesi cinsine göre yapı dağılımı analizi (Anonim 2010b) 87

99 Şekil 5.2 Suriçi Bölgesi ndeki korunacak yapılar (Anonim 2010c) ANKA Gayrimenkul Değerleme Ekspertiz Ltd.Şti. 90 adet taş (yani geleneksel konut/tescile değer) ve 33 adet de taş+yığma yapının olduğunu, kentsel sokak dokusunun korunması gerektiğini tespit etmiştir. Alanda yapılan incelemelerde Alipaşa ve Lalebey mahallelerinde dar yollar, nemli binalar, güvenlikli olmayan yapılar, güvenlik sorunu, dayanışmanın bozulması, aile içi şiddet, yoksulluk ve işsizlik gibi faktörlerin olduğu görülmektedir. Evlerin %10 unda en az 1 engelli yaşamaktadır. Suriçi Bölgesi Kentsel Sit Alanı nda, sadece tescilli yapılar değil, aynı zamanda kent dokusunu oluşturan sokaklar, yapı cepheleri, çeşmeler gibi öğelerinde korunması, yani kentin bütün olarak korunması önceliklidir. Özgün dokunun bozulduğu alanlarda ise rehabilitasyon çalışmaları yapılarak alanın yeniden özgünlüğüne kavuşturulması sağlanmalıdır. Diyarbakır birbirini kesen, taş döşeli dar sokakları ile yapılanmıştır. Bu grit planı, Roma döneminden günümüze yansıyan bir planın kalıntılarıdır. Tarihi Suriçi Kentsel Sit Alanı nda kentsel doku, tarihsel ve kültürel miras niteliğindeki yapıların, kentin tarihsel mirasının bulunduğu alanların tahrip edilmesinin önlenmesi gerekmektedir. Tarihi Suriçi Kentsel Sit Alanı nda yapılacak olan Kentsel Dönüşüm Projesi adı altında öncelikli olarak bu türden bir çalışmanın yapılması gerekmektedir. Çalışmanın ilgili Koruma Kurulu, bilimsel ve akademik çevreler, yerel yönetimler, meslek odaları ve en 88

100 önemlisi bu alanda yaşayan halkla birlikte belirlenecek temel politikalar çerçevesinde ve kentsel sit alanlarını koruma esasları çerçevesinde değerlendirilmesi gerekmektedir Planlama alanının mekânsal ve sosyal durumu Planlama alanının mekânsal ve sosyal durumunu Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi nin yapmış olduğu anket çalışmalarıyla açıklayabiliriz. Diyarbakır Suriçi Bölgesi Kentsel Dönüşüm Projesi ve Koruma Amaçlı İmar Planı araştırma çalışmaları kapsamında, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi alan içinde Temmuz-2010 tarihinde; Konut alanı sakinleri, İşyeri temsilcileri, Alan dışı kullanıcılar ile anket çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Bu kısımda Planlama Alanı nda (Suriçi) nüfusun yapısı ve özellikleri ortaya konmaya çalışılmaktadır. Planlama Alanı yla ilgili sosyal veri kaynakları, alanda yapılan gözlemlerden, alan sakinleriyle ve muhtarlarla yapılan derinlemesine görüşmelerden ve alanda yapılan konut, işyeri ve kullanıcı anket araştırmalarından elde edilmiştir. İlk uygulama konut alanı anket araştırmasıdır. Konut alanı anket araştırmasının örneklemesi seçilirken, önce Kentsel Sit Alanı içinde kişilik nüfusun ve hanenin yaşadığı tespit edilmiştir. Araştırmanın, bir koruma planı çalışmasının parçası olduğu, ayrıca alanın da genellikle yoksulların yaşadığı bir bölge olarak homojen bir özellik göstermesi dikkate alındığında, %3 lük bir örneklem kümesinin temsil edici olacağına karar kılınmıştır. Buna göre 427 hanehalkından her birini temsil edecek erkek veya kadın bir yetişkinle (katılımcı) görüşme yapılması planlanmıştır. 89

101 Çizelge 5.6 Görüşme yapılan örneklerin planlama alanı ndaki mahallelere dağılımı (Anonim 2010b) Mahalleler Örnek sayısı Örnek oranı ABDALDEDE ALİPAŞA CAMİ KEBİR CAMİ NEBİ CEMAL YILMAZ CEVAT PAŞA DABANOĞLU FATİHPAŞA HASIRLI İSKENDERPAŞA LALEBEY MELİKAHMET SAVAŞ SÜLEYMAN NAZİF ZİYA GÖKALP TOPLAM İşyeri anket araştırmasında, konut alanı araştırmasına benzer şekilde, toplam işyeri sayısının %3 ünün örneklem olarak alınması benimsenmiştir. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi verilerine göre Planlama Alanı içinde işyeri bulunmaktadır. Bu toplam sayının %3 ünün 150 işyerinden oluşan bir örneklem kümesine denk geldiği hesaplanmıştır. İşyerlerinin konut alanından farkı kendi aralarında farklılaşmasıdır. Alan dışından gelen kullanıcı anketi araştırması ise Planlama Alanı olarak Suriçi nde ikamet etmeyen ve işyeri işleticisi olmayan, ancak alışveriş veya başka herhangi bir amaç için Suriçi ni kullanan sakinleri içermektedir. 5.2 Anket Çalışmasından Elde Edilen Sonuçlar Çalışmanın bu kısmında alanda yapılan anket uygulaması sonucunda elde edilen veriler hakkında bilgi verilecektir. 90

102 5.2.1 Suriçi Bölgesi nüfus ve hanehalkı bilgileri Kentsel sit sınırları içinde yaşayan kişi için hazırlanan yaş piramidi incelendiğinde; Toplam içinde çocuk ve genç nüfusun ağırlıkta olduğu, 0 19 arası yaş grubunda olanların toplam nüfusun % 47 sini, yaş grubunun, toplam nüfusun % 39 unu oluşturduğu görülmektedir. Planlama Alanı nda gerçekleştirilen konut anket araştırmasına katılan örneklerin temel demografik özelliklerini incelediğimizde, anket araştırmasına katılan hane temsilcilerinin %60 ı erkek ve %40 ı kadındır. Araştırmaya katılanların yaş ortalaması 44, mensubu oldukları hanehalklarının ortalama büyüklüğü 6,4 tür. Lise ve üzeri eğitim alanların oranı ise %7 dir. Çizelge 5.7 Suriçi Bölgesi mahalle nüfus bilgileri (Anonim, 2010b) Mahalle Adı Toplam Erkek Kadın Abdaldede Cami Kebir Cami Nebi Cemal Yılmaz Cevat Paşa Dabanoğlu Fatihpaşa Hasırlı İskenderpaşa Lalebey Melikahmet Savaş Süleyman Nazif Ziya Gökalp Alipaşa TOPLAM

103 Çizelge 5.8 Diyarbakır Merkez İlçeleri Ortalama Hanehalkı Büyüklüğü (Anonim 2010b) Diyarbakır Merkez İlçeleri Ortalama Hanehalkı Büyüklüğü Bağlar 6,08 Kayapınar 6,01 Sur 6,74 Yenişehir 5,49 Diyarbakır kenti 6,08 Planlama alanındaki mahallelerin hanehalklarının ortalama büyüklüğü 6,4 tür. Planlama Alanı ndaki ortalama hanehalkı büyüklüğü değeri Türkiye ortalamasına göre oldukça yüksektir. Şekil 5.3 Mahalle bazında hanehalkı büyüklüğü (Anonim 2010b) Anket araştırması verilerine göre, ortalama hanehalkı büyüklüğü Planlama Alanı nda (Suriçi nde) 6,41 dir. TÜİK in ADNS 2009 verilerine göre Diyarbakır ana kentinin dört ilçesi içinde ortalama hanehalkı büyüklüğü en yüksek 6,74 olarak Sur ilçesi görünmektedir. Diyarbakır kent ortalaması ise 6,08 dir. Türkiye ortalaması verileri ise 2000 yılına ilişkin vardır. Türkiye de 2000 yılı sayımına göre, ortalama hanehalkı büyüklüğü il merkezleri için 4,0 ilçe merkezleri için 4,6 ve köyler için ise 5,2 olarak kaydedilmiştir (Anonim, 2003b). 92

