Bir Kamu Binası İç Alan Atmosferinin Mikrobiyolojik Kalitesi ve İş Ortamı Algısının Hasta Bina Sendromu Açısından Sorgulanması*

Transkript

1 Bir Kamu Binası İç Alan Atmosferinin Mikrobiyolojik Kalitesi ve İş Ortamı Algısının Hasta Bina Sendromu Açısından Sorgulanması* Y. KESKİN*, O. ÖZYARAL**, R. BAŞKAYA***, N.E. LÜLECİ*, S. AVCI*, M. SUSUR ACAR**** * Marmara Üniversitesi Sağlık Eğitim Fakültesi, ** Stars Crescent Assistance-Sabiha Gökçen Uluslararası Havalimanı, *** Birinci Ordu Gıda Müfreze Komutanlığı, **** Üsküdar Belediyesi Veteriner İşleri Müdürlüğü, İSTANBUL Kişilerin içerisinde bulundukları, iş ya da yaşam alanlarına ait kapalı ortam atmosferine bağlı solunan havanın kalitesinin bozukluğu, kişiler üzerinde anlaşılması ve tanımlanması oldukça zor ve karmaşık bir takım rahatsızlıklara neden olmaktadır. Bunun sonucu ortaya çıkan bir ya da birden fazla semptomlar zincirinin oluşturduğu sendrom ya da sendromlar bütününe Hasta Bina Sendromu (HBS) denilmektedir. Bu çalışmanın amacı; kapalı alan atmosferine bağlı yaşam ve çalışma alanlarından kaynaklanan olumsuz faktörlerin çalışanlar üzerindeki etkilerini saptamaktır. Çalışma tanımlayıcı tipte olup, Üsküdar Belediye Merkez Binası ve çalışanları çalışmaya dahil edilmiştir. Kapalı alan atmosferi hava örneklemesi Air Sampler-Merck aleti ile yapılmıştır. Binalarda geçirilen süre, binadaki ofislerin alanı, ofislerin tavan yüksekliği, ofislerdeki kişi sayısı ile metrekareye düşen kişi oranları saptanmıştır. Ofislerde üreyen toplam bakteri sayısı ± , küf-maya sayısı ise ± dir. Ortamdaki küf-maya sayısı arttıkça burundaki tıkanıklık yakınması artmaktadır (p< 0.025). Kontak lens kullanımında problemi daha çok öğleden sonraları olanlarda, hiçbir zaman olmayanlara göre ortamda görülen küf-maya sayısında artış olduğu görülmüştür (p< 0.05). Çalışma alanındaki kişi sayısı arttıkça kişilerde baş ağrısı semptomlarında artış olduğu görülmektedir (p= 0.008). Yorgunluk, bitkinlik hissi daha çok öğleden sonra olanlarda, sıkça olanlara göre metrekareye düşen kişi sayısı daha fazladır (p= 0.009). Menstrüel problemleri sıkça ve daha çok öğleden sonra olan kişilerin çalıştığı oda atmosferinde üreyen toplam bakteri sayısı, bu problemi yaşamayanlara göre daha fazladır (p< 0.05). Çevre ısısı çok az olan ortamlarda, toplam bakteri sayısı fazla bulunmuştur (p< 0.05). Havalandırması çok az olan ofislerdeki kişi sayısı fazla, havalandırması oldukça iyi ve yeterli olan ofislerdeki kişi sayısı daha azdır (p= 0.000). Ortamdaki kişi sayısı arttıkça uyuşukluk şikayetlerinde anlamlı bir artış izlenmektedir (p= 0.019). Ayrıca, ortamdaki küf-maya sayısında artış oldukça her zaman uyuşukluk durumu ile karşılaşan kişi sayısının daha fazla olduğu gözlenmektedir. Ofis Yazışma Adresi: Dr. Y. KESKİN Marmara Üniversitesi Sağlık Eğitim Fakültesi, Kartal, İSTANBUL 56

2 alanlarındaki ışığı yeterince ve oldukça iyi olarak değerlendirenlerde metrekareye düşen kişi sayısı azdır (p= 0.04). Bina içerisinde geçirilen sürede artış oldukça gürültüden etkilenmede artış olduğu kaydedilmiştir (p= 0.000). Binaya bağımlı olarak değişkenlik gösteren kapalı alan atmosferinin, çalışanların sağlığı üzerinde çeşitli tipte farklı etkiler yarattığı saptanmıştır. Anahtar Kelimeler: Hasta bina sendromu (HBS), Bina ile ilişkili hastalıklar (BİH), Bina bağımlı hastalıklar (BBH), Sıkıcı bina sendromu (SBS). Evaluation of Indoor Microbiologic Quality and Perception of Occupational Environment of A Public Building from the Point of View of Sick Building Syndrome The indoor living or working area atmosphere is affecting the life comfort of people. The inhalation of bad quality indoor air may cause inexplicable and complex disorders. The different symptoms or more generalized syndrome that may occur in such environments are known as sick building syndrome. The aim of this study was to search the unfavorable side effects of indoor atmosphere on daily life and working areas of employees in the main building at the municipality of Üsküdar (İstanbul). Indoor air sampling was performed with Air Sampler Merck. The following parameters were determined: The time spent in offices, the office general spaces, ceiling height, the number of employees sharing the same area and the amount of employee per square meter. The total bacteria count was ± , mold count ± The increase of bacteria-mold in indoor air caused an increase in nose congestion (p< 0.025), disorders in contact lens usage (p< 