Jacques Lacan'm Kuramı Üzerine Beş Ders

Transkript

1

2

3 Murat Ersen, 1976 Eskişehir doğumlu. Bornova Anadolu Lisesi'ni ve 9 Eylül iktisadi ve idari Bilimler Fakültesi Ekonomi Bölûmû'nü bitirdi. Strasbourg II Marc Bloch Üniversitesi Felsefe Bölümü'nden mezun oldu. Halen aynı üniversitede yüksek lisans öğrencisidir. Murat Ersenin Çevirileri: Salomâ (imge Kitabevi Yayınları, 2005) Lady Windermere'in Yelpazesi (İmge Kitabevi Yayınları, 2006) Ciddi Olmanın Önemi (imge Kitabevi Yayınları, 2007) Özge Ersen ve Murat Erşen'in Ortak Çevirileri: Psikanalizin Yedi Temel Kavramı (imge Kitabevi Yayınları, 2006) Jacgues Lacan in Kuramı Üzerine Beş Ders (imge Kitabevi Yayınları, 2007) J.-D. Nasio Jacques Lacan'm Kuramı Üzerine Beş Ders Çevirenler Özge Ersen Murat Ersen

4 tmge Kitabevi Yayınları Genel Yayın Yönetmeni Refik Tabakçı içindekiler ISBN Özgün Adı Cinq leçons sur la theorie dejacques Lacan, 1992 İmge Kitabevi Yayınları, 2007 Tüm hakları saklıdır. Yayıncı izni olmadan, kısmen de olsa fotokopi, film vb. elektronik ve mekanik yöntemlerle çoğahılamaz. 1. Baskı: Mart 2007 Editör Ülkü Doğanay Kapak Murat Özkoyuncu Düzelti Alaattin Topçu Dizgi Yalçın Ateş Baskı ve Cilt Pelin Ofset Tipo Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. Mithatpaşa Cad. No: 62/4 Kızılay-Ankara Tel: (312) 'Faks: com. tr Şekiller Listesi 9 Birinci Ders; iki Ana Kavram: Bilinçdışı ve zevk 11 ilk ilke: "Bilinçdışı bir dil gibi yapılanmıştır" 13 İkinci ilke: "Cinsel ilişki yoktur" 31 ikinci Ders: Bilinçdışı 61 imge Kitabevi Yayıncılık Paz. San. ve Tic. Ltd. Şti. Konur Sok. No: 3 Kızılay Ankara Tel: (312) Faks: (312) Internet: E-Posta: imge@imge.com.tr Ne zaman bilinçdışı vardır denilebilir? 63 Bilinçdışı "lalangue" içinde ortaya çıkar 68 Bilinçdışı etkinleşen bir yapıdır 73 Bilinçdışı, gösterenin hasta ile analist arasında yer değiştirmesidir 90 Bilinçdışı özne 105 I 5

5 / t uncu Ders: Nesnea kavramı 109 Psikanalizin terapötik hedefi 111 Nesne a 117 Öteki problemi 118 Nesne a'nın biçimsel statüsü 121 Nesne a'nın "bedensel" statüsü 126 Nesne a olarak göğüs 131 Talep, ihtiyaç, arzu üçlüsü açısından altı önermede nesne büzerine özet 141 Dördüncü Ders: Düşlem 149 Psikanalizin özgün niteliği 151 Düşlemin kliniği 156 Beden, bir zevk odağı 165 Beşinci Ders: Beden 179 Konferans: Bilinçdışı özne kavramı 209 I. Öznenin bilinçdışı bilgiye ilişkisi 212 II. Öznenin mantığa ilişkisi 220 III. Öznenin kastrasyona ilişkisi 222 IV. Bilinçdışının yaprak yaprak olmuş öznesine dair bizim tezimiz 224 V. Bilinçdışı bilgi kavramı 230 Ileriki sayfalar hiçbir şekilde eksiksiz olmayı ya da Lacancı eserin doğrusunun doğrusunu söylemeyi hedeflemiyor. Bu dersler benim gözümde Jacques Lacan'm kuramım oluşturan iki büyük temel direği; bilinçdışım ve zevki olduğu gibi, bunlardan türeyen gösteren, bilinçdışı özne ve nesne a kavramlarını açıklıyor. Lacan'm eserlerinin pek çok yanından vazgeçmek ve sadece, bana göre, Lacan'm düşüncesinin üstü kapalı mantığını en iyi ortaya çıkaran kavramlar üzerinde yoğunlaşmak zorunda kaldım. O halde bu sayfalarda sunduğum, bir tür "benim" Lacanımdır. Bu kitap tarafından yansıtılan Lacan görüntüsü bir insanın, onun yazılarının ya da tarzının görüntüsü olmayıp bir mantığın, hastalarımla olan deneyimlerimde bana rehberlik eden düşüncenin temel bir şemasının görüntüsüdür. Lacan'dan aldığım en iyi ders, bir yazarı onu yeniden yaratıncaya kadar ele alma özgürlüğüdür. Kaynaklar 237 7

6 Şekiller Listesi Şekil 1: Semptom, bilgi ve zevk üçlüsü 16 Şekil 2: Bilinçdışı sadece bir söylenen ediminde vardır.. 77 Şekil 3: Yapının Matrisi: Bütün, delik ve Bir 84 Şekil 4: Nesne bedenin koparılabilir bir bölümüdür ve onun kopması üç koşul tarafından belirlenir: Bir imgesel koşul ve iki de sembolik koşul 129 Şekil 5: Nesne a'mn oluşumunun üç aşaması 137 Şekil 6: Nesne a bir çifte talebin gerçekleşmesi sonucudur. Nesne bağını kopardığı zaman Özne kendisini onunla özdeşleştirir (düşlem) 143 9

7 BİRİNCİ DERS îki Ana Kavram: Bilirıçdışı ve Zevk

8 Semptom Gösterge ve gösteren Bilinçdışı ve yineleme Zevk nedir? Fallikzevk, zevk-fazlası ve Ötekinin zevki Haz Size sunmak üzere Jacques Lacan'm psikanalitik kuramının iki temel ilkesini seçtim; biri bilinçdışma, diğeri ise zevke ilişkin. İlk ilke şöyle ifade edilir: "Bilinçdışı bir dil gibi yapılanmıştır" İkincisi: "Cinsel ilişki yoktur." Bu iki ilkenin, psikanaliz kuramının yapısını ayakta tutan temel direkler olduğunu söyleyeceğim; öyle ki her şey bu iki öncülden doğar, her şey onlara geri döner ve bu ikisi bir psikanalist etiği kurarlar. Gerçekte, eğer psikanalist bu önermeleri kabul eder ve bunları kendi pratiğinin sınamasına tabi tutarsa, dinlemesi bunlardan dolayı çok değişikliğe uğramış olacaktır. Bana rehber olsun diye, bizi önce bilinçdışma ilişkin ilkeye ve sonra da zevke ilişkin ilkeye götürecek olan bir kavramı, semptom kavramım kullanacağım. O halde şu an için şu üçlüyü kabul edelim:

9 I.u /m ,m m Kuramı Üzerine Beş Ders.Semptom, büinçdışı ve zevk; ve hemen şu l>ılıın>h;ı ve ı,,, /, ü( /, soruyu soralım: Bizim için bir semptom nedir? Semptom, doğrusunu söylemek gerekirse, analizdeki bir olaydır, kendisinde deneyimin ortaya çıktığı figürlerden biridir. Bütün analitik deneyimler semptom değillerdir, ama kür sırasında açığa çıkan her semptom bir analitik deneyim oluşturur. Deneyim tam zamanında ortaya çıkan bir olgudur, bir analiz yolunu damgalayan ve bu yola işaretler koyan çok ayrıcalıklı bir andır. Deneyim, psikanalist tarafından beklenen anlar dizisidir, bir an görünüp kaybolan anlar dizisi ve daha da fazlası, ideal anlar dizisidir; geometrinin noktaları denli ideal olan anlar dizisi. Ve bununla birlikte, deneyim sadece soyut bir geometrik nokta olmayıp deneysel, hatta diyebilirim ki duyusal bir tarafı; hastanın söylediği ama ne söylediğini bilmediği o an gibi ortaya çıkan, duyular tarafından algılanabilir bir tarafı da vardır. Bu, kem küm etme anıdır; hastanın kekelediği yerdir, duraksadığı ve sözünün tükendiği andır. Lacancı psikanalistlerin dil ile ilgilendiği söylenir ve onlar haksız yere dilbilimciler ile bir tutulurlar. Haksız yere, çünkü psikanalistler dilbilimci değillerdir. Psikanalistler kuşkusuz dille ilgilenirler, ama onlar sadece dilin gelip dayandığı sınırla ilgilenirler. Biz dilin çatallandığı ve sözün kaydığı anlara karşı dikkatliyizdir. Örneğin bir rüyayı ele alalım: Biz rüyanın kendisinden ziyade rüyanın anlatılma tarzına önem veririz; ve yalnızca anlatılma tarzına değil, ama özellikle de anlatı içinde, hastanın şüpheye düştüğü ve "Bilmiyorum... hatırlamıyorum... belki... muhtemelen..." iki Ana Kavram: Bilinçdışı ve Zevk dediği belirli ve kesin noktasına önem veririz. İşte bu noktaya deneyim adını veriyoruz, dene-. yimin algılanabilir, tarafı; bir kem kûm etme, bîr şüphe, bizden kaçan bir söz. Deneysel taraf için bu kadar söz yeter. Şimdi de analitik deneyimin soyut yanma gelelim ve tanımımızı tamamlayalım. Demiştim ki deneyim, bir sözün sınır noktasını, sözün bâşarısızlığa uğradığı anı oluşturur. Ama şimdi şunu ekliyorum: Sözün başarısızlığa uğradığı yerde, zevk ortaya çıkar. Konumumuzu değiştirdik, şimdi kökten biçimde bambaşka bir düzleme yerleştik. Kuramsal yapının düzemne girebilmek için duyulurun deneysel düzenini bırakıyoruz.^analitik kuram gerçekten,hastanın. söylemesi tarafından aşıldığı anda zevkin su yuzüne çıktığını önkoşul olarak kabul eder. Neden?Zevk nedir? Bir anlığına,ona cinsel ilişkinin yokluğu üzerine ikinci ilkeyi işlerken geri dönmek üzere, bu soruyu bir kenara bırakalım. Şimdilik semptom kavramı üstünde çalışalım ve kendimizi, birazdan göreceğimiz gibi, bilinçdışının bir dil gibi yapılanmış bir bilgi olduğunu ileri süren ilk ilkenin yoluna sokalım. ÇCf Yeniden şu soruyu soralım: Bir semptom nedir? Genel olarak semptomun ıstırap çektiren bir bozukluk olduğunu ve ifadesi olduğu bir hastalık durumuna gönderdiğini biliyoruz. Ama psikanalizde, semptom bize, ıstrap çektiren bir bozukluk gibi olduğundan başka şekilde görü- 14

10 Jacques Lacan 'm Kuramı Üzerine Beş Ders nür, o özellikle kendisini bize dayatan bir hoşnutsuzluktur, bizim ötemizdedir ve bizi uyarır. Bir hoşnutsuzluk ki benzersiz kelimelerle ve beklenmedik eğretilemelerle betimleriz^ Ama ister bir ıstırap olsun, ister bu ıstırabı söyleyen, benzersiz bir kelime olsun, semptom her şeyden önce gayri iradi bir edimdir, tüm niyetselliğin ve tüm bilinçli bilginin ötesinde meydana gelir. Bu edim bir hastalık durumuna değil, bilinçdışı adı verilen bir sürece gönderir. Semptom bizim için bilinçdışının ortaya çıkışıdır. tkiana Kavram: Bilinçdışı ve Zevk Semptomun Bir semptom üç ayırt edici özelliğe bürünür özellig 6 l0 (Şekil l)\birincisi,bir hastanın. ıstırabını söyleme biçimidir, anlatısının beklenmedik ayrıntıları ve bilhassa, doğaçtan sözleri. Örneğin beni bir köprüyü geçmek zorunda oluşu kaygısına ortak eden ve bana "oraya gitmek benim için çok zor, yapamıyorum, meğerki biri bana eşlik etsin... Köprünün öteki tarafında üniformalı bir görevlinin ya da gardiyanın siluetini gördüğüm kimi zamanlar tek başıma geçebildim..." diyen analizdeki o kişiyi düşünüyorum. E işte, bu du-.rumda beni ilgilendiren, fobik kaygının kendisinden çok üniformalı insan ayrıntısidır. Semptomun ikinci ayırt edici özelliği, analiz edilenin hoşnutsuzluğunu anlamak için formüle ettiği kuramdır, zira analizde kendimize neden ıstırap çektiğimizi sormaksızın ıstırap olmaz. Tıpkı Freud'un çocuklarda çocuksul bir cinsel kuramın varlığını ortaya çıkardığı gibi, biz de hastanın kendisinin de tamamen kişisel olan kendi kuramını oluşturduğunu saptıyoruz, kendi ıstırabını açıklamaya çabalamak için cepteki kendi kuramını. Semptom daima kendisine, hasta tarafından kötü oluşunun nedenlerinin yorumunun eşlik ettiği acılı bir olaydır. Ancak, bu yorumlama temeldir. Öylesine temeldir ki eğer bir analizde, örneğin ön görüşmeler esnasında öznenin içini kendi sorgulamaları kemirmiyorsa, ıstırabının sebebine dair bir fikri yoksa,o zaman hastayı kendi kendine sorular sormaya götürerek bir "kuram"ın su yüzüne çıkmasını teşvik edecek olan psikanalisttir. Ama zaman ilerleyip de analizde hasta ıstırabının niçinini yorumladığında ve kendine 16

11 Jacques Lacan in Kuramı Üzerine Beş Ders söylediğinde, asli bir olgu meydana çıkar: Analist yavaş yavaş ve farkına varılmaksızın semptomun muha'tabı haline gelir. Istırabımın nedenini ne kadar açıklarsam, beni dinleyen kişi o kaadar semptomumun Ötekisi [l'autre] haline gelir. Buradan semptomun üçüncü ayırt_edici özelliğini elde edersiniz: Semptom psıkanalistin_ mevcudiyetini çağırır ve içerir. Terimleri değiştirip bunu başka bir biçimde formüle edelim: Analizde bir semptomun temel ayırt edici özelliği, psikanalistin onun bir parçasını oluşturmasıdır. Çoktan başlamış bir kürde, semptom bir pratisyenin mevcudiyetine öylesine bağlıdır ki biri diğerini çağırır:istırap cektiğim zaman analistimi hatırlanırım ve onu düşündüğüm zaman, ıstırabımın anısı tekrar aklıma gelir. Psikanalist o halde semptomun bir parçasını oluşturur. Analitik aktarım diye adlandırdığımız şeyin kapısını açan ve psikanalizi tüm psikoterapinin gölgesinden kurtaran işte semptomun bu üçüncü niteliğidir. Tam olarak eğer bana psikanalizde aktarımın ne olduğunu sorsaydınız olası cevaplardan biri, onu, analitik ilişkinin analistin hastanın semptomunun bir parçası olduğu özel an olarak tanımlamak olurdu., Bu Lacan'ın, bildiği-varsayılan-özne ismini verdiği şeydir. Bildiği-varsayılan-özne ifadesi sadece analiz edilenin analistini kendisi hakkında bir bilgiyi elinde tutan olarak varsaydığı anlamına gelmez. Söz konusu olan hastanın analistin bildiğini varsaymasından ziyade onun özellikle kendi ıstırabının ya da beklenmedik tüm olayların kökeni olduğunu varsaymasıdır. Istırâp çektığim zaman ya da yine beni hazırlık- 18 İki Ana Ka vram: Bilinçdışı ve Zevk sız yakalayan bir olay karşısında, analistimi hatırlarım; o derece ki kendime onun bunların nedenlerinden biri olup olmadığını sormaktan kendimi alamam. İlerlemekte olan bir analizde, örneğin falan hasta "Buraya geldiğimden beri, öyle bir izlenimim var ki, sanki başıma gelen her şeyin sizinle yaptığım çalışmayla bir bağlantısı var" diye ifade eder. Hamile kadın size diyecektir ki: "Hamile kaldım, ama hamileliğimin doğrudan analizime bağlı olduğuna eminim." Ama "doğrudan analizime bağlı" ne demektir? Belli bir bakış açısından bu, analistin çocuğun ruhsal babası olduğu, olayın nedeni olduğu anlamına gelecektir. Analistin semptomun bir parçası olması o halde onun semptomun nedeninin yerinde bulunması anlamına gelir. Bundan ötürü Lacancı bildiği-varsayılanözne ifadesi, analistin önce semptomun muhatabının yerini sonra da, bunun ötesinde,bu semptomun nedeninin yerini aldığı anlamına gelir. Bir kürü yürütmek zorunda olan bir pratisyen için, seanslar boyunca, hissedilmeksizin, varsayım olgusunun nasıl sonunda onu analiz edilenin semptomu içine dahil ettiğini anlamak esastır. Özel olarak, iki yıldır analizde olan ve ona takıntılı bir nevroz içine kapanıp kalmış gibi gelen bir hastasıyla olan güçlüklerini rapor eden gözetmen analisti düşünüyorum. Ona şöyle cevap vermiştim: "Eğer iki yıllık analizin sonunda, hastanızın takıntılı bir nevrozu olduğunu düşünüyorsanız, onu dinlerken kendinize onun nevrozunun semptomlarının sizi işaret ettiğini söyleyin. Evet, analiz ettiğiniz kişiyi, 19