104 Aynı sayımda Sur ilçesi kapsamında araştırmaya dahil olan Suriçi mahallelerinin ortalama hanehalkı büyüklüğü ise 6,53 dür yılında Planlama Alanı ndaki ortalama hanehalkı büyüklüğü değerinin oldukça yüksek olduğu tespiti yapılabilir. Sur ilçesinin 2009 ADNS verilerine göre ortalama hanehalkı büyüklüğünün 6,74 olduğu dikkate alındığında 2000 yılından sonraki dokuz yıllık sürede Suriçi nde ortalama hanehalkı büyüklüğü değerinin düşmediği; ancak önemli bir artış da olmadığı tespiti yapılabilir. Çizelge 5.9 Suriçi bölgesi hanede yaşayan kişi sayısı (Anonim 2010b) Hanede yaşayan kişi sayısı Sayı % ve üzeri 7 2 TOPLAM Anketlere baktığımız zaman, ailelerin çoğunlukla 4-8 kişiden oluştuğu görülmektedir. Planlama Alanı nda yaşayan nüfusun toplam bağımlılık oranı ise yüksektir (%68.62). Planlama alanındaki eğitim durumuna baktığımızda okur yazar olmayan kesimin oldukça yüksek olduğu ( kadınların 63 ü, erkeklerin ise %26 sı) görülmektedir. Lise ve üzeri eğitim alanların oranı ise %7 iken, üniversite mezunu olanların sayısı ise oldukça azdır ( erkeklerin %1 i, kadınların yok). İlköğretim çağındaki çocukların %80 i okula gitmekte iken %20 si gitmemektedir. Bu sonuç da Türkiye kentsel kesim koşullarına göre oldukça yüksektir. 93

105 Çizelge 5.10 Suriçi Bölgesi yetişkin erkek ve kadın eğitim düzeyi (Anonim 2010b) Yetişkin Erkek Yetişkin Kadın Eğitim Düzeyi Sayı % Sayı % Okuryazar değil Sadece okuryazar İlkokul mezunu Ortaokul ya da ilköğretim okulu mezunu Lise ya da dengi okul mezunu Yüksek okul mezunu 2 1 TOPLAM Çizelge 5.11 Planlama Alanı nda Anket Uygulamasına Katılan Örneklerin (Katılımcıların) Temel Demografik Özellikleri (Anonim 2010b) Temel Özellikler Cinsiyet İlgili Değerler Erkek (%) 60 Kadın (%) 40 Yaş Ortalaması ( ) 44 Ortalama hanehalkı büyüklüğü ( ) 6,4 Lise ve üzeri eğitim alanlar (%) 7 Nüfus bağımlılık oranlarına bakıldığında planlama alanı nda çocuk (genç) bağımlılık oranı 61,15, yaşlı bağımlılık oranı ise 7,47 dir. Toplam bağımlılık oranı ise 68,62 olarak tespit edilmiştir. TÜİK in 2000 yılı verilerine göre Türkiye genelinde çocuk bağımlı nüfus oranı 46,27, yaşlı bağımlılık oranı 8,83, toplam bağımlılık oranı 55,0 dır (Anonim, 2010a) yılı ADNS verilerine göre ise Türkiye geneli toplam bağımlılık oranı 49,3 tür. Aynı yıl için Şanlıurfa ve Diyarbakır TRC2 bölge ortalaması 76,9 dur (Anonim, 2010a). Bu veriler karşılaştırıldığında Planlama Alanı nda çocuk bağımlılık oranının Türkiye ortalamasına göre oldukça yüksek, yaşlı bağımlılık oranının Türkiye 94

106 ortalamasına göre düşük olduğu söylenebilir. Planlama Alanı nda yaşayan nüfusun toplam bağımlılık oranı yüksektir. Fakat Şanlıurfa ve Diyarbakır toplam bağımlılık oranı ortalamasına göre düşüktür. Hanede bulunan çocuk sayıları incelendiğinde, hanelerin %8 inde çocuk bulunmamaktadır. Hanelerde 1 çocuktan 15 çocuğa kadar rastlanmakla birlikte en yaygın olarak 3 ve 4 çocuğun bulunduğu görülmektedir. Çizelge 5.12 Planlama alanında yaşayan aile türü (Anonim 2010b) Aile türü Sayı % Geniş aile Çekirdek aile Başka TOPLAM Aile özelliği göstermeyen tek ebeveynli, parçalanmış ve tek kişilik aileler. 95

107 Çizelge 5.13 Planlama alanındaki mahallelerin yaş gruplarına göre nüfus yapısı (Anonim 2009) MAHALLE ADI YAŞ GRUBU TOPLAM ABDALDEDE ALİPAŞA CAMİKEBİR CAMİNEBİ CEMALYILMAZ CEVAT PAŞA DABANOĞLU FATİHPAŞA HASIRLI İSKENDERPAŞA LALEBEY MELİKAHMET SAVAŞ SÜLEYMAN NAZİF ZİYAGÖKALP TOPLAM

108 Çizelge 5.14 Planlama Alanı nda Mahallerin Nüfusunun Ortalama Hanehalkı Büyüklüğü, Çocuk, Yaşlı ve Bağımlı Nüfusa Göre Dağılımı 16 (Anonim 2003b) 97 Mahalleler 0-14 yaşlar 0-14 yaşlar Ortalama 65 yaş üzeri 65 yaş üzeri Ortalama arası çocuk arası çocuk Toplam Toplam bağımlı hanehalkı bağımlı bağımlı hanehalkı bağımlı bağımlı nüfusu bağımlı nüfus nüfus (%) büyüklüğü nüfus nüfus (%) büyüklüğü nüfusu (%) (2000)*** ABDALDEDE ,3 49 6, ,26 7,03 7,88 ALİPAŞA , , ,09 6,92 7,02 CAMİKEBİR , , ,61 6,56 6,55 CAMİNEBİ , , ,61 5,93 4,80 CEMALYILMAZ , , ,17 7,73 8,36 CEVAT PAŞA , , ,2 6,23 5,21 DABANOĞLU , , ,3 6,19 6,47 FATİHPAŞA , , ,27 6,54 6,96 HASIRLI , , ,62 7,31 6,57 İSKENDERPAŞA , , ,05 5,61 5.,3 LALEBEY , , ,79 6,54 7,17 MELİKAHMET , , ,75 6,0 6,10 SAVAŞ , , ,67 6,47 6,63 SÜLEYMAN NAZİF , , ,86 6,62 5,00 ZİYAGÖKALP , , ,41 6,31 6,47 TOPLAM , , ,62 6,53 6,41 16 Çocuk ve yaşlı bağımlı nüfusundan oluşan toplam bağımlı nüfusun oranı, aktif nüfus olarak kabul edilen yaşlar arası nüfusa göre hesaplanmıştır. 97

109 5.2.2 Suriçi Bölgesi mülkiyet durumu Kiracılık ve ev sahipliği oranına bakacak olursak; tabloda hanelerin oturmakta oldukları konutun mülkiyet durumları gösterilmektedir. Sonuçlara göre, genel olarak Planlama Alanı nda oturan hanelerin %58 i oturdukları konutun sahibi iken, %31 i kiracıdır. Hanelerin %11 i bedelini ödemeden konutlarında ikamet ettiklerini beyan etmiştir. Bunların bir kısmı işgal edilmiş, bir kısmı da akraba ve yakınlara ait iken kira alınmayan konutlardır. Ayrıca %1 oranında lojmanda oturan haneler vardır. Çizelge 5.15 Planlama alanında oturulan konutta kiracılık ve ev sahipliği (Anonim 2010b) Ev Sahipliği ve Kiracılık Sayı % Sahibi Kiracı Lojmanda 3 1 Bedelsiz ikamet TOPLAM Geleneksel Diyarbakır evlerinde odalar avluya açılmaktadır. Suriçi bölgesindeki evlerin çoğu bozulmuş ve yeniden yapılmış olmakla birlikte aynı anlayış bozulmuş dokularda da devam etmektedir. Bu nedenle özellikle kırsal kesimden kente gelen geniş aileler bu birbirine bitişik çok odalı evlerde kalmaktadırlar. Kimi zaman yanlarında akrabaları da hanenin parçası olarak kalmaktadır. Bu geniş haneler, banyo ve tuvaleti ortak kullanmakta ve hatta kimi zaman yemekleri de birlikte yiyebilmektedir. Bazı durumlarda yeme-içme faaliyetleri ayrı olmakla birlikte kendilerini aynı hanehalkının parçası olarak tanımlamaktadırlar. Bu nedenle, küçük çekirdek ailelerden oluşan bazı kalabalık haneler ayrı sofralardan yemek yemekle birlikte kendilerini aynı hanehalkının üyesi olarak görebilmektedir. 98

