Erken Postpartum Dönemde Anne Bebek Bağlanmasının Kanıta Dayalı Uygulamalar ile İncelenmesi

Transkript

1 Derleme / Review TAF Prev Med Bull 2013;12(2): Erken Postpartum Dönemde Anne Bebek Bağlanmasının Kanıta Dayalı Uygulamalar ile İncelenmesi [Investigation of Maternal-Infant Attachment in The Early Postpartum Period With Evidence Based Practice] ÖZET Sağlıklı bağlanma; doğumdan sonra bebeğin gelişimi için olumlu ortam yaratmada anahtar bir kavramdır. Annenin bebeği ile kurduğu iletişim ve etkileşim ne kadar erken ve sağlıklı ise anne bebek bağlanması da o kadar kuvvetli gelişecektir. Doğumdan hemen sonraki zaman periyodu bağlanmanın en yoğun yaşandığı dönem olması nedeniyle olumlu anne-bebek ilişkisinin başlatılması için en elverişli zamandır. Bu makalenin amacı; anne bebek bağlanmasını tanımlamak ve bu bağlanmanın erken postpartum dönemde geliştirilmesinde rol oynayan ebe ve hemşirelere yönelik bazı kanıta dayalı uygulamaları incelemektir. SUMMARY Healthy attachment is a key concept in creating a positive environment for the development of the infant after birth. The earlier and the healthier the mother creates a communication and interaction with her baby, a stronger maternal-infant attachment will be developed. The time period immediately after birth is the most convenient time for the initiation of positive mother-infant relationship as it is the most intense period of attachment. The aim of this article was to define mother-infant attachment and to examine the evidence-based practices for midwives and nurses who play a role in the development of this attachment in the early postpartum period. Aslı GÜLEŞEN 1 Dilek YILDIZ 2 1 GATA HYO Halk Sağlığı Hemşireliği B.D. 2 GATA HYO Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Hemşireliği B.D. Anahtar Kelimeler: Bağlanma, Ana Çocuk Sağlığı Hemşireliği, Kanıta Dayalı Uygulamalar Key Words: Attachment, Maternal Child Nursing, Evidence Based Practice Sorumlu yazar/ Corresponding author: Aslı GÜLEŞEN GATA HYO Halk Sağlığı Hemşireliği B.D agulesen@yahoo.com Gönderme Tarihi/Date of Submission: , Kabul Tarihi/Date of Acceptance: DOI: /pmb GİRİŞ İnsanların yaşamında çocuk sahibi olmak önemli bir olaydır. Her anne ve baba isteyerek dünyaya getirdiği çocuklarının sağlıklı, normal gelişimini tamamlamış bir bebek olmasını hayal eder. Çocuğun sağlıklı gelişmesi ve sosyalleşmesi için ailenin önemli işlevleri vardır (1,2). Ebeveynlik sağlıklı gelişen çocuklar yetiştirmede anahtar bir belirleyicidir. Bebeklik, insan gelişimine şekil veren özellikli bir dönemdir ve doğumdan sonra bebeğin gelişimi için olumlu bir ortam yaratmanın anahtarı olarak birbiriyle bağlantılı dört faktör vardır: (a) zarardan/tehlikeden koruma (b) emzirme, (c) sorumlu bakım ve (d) sağlıklı bağlanma (3). Bağlanma kavramı çok geniş bir anlam taşımaktadır. Türkçe yayınlar gözden geçirildiğinde hem bebeğin anneye bağlanması (attachment), hem de annenin çocuğuna yönelik duygusal bağı (bonding) bağlanma sözcüğüyle karşılanmaktadır (4). Bağlanma (attachment), yaşamın ilk günlerinde başlayan, duygusal yönü ağır basan ve olması beklenen bir durumdur (5). Bebeklikteki bağlanma kavramı; belirli bir kişiye olumlu tepkilerin verilmesi, zamanın büyük bir kısmının o kişiyle birlikte geçirilmek istenmesi, herhangi bir korku yaratan durum veya obje karşısında hemen o kişinin aranması gibi duygu ve davranış örüntülerinin tümünü kapsamaktadır (6, 7)