12 Bir semptom bir göstergedir Jacgues Lacan 'm Kuramı Üzerine Beş Ders kendi kendinize ıstırabını çektiği takıntının bir parçasını oluşturduğunuzu söyleyerek dinlemeyi deneyin." Belirtelimki psikiyatrik tanı ile bir nevrozun psikanalitik saptanışı arasındaki, büyük fark işte bu güdümlenmiş dinerne niteliğinde yatar.analist hastasının nevrozunu teşhis ettiğinde, teşhis ettiği semptomun bir parçasını oluşturduğunu bilir.kısacası,varsayım olgusu bir analizdeki her olaya eşlik eder. Böylece, kelimeleri,ıstırapları ve inançları yavaş yavaş pratisyenin kişiliğini içine alan bir hastanın, "yorumla"madığı acılı bir olay yoktur. çcf Gerçekte, semptomun özellikleri, semptomun iki yanı ayırt edilerek yine başka bir kavramsal açıdan göz önüne alınabilir: Gösterge yanı ve gösteren yanı. Gösterge yanı az yukarıda bahsettiğimiz varsayım olgusuna sıkı sıkıya bağlıdır. Bu gösterge yanı bize şunu söyler:acili ve şaşırtıcı bir olay vuku bulur, hasta onu açıklar ve analisti hemen hem semptomun Öteki'si hemde semptomun nedeni olma rolüne yerleştirir. Işte Lacan tarafından önerilen gösterge tanımı: Gösterge bir şeyi bir kişi için temsil edendir. Aslında, söz konusu olan Amerikalı mantıkçı Charles Sanders Peirce tarafından ileri sürülen tanımdır. Falan semptom ıstırap çeken biri için ya da kimi zaman dinleyen için bir "Gösterge ya da representamen, bir kişi için bir ilişki altında ya da bir sıfatla bir şeyin yerini tutan şeydir. Bir kişiye hitap eder, yani bu kişinin zihninde denk bir gösterge ya da belki daha gelişmiş bir gösterge yaratır." (Ch. S. Peirce, Ecrits sur le signe içinde, Seuil, 1978, s. 121.) 20 -österen dir? X İki Ana Kavram: Bilinçdışı ve Zevk şey temsil eder. Hamilelik, örneğin, bu genç kadın için analiz çalışmasının meyvesini ve pratisyen için tedavinin terapötik etkilerinden birini temsil eder. İşte semptomun gösterge tarafı budur. O, aktarımın yerleşmesini ve gelişmesini sağlayan unsuru oluşturur. Şimdi de semptomun gösteren yanına gelelim, ikisinden bizim için daha önemli olanıdır, zira bizim için bilinçdışının yapısının neden ibaret olduğunu anlaşılır kılacaktır: Gösteren yanı bize şöyle der: Kendisini, iradem dışında bana dayatan bu ıstırap ona sıkı sıkıya bağlı diğer olaylar arasında Bir olaydır, bir olay ki, göstergenin tersine, anlamı yoktur. Ama bir gösteren olay nedir ve daha genel olarak bir gösteren nedir? Bir gösteren betimleyici değil, biçimsel bir ulamdır. Neyi gösterdiği çok önemli değildir; örneğin, semptom figürünü aldık, ama bir gösteren bir dil sürçmesi de, bir rüya da, rüyanın anlatısı da, bu anlatıdaki bir ayrıntı da, bir jestin kendisi de, bir ses de, hatta bir sessizlik ya da psikanalistin bir yorumu da olabilir. Tüm bu belirişler meşru biçimde, -gösteren teriminin kendisinin dilbilimsel bir kökeni olmasına rağmen dilbilimsel olmayan- üç ölçüte uymak kaydıyla, gösteren olaylar olarak nitelendirilebilirler. Gösteren daima konuşan bir varlığın gayri iradi ifadesidir. Herhangi bir jest ancak eğer acemice ve öngörülmemiş bir jest ise, tüm niyetselliğin ve bilinçli bilginin ötesinde gerçek leştirilmiş ise gösterendir. Bir gösteren anlamdan yoksundur, hiçbir anlama gelmez ve o halde açıklanabilir ya da açıklanamaz seçenekleri içine girmez. O halde,

13 Jacques Lacan in Kuramı Üzerine Beş Ders gösteren olay olarak bir semptom, ne analiz edilenin bir varsayımına ne de psikanalistin kuruculuğuna gereksinim duyar. Tek kelimeyle, gösterendir, fazlası değil. Gösterene, evet, ama bir öteki gösterenler bütününe bağlı kalmak şartıyla: Kendileriyle eklemlendiği diğerleri arasında Bir'dir [Un]. Gösteren Bir, analiz edilen ya da analist tarafından algılanabilirken kendilerine zincirlendiği ötekiler algılanabilir değillerdir. Bunlar bir zamanlar etkinleşmiş ya da henüz etkinleşmemiş gizilgüç halindeki gösterenlerdir. Bir ile ötekiler arasındaki eklemlenme öylesine sıkıdır ki gösteren düşünüldüğünde asla tek başına akla getirilmemelidir. Lacan'ın bir özlü sözü bu ilişkiyi gayet iyi özetler: Bir gösteren ancak öteki gösterenler için gösterendir.* Bu biçimsel eklemlenmenin önemi pratiktir: Bir gösteren psikanalist için, analiz edilen için ya da herhangi bir kimse için değil, sadece öteki gösterenler için gösterendir. Bunun anlamı, gösterenin doğar doğmaz önceden gelen öteki gösterenleri hatırlattığından ve bir sonraki gösterenin kaçınılmaz gelişini bildirdiğinden başka bir şey değildir. Örneğin bilmeden söylediğim bir "söylenen" tarzında niyetimi aşan bir semptom tarafından şaşırtılabilirim, yine de ona acılı bir olay gibi katlanabilirim, hatta onu yorumladı- * Un signifiant n'esc signifiant que pour dautres signiûants: Bu özdeyiş eğer üçüncü bir terimi dahil etmeseydik tamamlanmamış kalırdı: özne (le sujet). Bir gösteren, özneyi öteki gösterenler için temsil eder. Sadece bu öznenin birey (l'individu) ile karıştırılmaması, ama analitik deneyimin soyut özne fikri ile özdeşleştirilmesi gerektiğini söyleyelim. Lacancı bilinçdışı özne (le sujet de l'inconscient) kavramı kitabın sonundaki Konferans bölümünde ele alınmaktadır. 22 iki Ana Kavram: Bilinçdışı ve Zevk ğım, düşündüğüm, ona bir anlam verdiğim de olabilir; ve gene de tüm önermelerim, onun üç gün sonra, bir yıl sonra, kendine benzer olarak ya da beklenmedik ve hâkim olunamaz bir başka olay biçimi altında tekrar vuku bulmasına mani olamaz, işte kendi kendime: "Ama bu nasıl mümkün? Bende ne var ki bu semptom sürekli aşılamaz biçimde tekrar ortaya çıkıyor ve böyle acımasızca yineleniyor?" diye sorarken burada sık sık, özellikle de ikinci ders sırasında, kendisine geri döneceğimiz yineleme problemi karşısındayızdır. Bu konuda şimdilik asıl fikri aklımızda tutalım: Bir şey bir semptomun somut ve bireysel gerçekliğidir -örneğin köprü fobisi-, bir başka şey aynı semptomun gösteren durumudur -aynı fobi, ama bu kez göstereni tanımlayan üç ölçüt açısından göz önüne alınarak. Bunların bireysel gerçeklikleri bakımından, tüm semptomlar ayrıdırlar ve asla kendilerine özdeş olarak yinelenmezler. Oysa, tersine, bunların biçimsel ve gösteren değerleri bakımından tüm gösterenler özdeştirler, çünkü hepsi teker teker Bir'in yerine görünürler, işte o halde Lacancı yineleme kavramının yüreğinde yatan esas fikir şudur:bir'in yerini alan tüm olaylar, farklı maddi gerçeklikleri ne olursa olsun,biçimsel olarak özdeş yinelenirler.buna geri döneceğiz. Görüldüğü gibi, semptomun gösteren yanı, bunun gayri iradi bir olay olması olgusu, anlamdan yoksun olması ve yinelenmeye hazır olmasıdır. Kısacası, semptom, eğer onu ne nedenine ne anlamına ne de yinelenmesine hâkim olabildiğim bir olay olarak düşünürsek bir gösterendir. 23