110 5.2.3 Suriçi Bölgesi sosyo-ekonomik göstergeler Çizelge 5.16 da ilköğretim çağındaki çocukların okula gitme durumu gösterilmektedir. İlköğretim çağı için 7 14 yaş arası çocuklar alınmıştır. Çizelgeye göre bu yaş grubundaki çocukların %80 i okula gitmekte iken %20 si gitmemektedir. Bu sonuç da Türkiye kentsel kesim koşullarına göre oldukça yüksek sayılabilir. Çizelge 5.16 Suriçi Bölgesi ilköğretim çağındaki (7 14 yaş) çocukların okula gitme durumu (Anonim, 2010b) Okula Gitme Durumu Sayı % Okula gidiyor Okula gitmiyor TOPLAM İlköğretim çağındaki nüfusun çalışma durumuna baktığımızda, sonuçlara göre hanelerin yalnızca %3 ünde çalışan çocuk vardır. Bu sonuç Planlama Alanı nda yoksulluk oranının yüksekliğine karşın çalışan çocuk oranının düşük olduğunu göstermektedir. Yörede yapılan görüşmelerde bir dönem bu oranın daha yüksek olduğu ancak son yıllarda azalmış olduğu konusunda bilgi edinilmiştir. Çizelge 5.17 İlköğretim çağındaki (7 14 yaş) çocukların çalışma durumu (Anonim 2010b) Çalışan Çocuk Sayı % Var 15 3 Yok TOPLAM

111 Bir ebeveynin beyanına göre, aslında Diyarbakır da çocukların yapacağı işlerde azalma meydana geldiği için çocuk çalıştırma azalmıştır. Ona göre, Gaziantep e göç etmiş Diyarbakırlı yoksul aileler, orada çocuk işi fazla olduğu için çocuklarını çalıştırmaktadır. Çizelge 5.18 Diyarbakır İli genel göstergeler (Anonim 2010a; Anonim, 2003a) Diyarbakır Türkiye TR TRC22 İmalat Sanayi Gelişmişlik Sıralaması (2003) 53 Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması 63 (2003) İşsizlik Oranı (%) (2009) İşgücüne Katılma Oranı (%) (2009) ,9 İstihdam Oranı (%) (2009) 26 41,2 Kişi Başına GSYiH ($) (2001) Kişi Başına GSYiH il/bölge Sıralaması ($) 54 (2001) Yüzölçümü (km2) Toplam Nüfus (2009) Şehir Nüfusu (2009) Şehirleşme Oranı (%) (2009) İlçe Sayısı(2009) Köy Sayısı(2009) Genel olarak bakıldığında Planlama Alanı nda, Türkiye metropollerindeki sonuçlarla karşılaştırıldığında, hane reisleri için işsizliğin ve enformel işlerde çalışma oranının oldukça yüksek olduğu söylenebilir. 100

112 Çizelge 5.19 Suriçi Bölgesi hanedeki erkeklerin iş durumları (Anonim 2010b) İş Konumları Sayı % Memur 7 2 Özel şirkette işçi/ ücretli Esnaf- kayıtlı 10 2 Esnaf- kayıtsız 34 8 Sigortasız/ geçici işçi Zanaatkâr 17 4 Serbest profesyonel 2 0,4 Ücretli profesyonel 1 0,2 Seyyar satıcı ya da işportacı Çiftçi/ rençber 10 2 Memur emeklisi 10 2 SSK işçi emeklisi 19 4 Bağ-Kur emeklisi 3 1 İşsiz Bilinmiyor 23 5 TOPLAM Çizelge 5.19 da erkek yetişkinlerin iş konumları gösterilmektedir. Çizelgedeki sonuçlara göre, Planlama Alanı için hanelerde temsil edici konumdaki erkeklerin %25 i geçici/ sigortasız işçi konumundadır. Diğer işler ise %11 düzeyinde özel şirkette işçi veya ücretli, %10 düzeyinde seyyar satıcı ya da sigortacı, %8 oranında kayıtsız esnaf ve daha az düzeylerde, memur, esnaf, zanaatkâr ve çiftçi vardır. Emekli durumdakilerin oranı %7 ve işsiz durumda olanların oranı %24 tür. Bu sonuçlarla Planlama Alanı nda yaşayan erkek yetişkinlerin çok azının düzenli işleri vardır. Çoğunluk ise güvencesiz-geçici işlerde çalışmaktadır. Önemli oranda işsiz bir sakin kesimi de vardır. 101

113 Çizelge 5.20 Suriçi Bölgesi hanedeki kadınların iş durumları (Anonim 2010b) İş Konumları Sayı % Özel şirkette işçi/ ücretli 3 1 Sigortasız/ geçici işçi 2 0,4 Esnaf- kayıtlı 1 0,2 Çiftçi/ rençber 3 1 İşsiz 2 0,4 Ev kadını Bilinmiyor 5 1 TOPLAM Çizelge 5.20 de kadın yetişkinlerin iş konumları gösterilmektedir. İlgili çizelgedeki sonuçlara göre, kadınların büyük çoğunluğu (%96), kendilerini ev kadını olarak tanımlamıştır. Bunların yanında, düzenli veya düzensiz işlerde çalışan çok az oranda kadın vardır. Kadın temsilcilerin çok azının çalıştığı (%4) tespit edilmekle beraber, bu kesimin de çoğunluğu geçici ve güvencesiz işlerde çalışmaktadır. Çizelge 5.21 Suriçi Bölgesi hanelerdeki son 1 yıllık gelir durumu (Anonim 2010b) Gelir Kategorileri Sayı % e kadar arası arası arası arası 1 0, daha fazla 1 0,2 TOPLAM

114 Planlama Alanı nda yaşayan hanelerin gelir durumları, gelir grupları halinde Çizelge 5.21 de gösterilmektedir. Belirtilen gelir gruplarında asgari ücret dikkate alınmış ve yıllık 5000TL nin altındaki kategori, yıllık asgari ücret toplamının altında gelire sahip kesimleri göstermektedir. İkinci gelir grubu ise asgari ücretin yıllık toplamına yaklaşık olarak denk gelecek şekilde başlatılmıştır. Genel olarak ikinci grup yoksul kesimi içeriyorsa, birinci grup en yoksulları içermektedir TL nin üzerindeki diğer kategoriler ise biraz daha üst gelirleri içermektedir. Ancak Diyarbakır kenti düzeyinde bir orta sınıf içine girebilmek için yıllık TL üzeri bir gelire sahip olmak gerekir. Anket çalışmaları sonucunda planlama alanında yaşayanların maddi durumlarının oldukça düşük olduğu gözlemlenmiştir. Asgari ücret altında çalışan (%56) kesim ise oldukça yüksektir. Fakat mahalle muhtarlarıyla yapılan görüşmelerden yaşayanların bir kısmının bölge dışında yaşadığı, bölgedeki taşınmazları sadece gelir amaçlı kullandığı, maddi durumlarının ise oldukça yüksek olduğu bilgisine ulaşılmıştır. Ayrıca bölgede çalışan memurlarla yapılan görüşmelerde bölgede kaçak elektrik ve su kullanımının yüksek olduğu, fakir kesimle birlikte gelir seviyesi yüksek insanların da bölgede hak sahibi olduğu gözlemlenmiştir. Gecekondu alanlarında yapılan araştırmalar, buralarda yaşayanların hepsinin yoksul olmadığı, buralarda yaşayan bazı grupların devingenlikten yararlandığı ve gecekondu alanlarının zenginiyle, yoksuluyla heterojen gruplardan oluşan konut alanları haline dönüştüğünü göstermektedir. Zaman içerisinde bazı gecekonduluların zenginleşerek yeni kentli orta sınıfları oluşturması, yerel siyasette ve kent yaşamının yeniden düzenlenmesinde etkili olması kentte yeni yerel elitin oluştuğunun da göstergesidir (Erder 2009). Bölge halkı, Diyarbakır ın yerel siyasetinde de önemli bir yere sahiptir. 103