2 İlk olarak Bowlby'nin 1958'de bağlanma terimini kullanmasının ardından pek çok araştırmacı, bebeğin annesine duyduğu ve daha çok doğuştan getirilen; sosyal ilişkilerin başlangıç noktasını oluşturan bu ilişki biçimini araştırmıştır (7). Bağlanma tam olarak altı ay ile yirmi dört ay arasında şekillenmektedir. Doğumdan hemen sonra insan yavrusunun doğası gereğince başlayan bağlanma; meme arama, başı döndürme, emme, yutma, parmak emme, yakalama, anneye yönelme, beslenme saatlerini sezinleme ve hazırlanma şeklinde kendisini göstermektedir (7). Annenin bebeği ile kurduğu iletişim ve etkileşim ne kadar erken ve sağlıklı ise annelik duygusu da o kadar kuvvetli gelişecektir. Yenidoğan döneminin ilk üç günündeki anne-bebek yakınlığı son derece önemlidir. Sezaryen ile doğum yapan annelerle karşılaştırıldığında normal doğum sonrası bebekleri hemen yanlarına verilen annelerin, sarılma ve şefkat dolu davranışları daha fazla gösterdikleri dikkati çekmiştir. Annelik duygusu, bebeğin annesine bağlanması için gerekli ön koşuldur. Bebeğin annesi ile arasındaki bu özel bağlanma sağlıklı ruhsal gelişimdeki en önemli belirleyicidir (8). Doğumla birlikte anne bebek arasında gelişen bu süreç, kişinin gelişimini, diğer insanlarla ilişkilerini ve uyumunu etkileyerek yaşam boyunca etkinliğini sürdürür (9). Özel bir bağın oluşması için duyarlı bir dönem olduğu ve sağlıklı bir bağın ancak belli aşamaların birbirini izlemesiyle oluşabileceği belirtilmektedir. Doğumu takiben ilk dakikalık dönemin genelde en duyarlı süre olduğu kabul edilmektedir. Doğumdan sonraki ilk saatleri içeren duyarlı dönem boyunca anne ve bebeğin ayrı kalmalarının, bebeğin gelişmesini ve annenin davranışını olumsuz etkileyebileceği bildirilmektedir (10). Anne-bebek arasındaki bağlanmanın en önemli bölümü doğumdan hemen önce başlar ve doğumdan sonraki aylarda gelişerek devam eder. Nugent ve Brazelton, doğumdan hemen sonraki zaman periyodunu Mükemmelliğe denk mihenk noktası (touchpoint) olarak tanımlarlar (11). Bu dönemde anne-bebek ilişkisinin başlatılması, bağlanmanın en yoğun yaşandığı dönem olması nedeniyle; bebeğin uterus dışı ortama uyumunu ve anne-babanın yeni rollerine alışmalarını kolaylaştırmaktadır (12). Bununla birlikte anneler, doğum sonrası ilk günlerde doğumun fiziksel etkileri nedeniyle kendi bakımları ve bebeklerin gereksinimlerini karşılama konusunda yeterli olmadıkları için bu konuda ebe/hemşireye önemli sorumluluklar düşmektedir. Ebe/hemşireler; annelerin bebeklerine karsı gösterdikleri yaklaşımı sağlıklı bir şekilde değerlendirebilmeleri için, annebebek arasındaki normal bağlanma surecinde ve doğum sonrası olumlu anne-bebek ilişkisinin geliştirilmesinde önemli rol oynamaktadır (13). Bu bilgiler ışığında bu derlemede anne bebek bağlanmasına ve bu bağlanmanın erken postpartum dönemde