14 Jkcçues Lacan 'm Kuramı Üzerine Beş Ders Lacan, gösteren-olayı S1 simgesiyle yazar. 1 sayısı bunun yegâne bir olay olduğunu belirtmek içindir -bir semptom daima Bir ile aynı düzendendir- ve S harfi de signifiant (gösteren) kelimesini belirtir. Öyleyse semptomun bir gösteren yüzünün olduğunu düşünmek, onun Bir olduğunu, bu Bir'in, haberi olmaksızın hastayı şaşırttığını ve kendisini ona dayattığını, sonra da yinelendiğini; yani bir başka Bir'in, yine bir başka Bir'in daha vs. olacağını işaret eder. Ama semptomungösterge olduğunu ileri sürmek sadece onun Bir olduğunun,kendisini dayattığının ve bizden kaçtığının, yinelenmeye hazır olduğunun altını çizmekle kalmaz,arna özellikle de bizi sorgulamak için tam zamanında meydana geldiğinin altını çizer. Gösteren olarak semptom, adeta edilgen olarak maruz kaldığımız bir ıstırap değildir. Hayır,sempton sorgulayan ve nihayetinde, yerinde bir ıstıraptır. Hikâyemiz hakkında habersiz olduğumuz olguları bize öğreten, o zamana değin bilmediklerimizi bize söyleyen bir mesaj olarak yerindedir. Gösterene bir, başka örnek şaka olabilirdi; bilmeden, ama öyle bir tam sırasındalıkla ve öyle bir doğrulukla söylendiği için herkesin güldüğü kendiliğinden bir replik olarak düşünülen şaka. Ancak, semptom da aynı özel niteliği alabilir. Öznenin hayatında öyle uygun bir biçimde ortaya çıkabilir ki, can sıkıcı karakterine rağmen, bir kere bulmacadaki yerine yerleştirildi mi, gene de bulmaca tamamlanmış Alm. Witz; Fr. mot d'esprü; İng. Joke. Bkz. Espriler ve bilinçdışı ile ilişkileri (Payel) (ç.n.). 24 Kim biliyordu?.. iki Ana Kavram: Bilinçdışı ve Zevk olmaksızın, hayatımızı yeni bir gün ışığına çıkartacak olan o eksik parça gibi görünür. Semptomun gösteren önemi tam da doğru anda görünme yerindeliğinde yatar, hastada ve çoğu kez analistte yeni bir soruyu, demek istediğim, bir bilgi olarak düşünülen bilinçdışına girişi açan uygun soruyu uyandıran vazgeçilmez parça gibi: "Ama nasıl mümkün oluyor da bu semptom öyle uygun olarak tekrar görünüyor ki, ıstırap çekiyor olmamın ötesinde, hayatımı yeni bir ışıkla aydınlatıyor? O halde, irademin ö tesinde, semptomlarımın yinelenmesini - örgütleyen ve bunlardan birinin,çektiğim acı-» ların ancak arzuma bağlı olduğunu anlayayım diye tam sırasında doğmasını güvence aaltına alan bu kombinatuvar2 nedir?, Bu soru, semptomun nedeni sorununu ortaya atmış ve bildiği-varsayılan-özneyi kurmuş olan sorudan çok farklıdır. Burada, özne artık semptomu gösterge olarak sorgulamaz, onu meşgul eden "neden" sorusu değil "nasıl" sorusudur. Hayatının olaylar geçidi_ nasıl örgütlenmektedir? Yinelemenin düzeni nedir? Bu sorular tam gereken sorulardır, çünkü bunlar yapı olarak bilinçdışı hipotezine götürürler. Dediklerimi iyice açıklamak için, daha açık olarak gösteren/gösterge ayrımına geri dönmek istiyorum. Şunu anlayalım: Semptomun ıstırabını, neden açısından ele almak, ondan bir gösterge oluşturmaktır; sanki bilmediğim bir bilgi tarafından dayatılıyormuş gibi,bu aynı bahtsızlığa uyun bir anda maruz kalışımın beni şaşırtması Combinatoh\: Öğelerin birbirine göre durumuna ilişkin (ç.n.). 25

15 Bılmçdışı '. Jacques Lacah in Kuramı Üzerine Beş Ders ise onu gösteren olarak tanımaktır. Şaşkın haldeki analiz edilenin sorusunu, bilinçdışma açılan soruyu tekrarlayalım: "Kim biliyordu?... Güldüren bu kelimenin ya da yine beni aydınlatan bu semptomun, nihayet ben anlayabileyim diye böyle belli bir anda yer alacağım kim biliyordu?" Analitik kuramın cevabı şudur: "Semptomu ya da şakayı, şaşırtmak ve anlaşılır kılmak için yerleştirmeyi bilebilmiş olan bir özne değil, ama bilinçdışı bilgidir." Evet, bilinçdışı gerçekte öznenin taşıdığı, ama habersiz olduğu bir bilgi düzenidir. Ama bilinçdışı, sadece özneyi doğru zamanda doğru kelimeyi söylemeye -bununla birlikte ne dediğini bilmemektedir- götüren bir bilgi olmayıp, ayrıca bu aynı kelimenin daha sonra ve başka yerde yinelenmesini düzenleyen bir bilgidir de. Kısacası, bilinçdışı, sadece falan âna falan kelimeyi yerleştirmeyi bildiği için değil, ama ayrıca yinelemenin özgüllüğünü güvence altına aldığı için de bir bilgidir. Bunu bir başka formülle söyleyelim: Bilinçdışı yinelemenin bilgisidir. Ama yineleme nedir? Ana fikri hatırlayahm. Bir gösterenin bir başkasına özdeş olarak yinelenmesi, mevcut olmayan ve gizilgüç durumundaki diğer olaylar Bir'm biçimsel hanesini kaplamayı beklerken daima onu kaplayan bir olay olduğu anlamına gelir. Tekrar ediyorum; iki enstans 3 karşısındayız: Birincisi, fiili olarak meydana gelen olaya tekabül eden Bir İnstance: (Ing. agency, Alm. Instanz) Farklı topiklerde psişik aygıtın tüm yapılan. Bir başka deyişle, psişik aygıtın dinamik öğeleri olarak kabul edilen farklı bölümlerin her biri o, ben, ûstben, sansür vs. her biri ayrı bir enstans'tir (ç.n.). 26 iki Ana Kavram: Bilinçdışı ve Zevk enstansıdır, ikincisi ise Bir hanesini kaplamış ya da kaplayacak geçmiş ve gelecek tüm diğer olaylar enstansıdır. Bilinçdışmın yinelemenin bilgisi olduğunu ileri sürmek, onun sadece doğru anda doğru kelimeyi yerleştirebilen bir bilgi olmayıp, ayrıca Bir hanesini, yani açık gösterenin yerini, şu ya da bu zaman kaplamış ya da kaplayacak olan geçmiş ve gelecek öğeler geçidini döndüren bir bilgi olduğu manasına gelir. Bilinçdışı yinelemeye ya da daha çok Bir'in yerinin kaplanışının yenilenmesine teminat olan devimdir. Uzun sözün kısası, bu biçimci bilinçdışı bilgi dinamiği görüşü ile ne anlatmak istiyoruz? Bilinçdışmın, durmadan kendisini bir göstereni tanımlayan koşulları -yani gayri iradi, uygun, anlamdan yoksun ve mevcut olmayan ve gizilgüç durumundaki diğer olaylarla ilişki içindeki bir olay olarak saptanabilir bir ifade olmak- bir araya toplayan edimlerle, olaylarla ya da sözlerle dışsallaştıran süreğen olarak etkin bir süreç olduğunu. Ama bilinçdışmın kürdeki yerini iyice ayırt etmek için, burada kesin bir saptama yapmak zorundayım. Şu an ağzımdan kaçan bir söz biçimi altında bir semptom gösterdiğimi düşünelim. Kuşkusuz, bu semptom başlangıçta benim içimde ortaya çıkar, ama gelecek sefer sadece benim içimde değil, başka yerde de, kendisiyle bir aktarım ilişkisi sürdürdüğüm bir başka öznenin sözünde de yinelenebilecektir. Böylece göste- 27