115 Çizelge 5.22 Planlama alanında hane gelirinin bileşenleri (Anonim 2010b) Gelir Türleri Sayı % Ücret geliri (memurluk) 12 2 Ücret geliri (işçilik) Çocuk çalıştırma Diğer ücret gelirleri Geçici işçilik Emeklilik 32 5 Ölen yakının emekli maaşı Ticaret Arazi kirası 26 4 Konut/ dükkan kirası Tarımsal /bitkisel üretim 26 4 Hayvancılık Tarım arazisi kirası 7 1 Yakın dönemde arazi satışı Yardımlar Evde elişi yapma 21 3 Toplam Planlama Alanı içindeki hanelerin gelirlerinin hangi faaliyetlerden oluştuğuna değinirsek eğer; Planlama Alanı nda yaşayan hanelerin geniş bir çeşitlilikte gelir türlerine başvurmakla birlikte, bu gelir türlerinin çoğunlukla güvencesiz ve geçici işlerden ve ayrıca yardımlardan oluştuğu görülür. Geçici işlerden elde edilen ücret gelirleri önemli yer tutmaktadır. Daha az olarak düzenli ücret gelirleri de vardır. Ayrıca ticaret geliri de dikkate değerdir. Ancak ticaret gelirleri daha çok küçük çaplı ticaretten elde edilmektedir ve bunlar da kayıtlı olmayan sokak satıcılığı gibi enformel işlerden sağlanmaktadır. Ayrıca kira, tarım gelirlerine de değinilebilir. Yardım alanların oranı da kayda değerdir. Bu yardımların çoğu valilik ve kaymakamlık ile ilgili kamu birimleri ile belediyenin yardımlarından (kömür, gıda, erzak vb) oluşmaktadır. 17 Maddi, erzak ve kömür yardımı alanlar. 104

116 Yeşil kart sahipliği için Diyarbakır düzeyindeki verilere de bakılabilir. Çizelge 5.23 de gösterildiği gibi, Türkiye genelinde %13 olan yeşil kartlı oranı Diyarbakır da nüfusun %45'inde bu oran %69'dur ki oldukça yüksek görünmektedir. Çizelge 5.23 Diyarbakır ve türkiye de yeşil kart sahipliği durumu (Anonim 2010b) Diyarbakır Türkiye Yeşil kart sayısı Yeşil kart sayısının nüfusa oranı (%) 44,76 13,3 Çizelge 5.24 te hanelerin sahip oldukları taşınmaz türleri gösterilmektedir. Hanelerin %58 inin sahip olduğu herhangi bir taşınmazı (konut, tarla, arsa veya dükkân) vardır; diğerlerinin ise herhangi bir taşınmazı yoktur. Çizelge 5.24 Hanelerin Herhangi Bir Taşınmaza Sahip Olup Olmadığı Durumu (Anonim 2010b) Taşınmaz Sahipliği Sayı % Taşınmazı var Taşınmazı yok TOPLAM Hanelerin sahip oldukları taşınmaz türleri araştırıldığında hanelerin en fazla sahip oldukları taşınmaz %63 oranla konuttur. Alan içindeki sakinlerin %58 i oturdukları konutun sahibi görünmektedir. Bu durumda kiracılık oranı da dikkate alındığında, arada kalan %5 lik bir kesimin kirada oturmakla birlikte başka bir yerde evi bulunduğu anlaşılmaktadır. Başka bir anlatımla, Planlama Alanı nda yaşayan hanelerin çoğunluğunun konuta sahip olmakla birlikte, bunların az bir kısmı sahip olduğu konutta oturmamaktadır. Sakinlerin %8 inin tarım arazisi ve %2 sinin dükkânı vardır. Arsaya sahip olanlar ise %1 orandadır. 105

117 Araştırma verilerine göre Planlama Alanı içinde ikamet edenlerin çoğunluğunun kır kökenli olduğu dikkate alındığında, kırsal kesimde tarım arazisine sahip olanların az olduğu söylenebilir. Olasılıkla sakinler aradan geçen sürede arazilerini satmış ya da arazilerini, az olması nedeniyle, kayda değer görmemiş olabilirler. Ayrıca 1990 lı yıllarda zorunlu göç yıllarında göçmenlerin bir süre toprakla olan bağları kopmuştur. Daha sonraları bu bağın yeniden kurulmasına çalışılmıştır Suriçi Bölgesi göç durumu ve yaşayanların Suriçi ni tercih nedenleri Çizelge 5.25 Suriçi Bölgesi göç durumu (Anonim 2010b) Sakinlerin Yaş Doğma büyüme Sonradan göç etti TOPLAM Grupları Diyarbakırlı (%) (%) Sayı % 30 ve altındaki yaşlar arası arası arası arası ve üzeri TOPLAM Diyarbakır ın nüfusu iç göçlerle sürekli artmaktadır. Diyarbakır ın nüfus artış hızı %3,88 olup, Türkiye nin nüfus artış hızının çok üstündedir. Nüfus artış hızı karşısında kentsel ihtiyaçları karşılayacak büyüklük ve nitelikteki gelişme alanlarının yetersizliği nedeniyle yoğunluklar aşırı artmış, donatı ve kentsel hizmet alanları yetersiz kalmıştır. Bunun sonucunda yüksek yoğunluklu ve mekan kalitesi düşük bölgeler oluşmuştur. Plansız gelişme ve sağlıksız niteliksiz gecekondu bölgeleri oluşmuştur. 106

118 Yüzde Yıllar Şekil 5.4 Suriçi bölgesi yıllara göre göç alma durumu (Anonim 2010a) Bölgede yaşayanların neden Suriçi Bölgesi ni tercih ettiği Çizelge 5.26 da gösterilmektedir. Çizelge 5.26 Bölgede yaşayanların Suriçi ni tercih etme nedenleri (Anonim 2010b) Tercih Nedenleri Sayı % Akrabaları burada yaşadığı için Hemşehrileri burada yaşadığı 3 1 için Parası ancak buraya yettiği için İşe yakın olduğu için 18 7 Güvenli bir çevre olduğu için 3 1 Başka 1 1 TOPLAM Sakinlerin %55 i parası ancak buraya yettiği için, %34 ü akrabaları burada olduğu için yanıtlarını vermişlerdir. Diğer yanıtlardan %7 oranında işe yakın olduğu için yanıtlarını vermişlerdir. Bu durumda, Suriçi ne sonradan yerleşenlerin çoğunun bu bölgeyi düşük kira/ rant değerleri açısından tercih ettikleri söylenebilir. Ancak bunun yanında dikkate değer bir kesim de akrabalara yakınlık nedeniyle burayı tercih etmiştir. Verilen yanıtlarda hemşehrilerin burada yaşamasının yerleşim için önemli 107

119 bir tercih nedeni olmadığı görülmektedir. Ancak muhtarlarla yapılan görüşmelerde kimi mahallelerde sokak düzeyinde hemşehrilik (örneğin Liceliler, Erganililer, Bingöllüler vb.) gruplarına rastlanmakta olduğu bilgisi edinilmiştir. Çizelge 5.27 İnsanların bölge dışından Suriçi ne gelme nedenleri (Anonim 2010b) Evet (%) Hayır (%) Arkadaş ziyareti Akraba ziyareti Tarihi eserleri görme Alışveriş yapma Camide ibadet Yeme-içme Müze gezme 2 98 Kamuda iş halletme 6 94 Sağlık-eğitim hizmetleri Oturma- dinlenme Yürüyüş yapma 5 95 Sanat- kültür faaliyetler 2 98 Yakının işine yardım 7 99 Flört etme İnsanlarla tanışma ilgilenme Geçiş yolu olarak kullanma 6 94 İşi burada olması nedeniyle Suriçi Bölgesi nde yaşayanların memnuniyet derecesi Çizelge 5.28 Alan sakinlerinin oturdukları evden memnun olup olmama durumu (Anonim 2010b) Memnuniyet Durumu Sayı % Memnun Memnun değil TOPLAM

120 Oturdukları evden memnun olmayanların nasıl bir konutta oturulmak istediğine bakacak olursak; oturdukları evden/ konuttan memnun olmayan sakinlere nasıl bir konutta oturmak istedikleri sorulmuştur. Alınan yanıtlar tabloda gösterilmektedir. Katılımcıların %35 i daha geniş bir evde, %22 si tamir edilmiş/ kullanışlı bir evde, %16 sı apartman dairesinde, %8 i müstakil bir evde, %8 i bazalt taşından bir evde, %5 i tamir edilmiş kendi evinde oturmak istediklerini beyan etmişlerdir. Çok düşük oranlarda köy evinde ve korunaklı/ güvenli bir evde yanıtları da vardır. Katılımcıların %5 inin bir fikri olmadığı gözlenmektedir. Çizelge 5.29 Oturdukları evden memnun olmayanların nasıl bir konutta oturmak istediği (Anonim 2010b) İhtiyaç Türleri Sayı % Daha geniş bir evde Tamir edilmiş/ kullanışlı Apartman dairesi Müstakil 14 8 Bazalt taşından 13 8 Kendi evi tamir edilmiş şekilde 8 5 Köy evinde 1 1 Korunaklı/ güvenli bir evde 1 1 Fikri yok 9 5 TOPLAM Suriçi nde yaşamaktan memnun olup olmama düzeyine bakıldığında, Planlama Alanı nda katılımcıların %79 unun Suriçi nde yaşamaktan memnun olduğunu göstermektedir. Suriçi nden memnun olmayanların oranı ise %13 dür. Katılımcılardan %9 u ise bilmiyorum yanıtını vermiştir. Suriçi nde yaşamaktan memnun olmayanların nedenine baktığımızda; katılımcıların %33 ü çevre düzensiz ve kirli, yine %33 ü çevre güvenli değil, %19 u sosyal ve kültürel bir avantajı yok yanıtlarını en fazla vermişlerdir. Diğer 109