geliştirilmesinde rol oynayan ebe ve hemşirelere yönelik bazı kanıta dayalı uygulamalara değinilecektir. Postpartum dönem anne ve bebeğin özellikleri Yeni doğanın doğumuyla başlayan postpartum dönem (doğum sonrası dönem), gebelik sırasında kadının vücudunda meydana gelen değişikliklerin, gebelik öncesi halini alması için geçen 6-8 haftalık süreyi kapsar. Bu dönem annelerde fiziksel, sosyal ve duygusal değişimlerin meydana geldiği önemli bir geçiş sürecidir. Anneler; hızlı anatomik ve fizyolojik değişikliklerin yanı sıra, anneliğe geçişin yaşandığı, yeni rollerin ve sorumlulukların üstlenildiği, eş ve diğer aile üyeleri ile olan ilişkilerin yeniden düzenlendiği zor bir süreç yaşarlar. Kadın, gebelik döneminde bir bebek sahibi olmanın günlük yaşamında yarattığı değişiklikleri hissetmeye başlasa dahi, genellikle en büyük değişikliği bebek doğduktan sonra yaşar. Bu nedenle çoğu anne doğum sonrası dönemde, bebek bakımı konusunda öğrendiği ve olmasını beklediği şeylerin, yaşadıklarından oldukça farklı olduğu hissine kapılabilir. Bu süreçte eşler arasındaki rollerde de değişiklikler olabilir. Bebek sahibi olmak eşler arasındaki ilişkiyi bazen olumsuz etkileyebileceği gibi bazen de evlilik ilişkisini güçlendirebilir (14). Doğum sonrası dönem, kadınların duygusal olarak en hassas oldukları ve çeşitli duygu durum bozuklukları riskinin arttığı bir dönem olarak değerlendirilir. Doğum sonrası dönemde annede ortaya çıkan herhangi bir duygu durum bozukluğu, uzun dönemde yarattığı ciddi sonuçları ve sadece anneyi değil, aynı zamanda bebek ve diğer tüm aile üyelerini de olumsuz etkilediği için önemlidir. Anne ve bebek arasındaki etkileşimin uyum içerisinde olmaması, annelik rolünün kazanılmasını engelleyebilir. Doğum çocuk için de bir travmadır. Çocuğun anne rahmindeki karanlığı, sıcağı ve ritmi terk ederek yepyeni bir ortama çıkışı hayatın ilk ve en dramatik kopuşu olarak kabul edilir. Bu kopuş anne için de dramatiktir. Çünkü çocuğun gövdesinden ayrılmasıyla birlikte kesin sahip oluş duygusu da 178

3 kaybolacak, çocuk anne bedeninin bir parçası olmaktan çıkıp kendi başına bir varlık olacaktır (10). Gelişim ile ilgili çalışmalarda yenidoğan biyolojik, bilişsel, duygusal ve sosyal beceriler yönünden işlevsel olarak bütünleşmiş, aktif uyaran arayışı içinde olan ve çevre ile etkileşimini düzenleyen varlık olarak tanımlanır. Hızlı ve karmaşık gelişimsel değişimlerin yaşandığı bu dönemde bebek, fizyolojik olarak homeostazisini oluşturma çabaları ile birlikte kendisini ve dış dünyayı tanıma, keşfetme çaba ve deneyimleri içindedir. Bu çaba ve deneyimlerinde anne, ilk yıllarda kullanılan en önemli araçtır. Annenin doğrudan ve dolaylı yardımlarıyla ve duygusal bağlanma süreci içinde çocukta kendilik duygusu oluşmaya başlar. Bu nedenle doğumdan hemen sonraki dakikalar hem anne hem de bebeğin yeni durumlara uyumları ve aralarındaki ilişki için önemli sayılmaktadır (8, 10). Postpartum dönemde anne-bebek bağlanmasını kolaylaştıracak uygulamalar Yeni anne ve babaların bebeğin doğumundan sonra hemen öğrenmeleri gereken çok şey olur ve her zaman sosyal destekleri ya da izleyecekleri