16 Bilinçdışı bir gösterenler çemberidir analisti ve analiz edileni birbirine bağlar Jacques Lacan in Kuramı Üzerine Beş Ders ren, bu hane farksızca şu ya da bu kişide bulunabilmek kaydıyla, Bir hanesini kaplayarak yinelenir. Gösteren bir özneden bir diğerine sıçrar, bu da gösterir ki yinelenen dizi, gösterenler zinciri, demek istediğim, yinelenmiş ya da yinelenecek elemanların düzenli çemberi, işte bu defile, bu yapı, adı belirtilebilecek bir kimseye ait değildir. Kendi'ye ait bir yapı yoktur ve kendi'ye ait bir bilinçdışı yoktur. Psikanalistin yorumunu örnek olarak alalım. Kuşkusuz analistin bir yorum dillendirdiği an, kür sürecinin ayrıcalıklı bir anıdır. Ama eğer analistin bilgisinin bir ifadesi değil de analistin bilinçdışının bir ifadesiyse, sözcüğün tam anlamıyla bir yorum nedir? Burada altını çizmek istiyorum; yorumun pratisyenin aklına nasıl geldiğini anlamak için -bir özneden diğerine seken- gösterenin yinelenmesi tezini uygularsak, formülümüzü değiştirmek zorundayız. "Yorum psikanalistin bilinçdışını ifade eder" demek yerine, düzeltip şunu ileri sürmemiz gerekecektir: "Yorum, dün analiz edilenin söylemesinde ortaya çıkmış olan semptomun, bugün analistin söylemesinde yinelenmesidir." Ya da yine: "Analist tarafından formüle edilen yorum analiz edilenin bilinçdışını etkinleştirir." Ya da yine daha iyisi: "Yorum analizin bilinçdışını edimselleştirir." Böyle olunca -hatırlatalım- aynı gösteren öğesinin farklı zamanlarda, farklı yerlerde ve farklı öznelerde ardışık ortaya çıkışı, yok oluşu 4 ve yeniden ortaya çıkışı, ancak "Disparition" kelimesi, özellikle seminere ayrılmış son bölümde "aphanesis" kavramının işin içine girmesiyle önem kazanacak: Bu kelimeyi bazı yerlerde "yok olma", bazı yerlerde "ortadan kaybolma" olarak çeviriyoruz (ç.n.). 28 iki Ana Kavram: Bilinçdışı ve Zevk iyice kurulmuş aktarımsal bir ilişki koşulunda başlayan bir süreçtir. Özetlemek için, işte bilinçdışını bir dil yapısına ve ondan çıkan bir doğal sonuca sahip bir bilgi olarak tanımlayan ilk ilkeyi kuran uslamlama: Bilinçdışı, gösterge yinelemesinin işleyişi tarafından dokunan örüdür; daha kesin olarak, bilinçdışı, öznenin ne söylediğim bilmeksizin söylediği uygun bir "söylenen"de edimselleşmesini bilen olayların ya da "söylemeler"in gizilgüç halindeki bir zinciridir. Öznenin haberi olmadan dile getirdiği ve söylemelerin bilinçdışı zincirini etkinleştiren bu "söylenen", analizin taraflarından birinde olduğu gibi diğerinde de yeniden ortaya çıkabilir. "Söylenen" analiz edilende ortaya çıktığı zaman, buna, başkaları arasında, semptom, lapsus ya da şaka adlarını veririz ve psikanalistte ortaya çıktığı zaman buna, başkaları arasında, yorum adını veririz. Gördüğünüz gibi, bilinçdışı varlıkları birbirine bağlar ve düğümler. Bu, benim gözümde, temel Lacancı fikirlerden biridir. Bilinçdışı, analizin taraflarını birbirine bağlayan bir dildir: Beden ayırırken dil bağlar; bilinçdışı Özellikle seminerde önem kazanacak bir konuda, okuyucu şimdiden kimi kavramların kullanılışına dair aydınlatmakta fayda var: Burada "dile getirmek" diye karşıladığımız (ve teknik olarak gerektiğinde "sözcelemek" de diyeceğimiz) "enoncer" fiilinden türeyen "enonce" kavramını "sözce" olarak çevireceğiz. Bu kavram, Lacan'm kuramında, "söylenen" şeklinde çevirdiğimiz "dit" kavramıyla tam da aynı şeydir. Ayrıca teknik kullanımında "sözceleme" olarak karşılayacağımız "enonciation" kavramı da "söyleme" olarak çevirdiğimiz "dire" kavramına tekabül etmektedir (ç.n.). 29

17 Jacgues Lacan 'm Kuramı Üzerine Beş Ders düğümler, oysa zevk uzaklaştırır. Beden ve zevk problemine geri döneceğiz, ama yapılanmış bilinçdışı savı şu andan itibaren bize hastalarımızla çalışmamız için temel bir doğal sonuç Ihsi-arasmda çıkarmamıza imkân tanır. Eğer bilinçdışı, analibilinçdışı tik öznelerin biri ya da diğeri tarafından dile getirilen bir "söylenen"de etkinleşen bir yinelenen göstergeler yapısı ise, buradan bilinçdışımn bireysel olamayacağı, bir tek kişeye bağlanamayacağı ve dolayısıyla artık önce analiste özgü bir bilinçdışı, sonra da analiz edilene özgü bir bilinçdışı belirleyemeyeceğimiz sonucu çıkar. Bilinçdışı ne bireyseldir ne de ortaklaşadır (collectif), ama analizin aktörlerinin ikisini de kapsayan ve kateden yegâne bir kendilik olarak ikisi arasında bir uzamda üretilir. Böylece buradan ilk temel ilkeyi kurabiliyoruz: "Bilinçdışı, bir dil gibi yapılanmıştır." Konuyu geliştirdikten sonra, artık formülü yeniden ele alıp şunu öne sürebiliriz: "Bilinçdışı bir dil gibi yapılanmış bir bilgidir" ya da hatta daha basitçe, "yapılanmış bir bilgidir". Lacan, formülünü ilk kez dile getirdiği zaman, eğretileme (metaphore), düzdeğişmece (metonymie) dilbilimsel kategorilerine göre söylemelerin bilinçdışı zincirini anlıyordu. Daha sonra, yine bilinçdışmın dilsel yapısını yöneten yasaları daha kesin olarak kurmak için, Lacan biçimsel mantığın kavramsal aracına başvurmuştur. Kuşkusuz bu irsler süresince bilinçdışmın yapısının işleyi-.ne geri dönme fırsatımız olacak. Şimdilik bu- Semptom hem acıdır hem de yatışmadır iki Ana Kavram: Bilinçdışı ve Zevk rada kalalım ve ilk ilkenin başlangıçtaki ifadesini aklımızda tutalım:. Söylemelerin bilinçdışı zinciri bir dil gibi yapılanmıştır ya da yine: "Bilinçdışı, bir dil gibi yapılanmış bir bilgidir." ÇÖ" İkinci temel ilke zevke ilişkin olup şöyle ifade edilir: "Cinsel ilişki yoktur." Ancak, Lacancı' zevk kavramını iyice anlamak ve bu ikinci ilkeyi kurmak için, ana hattımızı, yani semptom hattını yeniden bulmak ve Freud tarafından çizilen yollara geri dönmek zorundayız. Hatırlayalım ki bilinçdışma dair ilk ilkeyi aklamak için, semptomu, onun anlatıdaki uyumsuzluğunun görgül yanıyla, hastanın ve hatta analistin varsayımlar çıkardığı gösterge statüsüyle ve nihayet tüm niyetlerin ötesinde şaşırtan, kendini dayatan ve yinelenen gösteren statüsüyle karakterize etmiştik. Gene de, bir semptomun en açık, ondan ıstırap çeken için en elle tutulabilir tarafını, yani ıstırap çekme olayının kendisini, psişik bozukluğun yol açtığı acılı duyguyu ortaya çıkarmadık. Semptomlar aslında can sıkıcı belirişlerdir, derin bir iticilikle gerçekleştirilen görünüşte yararsız edimlerdir. Ama eğer ben için, semptom esasen gösterenden acı çekmek anlamına geliyorsa, bilinçdışı için, tersine, bir tatminden zevk almak anlamına gelir. Evet, bir tatminden zevk almak, zira semptom acı olduğu kadar yatışmadır da; ben için ıstırap, bilinçdışı içinse yatışma. Ama neden yatışma? Bir semptomun dindirdiği ve 30 31