121 yanıtlar, evlerin durumu kötü, yardımlaşma ve dayanışma yok, maddi avantajları yok ve çevredeki çingenelerden rahatsız olarak gösterilmiştir. Çizelge 5.30 Sakinlerin Suriçi nde yaşamaktan memnun olup olmama durumu (Anonim 2010b) Memnuniyet Düzeyi Sayı % Memnun Memnun değil Bilmiyor ya da cevap yok 38 9 TOPLAM Çizelge 5.31 Suriçi nde yaşamaktan memnun olmayanların memnuniyetsizlik nedenleri (Anonim 2010b) Memnuniyet Düzeyi Sayı % Çevre güvenli değil Evlerin durumu kötü 4 7 Yardımlaşma-dayanışma yok 1 2 Çevre kirli ve düzensiz Sosyal ve kültürel avantajları yok Maddi avantajları yok 1 2 Çingenelerden rahatsız 2 4 TOPLAM

122 Çizelge 5.32 Suriçi bölgesi nde yaşayanların Suriçi nden beklentileri (Anonim 2010b) Olması istenen faaliyet türü Sayı % Herhangi bir isteği yok Yeşillendirme 7 5 Kafe-park gibi dinlenme alanları Kültür sanat etkinlikleri Alışveriş merkezi 4 3 Kürtçe eğitim Tarihi yapıların düzenlenip açılması Toplam Suriçi Bölgesinde çalışmaları devam eden kentsel dönüşüm projesinden beklentiler araştırıldığı zaman insanların proje başlamadan önceki hayatlarına kaldıkları yerden daha iyi yaşam şartlarıyla devam etmek istedikleri görülmektedir Suriçi Bölgesi komşuluk ilişkileri Suriçi Bölgesindeki komşuluk ilişkileriyle ilgili üç husus bulunmaktadır. Birincisi, mahallede kendilerine en yakın kimi hissettikleri, ikincisi varsa yardımlaşma/ dayanışma içinde olduğu kesimler, son olarak komşularla ilişkilerin düzeyidir. Sakinlerin mahallede kimleri kendine en yakın hissettiğine bakarsak eğer; tarihi konut dokusunda genellikle yoksullar yaşadığı için bunlar arasında sosyal çözülmenin olup olmadığı merak konusudur. Bu bağlamda komşuluk ilişkileri önemlidir. Zira komşuluk ilişkileri kimi durumda yardımlaşma ve dayanışmayı kimi durumda da yerel düzeyde sosyal kontrol sağlama işlevi üstlenebilmektedir. Suriçi ne sonradan gelen sakinlerin bir kısmının akrabalara yakınlık nedeniyle buraya yerleştikleri görülmektedir. Akrabalar arası yakınlığın 111

123 daha sıkı bir etkileşime yol açması beklenebilir. Ayrıca yöre sakinlerinin çoğunun kırsal kesim kökenli olması ve bunların aynı yörelerden gelmeleri de eğer yakın bir alanda kümelenme sağlanmışsa komşuluk ilişkilerini olumlu etkileyeceği umulmaktadır. Kırsal kesimde ve küçük yerleşmelerde komşuluk ilişkilerinin yoğun olduğu, buna karşılık büyük kentlerde öneminin görece azaldığı; ayrıca büyük şehirlerde gecekondu bölgelerinde komşuluk ilişkilerinin düzeyi yüksek iken, özellikle çöküntü özelliği gösteren eski şehir dokularında düşük olduğu görülmektedir. Bu bağlamda, Diyarbakır tarihi şehir dokusunu temsil eden Suriçi sakinlerinin mahallede kimleri kendilerine en yakın hissettikleri, yardımlaşma ve dayanışma içinde olduğu kesimler ve komşularla ilişkilerinin niteliği incelenmiştir. Çizelge 5.33 te katılımcıların mahallede kimleri kendine en yakın hissettiği konusunda veriler yer almaktadır. Sonuçlara göre, katılımcılar açısından en fazla %52 oranında komşular, daha sonra %37 oranında akrabalar en yakın hissedilen kesimlerdir. Katılımcıların %9 u kimseyi kendilerine yakın görmemektedirler. Diğer yanıtlar (köylüler ve hemşehriler, arkadaşlar, din kardeşleri) ise oldukça azdır. Çizelge 5.33 Mahalle sakinlerinin komşuluk ilişkileri (Kaynak: Anonim 2010b) Sakinlerin Kendilerine Yakın Sayı % Hissettiği Kesimler Komşular Akrabalar Hiç kimse 39 9 Köylüler ve hemşehriler 7 2 Arkadaşlar 3 1 Din kardeşleri 1 0,2 Bilmiyorum 2 0,4 TOPLAM

124 5.2.7 Suriçi Bölgesi kullanıcılarına göre alanın hangi açılardan değerli bulunduğu Geçmişi yüzyıllar öncesine dayanan planlama alanında pek çok medeniyetin katkı sağladığı yapıların bulunması Suriçi nin (Tarihi Diyarbakır) korunması düşüncesinin temelini oluşturmaktadır. Ancak bunların dışında başka kimi faktörler de, yörede yaşayan sakinler açısından Suriçi ni değerli kılabilir. Bu husus, uzmanların değerlendirmesiyle ilgili olmakla birlikte, yöre sakinlerinin alana nasıl değer biçtiklerinin öğrenilmesi de önemlidir. Çizelge 5.34 te alan kullanıcılarının Suriçi ni hangi açılardan değerli buldukları konusundaki yanıtları yer almaktadır. Çizelgedeki üç kullanıcı grubunun yanıtlarına bakıldığında, aralarında kimi benzerlikler yanında farklılıkların da olduğu fark edilmektedir. Konut alanı sakinleri açısından Suriçi ni en fazla değerli kılan tarihi yapıları ve insanların geleneksel kültürü iken, alan dışı kullanıcılar açısından insanların geleneksel kültürü, şehrin merkezinde olması ve tarihi yapıları nedeniyle dir. İşyeri temsilcilerinin yanıtları biraz daha çeşitlenmiştir. Onlara göre şehrin merkezinde olması, insanların geleneksel kültürü nedeniyle ve işlek bir yer olması öncelikli tercih edilmiştir. Sonuçta, konut alanı sakinleri için şehrin merkezinde olması fazla bir anlam ifade etmez iken diğer kullanıcılarda özellikle alan dışından gelenlerde önemli bir faktördür. İnsanların geleneksel kültürü konut sakinleri ve alan dışından gelenler için önemlice bir faktör iken, bu faktör işyeri temsilcileri için önemsenmekle birlikte daha az değer biçilen bir faktördür. Oysa alan dışından gelenler tarafından pek önemsenmemektedir. Aynı zamanda işlek bir yer olması faktörü işyeri temsilcileri tarafından önemli görülmüş iken diğer kesimler tarafından önemli görünmemiştir. 113

125 Çizelge 5.34 Alan kullanıcılarının Suriçi ni hangi açılardan değerli buldukları ( Anonim 2010b) Şehrin İşlek bir İnsanların Planlama Tarihi Eski merkezi yer gelenekse Değeri Fikri Alanı yapıları camileri olması olması l kültürü yok yok Kullanıcıları nedeniyle nedeniyle nedeniyl nedeniyl nedeniyle e e TOPLAM % % % % % % % sayı % Konut Alanı Sakinleri İşyeri Temsilcileri Alan Dışı Kullanıcılar Suriçi Bölgesi kullanıcılarına göre alanı korumanın faydalı olup olmadığı Suriçi ndeki yapıların korunmasına yönelik kullanıcılar üzerinde araştırılan konulardan ilki Suriçi ni genel olarak korumanın faydalı olup olmadığı, ikincisi ise Suriçi ndeki tarihi yapıları korumanın faydalı olup olmadığıdır. Sorular yalnızca konut sakinlerine sorulmuştur. Çizelge 5.35'teki verilere göre Suriçi nin korunmasıyla ilgili yanıtlarda, farklı konutlarda kalanlara göre, belirgin farklılıklar yoktur. Suriçi nin korunmasını faydalı bulanlar, apartman dairesinde (%66) ve tarihi konutlarda (%62) kalanlarda daha yüksektir. Ancak faydalı bulmayanlar da %10 oranlarında yine bu konutlarda kalanlarda görece biraz daha yüksektir. İkinci olarak Suriçi Bölgesi nde yalnızca tarihi yapıların korunmasını faydalı bulanların oranı fazladır. Konut türüne göre yanıtlar arasında ciddi farklar olmamakla birlikte %88 ile %95 arasındaki yanıtlar, korunmanın yalnızca bina düzeyinde olması yönünde genel fikri ortaya koymaktadır. 114