rol modelleri olmayabilir. Bu nedenle hemşireler tarafından verilen eğitim yeni anne babalara ebeveynlik çabalarını desteklemede anahtar rol oynamaktadır (3). Hemşire, bağlanmanın multifaktöriyel bir süreç olduğu gerçeğini göz önüne alarak, aile-bebek etkileşimi ve kalitesini arttırmaya yönelik aileyi desteklemeli ve cesaretlendirmelidir. Hemşireler; annelerin bebeklerine karşı gösterdikleri yaklaşımı sağlıklı bir şekilde değerlendirebilmeleri için, anne-bebek arasındaki normal bağlanma sürecini ve doğum sonrası olumlu anne-bebek ilişkisinin geliştirilmesinden kendilerinin sorumlu olduklarını bilmelidirler (15). Doğum sonrası hemşire olumlu ebeveyn-bebek ilişkisini sağlamak ve sürdürmek için; ebeveyn bebek bağlılığını etkileyen faktörleri belirlemeli ve ebeveyn-bebek iletişimini sağlamaya yönelik eğitim ve danışmanlık yapmalıdır. Bağlılık ebeveynlerin ve bebeğin sürekli olarak birbirlerini etkiledikleri iki taraflı bir süreçtir. Ebeveynlerin bebeğin davranışlarına karşı ilgili olması, dokunma, göz kontağı kurma ve konuşma yoluyla yakın fiziksel kontak sağlamaları bağlılığın gelişimi artırmaktadır. Bebeğin mizacı, uyku ve aktivite şekli, ağlama davranışları, ebeveynlere yanıt verme durumu, bebeğin gereksinimlerini gösterme ipuçlarının açıklığı bağlılığı etkileyen bebeğe özgü faktörlerdir. Bu nedenle bebeğin davranışlarını ve bireysel özelliklerini belirlemede geliştirilen bir takım ölçekler kullanılarak ve bebek bakımı ve gelişimi hakkında bilgi verilerek ebeveynlere yardım edilebilir (11). Doğum sonrası dönemde, anne bebek ilişkisini değerlendirmek için hemşire düzenli olarak gözlem yapmalı ve annenin bebeğine bağlanma süreci ile ilgili notlar almalıdır. Annenin bebeğini sakinleştirmesi, okşaması, kucaklaması, onunla konuşması, uygun besleme tekniklerini kullanması, göz göze temas kurması ve adı ya da cinsiyeti ile bebeğe seslenmesi, annenin gösterdiği uygun bağlanma davranışlarıdır (5). Sağlık izlemlerinde güvenli bağlanmanın gelişmesi için ailelere rehberlik yapılmalıdır. Bu bağlanmanın ilk basamağı anne ile bebeğin aynı odada kalması ve bebeğin ipuçlarının tutarlı olarak değerlendirilmesidir. Ayrıca annenin bebeğini emzirmesi (göz teması, bebeği sık sık kucağına alma) ve emzirirken kendini güvenli ve rahat hissetmesi de (doğru emzirme teknikleri) bu bağlanmanın gerçekleşmesinde rol oynar. Bebekler sesleri tanır ve en çok insan yüzünden hoşlanırlar. Özellikle fiziksel temas; bebeğe dokunmak, oyun oynamak, bebeğin ihtiyaçlarını karşılamak konusunda tutarlı olmak bağlanmayı arttırır (2). Erken ten tene temas: Erken ten tene temas, bebeğin çıplak olarak doğumda ya da hemen sonrasında prone (yüzüstü yatar) pozisyonda annenin çıplak göğsüne yerleştirilmesidir. Dokunma, sıcaklık ve koku gibi duyusal uyaranlar aracılığıyla erken ten tene temas diğer etkilerinin yanı sıra maternal oksitosin salınımı sağlayan güçlü bir vagal stimülandır. Oksitosin, annenin meme sıcaklığının yükselmesine sebep olur ve annenin anksiyetesini azaltarak, sakinliğini ve sosyal duyarlılığını arttırır. Doğumdan sonraki ilk saatlerde, oksitosin ebeveynlik davranışlarını da geliştirerek, bağlanmayı arttırabilir (16,17). Sağlıklı term bebekler, doğumdan hemen sonra anneye erken ten tene temas yöntemiyle yerleştirildiklerinde; doğal, türe özgü bir takım davranışlar gösterirler. Doğumdan sonraki ilk birkaç saatte koku ipuçlarına karşı artmış bir duyarlılıkları vardır ve kokuyla meme ucunun yerini tespit ederler. Bu duyarlı dönem anne ve bebeklerinin birlikte olmaları ve samimi ilişkide olmaları sağlandığında, eş 179