18 Jacgues Lacan in Kuramı Üzerine Beş Ders kurtardığı nasıl öne sürülebilir? Bizi hangi baskıdan kurtarmıştır? Oysa, tam da semptomun bu kurtancı ve dindirici etkisinidir ki zevkin ana figürlerinden biri olarak sayıyoruz. Bununla birlikte, bir an duralım ve kendimize şu en genel soruyu soralım: Zevk [jouissance] nedir ve farklı figürleri nelerdir? Lacan tarafından ileri sürülen zevk kuramı üç zevklenme tarzı ayırt eden karmaşık bir yapıdır. Bu derslerde sık sık zevk problemini işleme fırsatımız olacak, ama şu andan itibaren size bu kuramın esasını söylemek isterim. Önce, terminolojik bir açıklama yapmama izin verin. Kuşkusuz zevk kelimesi bizde kendiliğinden cinsel zevk fikrini çağrıştırıyor. Ama sıklıkla olduğu gibi, analitik sözlükçeden bir kelime alışıldık anlammca öylesine damgalanmış kalır ki kuramcının geliştirme çalışması çoğu kez analitik kabulü ortak kabulden çıkarmaya indirgenir. Bu, tam olarak bizim burada "zevk" kelimesiyle, onu orgazm fikrinden net olarak ayırarak gerçekleştirmek zorunda olduğumuz çalışmadır. O halde sizden, benden "zevk almak" ya da "zevk" kelimesini telaffuz ettiğimi duyduğunuz her seferinde onun orgazm ile ilgili hazza yaptığı göndermeyi unutmanızı isteyeceğim. çer. Jouissance, Fr. Jouir fiilinden gelir. Temel anlamlarından biri "Cinsel doyuma ulaşmak" olmakla beraber, aslında Lacancı kuramda 'zevk' tam da doyuma ulaşamayandır. Gerçekte Lacan 'zevk' olarak karşıladığımız 'jouissance' kavramının yabancı dillere yapılan çevirilerde aynen bırakılmasının daha yerinde olacağı görüşündedir (ç.n.). 32 İki Ana Kavram: Bilinçdışı ve Zevk Bu belirlemeye işaret edildikten sonra, şimdi zevk kavramının kendisine gelelim. Lacancı zevk kuramını izah edebilmek için, her şeyden önce benim okumasını yaptığım şekliyle, psişik enerjiye dair Freudcu tezi hatırlatmalıyım. Önce, bir öncül koyalım. Freud'a göre, insan, imkânsız bir hedefe, mutlak mutluluğa, ensest sırasında duyulan hipotetik bir mutlak cinsel hazzın farklı figürlere bürünen mutluluğuna ulaşma şeklindeki daima sabit ve asla gerçekleşmeyen özlemin nüfuzu altındadır. Arzu denen bu özlem, bedenin erojen bölgelerinde doğan bu atılım, psişik gerilimin zorlu bir halini yaratır -bir gerilim öylesine şiddetlenmiştir ki arzunun atılımı, bastırmanın engeli tarafından durdurulur. Bastırma ne kadar uzlaşmaz olursa, gerilim o kadar artar. Bastırma duvarı karşısında, arzunun tazyiki eşzamanlı olarak birbirine karşıt iki yol almaya mecbur olur: Sayesinde enerjinin serbest kaldığı ve dağıldığı boşalım yolu ve enerjinin, bir tortul enerji gibi korunduğu ve biriktiği [enerjiyi] tutma yolu. O halde bir bölüm bastırmayı geçer ve bilinçdışı belirişlerin her birine (rüya, lapsus/dil sürçmesi ya da semptom) eşlik eden enerji harcaması biçimi altında dışarıya boşalır. Bu tam da semptom konusunda bahsettiğimiz yatışmayı sağlayan eksik kalmış boşalımdır. Bastırma barajını aşmayı başaramayan ve psişik sistem içinde kapalı kalan öteki bölüm karşılık olarak erojen bölgeleri aşırı uyaran ve içsel gerilim düzeyini durmadan aşırı etkinleştiren bir enerji fazlasıdır. Bu enerji fazlasının gerilim düzeyini daima yüksek tuttuğunu söylemek, arzunun kaynağı 33

19 Jacques Lacan in Kuramı Üzerine Beş Ders erojen bölgenin sürekli olarak uyarıldığım söylemeye gelir. Psişik enerjinin üçüncü bir yazgısı, arzu tarafından asla gerçekleştirilemeyeceği için kesinlikle hipotetik ve ideal olan üçüncü bir olasılık, yani enerjinin tümden boşalımı tasarlanabilir. Ne bastırmanın ne de herhangi başka bir sınırın engellemediği tam bir boşalım. Bu son yazgı, Freud'un bahsettiği asla elde edilememiş mutlak cinsel haz denli hipotetik kalır. Zevklenme- işte, size daha sonra yeniden doğrulayacaninüçhaii ğrmız şu yaklaşımı öneriyorum: Psişik enerji, üç yazgısıyla birlikte, bana göre, zevk almanın üç karakterize haliyle, Lacan'm zevk terimiyle Fallik zevk ifade ettiği şeye tekabül eder. Fallik zevk, zevkfazlası, Öteki 'nin zevki. Fallik zevk, kısmi boşalım esnasında dağılan ve göreli bir yatışma, bilinçdışı gerilimin tam olmayan bir yatışması etkisine sahip olan enerjiye tekabül eder. Bu zevk kategorisine fallik denir, çünkü boşalıma girişi açan ve kapayan sınır fallustur; Freud bastırma diyebilirdi. Aslında, fallus, zevkin çıkan (boşalan) bölümünü ve bilinçdışı sistem içinde kalan bölümünü (tortul fazlalık) düzenleyen bir alavere havuzu gibi işler. Burada Lacan'ı fallusu zevke baraj gibi kavramsallaştırmaya götüren sebebe kadar uzanamıyorum. Bunu size birkaç sayfa ileride açıklamayı öneriyor ve sadece fallik işlevin esasının zevkin dışarıya açılan kapısını açmaktan ya da kapamaktan oluştuğunu aklınızda tutmanızı rica ediyorum. Hangi dışarısı? Beklenmedik olayların, sözlerin, düşlemlerin ve bilinçdışınm dışsal yaratımlarının bütününün, yani semptomun dışarısı. 34 İki Ana Kavram: Bilinçdışı ve Zevk Öteki kategori, zevk-fazlası, buna karşılık psişik sistem içinde tutulu kalan ve fallus tarafından buradan çıkışı engellenen zevke tekabül eder. "Fazla" zarfı, boşaltılmamış enerji bölümünün, tortul zevkin, içsel gerilimin yoğunluğunu durmadan artıran bir fazlalık olduğuna işaret eder. Ayrıca belirtelim ki bahsettiğimiz tortul zevk erojen bölgelerde ve bedenin delikli bölgelerinde -ağız, anüs, vajina, penis ucu vs.- derin bir şekilde demir atmış olarak kalır. Arzunun tazyiki bu bölgelerde doğar ve karşılık olarak zevk fazlası bu bölgeleri durmadan uyarır ve onları süreğen olarak cinsel uyarılmışlık halinde tutar. Lacancı nesne a kavramını incelerken ve bunun hasta ile analist arasındaki ilişkide yerini ele alırken sık sık bu zevk-fazlası kategorisine geri döneceğiz. Ve nihayet üçüncü kategori, gerilimin hiçbir sınırın engellemesi olmaksızın bütünüyle boşaltıldığı ideal duruma tekabül eden, temel olarak hipotetik bir hal olan Öteki'nin zevkidir. Bu, Öteki'nin kendisi de varsayılmış bir varlık olmak üzere, öznenin Öteki'nin sahip olduğunu varsaydığı zevktir. Bu ideal hal, bu mutlak ve imkânsız mutluluk ufku, yerleşilen açıya göre farklı biçimler alır. Örneğin takıntılı bir nevrozlu için erişilmez, ama her zaman mevcut olan ufuk ölümdür; oysa histerik bir nevrozlu için aynı ufuk delilik okyanusu olarak resmedilir. Eğer bu aynı ufuğu, bu kez ödipyen safhadaki bir çocuğun arzusundan yola çıkarak göz önüne alırsak, bildiğimiz gibi, bu ufuk arzunun en tam gerçekleşimi, en yüce zevk olarak düşünülen efsanevi ensest biçimini alır. Ama ideal olarak arzu, 35