0.05). The increase in the number of person sharing the same area resulted in increased of person complaining of headache (p= 0.008). Fatigue and lassitude was mainly found among where the population per square meter was very high (p= 0.009). High bacterial count and menstrual disorders seemed to be related (p< 0.05). Low indoor temperature was associated with high bacterial count (p< 0.05). A higher number of person were working in low or non-ventilated offices (p= 0.000). The high count of mold-yeast in indoor was leading to indolence. Only few people had adequate illumination in the office area (p= 0.04). The longer the time spent in the building, the higher are side effects of noise (p= 0.000). The variation in the indoor air caused variations in complaints of concerned persons. Key Words: Sick building syndrome (SBS), Building related illness (BRI), Building associated illness (BAI), Tight building syndrome (TBS). * Bu çalışma, 5-8 Ekim 2004 tarihleri arasında Ankara Biyologlar Derneği ve Abant İzzet Baysal Üniversitesi tarafından düzenlenmiş bulunan TÜBİTAK destekli V. Ulusal Ekoloji ve Çevre Kongresi nde sunulmuş ve kongre kitabının 174. sayfasında sunum özeti basılmıştır. Bugünün yaşam koşullarının bir sonucu olarak teknoloji bağımlısı haline gelen insanoğlu, yaşamı gereği kendisine yeni birtakım modern yaşam alanları yaratmaya devam etmektedir. Amaçlara hizmet vermek için inşa edilen binalar farklı bir yaşam tarzı yaratmış/doğurmuştur. Tamamen insanoğlunun kendi eliyle suni olarak oluşturulan ve son derece karmaşık bir alt yapıya sahip devasa binaların içerisindeki solunan havanın da elbette doğal olması beklenmemelidir. İçerisinde yaşanılan ya da çalışılan hatta günlük yaşamın bir parçası olarak bazen çok kısa sürelerle ziyaret edilen bu kapalı alanlar hiç beklenmedik ve umulmadık bir şekilde insanların sağlığını olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Kapalı ortam atmosferinin solunmasına bağlı olarak kendilerine ait hiçbir infeksiyon söz konusu edilmeksizin, kişilerin hastalanmaları sonucu, Bina ile ilişkili hastalıklar (BİH) ve Bina bağımlı hastalıklar (BBH) olarak tanımlanan, bir dizi hastalık tablosu ortaya çıkmaktadır [1,2]. Bu klinik tabloların nedeni olarak gösterilen semptomların toplamı Hasta Bina Sendromu (HBS) olarak tanımlanmaktadır [1-5]. Yaşanılan ya da çalışılan herhangi bir binanın kişiler üzerinde yarattığı olumsuz etkiler değişik psikolojik tepkimeler olarak karşımıza çıkabilmektedir [6,7]. Yaşam ortamını ilgilendiren bina kaynaklı böyle bir sorun ortaya çıktığında, karşılaşılan problem için artık bir HBS tanımlamasının yanı sıra yeni bir tanımlama daha yapmak gerekir. Bu yeni yaklaşım için Sıkıcı Bina Sendromu (SBS) denilmektedir [4,8] li yılların başlarına kadar dünyanın hemen her yerinde kullanılmakta olan doğal hava- 57

3 landırmanın yerini, oldukça karmaşık alt yapı düzenine sahip havalandırma sistemleri almıştır. Ayrıca, bu dönemde binaların izolasyonuna daha fazla önem verilmiştir. Amerika Birleşik Devletleri nde 1973 yılında alınan bir kararla kapalı ortamlar için uyulması zorunlu, kişi başına iç ortama giren/alınan taze havanın dakikadaki hızı üç kat azaltılmıştır. Havalandırılması doğal yollardan sağlanmayan ya da yeterli düzeyde havalandırılmayan binalarda yaşayan ya da çalışan insanlarda özgül olmayan birtakım farklı yakınmalar oluşmuştur [9-11]. Bu yakınmaların biri ya da birkaçı birleşerek tipik HBS olgusu olarak karşımıza çıkmıştır [1-5,9-13]. Bu çalışmanın amacı; kapalı alan atmosferine bağlı yaşam ve çalışma alanlarından kaynaklanan olumsuz faktörlerin çalışanlar üzerindeki etkilerini saptamaktır. GEREÇ ve YÖNTEM Çalışma tanımlayıcı tipte olup, çalışmaya Üsküdar Belediye Merkez Binası ve bu binada görev yapmakta olan 218 çalışanı dahil edilmiştir. Araştırmamızın kapsamında yer alan çalışmalar beş basamaklı olarak yürütülmüştür. Bunlar; 1. Bina planı ve konumu, 2. Bina içi bölümleri ve kullanım amaçları, 3. Kapalı ortam alanlarında çalışan kişi sayısı ve alan içerisinde günlük geçirilen süre, 4. Kapalı ortam atmosferine ait mikrobiyolojik kalitenin incelenmesi/saptanması, 5. Binada çalışan kişilerin iş ve yaşam alanları ile ilgili algı ve günlük çalışma ortamından kaynaklandığı düşünülen problemlerin sorgulanması şeklindedir. Kişilerin sorgulanmasında, London Hazards Centre, Interchanges Studios tarafından 1990 yılında hazırlanmış, İngiliz standartları doğrultusunda ve daha önce geçerlilik testleri