126 Çizelge 5.35 Oturdukları evin türüne göre konut alanı sakinleri için Suriçi ni korumanın faydalı olup olmadığı (Anonim 2010b) Faydalı Faydalı Bir fikri yok TOPLAM Konut Türü buluyor bulmuyor % % % sayı % Tarihi konut Tarihi olmayan bakımlı müstakil Tarihi olmayan bakımsız müstakil Apartman dairesi TOPLAM Çizelge 5.36 Oturdukları evin türüne göre konut alanı sakinleri için tarihi yapıları korumanın faydalı olup olmadığı (Anonim 2010b) Faydalı Faydalı Bir fikri TOPLAM buluyor bulmuyor yok Konut Türü % % % sayı % Tarihi konut Tarihi olmayan bakımlı müstakil Tarihi olmayan bakımsız müstakil Apartman dairesi TOPLAM

127 5.2.9 Alanda korumaya yönelik karar verme ve uygulama süreçlerinde halkın katılım seviyesi (alan kullanıcılarının görüşleri) Planlama Alanı sakinlerinin korumaya yönelik karar verme ve uygulama süreçlerine katılım seviyeleriyle ilgili dört konu üzerinde yoğunlaşılmıştır. Birincisi, tarihi Suriçi ni korumak için en fazla kime iş düştüğü; ikinci olarak, Sit kurallarını ihlal edenlerle karşılaştıklarında nasıl bir davranış gösterecekleri; üçüncü olarak, korumaya karşı kendi sosyal çevrelerinin duyarlılığını nasıl algıladıkları; son olarak, herhangi bir sivil toplum kuruluşuna üye olunup olunmadığıdır. Planlama Alanı içindeki üç tür kullanıcı verileri karşılaştırılmaktadır. Koruma konusunda en fazla kime iş düştüğü ile ilgili verilere baktığımızda, sonuçlara göre konut alanı kullanıcıları, %62 lik oranla en fazla belediyeye iş düştüğünü, daha az olarak %16 oranıyla belediye dışındaki resmi makamlara, %16 oranıyla yörede yaşayan bize yanıtlarını vermişlerdir. Diğer yanıtlar görece daha azdır. İşyeri temsilcileri, %37 oranıyla belediye dışındaki resmi makamlara, %29 oranla belediyeye, %18 oranla yörede yaşayan kendilerine ve %14 oranla herkese yanıtlarını vermişlerdir. Diğer yanıtlar görece az oranlardadır. Alan dışı kullanıcılar ise %57 oranında belediye dışındaki resmi makamlara, %20 oranında yörede yaşayan kendilerine ve %19 oranında herkese yanıtlarını vermişlerdir. Diğer yanıtların oranları görece azdır. Yanıtlar toparlandığında, konut alanı sakinleri belediye yi öncelikli görür iken diğer kullanıcılar belediye dışı resmi makamları öncelikli olarak görmüştür. Bu durumda değişen düzeylerde olmakla birlikte, belediye/ belediye dışındaki resmi kuruluşlar/ yörede yaşayanlar en fazla rolün yüklendiği kesimlerdir. Politikacılar ve sivil toplum kuruluşlarına bu konuda fazla bir rol biçilmediği anlaşılmaktadır. Koruma kurallarını ihlal edenlerle karşılaşıldığında ne yapabilecekleri konusunda üç kullanıcı grubunun yanıtları verilmektedir. Yanıtlara göre, en fazla uyarırım yanıtı verilmiştir. Bu yanıt konut alanı sakinlerinde %47, işyeri temsilcilerinde %63 ve alan dışı kullanıcılarda %46 dır. Yetkililere şikayet ederim yanıtı da daha az oranlarda olmakla birlikte aynı sırayı takip eder. Konut alanı sakinlerinde %13, işyeri temsilcilerinde %16 ve 116

128 alan dışı kullanıcılarda ise %11 dir. Hiçbir şey yapmam diyenler ise %24 oranla konut sakinlerine, %4 le işyeri temsilcilerine ve %20 yle alan dışı kullanıcılara aittir. Bu durumda en fazla işyeri temsilcilerinin koruma kurallarını ihlal edenlere karşı daha fazla duyarlı oldukları söylenebilir Alanda faaliyetlerinden ve davranışlarından memnun olunmayan kesimler Planlama Alanı nda yaşayan sakinlere, bu alan içinde faaliyetlerinden ve davranışlarından memnun olmadıkları kesimler olup olmadığı sorulmuştur. Konut sakinlerinin %79 unun, işyeri sakinlerinin %75 inin ve alan dışı kullanıcılarının %80 inin memnun olmadığı kesim yoktur. Düşük oranlarda memnun olunmayan kesimler geniş bir yelpazede belirtilmiş iseler de görece az oranlarda beyan edilmiştir. Konut sakinleri için dikkate değer olanları sokaklarda suç işleyen çeteler, sokaklarda gürültü yapan çocuklar, sokaklara çöp atanlar, belediye, çingeneler ve komşular yanıtları verilmiştir. İşyeri temsilcileri ise hırsızlık yapan/ uyuşturucu kullananlar, kolluk kuvvetlerinin davranışları, gürültücü esnaf kesimleri ve seyyar satıcılar belirtilmiştir. Alan dışı gibi kullanıcılar ise hırsızlık yapan/ uyuşturucu kullananlar, kolluk kuvvetlerinin davranışları, tarihi yapılara zarar verenler, çocuk çalıştıranlar ve misyonerler davranışlarından memnun olmayan kesimleri meydana getirmektedir. 117

129 Çizelge 5.37 Planlama alanı kullanıcılarına göre Suriçi nde faaliyetlerinden ve davranışlarından memnun olunmayan kesimler (Anonim 2010b) Planlama Alanı Kullanıcıları İşyeri Alan Dışı Davranışlarından Memnun Olunmayan Konut Alanı Temsilcileri Kullanıcılar Kesimler Sakinleri (%) (%) (%) Memnun olmadığı kesim yok Sokaklara çöp atanlar Belediye Sokaklarda suç işleyen çeteler Hırsızlık yapan/uyuşturucu kullananlar Kolluk kuvvetlerinin davranışları Sokaklarda gürültü yapan çocuklar Gürültücü esnaf kesimleri DİSKİ 0,2 0 0 Elektrik İdaresi 0,4 0 0 Zazalar 0,4 0 0 Seyyar satıcılar Cevap yok 0,2 0 0 Misyonerler 0,2 0 2 Komşular Çingeneler Hırsızlar 0,4 0 0 Marangozlar 0,2 0 0 Dilenciler Çocuk çalıştıranlar Tarihi yapılara zarar verenler TOPLAM

130 Suriçi Bölgesinde en fazla nelere ihtiyaç duyulduğu Planlama Alanı kullanıcılarının en fazla nelere ihtiyaç duydukları, Planlama Alanı nın devamlılığı açısından önemlidir. Üç ayrı kullanıcı grubuna göre Planlama Alanında en fazla nelere ihtiyaç duyulduğu sıralanmaktadır. Sıkıntısı çekilen temel ihtiyaçlar açısından alan kullanıcıları arasında çok az farklılıklar vardır, ancak kimi ihtiyaçlarda birbirine benzerdir. Tüm Planlama Alanına baktığımızda pek çok sorun ya da ihtiyaç dile getirilmiştir. Alan kullanıcıları bunların bir kısmını daha acil olarak niteliyor. Çoğunluğun dile getirdiği üç gruba göre dile getirilen ihtiyaçlar listesi şöyledir: Konut sakinleri için Planlama Alanında en fazla ihtiyaç duyulan öğeler bakımlı sokaklar (%71 oranında), sağlık tesisi (%59), park (%55), eğitim tesisi (%53), çocuk oyun alanı (%51) olmaktadır. İşyeri temsilcileri için en fazla ihtiyaç duyulan öğeler bakımlı sokaklar (%87 oranında), eğitim tesisi (%81), otopark (%80), düzenli kaldırımlar (%80), sağlık tesisi (%76), kültürel tesis (%72), spor tesisi (%64), tarihi yapılara restorasyon (%58), park (%55), çocuk oyun alanıdır (%51). Alan dışı kullanıcıları en fazla bakımlı sokaklar (%94 oranında), düzenli kaldırımlar (%93), kültürel tesis (%72), eğitim tesisi (%63), tarihi yapılara restorasyon (%60), park (%53), çocuk oyun alanı (%46), sağlık tesisi (%43), spor tesisi (%43) ihtiyaçlarını dile getirmişlerdir. Bu üç kullanıcı gruplarının üçünün ortak olarak en fazla dile getirildiği ihtiyaçlar (örneğin bakımlı sokaklar) yanında tek bir grubun bulunduğu ihtiyaçlar (örneğin otopark yalnızca temsilcileri için yüksek oranda) da vardır. Bunların dışında daha az oranlarda olmak üzere pek çok ihtiyaç öğesi belirtilmiştir. Örneğin yasevi daha düşük oranlarda olmak üzere her üç kullanıcı grubunun da %14 ve 119