20 Jacques Lacan 'm Kuramı Üzerine Beş Ders gerilimin ölüm gibi mutlak durdurulması tarafından gerçekleştirilse de ya da tersine, aynı gerilimin ensest edimin eksiksiz zevki gibi en üst düzeyde bir yoğunlaşması tarafından gerçekleştirilse de, yine de tüm bu aşırı ve mutlak biçimler arzuyu devam ettiren yanıltıcı ve büyüleyici serap ve kurgu biçimlerdir. çcf Ancak, psikanaliz tüm bu seraplardan sadece birini elde tutar ve ona öncelik vererek bilinemez düzeyine, kuramın varıp dayandığı gerçek bilinmeyen düzeyine yükseltir, insanın serap tarafından büyülendiği yerde, psikanaliz kendi bilgisinin sınırını görür. Ama bu serap nedir? Bu, ödipteki çocuğun gözlerini, onu mutlak zevkin var olduğuna ve bu zevkin mümkün de olan ensest bir ilişki esnasında duyulacağına inandıran, büyüleyen ve yanıltan aldatmacadır. Tam da bu nedenle, biçimi ne olursa olsun, zevk daima cinsel bir zevk olarak kalır. Genital anlamda cinsel [sexuel] değil, ama zevkin ensest edimde kendini tüketmek zorunda olma, mutlak bir cinsel haz biçimi altında Öteki tarafından deneyimlenen zevk olma mitik yazgısı tarafından damgalandığı anlamında. Öteki herhangi mitik bir kişilik olabilir, Tanrı da, anne de ya da kadiri mutlaklık düşlemi içindeki öznenin kendisi de. Yine belirtelim ki bahsettiğimiz ensest, kız çocuğunun babası tarafından açması tecavüzü ya da bir annenin oğlunun bedenine saf olmayan dokunuşları şeklindeki so- Ensest cinsel ilişki imkânsızdır..... özne tarafından gerçekleştirilmesi açısından... İki Ana Kavram: Bilinçdışı ve Zevk mut ve çarpık gerçeklikle hiçbir ortak noktası olmayan mitik bir figürdür. Elbette, psikanaliz, kendi bilgisinin sınırlarını en iyi şekilde çizmeye çalışan öğreti olarak, ödipteki çocuk için cinsel ilişkinin mümkün olduğu bu aynı yerin, kendisi için cinsel ilişkinin mümkün olmadığının ortaya çıktığı yer olduğunu anlamıştı. Hatta Mit çocuğunun Öteki'nin zevkini -ensest cinsel ilişkinin ideal cinsel zevkini- varsaydığı aynı yerde, psikanaliz Öteki'nin var olmadığını ve bu ilişkinin özne tarafından gerçekleştirilmesinin ve kuram tarafından biçimlenmesinin imkânsız olduğunu bilir. Bunu bilir, çünkü klinik deneyimle öğrenmiştir ki insanoğlu dil, gösterenler ve özellikle de fallus tarafından temsil edilen her tür engelle zorunlu olarak karşılaşır; bunlar arzunun tam gerçekleşmesine yönelik, yani zevke yönelik ideal eğriyi kıran bütün sınırlardır. Ancak, orayı eline geçirmek için can atan ya da oradan ürken çocuğu düşünerek "Öteki'nin zevki" diye adlandırdığımız bu yer, sadece imkânsız ensest bölgesi değildir; bu, ayrıca biz psikanalistler için imkânsız bilgi bölgesidir. Cinsel ilişkinin özne tarafından gerçekleştirilmesi mümkün olmadığı gibi, kuram tarafından da biçimsel olarak kavramsallaştırılması, eğer bu ilişki başarıya ulaştırılsaydı zevkin hangi doğada olacağım söyleyecek harflerle ve göstergelerle yazılması imkânsızdır. Tek cümleyle, zevk bilinçdışmda ve kuramda, gösterenden boş bir bölgedir. Bu anlamdadır ki Lacan o dönemde skandal yaratan bir formül öne sürmüştü: "Cinsel ilişki yoktur." ilk bakışta bu, erkek 36 37

21 jacgues Lacan 'm Kuramı Üzerine Beş Ders ile kadın arasında genital birleşme yokmuş gibi,..., anlaşılır. Ama bunu bu şekilde yorumlamak ha-... bılmçdışm- * ' da kaydetmek tadır. Formülün anlamı, eril zevkin varsayılmış açısından... bi r göstereni ile dişil zevkin varsayılmış bir göstereni arasında sembolik bir ilişki olmadığıdır. Neden? Kuşkusuz, bilinçdışında her biri mutlak zevk olarak imgelenmiş olan birinin ya da ötekinin zevkini gösteren gösterenler olmadığı için. Çünkü analiz deneyimi bize öğretir ki zevk, kendi sınırsız biçimi altında, gösterenin ve onu ayrıksı kılan bir damganın olmadığı bir yerdir. İşte ikinci ilke buradan çıkar. "Cinsel ilişki yoktur." Lacan'ın formülünü daha iyi anlayabilmek vazmak 1 için onu tamamlayıp şöyle yazabiliriz: Mutlak açısından... cinsel ilişki yoktur; yani mutlak zevki tanımıyoruz, bunu gösteren gösterenler yoktur ve dolayısıyla mevcut olmayan iki gösteren arasında ilişki olamaz. Elbette, mutlak zevki gösteren gösterenler olmadığı için mutlak cinsel ilişkinin olmadığını kabul ediyoruz, ama buna karşılık göreli bir cinsel ilişkinin olabileceği öne sürülebilir mi? Mutlaka, göreli cinsel ilişkinin de olmadığı cevabını vermek zorundayız; çünkü sınırlı ve göreli bir zevkin doğasını gösterebilecek gösterenler de yoktur. Eğer ilişki kelimesi zevki gösterecek iki gösteren arasındaki ilişki demekse, öyleyse hiçbir ilişki yoktur, ki bu ilişki ister mutlak, ister göreli olsun ve söz konusu olan ister sınırlı, ister sınırsız bir zevk olsun. O halde, göreli de olsa, cinsel ilişki yoktur; ama yine de bir soru kalır. Bir kadın ile bir erkek arasındaki alışıldık cinsel buluşmayı nasıl 38 İki Ana Kavram: Bilinçdışı ve Zevk düşünmeli? Şimdilik diyeceğiz ki zevk bakımından bu buluşma iki varlığa değil, ama bedenin kısmi bölgelerine ilişkindir. Bu, benim bedenim ile karşımdakinin bedeninin bir kısmı arasındaki, yerel zevklerin farklı merkezleri arasındaki buluşmadır. Tekrar ediyorum, mutlak içinde zevkin ne olduğunu bilmediğimiz gibi yerel ifadesi içinde zevk olanın ne olduğunu da gerçekten bilmiyoruz. Elbette, sınırsız zevki temsil eden gösterenler yoktur, ama -kesin olarak- bedenin erojen bölgelerine bağlı kısmi zevkleri (fallik ve zevk-fazlası) temsil eden gösterenler de yoktur. Böyle olsa da, gösterenler gene de bedenin zevk aldığı yerel bölgeleri birbirine yaklaştırabilir, kuşatabilir, sınır içine alabilir. Zevkin gösterenler tarafından çevrildiğini söylediğimizde, arzunun tazyiki olarak, zevkin erojen deliklerin sınırları tarafından kuşatıldığını söylemek istiyoruz. Gösteren burada bedensel sınırları olarak anlaşılmalıdır. Kısacası, psikanaliz zevkin doğasını, ister bütünsel, "Öteki'nin" olsun ya da ister yerel, "fallik", isterse de "tortul" olsun, psişik enerjinin kendisinin doğasını bilmez; psikanaliz ancak zevkin bedensel merkezlerinin bölgesine limit koyan göstergesel sınırları bilebilir. Uzun sözün kısası, psikanaliz zevki çevrelediğinde, söz konusu olan daima yerel bir zevktir. ÇÖ" Zevk kavramına sıkı sıkıya bağlı olan fallus kavramını açıklamanın zamanı geldi. 39