yapılmış olan anketler uygulanmıştır [14]. Birinci basamakta bina konumu, nerede, hangi bölgede ve kaç kat olduğu, her katın kaç metrekare ve her katta kaç oda bulunduğu ve oda tavan yüksekliği belirlenmiştir. Daha sonra bina planlaması esas alınarak kullanım amaçlarına göre katlardaki oda dağılımları saptanmıştır. Ofis, arşiv-depo, toplantı odası bekleme salonu şeklindeki kullanım alanları kayıt altına alınmıştır. Genel kullanıma açık alanlar ile ofislerin yüzey ölçümleri metrekare, tavan yükseklikleri ise metre olarak hesaplanmıştır. İkinci aşamada bu alanlarda bulunan/çalışan kişi sayısı-yoğunluğu, kalabalık bulunma durumu tespit edilmiş ve metrekareye düşen kişi sayısı/yoğunluğu saptanmıştır. Araştırma kapsamına alınan, çalışmanın uygulandığı esnada binada görev yapmakta olan çalışanların tamamına üç ayrı anket uygulanmıştır. Binada görev yapmakta olan 218 kişi tarafından anket formu doldurulmuştur. Gürültü faktörünün saptanabilmesi için ses ölçümleri uluslararası standartlara uyularak yapılmıştır. Bina dışı ölçümler binadan 1 m uzaklık ve yerden 1.5 m yükseklikten, vücuttan 45 eğimli ve 50 cm uzak tutularak ve en az iki dakika açık tutularak yapılmıştır. Ölçüm sonuçları ortalama en yüksek değer esas alınarak belirlenmiştir. Ölçüm esnasında oluşan korna, ani bağırma gibi sesler dışlanarak bulgular değerlendirilmiştir. Ses ölçümleri için CEL-254 Digital Impulse Sound Level Meter (DISM) cihazı kullanılmıştır. Kapalı alan atmosferi hava örneklemesi Air Sampler MAS-100-Merck hava örnekleme aletiyle ölçüm değerlendirmeleri firmanın belirttiği standartlara uyularak yapılmıştır. Air Sampler MAS-100-Merck hava örnekleme aleti ile bakteriyolojik değerlendirmeler için standart tek kullanımlık petri kutularında hazırlanmış Mac Conkey agar, küf ve maya örneklemesi için ise %0.5 lik Rose Bengal ve streptomisin ilaveli Sabourraud agar besiyerleri kullanılmıştır. Aseptik şartlar altında yapılan örnekleme petrileri bakteriler için 24 saat 37 C de, mayalar için 48 saat C de, küfler için ise en az beş gün ila bir hafta süreyle 22 C de inkübe edilmiştir. Petrilerde üreyen bakteri, küf ve maya kolonilerin sayımı ve sonuçların değerlendirilmesi Air Sampler MAS-100-Merck hava örnekleme aleti ile firmanın bildirmekte olduğu standart yönteme uyularak hesaplanmıştır; Örnekleme hacminin seçilmesi: X litre Agar petrilerinde sayılan koloni: (yyy) kob (koloni oluşturan birim) Feller tablosuna göre koloni sayısı düzeltme sayısı: (yyz) kob/m 3 (yyz) kob x litre/emilen hava litre = ortamda bulunan kob/m 3 58

4 Gürültü ölçümleri belediyenin kendi sağlık kontrollerinde kullandıkları ses ölçüm aleti ile aynı gün içerisinde sabah, öğlen ve akşam üzeri olmak üzere üç defa ve her seferinde beşer kez ölçülerek yapılmış ve sonuçlar aritmetik ortalama alınarak bildirilmiştir. BULGULAR Binalarda geçirilen süre: 7.96 ± 1.57 saat, Binadaki ofislerin alanı: ± m 2, Ofislerin tavan yüksekliği: 2.65 ± 0.10 m, Ofislerdeki kişi sayısı: ± 8.98 kişi, Ofislerde metrekareye düşen kişi sayısı: 0.13 ± 0.09 kişi/m 2, Gürültü (bina dışı ve bina içi ölçüm): (dış),73.2 (iç) dba, Ofislerde üreyen toplam bakteri sayısını hesaplamak için; Air Sampler MAS-100-Merck hava örnekleme aleti ile 10 dakika süre ile emilen hava 500 litre olarak ayarlanmıştır. Toplam bakteri sayısı: ± kob Feller tablosuna göre muhtemel kob sayısı: ± kob 156 kob x litre/500 emilen hava litre = ortamda bulunan kob/m 3 Feller tablosuna göre toplam bakteri sayısı: ± olarak saptanmıştır. Ofislerde üreyen toplam küf-maya sayısını hesaplamak için Air Sampler MAS-100- Merck hava örnekleme aleti ile 10 dakika süre ile emilen hava 500 litre olarak ayarlanmıştır. Toplam küf-maya sayısı: ± kob Feller tablosuna göre muhtemel kob sayısı: ± kob 35 kob x litre/500 emilen hava litre = ortamda bulunan kob/m 3 Feller tablosuna göre toplam küf-maya sayısı: ± olarak saptanmıştır. Belediye binasında bulunan bireylerin bulundukları ortamın özelliklerine göre kişilerin sorgulanması sonucu elde edilen semptomların değerlendirilmesi Tablo 1 de, bina özelliklerine göre çevre şartlarının binada çalışan kişiler tarafından değerlendirilmesi ise Tablo 2 de özetlenmiştir. Tablo 1 ve Tablo 2 de izlenen veriler doğrultusunda aşağıdaki bulgular elde edilmiştir: Binalarda geçirilen süre en kısa bir saat, en çok 16 saat; ofis alanlarının en az 8 m 2, en çok 330 m 2 ; ofislerin tavan yüksekliğinin en fazla 3.0 m, en az 2.5 m olduğu görülmüştür. Baş ağrısı yakınması daha çok