4 zamanlı ve karşılıklı bir etkileşim örüntüsü geliştirmelerine zemin hazırlar (16). Moore ve arkadaşlarının 1925 anne ve bebekleriyle yapılan 30 çalışmayı inceledikleri derlemede; anneyle erken ten tene temas kuran bebeklerin anneleriyle daha çok etkileşim kurduğunu, daha sıcak kaldığını ve daha az ağladığını saptamışlardır. Bunun yanı sıra bebeklerin daha fazla ve daha uzun süre emzirilme eğiliminde olduğunu ve anneleriyle erken ve olumlu bir ilişki içinde olduklarını belirtmişlerdir. Dokunma, gülümseme, ağlama, yapışma davranışları bağlanmanın oluşmakta olduğunu gösterir ancak emme bu bağlanma davranışları arasında en temel olanıdır. Beslenme normal fizyolojik işlevinin yanı sıra anne-bebek etkileşimi yönünden de özel bir öneme sahiptir. Özellikle anne sütü ile beslenme, anne ile bebeğin yakın beden temasında olmalarını sağlamaktadır (8). Kanguru metodu: Kanguru metodunun; neonatal morbiditede azalma, daha kaliteli bir anne bebek bağlanması ve hastanede daha az kalışla ilişkili olduğu bildirilmiştir. Kanguru metodunun en önemli bileşenleri: (1) ten tene temas, (Bebekler gece gündüz dik pozisyonda annenin göğsüne sıkıca bağlanmış pozisyonda tutulur.) (2) sık ve etkili emzirme ve (3) kilosuna ya da gestasyonel yaşına bakılmaksızın hastaneden erken taburculuktur (18). Bebeği kucağa almanın ve kucakta taşımanın anne-bebek arasındaki sağlıklı yakınlaşmayı olumlu etkileyeceği, bebeği fiziksel ve duygusal olarak destekleyeceği üzerinde durulmuş ve bebek gereçleri yerine erken dönemlerden itibaren bebeği kucakta taşımanın anne-bebek ilişkisi açısından önemli olduğu belirtilmiştir (8). Doğumdan hemen sonra bebeklerini kucaklamaları sağlanan hem annelerin hem babaların rutin davranışlar olarak; önce parmak uçlarıyla hafifçe dokunduğu sonra yavaş yavaş sırt ve göğüslerini ovmaya başladığı belirtilmektedir. Doğumdan sonraki ilk bir saat içinde çocuğun gözle kontakt kurabildiği, duyduğu seslere başını çevirebildiği, hatta annenin konuşmasıyla ritim içinde vücudunu oynatabildiği belirtilmiştir (16). Odanın paylaşımı: Doğumdan hemen sonra annenin bazı nedenlerden dolayı bebeğiyle aynı odayı paylaşamaması, uzun süre bebeğinden ayrı kalması anne-bebek ilişkisini olumsuz yönde etkiler. Dünya Sağlık Örgütü ne (WHO 1998) göre, odanın paylaşımı ; bebeğin anneden ayrılmasını gerektiren belirli bir tıbbi tedavi olmadığı sürece, yeni doğum yapmış annelerin normal bebekleriyle (sezaryen ile doğanlar dâhil) odalarına gelmelerinden itibaren taburcu olana kadar günün 24 saati aynı odada kalmalarına dayanan hastane uygulamasıdır. Odanın paylaşımı sırasında bebek, annenin yatağının yanına standart bebek karyolası koyarak ya da yatakla