22 Falius, zevkin işaretlerle donanması Jacques l^acan in Kuramı Üzerine Beş Ders Lacancı kuram içerisinde, falius kelimesi erkek genital organını belirtmez. Bu, işlevi, uzaktan ya da yakından cinsel boyuta dayanan her şeyi göstermek olan, tüm diğer gösterenlerden farklı, çok özel bir gösterenin adıdır. Falius zevkin göstereni değildir, zira, daha önce söylediğimiz gibi, zevk temsil edilmeye direnir. Hayır, falius zevkin doğasının kendisini göstermez, ama -eğer dolaşım yapan enerji akışını düşünüyorsak- falius zevkin yörüngesini işaretlerle donatır ya da -eğer bu aynı akışı bir hedefe yönlendirilmiş olarak düşünüyorsak- arzunun yörüngesini işaretlerle donatır. Başka deyişle, falius bu yörüngenin her bir aşamasını damgalayan ve gösteren gösterendir. Falius erojen delikler tarafından cisimleştirilmiş zevkin kaynağını damgalar; zevkin karşılaştığı engeli (bastırma) damgalar; yine zevkin semptom, düşlemler ve edim biçimleri altındaki dışsallaştırılmalarım damgalar; ve nihayet falius, ötesinde, Öteki'nin zevkinin mitik dünyasının açıldığı eşiktir. Böyleyse, hangi ayrıcalık namına bu gösterene falius adını veriyoruz? Neden belirli olarak erkek cinsel organına bir göndermeyi seçiyoruz? Neden "falius"? Bu sorunun cevabı, psikanalizin insan cinselliğinin gelişiminde kastrasyon deneyimine; ekseni falius olan bu deneyime verdiği öncelikte yatar. 7 "Kastrasyon" ve "falius" kavramları Psikanalizin Yedi Temel Kavramı [imge Kitabevi Yayınları, 2006] [Enseignement de 7 concepts cruciaux de la psychanalyse, Rivage, 1988] adlı kitabımda ayrıntılı olarak anlatılmıştır. 40 İki Ana Kavram: Bilinçdışı ve Zevk Zevke ayrılmış bu bölümü sonuçlandırmadan önce, burada önemli bir saptama yapmak zorundayım. Enerji ve zevk arasında kurulan benzerliğin [bizim tarafımızdan] yeniden düzenlendiğini bildirmiştik. Bu karşılaştırmaya ilişkin olarak, Lacan açık önermeler bildirdi. Zevki, sayısal bir sabit olarak enerjinin fiziksel tanımına karşılık gelmediği ölçüde, enerjiyle ilgili bir kendilik olarak görmez. "Enerji bir töz değildir..." diye hatırlatır Lacan, "yaptığı hesaplarda fizikçinin bulmaya ihtiyaç duyduğu sayısal bir sabittir" ve daha ileride: "Herhangi bir fizikçi açık biçimde bilir...ki enerji bir sabitliğin rakamsal değerinden başka bir şey değildir." 8 Tam da bu sıfatla, zevk "... enerji değildir, nasılsa öyle olarak kaydedilemez." Görüldüğü gibi, Lacan'a göre zevk, bir hesap bileşimi tarafından matematiksel olarak ifade edilemediği için enerji olamaz. Gene de, Lacancı konumun aşırı katılığına rağmen, ben zevki, -Freud tarafından çok sıklıkla kullanılmış olan- enerjiye değin metafordan faydalanarak sunmak ve tanımlamak istedim; zira bu, bana zevkin klinik ve dinamik yanını izah etmek için en uygunu olarak görünüyor. İşte enerji ve zevk arasındaki benzerliği çürüten ya da doğrulayan uslamlamaların özeti: Zevk, eğer onu Lacan'ı takip ederek enerji teriminin fizikteki kabulüyle göz önüne alırsak, elbette bir enerji değildir. O halde fizik bakış açısından, zevk enerji olarak nitelendirilemez. J. Lacan, Television, Seuil, 1974, s. 34 ve 35. I 41

23 Zevk bilinçdışımn enerjisidir Jacques Lacan 'm Kuramı Üzerine Beş Ders Ama buna karşılık zevk, eğer Freudcu metaforu takip ederek, onu bedenin erojen bir bölgesinden doğan, bir hedefe doğru yönelen, engellerle karşılaşan, kendine çıkış yolları açan ve biriken bir tazyik olarak düşünürsek, bir "enerji" olurdu. Ama zevke enerjiye değin bir statü vermek için başka bir uslamlama daha vardır; yani zevkin, bilinçdışımn çalışmasından kaynaklanan süreğen kuvvet niteliği. Bilinçdışı çalışırken, yani yinelemeyi güvence altına alarak ve bilinçdışı kendini durmaksızın, semptom ya da bambaşka gösteren olay gibi psişik oluşumlarda (S^ dışsallaştırarak etkinken -ve bilinçdışı sürekli olarak etkindir-, zevk bilinçdışımn enerjisidir. Bu anlamda, Lacan'ın Encore adlı seminerinden alınan bir formülü açıklamak isterim: "... Bilinçdışı, varlığın, konuşarak, zevklenmesidir." 9 Aynı şekilde, ben de zevki şöyle söyleyerek tanımlayacağım: Zevk, varlığın, bir hata işleyerek, bilinçdışım edimselleştirmesidir. iki farklı açıdan, bu iki formül aynı fikri ortaya koyar: Bilinçdışımn çalışması zevki içerir; ve zevk, bilinçdışı çalıştığı zaman ortaya çıkan enerjidir. çcf O halde işte varmak istediğim ve bana esas olarak görünen iki temel ilke: Biri bilinçdışma ilişkindir. "Bilinçdışı bir dil gibi yapılanmış bir bilgidir"; diğeri zevke ilişkindir: "Cinsel ilişki yoktur." Bu iki ilke bana temel olarak görünüyor, çünkü bir analizi düşünmenin tam bir usulünü J. Lacan, Le Seminaire, livre XX, Encore, Seuü, 1975, s ; iki Ana Kavram: Bilinçdışı ve Zevk ortaya koyarlar. Yapılanmış bilinçdışını tanıdığım ölçüde, örneğin yorumu, psikanalist ile analiz ettiği kişinin bilinçdışımn belirişi olarak göreceğim. Ve cinsel ilişkinin olmadığını kabul ettiğim ölçüde, örneğin, tortul zevkin, zevk fazlasının, analitik kürün motoru, bir analiz sürecinin baskın merkezi olduğunu anlayacağım. Ve nihayet, bizim gerçeğimizin, düşünülemez zevkin.karanlık bölgesinin, kürün güzergâhının ve küre işaretler diken noktasal deneyim anlarının ufkuna uzandığını anlayacağım. çer SORU: Yukarıda sunduğunuz iki temel ilke, bilinçdışı ile zevk, birbirine nasıl bağlanabilir? J.-D. N.: Eğer bilinçdışımn bir fiili gösterenler zinciri olduğunu kabul etmişseniz, sizden şimdi de bu zincirde bir öğenin eksik olduğunu kabul etmenizi isteyeceğim. Elbette, bü öğe zevki temsil etmiş olması gereken öğedir. Bilinçdışında zevkin belli gösteren temsili yoktur, ama zevkin bir yeri vardır; deliğin yeri. Gösteren sisteminin içinde, düşlemlerin ve semptomların örtüsüyle üstü kapanmış bir deliğin yeri. Nasıl ki analitik kuram zevkin doğasını tam olarak göstermekteki yetersizliğini tanır, aynı biçimde bilinçdışımn da zevki temsil eden gösterene sahip olmadığı söylenebilir. Onun yerinde sadece bir delik ve bu deliğin örtüsü vardır. Cevabımı tamamlamak için, zevkin bilinçdışındaki yerinin, onun yerel (zevk- fazlası ve fallik) veya bütüncül (Öteki'nin) ana biçimlerinden birini ya da diğerini göz önünde 43