öğleden sonraları olanlar binada çalışanların %4.6 sını, bazen bu sorunu yaşayanlar %59.5 ini, hiçbir zaman bu sorunu yaşamayanlar ise hedef kitlenin %11.6 sını oluşturmaktadır. Baş ağrısı yakınması daha çok öğleden sonraları olanların bulunduğu ortamlarda, bu şikayeti bazen olanlara ve hiçbir zaman olmayanlara göre alanda bulunan kişi sayısının daha fazla olduğu saptanmıştır. Belediye binasındaki görevlilerin %46.3 ü yaşadıkları ortamı oldukça gürültülü bulmuştur. Bina içerisinde geçirilen sürede artış oldukça gürültüden etkilenmede artış olduğu kaydedilmiştir (p= 0.000). Binada görev yapanların %14.5 i ciltte kuruluk hissinin sıkça, %78.3 ü hiçbir zaman ya da bazen görüldüğünü belirtmişlerdir. Binada çalışanların %48.5 i bulundukları kapalı ortamın ısısını yeterli, %29 u oldukça iyi, %7.1 i ise düşük bulmuşlardır. Binada bulunanların %53 ü bulundukları ortamda havalandırmanın oldukça iyi ve yeterli olduğunu söylemişlerdir. Burunda tıkanıklık yakınması olmayanlar ankete katılanların %27.5 ini oluştururken, her zaman yakınması olanlar %4.8 ini, sıkça şikayeti olanlar %16.8 ini, ara sıra rahatsızlık duyanlarsa çalışanların %49.7 sini oluşturmaktadır. Burunda tıkanıklık yakınması olmayanların bulundukları ortamın tavan yüksekliğinin, bu şikayetleri her zaman, sıklıkla ve ara sıra yaşayanların bulundukları ofislere göre daha yüksek ve ortamda saptanan küf-maya sayısının daha az olduğu saptanmıştır (p< 0.05). Kontak lens kullanımında daha çok öğleden sonraları problemi olanlar topluluğun %5 ini, hiçbir zaman olmayanlar ise %81.7 sini oluşturmaktadır. Çalışma alanındaki kişi sayısı arttıkça kişilerde baş ağrısı semptomlarında artış olduğu görülmektedir (p= 0.008). Çevre ısısı çok az olan alanlarda, oldukça iyi ve yeterli olanlara göre kapalı alan atmosfe- 59

5 Tablo 1. Belediye binasında bulunan bireylerin bulundukları ortamın özelliklerine göre semptomların değerlendirilmesi. Binada her gün Sayı Kişi sayısı/m 2 geçirilen süre/saat Küf-maya sayısı Bakteri sayısı Değişkenler n % X ± SD X ± SD X ± SD X ± SD Ciltte Her zaman ± 7.5 F= ± 1.0 F= ± 28.2 F= ± 36.3 F= kuruluk Sıkça ± 5.2 p= ± 3.2 p= ± 22.4 p= ± 43.7 p= Bazen ± ± ± ± 69.1 Hiçbir zaman ± ± ± ± 60.1 Öğleden sonra ± ± ± ± 40.0 Ciltte döküntü Her zaman ± 9.1 F= ± 1.1 F= ± 32.0 F= ± 22.1 F= ve kızarıklık Sıkça ± 5.4 p= ± 2.9 p= ± 18.6 p= ± 30.9 p= Bazen ± ± ± ± 73.3 Hiçbir zaman ± ± ± ± 56.5 Öğleden sonra ± ± ± ± 47.6 Baş dönmesi Her zaman ± 7.9 F= ± 0.4 F= ± 28.5 F= ± 30.0 F= Sıkça ± 2.9 p= ± 1.3 p= ± 21.8 p= ± 80.7 p= Bazen ± ± ± ± 65.2 Hiçbir zaman ± ± ± ± 56.3 Öğleden sonra ± ± ± ± 31.4 Uyuşukluk Her zaman ± 2.0 F= ± 0.0 F= ± 46.6 F= ± 7.7 F= Sıkça ± 6.0 p= ± 2.4 p= ± 17.4 p= 0.021* ± 32.3 p= Bazen ± ± ± ± 67.2 Hiçbir zaman ± ± ± ± 50.5 Öğleden sonra ± ± ± ± 76.7 Yorgunluk Her zaman ± 6.6 F= ± 0.4 F= ± 14.8 F= ± F= Sıkça ± 6.1 p= 0.019* 8.5 ± 1.6 p= ± 19.3 p= ± 54.4 p= Bazen ± ± ± ± 59.7 Hiçbir zaman ± ± ± ± 47.3 Öğleden sonra ± ± ± ± 75.6 Burunda Her zaman ± 2.2 F= ± 0.0 F= ± 20.5 F= ± 47.6 F= tıkanıklık Sıkça ± 6.1 p= ± 2.6 p= ± 27.2 p= 0.025* ± 71.1 p= Bazen ± ± ± ± 58.4 Hiçbir zaman ± ± ± ± 63.3 Öğleden sonra ± ± ± ±

6 Tablo 1. Belediye binasında bulunan bireylerin bulundukları ortamın özelliklerine göre semptomların değerlendirilmesi (devamı). Binada her gün Sayı Kişi sayısı/m 2 geçirilen süre/saat Küf-maya sayısı Bakteri sayısı Değişkenler n % X ± SD X ± SD X ± SD X ± SD Kontak lens Her zaman ± 9.1 F= ± 0.0 F= ± 24.0 F= ± 33.9 F= kullanmada Sıkça ± 1.5 p= ± 0.7 p= ± 32.3 p= 0.013* ± 26.5 p= problemlerin Bazen ± ± ± ± 54.0 Hiçbir zaman ± ± ± ± 60.3 Öğleden sonra ± ± ± ± 95.9 Baş ağrısı Her zaman ± 6.8 F= ± 0.0 F= ± 16.2 F= ± F= Sıkça ± 5.5 p= ± 2.5 p= ± 26.6 p= ± 47.2 p= Bazen ± ± ± ± 61.6 Hiçbir zaman ± ± ± ± 61.0 Öğleden sonra ± ± ± ± 28.3 * p<0.05. rinde saptanan toplam bakteri sayısı daha fazla bulunmuştur (p< 0.05). Havalandırması çok az olan ofislerdeki kişi sayısı fazla, havalandırması oldukça iyi ve yeterli olan ofislerdeki kişi sayısının daha az olduğu gözlemlenmiştir (p= 0.000). Kontak lens kullanımında daha çok öğleden sonraları problem yaşadığını bildirenlerin bulundukları ortamlarda, problemi hiçbir zaman olmayanların bulundukları ortama göre saptanan küf-maya sayısının daha fazla olduğu saptanmıştır (p< 0.05). Menstrüel problemleri sıkça ve daha çok öğleden sonra olan kişilerin çalıştığı oda atmosferinde üreyen toplam bakteri sayısının normal olan şahıslara göre daha fazla olduğu izlenmiştir (p< 0.05). Ofis alanlarındaki ışığı yeterli ve oldukça iyi olarak değerlendirenlerin bulundukları ortamda metrekareye düşen kişi sayısının az olduğu saptanmıştır (p= 0.04). Ortamdaki kişi sayısı arttıkça kişilerde uyuşukluk şikayetlerinde anlamlı bir artış olduğu saptanmıştır (p= 0.019). Ortamdaki küf-maya sayısında artış oldukça her zaman uyuşukluk durumu ile karşılaşan kişi sayısında artış olduğu gözlenmektedir. Ortamdaki küf-maya sayısı arttıkça burundaki tıkanıklık yakınması artmaktadır (p< 0.025). Yorgunluk, bitkinlik hissi çalışanların %9.1 inde daha çok öğleden sonra, %56.8 inde bazen görülmekte, 15.3 ünde ise hiçbir zaman görülmemektedir. Yorgunluk, bitkinlik hissi daha çok öğleden sonra olanlarda, sıkça olanlara göre metrekareye düşen kişi sayısı daha fazladır (p= 0.009). TARTIŞMA HBS ofis, apartman, bakım evi ve okul gibi toplu yaşanılan ortamlarda daha yaygın olarak görülür [3,15]. Ortaya çıkan problemlerde nedensonuç ilişkisi net değildir [2-4,11,15,16]. HBS olgusunu yaşatan hasta binaları düzenlemek, diğer bir tanımlamayla tedavi etmek ve dolayısıyla da sağlıklı yaşanabilir ortamlar yaratmak mümkündür [17,18]. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) nün çeşitli zamanlarda yayınladığı raporlarına göre, günümüz 61

7 Tablo 2. Bina özelliklerine göre çevre şartlarının binada yaşayan kişiler tarafından değerlendirilmesi. m 2 ye düşen Binada her gün Sayı kişi sayısı geçirilen süre/saat Küf-maya sayısı Bakteri sayısı Değişkenler n % X ± SD X ± SD X ± SD X ± SD Isı Yok ± 5.4 F= ± 0.0 F= ± 19.3 F= ± 55.1 F= Çok az ± 1.5 p= 0.013* 8.0 ± 0.3 p= ± 24.5 p= ± 91.8 p= 0.029* Biraz ± ± ± ± 57.8 Oldukça ± ± ± ± 57.8 Yeterince ± ± ± ± 54.2 Havalandırma Yok ± 6.7 F= ± 2.9 F= ± 26.5 F= ± 61.4 F= Çok az ± 4.4 p= 0.019* 7.8 ± 1.4 p= ± 27.6 p= ± 74.6 p= Biraz ± ± ± ± 65.6 Oldukça ± ± ± ± 39.5 Yeterince ± ± ± ± 57.6 Nem Yok ± 6.7 F= ± 1.8 F= ± 25.6 F= ± 57.2 F= Çok az ± 5.9 p= ± 1.3 p= ± 27.1 p= ± 41.2 p= Biraz ± ± ± ± 71.2 Oldukça ± ± ± ± 69.6 Yeterince ± ± ± ± 55.3 Işık Yok ± 7.7 F= ± 0.3 F= ± 29.9 F= ± 53.6 F= Çok az ± 6.4 p= ± 3.2 p= ± 28.6 p= ± 41.6 p= Biraz ± ± ± ± 89.1 Oldukça ± ± ± ± 53.9 Yeterince ± ± ± ± 54.9 Gürültü Yok ± 6.9 F= ± 2.8 F= ± 33.8 F= ± 38.0 F= Çok az ± 8.5 p= 0.018* 8.0 ± 0.5 p= 0.000* 29.8 ± 19.4 p= ± 84.3 p= Biraz ± ± ± ± 69.3 Oldukça ± ± ± ± 52.7 Yeterince ± ± ± ± 50.1 * p<

8 insanı zamanının ortalama %70 ini iş, %20 sini ev ortamında olmak üzere yaklaşık %90 ını kapalı mekanlarda geçirmektedir. Yine DSÖ nün 1989 yılında yayınladığı yıllık raporunda yeni inşa ya da restore edilmiş binaların dahi %30 unda HBS olgularına rastlandığı belirtilmektedir [19]. Ayrıca, Amerikan Çevre Koruma Bakanlığı (EPA) 1987 yılından itibaren hazırladığı program ve bütçesinde HBS yi mücadele edilmesi gereken en önemli 10 sağlık problemi sıralamasında dördüncü sıraya yerleştirmiştir [20]. Herhangi bir çalışma ortamına ait fiziksel şartları olumsuz yönde etkileyen faktörlerden bir ya da birkaçından dolayı kişilerde rahatsızlık oluşması ve/veya bu faktörlerin bir şekilde stres yaratması sonucu işe gitme ya da ortamda bulunma isteğinin kalkması ile başlayan ve birtakım klinik tabloları beraberinde getiren HBS için Hicks, 1984 yılında Sıkıcı Bina Sendromu tanımlamasını yapmıştır [8]. Çalışmamızda belediye binasında görev yapmakta olan 218 çalışanın bildirdiğine göre çalışma süresinin ya da binalarda geçirilen sürenin zaman zaman 16 saate ulaşması ve gereğinden fazla aynı kapalı ortamda kalınmaktan ötürü ortamın kişilerde çoğunlukla bıkkınlık, yorgunluk hissi yarattığı anlaşılmaktadır. Binada yaşayanların hissettiği ya da diğer bir tanımlamayla algıladığı ortam ısısı oldukça izafi bir veri olmakla birlikte kişilerin iş performansı ile tutum ve motivasyonlarını doğrudan etkileyen bir faktör olarak bilinmektedir [6,21]. Bu çalışmada çalışanların %48.5 i bulundukları kapalı ortamın ısısını yeterli, %29 u oldukça iyi, %7.1 i ise düşük bulduklarını bildirmişlerdir. Buradaki %7.1 lik kitlenin verdiği cevaba dayalı olarak sebeplerin sorgulanması, konuya çözüm getirmek adına oldukça büyük önem taşımaktadır. Çünkü çalışılan alanın fiziksel şartlarının ortaya konulması istenilmeyen rahatsız edici faktörlerin ortadan kaldırılması için bir ışık tutacaktır. HBS şikayetleri çoğunlukla eklemlerde iltihaplanmalar, aşırı yorgunluk ve halsizlik, gribal infeksiyonlar, migren ve sinüzite bağlı baş ağrıları, çeşitli allerjiler, göz kenarlarında kızarıklıklar, ciltte, ağız-burunda