birleşen başucu karyolası kullanılarak yatağın paylaşılması yoluyla annesine yakın yerleştirilir. Bununla birlikte, doğum hem anne hem de bebek için stresli bir olaydır. Annelerin büyük bölümü; özellikle primigravidalar, sezaryenle doğum yapanlar, uzamış ve komplikasyonlu doğum yapan annelerin bu stresli olayı fiziksel ve psikolojik olarak atlatabilmeleri için bebeğin doğumundan sonra yeteri kadar dinlenmeye ihtiyaçları vardır. Doğum sırasında stres hormonlarının yükselmesi erken emzirmeye yol açan bol süt üretiminin başlamasını etkileyebilmektedir. Bu nedenle, doğumdan sonra bebekleri hastanenin bebek odasına almak, anneye bebeğinin bakımıyla ilgili endişelenmeden dinlenmesine ve uyumasına fırsat sağlayacağı için hem bebek için hem de anne için daha faydalı olabilir. Bu durumda, bebeğin annesi emzirmek için bebek odasına gidebilir ya da bebek acıktığı zaman veya beslenme saatlerinde emzirilmek üzere annenin odasına götürülür. Ancak, gözlemsel çalışmalar odanın paylaşımının emzirme sıklığının ve sadece anne sütüyle besleme oranının yükselmesi ve emzirme süresinin uzamasıyla ilişkili olduğunu göstermektedir. Ayrıca, bebekleriyle birlikte kalan anneler daha fazla özgüven ve bebeklerine bakarken daha ehil hissettiklerini ve bebeklerinden ayrılan annelere göre daha fazla emzirmeye devam etme eğilimleri olduğunu bildirmişlerdir. WHO/UNICEF in 1991 yılında Bebek Dostu Hastane Girişiminde başarılı emzirme için on adımda önerdiği gibi anne ve bebeğin aynı odayı paylaşmasının en iyi anne sütü üretimi için en uygun düzenleme olduğuna inanılıyor. Rahat annebebek etkileşimi ve yakın temas bağlanmayı arttırır, süt üretiminin düzenlenmesinde gerekli olan emzirmeye talebi teşvik eder ve bebeğin daha etkili emmesiyle sonuçlanır (19)

5 Bununla birlikte, besleyici ve immünolojik açıdan fizyolojik yararlarının yanı sıra emzirmenin bağlanmada, erken beyin gelişimi ve bütünüyle sağlıklı bir çocuk yetiştirmede de önemli rolü vardır. Emzirme; ebeveynlerin çocukla derin ve kalıcı bir bağ geliştirmeleri ve çocuklarının ihtiyaçlarına cevap verebilmelerini sağlayan, bağlanmayı arttıran bir uygulamadır. Anne için bebeğinin bağlanma davranışlarına yanıt vererek bebeğini beslemesi için tek yoldur. Emzirme sırasında annenin çocuğunun ihtiyaçlarıyla uyumlu olarak ilgi ve şefkat gösteren bir etkileşim içinde olması ve çocuğunu rahatlatması nedeniyle emzirme güvenli bağlanmayı arttırır (17). SONUÇ Sonuç olarak, kişinin ilerideki ilişki biçimlerinin belirlenmesinde yaşamın ilk günlerinde kurulan bağlanma örüntüsünün etkisi tartışılmaz bir gerçektir. Özellikle hastanede uzun süreli bakım ve tedavileri yapılan bebeklerin uygun düzenekler oluşturularak anneleriyle sıklıkla temas içerisinde olmalarını sağlamak, emzirme saatlerine ek olarak anne ve bebeğin birlikte geçirebileceği zamanlar yaratabilmenin önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Bu kapsamda; anne bebek bağlanmasının başlatılmasında özellikle doğum sonrası dönemde bilinçli hemşirelik yaklaşımları önem taşımaktadır. KAYNAKLAR 1. İşler A. Prematüre bebeklerde anne-bebek ilişkisinin başlatılmasında yenidoğan hemşirelerinin rolü. Perinatoloji Dergisi. 