131 %21 arası oranlarda dile getirdikleri bir ihtiyaçtır. En fazla dile getirilen ihtiyaçlardan sağlık tesisi alan içinde ve çok yakınında, hastane, sağlık merkezi gibi mekanlarda işlev görmesine karşın, alan kullanıcıları tarafından önemle vurgulanması bunların çoğunun ticari olması nedeniyle erişim olanaklarının kısıtlı olmasından da kaynaklanabilir. Her üç kullanıcı grubunun yanıtları birlikte dikkate alındığında alan kullanıcılarının kabaca en fazla ihtiyaç duydukları ilk 10 öğe şöyle sıralanabilir: 1. Tarihi yapılara restorasyon 2. Bakımlı sokaklar 3. Düzenli kaldırımlar 4. Sağlık tesisi 5. Park 6. Kültürel tesis 7. Çocuk oyun alanı 8. Spor tesisi 9. Kadınevi 10. Eğitim Tesisi 120

132 Çizelge 5.38 Planlama alanı kullanıcılarının en fazla nelere ihtiyaç duydukları (Anonim 2010b) Planlama Alanı Kullanıcıları Belirtilen ihtiyaçlar Konut Alanı Sakinleri (%) İşyeri Temsilcileri (%) Alan Dışı Kullanıcılar (%) Anıt/heykel Bakımlı sokaklar Düzenli kaldırımlar Eğitim tesisi Spor tesisi Kültürel Tesis Sağlık tesisi Park Çocuk oyun alanı Tarihi yapılara restorasyon Otopark Otel Pansiyon Yasevi Çamaşırhane Kadınevi Aşevi

133 5.3 Diyarbakır Suriçi Bölgesinde Gecekondulaşma ve Suriçi Bölgesi nin Kentsel Dönüşüm Potansiyeli Diyarbakır Suriçi Bölgesi; Birinci Derecede Kentsel Sit Alanı statüsünde olup, Sur çevresi de koruma kapsamındadır. Suriçi nde tarihi ve kültürel değere sahip anıt eser, kamu binası ve sivil mimari örneklerin birçoğu tescillidir. Dini yapılar ve kullanımda olan kamu binaları; hanlara, hamamlara ve otellere oranla daha iyi korunmuş durumdadır. Suriçi nde mevcut yapıların 1946 sı tarihi doku izlerini taşımaktadır ve bunların 77 si restorasyona uygundur. Özellikle son 30 yıl içerisinde harap olmuş ve yok olmuş, yaklaşık %94 ünün 1 veya 2 katlı olduğu geleneksel evlerin yanı sıra, Suriçi nde sayısı 5000 olan yeni yapı da bulunmaktadır. Çoğu yığma tuğla tarzı bu yeni yapıların %44 ü 3 katın üzerinde olup, aralarında 9 kata kadar olanlarda vardır. Bu çarpık yapılaşmanın kültürel ve tarihi miras kaybının önlenmesi gerekmektedir (Sönmez 2009). Suriçi Bölgesi, tarihi ve mimari birikimin yer aldığı bir bölgedir. Suriçi, tarihi ve geleneksel dokusuyla, merkezi iş alanı ve konut fonksiyonlarının yer aldığı bir bölge olmasına karşın; plansız yapılaşma ve fiziksel eskimeye uğrayarak, sosyo-ekonomik bakımdan gerileyen ve giderek sosyal çöküntü alanına dönüşen bir bölge olmuştur. Son 30 yıldır doğu ve güneydoğuda yaşanan çatışma ortamı da Diyarbakır a göçü hatırı sayılır oranda arttırmıştır. Diyarbakır da, kırsal bölgelerden gelen göçlerin varış noktası genelde Suriçi Bölgesi olmuştur. Göç eden kırsal kökenli ve oldukça düşük gelir düzenine sahip bu insanlar, nüfus yoğunluğunun yükselmesine neden olmuş ve elverişsiz koşullar altında Suriçi Bölgesi nde barınma olanağı bulmuştur. 150 ye yakın korunması gerekli konut içeren Suriçi nde, Ziya Gökalp Müzesi, Cahit Sıtkı Tarancı Evi ve Mimarlar Odası Diyarbakır Şubesi tarafından sosyal hizmetler için kullanılmak üzere onarılan bir yapı dışındaki geleneksel konutlar özel kişiler tarafından kullanılmakta, yeterli düzeyde korunamadıkları ve onarılamadıkları için niteliklerini giderek yitirmektedir. Anıtsal yapıların korunması ve değerlendirilmesi için kentsel 122

134 dönüşüm çalışmalarından önce koruma potansiyelini belirlemeyi amaçlayan bir envanter çalışmasına ivedilikle başlanmalıdır. Alandaki sosyal, ekonomik ve mekânsal çöküş sürecine karşılık; Suriçi nin koruma statüsünde olması, tescilli eserlerin varlığı, tarihi öneminin olması alanda korumaya yönelik plan ve projelerin gerekliliğini ortaya koymaktadır. Günümüzde Suriçi Bölgesi, tarihi bir merkez niteliğinden çok ticari önemini ve canlılığını sürdüren bir çöküntü alanı görünümündedir ve benzer tarihi kent merkezlerinde gözlemlenen fiziksel, sosyal ve ekonomik sorunlarla karşı karşıyadır. Suriçi Bölgesi, çevre kalitesinin ve altyapı hizmetlerin yetersizleşmesi sonucunda; konut, ulaşım ve dinlence mekânlarının daralması ve sağlık, eğitim ve kültüre yönelik toplumsal hizmetlerin aksaması gibi çok yönlü sorunlar ile karşı karşıya gelmiştir. Bu sorunlar neticesinde Suriçi Bölgesi sosyal, ekonomik ve mekânsal bir çöküş sürecine girmiştir. Şekil 5.5 Suriçi Bölgesi ndeki çok katlı yapılaşma ve çarpık kentleşme örnekleri (Anonim 2010b) 123

135 Şekil 5.6 Sur diplerindeki çarpık yapılaşma ( Suriçi Bölgesi nde, merkezi iş alanı fonksiyonlarının varlığını sürdürmesi, yapılan ve yapılmakta olan projeler, sit ve koruma statülerinin yanı sıra, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun getirdiği yeni planlama yaklaşımı ve planlama araçları, finans kaynakları, dönüşüm kanunları, Belediye kanunları ile gelen kamulaştırma yetkileri, Belediyelere koruma konusunda verilen görevler vb. dönüşüm için önemli potansiyel ve fırsatlar da yaratmaktadır. Bu kapsamda, Suriçi Bölgesi ne yapılabilecek müdahaleler; Bütünsel bir planlama çerçevesinde ele alma imkanı Koruma/canlandırma/ işlevlendirme yaklaşımı Korumada yeni planlama araçlarının etkin kullanılması Planlamanın bir süreç ve ekip çalışması olması, katılımcı ve işbirliğine dayalı olarak gerçekleşmesi Suriçi Bölgesi nin korunması, canlandırılması, işlevlendirilmesi, kültür, merkez, turizm işlevlerinin sürdürülmesi ve bu kullanımlara odaklanılması Nüfusun %60 oranında azaltılması, taşıma kapasitesi esas alınarak e indirilmesi 124