aşırı kuruma şeklinde kendini göstermektedir [11,22]. Binada yaşayanların %14.5 i ciltte kuruluk hissinin sıkça görüldüğünü belirtmişlerdir. Burunda tıkanıklık yakınması her zaman olanlar nüfusun %4.8 ini, sık sık olanlar %16.8 ini, ara sıra olanlar ise %49.7 sini oluşturmaktadır. Bu ve diğer istatistiksel veriler ile ülkemizde allerji prevalansı karşılaştırıldığındaki bu sayının %15-20 civarında olduğu göz önüne alınacak olursa, kişilerin şahsi yakınmalarının sonuçları doğrular nitelikte olduğu anlaşılmaktadır. Binaların hastalanmasının oldukça fazla çeşitli ve farklı nedenleri vardır [3-5,15,23]. Havalandırma sistemlerindeki bozukluklar, ortamda yaşanılan gürültü, ısı, ışık ile çalışanların çeşitli nedenlere dayalı stresi ve bunu hazırlayan faktörler ile ortamdaki mikroorganizmalar havayı kirleterek kişilerin sağlığını bozmaktadır [5,10,12,15,23,24]. Hasta binalar çalışanların sağlığını olumsuz yönde etkilediği gibi, çalışanların iş başarılarını ve performanslarını da olumsuz yönde etkilemektedir [18,25,26]. Çalışma alanındaki kişi sayısı arttıkça kişilerde baş ağrısı semptomlarında artış olduğu görülmektedir. Ofis alanlarındaki ışığı yeterli ve oldukça iyi olarak değerlendirenlerde metrekareye düşen kişi sayısı azdır. Ortamdaki kişi sayısı arttıkça uyuşukluk şikayetlerinde anlamlı bir artış izlenmektedir. Yorgunluk, bitkinlik hissi çalışanların %9.1 inde daha çok öğleden sonra, %56.8 inde bazen görülmekte, 15.3 ünde ise hiçbir zaman görülmemektedir. Çevre ısısı çok az olan ofislerde toplam bakteri sayısının fazla bulunmuş olması normal ve düzenli havalandırma ve ısıtmanın olmadığı yerlerde mikrobiyal gelişimlerin arttığı görüşünü desteklemiş bulunmaktadır. Ayrıca, yorgunluk, bitkinlik hissi daha çok öğleden sonra olanlarda, sıkça olanlara göre metrekareye düşen kişi sayısının daha fazla olması beklenen bir sonuçtur. Bulunduğu coğrafi konumdan doğrudan etkilenen binaların kullanım şekil ve amaçları ile iç mimari planlamasının yanı sıra iç ve dış dekorasyonunda kullanılan malzemelerin nitelikleri ve ayrıca binanın eşya/mal/malzeme yükü ile iç hacme oranla ortamda bulunan kişi ve binaya giren, çıkan kişi sayısı, iç ortam atmosferinin kalitesini doğrudan etkileyen faktörler olarak gösterilmektedir [4,5,15,17,27,28]. Binanın özellikleri, içerisinde bulunduğu coğrafi-iklimsel (jeo-klimatik) faktörlere uyum göstermelidir [5,17]. Binanın sağlığı onun yapı özelliği kadar, amacına uygun olarak kullanımına da bağlıdır [4,15,28]. İkamet amacıyla inşa edilen bir binanın ofis, depo, klinik, dershane vb. bir iş alanı olarak diğer amaçlarla kullanımı binanın doğasına aykırı olmaktadır. Bir binanın gerek dış çevreden gerekse iç ortamdan 63

9 kaynaklanan çeşitli ve karmaşık bir dizi kirletici tarafından sarılması ve bu kirliliğin binaya yerleşmesi sonucu bina hastalanır [8,21,25,26, 29,30]. Hastalanan bir yapı içerisinde bulunulması, çalışılması ve/veya yaşanılmasından ötürü kişi/kişiler olumsuz yönde etkilenmektedir [1-6,8,16,21,23,25,28-31]. HBS nin başlıca etkenleri arasında uçucu organik bileşikler, atık gazlar, egzoz vb., hava kaynaklı kirleticiler, havalandırma, ısıtma, soğutma ve iklimleyici sistemleri, solunan havanın kalitesi ve stres sayılabilir [10,13,23,24,29,30, 32,33]. Ayrıca, HBS nin oluşumunda birinci sırayı işgal etmemekle beraber küf ve maya varlığının oldukça büyük riskler yarattığı bilinmektedir [28,31,34-36]. Çalışmamızda bu durum, ortamdaki küf-maya sayısında arttıkça, devamlı uyuşukluk durumu ile karşılaşan kişi sayında da artış olduğu şeklinde gözlemlenmektedir. Benzer şekilde ortamdaki küf-maya sayısı artıkça kişilerde burunda tıkanıklık yakınmasının arttığı anlaşılmaktadır. Kontak lens kullanımında daha çok öğleden sonraları problemi olanlarda, hiçbir zaman kontak lens kullanımında problemi olmayanlara göre ortamda saptanan küf-maya sayısı daha fazla bulunmuştur. Küflerin çalışma alında da bulunması ve kokularının algılanması başta isteksizlik olmak üzere ortamda kalınan süreye bağlı olarak çeşitli tipte allerjik reaksiyonlara neden olabilmektedir [27,31,33-35]. Yapılan çalışmalarda izlendiği üzere kadınların HBS konusunda erkeklere oranla daha kolay etkilendiği, ortamda bulunan allerjenlere karşı daha hassas oldukları vurgulanmıştır. İngiliz kriterleri menstrüel problemler ile ortam atmosferinin fiziksel kalitesi arasında bir ilişki olduğunu bildirmiştir. Çoğunlukla da kapalı alan atmosferinden kaynaklanan olumsuz faktörlerin