2007;15 (1): Özmert EN. Erken çocukluk gelişiminin desteklenmesi-iii: Aile. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi. 2006; 49(3): Bryanton J, Beck CT. Postnatal parental education for optimizing infant general health and parentinfant relationships. Cochrane Database of Systematic Reviews 2010, Issue 1. Art. No.: CD DOI: / CD pub3. 4. Akkoca Y. Doğum sonrasında anne-bebek bağlanmasını etkileyen faktörler. Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı Uzmanlık Tezi, Ankara. 2009; Şen S. Anneanne anne bebek bağlanmasının incelenmesi. Ege Üniversitesi Kadın Sağlığı ve Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İzmir. 2007; Soysal AŞ, Öktem F, Ergenekon E, Erdoğan E. Doğum türü değişkeninin bağlanma örüntüsü üzerindeki etkilerinin incelenmesi. Klinik Psikiyatri. 2000; 3: Soysal AŞ, Bodur Ş, İşeri E, Şenol S. Bebeklik dönemindeki bağlanma sürecine genel bir bakış. Klinik Psikiyatri. 2005;8: Şener S, Karacan E. Anne Bebek-Çocuk Etkileşiminde Olumlu ve Olumsuz Özellikler. Ed: Kişi A. Ben Hasta Değilim Çocuk Sağlığı ve Hastalıklarının Psikososyal Yönü. Nobel Tıp Kitabevi, 1999; Keskin G, Çam O. Ergenlerin ruhsal durumları ve anne baba tutumları ile bağlanma stilleri arasındaki ilişkinin incelenmesi. Anadolu Psikiyatri Dergisi. 2008; 9: Can G. Anne Yenidoğan Bağının Önemi. Ed: Kişi A. Ben Hasta Değilim Çocuk Sağlığı ve Hastalıklarının Psikososyal Yönü. Nobel Tıp Kitabevi, 1999; Yıldız D. Doğum sonrası dönemde annelerin bebek bakımı konusunda danışmanlık gereksinimleri ve yaklaşımlar. Gülhane Tıp Dergisi. 2008; 50(4): Çalışır H, Karaçam Z, Akgül FA, Kurnaz DA. Doğum sonrası ebeveynlik davranışı ölçeğinin Türkçe formunun geçerliği ve güvenirliği. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2009; 12: Kayacı M. Maternal bağlanmayı etki eden faktörlerin incelenmesi. Celal Bayar Üniversitesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Hemşireliği Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Manisa. 2008; Seven M. İnfertilite tedavisi sonrası doğum yapan kadınlarda postpartum depresif belirtilerin incelenmesi. Gülhane Askeri Tıp Akademisi Kadın Hastalıkları ve Doğum Hemşireliği Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara. 2008; Eriş BA. Ergen annelerde ebeveynlik yeterliliğinin arttırılmasında ilişkisel -gelişimsel yaklaşım modelinin uygulanması. Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, İzmir. 2007;

6 16. Moore ER, Anderson GC, Bergman N. Early skinto-skin contact for mothers and their healthy newborn infants. Cochrane Database of Systematic Reviews 2007, Issue 3. Art. No.: CD DOI: / CD pub Attachment Across Cultures. olkit_eng.pdf [Erişim Tarihi: ]. 18. Conde-Agudelo A, Belizán JM. Kangaroo mother care to reduce morbidity and mortality in low birth weight infants. Cochrane Database of Systematic Reviews 2003, Issue 2. Art. No.: CD DOI: / CD Sharifah H, Lee KS, Ho JJ. Separate care for new mother and infant versus rooming-in for increasing the duration of breastfeeding. Cochrane Database of Systematic Reviews 2007, Issue 3. Art. No.: CD DOI: / CD