136 Bununla birlikte dönüşüm projesi kapsamında yer alması beklenen paydaş grupların (Suriçi nde yaşayanlar ve mülk sahibi olanların) sosyo-ekonomik olarak güçlü olmayışı, katılımı ve işbirliğini olumsuz etkileyebilecek temel unsur gibi görülmektedir. Bu nedenle, çeşitli finansal desteklere ihtiyaç duyulması kaçınılmaz görülmektedir (Sönmez 2009). Tarihi Suriçi Bölgesi Kentsel Sit Alanı nda tarihi çevre ile uyumsuzluğu nedeniyle ya da teknik nedenlerle imara aykırı olarak öncelikli olarak yıkılması gereken yapıların acilen tespit edilmesi gereklidir. Ekonomik ömürlerini önemli ölçüde tamamlamış olan bu yapıların yıkılıp söz konusu alanlar için peyzaj düzenlemeleri yapılmalıdır. İşlevlendirme ve restorasyon sürecinin birlikteliği sağlanarak koruma olgusuna hız verilmesi Diyarbakır a özgün sağlıklı yapılaşmaya katkı sağlayacaktır. Ayrıca Suriçi nde son dönemlerde tamamen kontrolsüz bir şekilde inşa edilmiş 4-8 katlı yığma yapıların kent dokusunda meydana getirdiği tahribatların yanında, bu yapıların olası bir depreme karşı yeterli dirence sahip olmamaları nedeniyle kentsel dönüşüm projesinde deprem odaklı öngörülerde de bulunulmalıdır. Diyarbakır Suriçi Bölgesi nde şu an kentsel dönüşüm kapsamında Tarihi Sur Koruma Bandı Kentsel Yenileme Projesi ile İçkale çevresindeki kaçak yapıların Büyükşehir Belediyesi ve TOKİ İşbirliği ile tasfiyesi gündemdedir. Diyarbakır Suriçi Bölgesi, gerek plansız gelişen gecekondu alanları, gerekse çöküntü alanları açısından dönüşüm için önemli potansiyel alanlara sahip bulunmaktadır. Bu projelerin kentsel dönüşüme ilişkin ilkelere uygun geliştirilmesi halinde, kentte mekân ve yaşam kalitesinin artırılmasının yanı sıra sosyal gelişme ve ekonomik kalkınmaya da katkı yapması beklenmelidir. Geliştirilecek projelerde olası paydaş grupların sosyo-ekonomik açıdan güçsüz kesimler olması, projeye katılımı ve işbirliğini olumsuz etkileyebilecek bir unsur olarak 125

137 değerlendirilmektedir. Bu nedenle güçsüz toplumsal kesimlerin desteklenmesi de kentsel dönüşümün önemli bir boyutu olarak görülmektedir. 5.4 Diyarbakır Suriçi Bölgesi Kentsel Dönüşüm Projesinin Genel Özellikleri ve Projenin Amacı Diyarbakır Suriçi Bölgesi Kentsel Dönüşüm Projesi adı altında; Suriçi Bölgesi Alipaşa, Lalebey ve Cevatpaşa Mahallelerinde kentsel dönüşüm projesi yürütülmektedir. Suriçi Bölgesi Kentsel Yenileme Projesi kapsamında, Çölgüzeli bölgesinde 1272 konut TOKİ tarafından yapılmıştır. Suriçi Bölgesi kentsel sit alanında TOKİ tarafından projelendirilen Alipaşa ve Lalebey Mahallelerindeki 14 hektar büyüklüğündeki alanda tescilli yapılar dışındaki yapıların çoğunun (852 adet) yıkılarak yerine meydan, park, spor alanları, kafe gibi kullanım türlerinin yapılması hedeflenmektedir. Alipaşa ve Lalebey Mahalleleri çok fazla tarihi eser barındırmakta iken; Cevatpaşa Mahallesi, İçkale olarak anılan Diyarbakır ın ilk merkezi ve tarihi önemi olan bölgesini oluşturmaktadır. Tarihi Sur bölgesindeki Alipaşa- Lalebey ve Suriçi (Cevatpaşa) mahallelerinde yıkım ve enkaz kaldırma çalışmaları devam ederken, bölgede yaşayanların, TOKİ konutlarına nakledilme çalışmaları devam etmektedir. 126

138 Cevatpaşa (Suriçi) Mahallesi Alipaşa- Lalebey Mahalleleri Şekil 5.7 Suriçi Bölgesi nde kentsel dönüşüm projesi yapılan mahalleler 18 Toplu Konut İdaresi (TOKİ), Diyarbakır'da tarihi sur bandı çevresindeki gecekonduların tasfiyesi ve Koruma Amaçlı İmar Planı uygulanması için kentsel dönüşüm projesi uygulamayı hedeflemiştir. Diyarbakır Tarihi Sur Koruma Bandı çevresinde bulunan gecekonduların tasfiyesi ve koruma amaçlı imar planının uygulanabilmesi amacıyla TOKİ ile Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanlığı arasında 4 Eylül 2007'de "Diyarbakır Tarihi Sur Koruma Bandı" Kentsel Yenileme (Gecekondu Dönüşüm) Projesi'ne ilişkin ön protokol imzalanmıştır. Protokol kapsamında bölgede yapılan hak sahipliği 19 tespit ve değerleme çalışmaları sonucunda, 452 kişinin hak sahibi olduğu belirlenmiştir. Diyarbakır Sur Belediyesi sınırlarındaki Alipaşa ve Lalebey mahallelerinde bulunan gecekonduların tasfiyesi amacıyla TOKİ ile Diyarbakır Valiliği arasında ise 31 Mart 2008'de "Diyarbakır Alipaşa ve Lalebey Mahallesi Kentsel Yenileme (Gecekondu 18 Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi ile tarihinde yapılan görüşmelerden elde edilmiştir. 19 Hak sahibi olanlar; Suriçi Bölgesi kentsel dönüşüm yapılacak alanda yaşayan mülk sahipleridir. 127

139 Dönüşüm) Projesi"ne İlişkin Protokol imzalanmıştır. Bu bölgede yapılan hak sahipliği tespit ve değerleme çalışmaları sonucunda da 824 hak sahibi tespit edilmiştir. TOKİ ile Diyarbakır Valiliği arasında Diyarbakır Kentsel Sit Alanı olan Suriçi Bölgesi Alipaşa ve Lalebey Mahalleleri Kentsel Yenileme (Gecekondu Dönüşüm) Projesine ilişkin ön protokol Mart 2008 tarihinde imzalanmış ve proje ile ilgili çalışmalar devam etmektedir. TOKİ, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi ile daha önce imzaladığı ''Diyarbakır Tarihi Sur Koruma Bandı Gecekondu Dönüşüm Projesi'' ile Diyarbakır Valiliği ile imzaladığı ''Diyarbakır Alipaşa ve Lalebey Mahallesi Gecekondu Dönüşüm Projesi''ni daha sağlıklı yürütülebilmesi amacıyla birleştirmiştir. Bu çerçevede 14 Ekim 2010 da Ankara'da, TOKİ, Diyarbakır Valiliği, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi ve Sur Belediyesi ortak bir protokol imzalamıştır ( 128

140 Kentsel dönüşüm projesi kapsamında TOKİ ile yapılan protokol süreci iş akışı şöyledir; Tespit kıymet takdir çalışması ve toplam kamulaştırma bedelinin belirlenmesi Hak sahipleri ile gerçekleştirilecek uzlaşma görüşmelerinin stratejilerinin belirlenmesi Jeolojik-jeoteknik etüd çalışması ve yorumu Fizibilite analizi Avan imar planı ve kentsel tasarım projesi hazırlanması Ana protokol imzalanması Şekil 5.8 TOKİ Ön Protokol Süreci İş Akışı 20 Hak sahipleri ile proje sunum ve uzlaşma görüşmeleri yürütülmesi Alanda uzlaşma sağlanan taşınmazlar üzerindeki yapıların tasfiyesinin Belediye tarafından tamamlanması Anlaşma sağlanan hak sahiplerine ait tapuların devir alınması TOKİ tarafından yapım ihalesi gerçekleştirilmesi Avan imar planı ve kentsel tasarım projesinin kesinleştirilmesi İnşai yapım sürecinin yürütülmesi Hak sahiplerine anahtar teslimlerinin yapılması Şekil 5.9 TOKİ ana protokol süreci iş akışı adresinden yararlanılarak elde edilmiştir. 129

141 Şekil 5.10 Alipaşa Mahallesi Lalebey Mahallesi Kentsel Dönüşüm Alanı (Anonim 2010c) Şekil 5.11 Alipaşa Mahallesi Lalebey Mahallesi Kentsel Dönüşüm Alanı Uydu Görüntüsü (Anonim 2010c) 21 adresinden yararlanılarak elde edilmiştir. 130