kadınları daha çok öğleden sonraları etkilediğini göstermektedir [14,37]. Yapmış olduğumuz çalışmada menstrüel problemler ile ortam atmosferi arasında ilişkileri sıkça ve daha çok öğleden sonra olan kadınların çalıştığı oda atmosferinde üreyen toplam bakteri sayısının bu tip problemleri olmayanlara göre daha fazla olduğu saptanmıştır. Bina ile ilişkili olarak ortaya çıkan olası semptomlar ve klinik hastalık tabloları arasında allerji, astım, aşırı isteksizlik/yorgunluk hali, baş ağrısı, baş dönmesi/sersemleme/göz kararması, boğaz problemleri, burun problemleri, deri-cilt problemleri, gecikmiş tip aşırı duyarlılık pnömoniti = ekzojen allerjik alveolit (EAA), göğüs infeksiyonları, göz problemleri, hırıltılı soluma, histeri, HBS, influenza, mide bulantısı, nemlendirici ateşi, öksürük, soğuk algınlığı, solunum güçlüğü, solunum infeksiyonları yer almaktadır. Dikkatlice, sayılan semptomlar incelendiğinde ortaya çıkan bu klinik olgu ya da tabloların birbirleri ile bağlantılarının olmadığı izlenimi doğmaktadır. Çalışmamızda baş ağrısı yakınması daha çok öğleden sonra olanlar binadaki çalışanların %4.6 sını oluştururken, bu sorunu ara sıra yaşadığını bildirenler çalışanların %59.5 i gibi önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Ara sırada olsa bu durumun ortaya çıkması ve neredeyse çalışanların 2/3 ü gibi oldukça yüksek sayılan bir kitlenin bu sorunu yaşıyor olması nedeniyle problemin kaynağının saptanması, iş verimliliği açısından son derece önemlidir. Baş ağrısı yakınması daha çok öğleden sonraları olan kişilerin bulundukları ortamda kişi sayısının diğer alanlara göre daha fazla bulunması beklenen bir durumdur. Diğer taraftan baş ağrısı semptomları Hasta Bina Sendromu (Tip 1), Hasta Bina Sendromu (Tip 2), nemlendirici ateşi (1) grip benzeri sendromlar, (2) hassas kişilerde ortaya çıkan allerjik reaksiyonlar olarak bildirilen sağlık sorunlarından herhangi birisinin belirtisi olarak ortaya çıkmış bir klinik tablo olabilmektedir. Bu sebeptendir ki baş ağrısı çok önemli bir bulgudur. Elbette burada unutulmaması gereken bu kadar genel ve ayrıca sıklıkla rastlanan bir klinik tablonun doğrudan HBS ile ilişkilendirilmesinin asla doğru olmayacağıdır. Bu nedenledir ki mutlaka çok iyi alınmış bir anamnez ile birlikte ortam sorgulaması ve analizlerinin yapılması tavsiye edilmektedir. Ancak o zaman HBS konusunda kesin veriler elde etmek mümkün olabilecektir [14,20,23,37,38]. Elde edilmiş olan sonuçlar doğrultusunda, yapmış olduğumuz bu çalışmada saptanmış olan baş ağrısı şikayetlerini HBS açısından değerlendirdiğimizde; kişilerin çalışma ortamlarına bağlı birtakım fiziksel yetersizliklerin, örneğin; gürültü, iç ortam atmosferine ait temiz hava döngüsünün yeterli sıklıkta olmayışı, yetersiz ısı vb. ile kişilerin kendi bildirmiş oldukları birtakım çevreye ait olumsuz faktörlerin, olguları tetiklediği düşüncesi doğmuştur. Belediye binasında çalışanların %46.3 ü yaşadıkları ortamı oldukça gürültülü bulmuşlar- 64

10 dır. Çalışma ortamındaki 46 dba lık ses tavan limittir [19]. Yapılan ölçümlerde iç ortamdaki sesin 73.2 dba ya çıktığı saptanmıştır. Şehir gürültüsünü azaltma önlemleri mevzuatla da belirlenmiş olup, gelişmiş ülkelerde belirlenen ve uygulamada da titizlik gösterilen sınıflamaya göre iş yerlerinin de içerisinde bulunduğu bölgelerde saatleri arası gürültü 55 dba olarak belirlenmiştir. Yapılan ölçümlerde bina dışındaki gürültü faktörünün standartların üzerinde 63.1 dba olduğu görülmüştür. Açık alanlarda 80 dba lık sesin olduğu yerlerde sekiz saat süreyle bulunmanın standartlara göre sağlığa zarar vermediği bilinmektedir [39-41]. Ancak çalışma esnasında saptanan bulguların kişilerde iç ve dış ortamdan kaynaklanan bir gürültü faktörüyle karşılaştıklarını göstermektedir. Ancak buradaki gerçek sorunun, kalabalık ofis ortamından kaynaklandığı ve bu tip şikayeti olduğunu bildirenlerin beş kişinin üzerinde, çoğunlukla da 15 kişilik alan/ofislerde görev yaptıkları anlaşılmaktadır. Yüksek sesin HBS yi oluşturan diğer faktörleri etkilediği düşünülmektedir [14]. İstenilmeyen gürültü bina dışından gelebileceği gibi, binanın içerisinde çalışan alet, edevat, makine aksamından, havalandırma sisteminden, ısıtıcı-soğutucu sistemlere ait fanlardan, vızıldayan/ses çıkartan lambalardan ve elbette aşırı ve yüksek sesle konuşma şeklinde kişilerden de kaynaklanabilir. Çalışma ortamlarında geçirilen süre ortalama günlük sekiz saat civarında olmaktadır. Zaman zaman kişiler sekiz saati aşan bir zaman diliminde aynı ofiste çalıştıklarını, ortamın havasız ve sıkıcı bir hale geldiğini bildirmişlerdir. Diğer taraftan gerçek gürültü ölçümü için günlük, haftalık, aylık ve yıllık bir değerlendirme tablosunun hazırlanması gerekmekte ve kişi şikayetleriyle ilişkisi araştırılmalıdır. Yapmış olduğumuz araştırma bir kesit analizi olduğundan bütün çalışma ve sorgulamalar aynı gün içerisinde değerlendirilmiştir. Ofis alanlarının büyük ya da küçük olmasından ziyade ortamdaki kalabalığa bağlı olarak ortaya çıkan ortam havasının yoğunlaşması ve soluma sorunlarının yanı sıra gürültü faktöründeki artışın kişileri daha fazla rahatsız ettiği anlaşılmaktadır. Bina içerisinde geçirilen sürede artış oldukça gürültüden etkilenmede de artış olduğunun bildirilmesi son derece anlamlı bulunmuştur. Elde edilen sonuçlara bakıldığında ortamda tipik bir sıkıcı bina sendromunu hazırlayan faktörlerin olduğu anlaşılmaktadır. Belediye binasında yapılan çalışmada ofis alanlarındaki ışığı yeterli ya da oldukça iyi olarak değerlendirenlerin bulundukları ortamda metrekareye düşen kişi sayısının az olduğu saptanmıştır. Bilindiği gibi HBS konu içerisinde kısmen de olsa yer alan ışıklandırma tamamen strese bağlı bir faktör olarak belirmektedir [14]. Yetersiz ve zayıf bir aydınlatma ile aşırı aydınlık, gereğinden fazla beyaz ışık veren floresan lamba kullanımı ve yanı sıra parlak, ışığı yansıtan, gözü alan/kamaştıran metal ve/veya özellikle metalik renklere sahip yüzeyler, eşya ve bunların yoğunluğu ortamda bulunan kişi/kişiler üzerinde stres yaratmaktadır. Gürültü faktöründe olduğu gibi ışık da HBS nedeni olarak ortaya çıkan diğer olumsuz faktörlerin tetikleyicisi durumuna dönüşebilmektedir [8,13,14]. Bina ile ilişkili tıbbi sendromların tanımlayıcısı semptomlar oldukça çeşitlidir. Bunlar arasında bitkinlik/yorgunluk hali, baş ağrısı, burunda kuruma, gözlerde kuruma ve acı hissi, boğazda kuruma, deride kuruma ve/veya kızarıklık ve döküntüler, gözlerde sulanma/kaşıntı ve burunda akıntı, örneğin; saman nezlesinde olduğu gibi allerjik semptomlar, genel bir kırıklık hali, kaşıntı ve ağrılar, öksürük, göğüste sıkışma, solunum güçlüğü, ateş, hırıltılı soluma sayılabilmektedir [2-4,11,14,15,22,34,36]. Bu çalışmamızda değerlendirilen anket sonuçları izlendiğinde çalışanların %50 si gibi oldukça büyük ve asla göz ardı edilemeyecek bir grubun yukarıda bahsi geçen klinik tablolardan en az bir ya da birkaçından şikayeti olduğu ve/veya ortam şartlarının olumsuzluğunu dile getirdikleri anlaşılmaktadır. Çalışmanın yapılmış olduğu bina 20 yaşındadır. Bina gezildiğinde doğrudan izleyeni rahatsız eden hiçbir olumsuz faktör göze çarpmamaktadır. Binanın genelinde rahatsız edici bir koku unsuruna ya da sigara dumanı ile herhangi bir egzoz kokusuna rastlanılmamıştır. Bina dışından iç ortama gürültü/ses ulaşmamaktadır. Bina içerisinde aşırı hareketlilik yaratan bir insan döngüsü bulunmamaktadır. Hutton 2003 yılında yayımladığı makalesinde sağlıklı bir yaşam için nasıl bir bina inşa edilmesi konusunda oldukça geniş ve detaylı bilgiler vermiştir [12]. Ochmanski ve Barabasz HBS konusundaki çalışmalarında binanın hastalığının tanımlanmasında, mutlaka mikrobiyolojik yönden binalardaki odaların analizlerinin yapılması gerekliliğini bildirmişlerdir [42]. 65

11 Çalışma alanlarının çalışanlar üzerinde yarattığı bütün bu olumsuzlukların çözümü için yapılan çeşitli çalışmalarda ortam şartlarının sağlık açısından değerlendirmeleri yapılmış ve daha sağlıklı yaşam alanları yaratabilmek amacıyla öneriler getirilmeye çalışılmıştır [43-45]. İçerisinde yaşanılan rutubetli ya da diğer sağlık zararlısı faktörlerin varlığından ötürü çalışanların sağlıklarının bozulması birer iş/meslek hastalığı olarak değerlendirilmelidir, konusunda çalışmalar devam etmektedir [16,45,46]. İş ortamından kaynaklanan olumsuz faktörlerin iş stresi yarattığı bilinmektedir [6,35,47]. Elde edilen sorgulama analizlerinden de anlaşılacağı gibi çalışanlar üzerinde çalışma ortamından kaynaklanan birtakım stres yaratan faktörlerin olduğu saptanmıştır. Çalışılan binanın hastalanması ve solunan havanın sağlık zararlısı hale gelmesi ile çalışanların hastalanması konusu, sağlık hukuku açısından değerlendirilmekte ve yeni yaptırımlar için hazırlıklar sürmektedir [14,20,21]. SONUÇ Çalışılan ve/veya günün belli bir bölümünde içerisinde bulunulan herhangi bir binanın fiziksel özelliklerini bozmamak ve kapalı ortam atmosferine ait solunan havanın kalitesini sağlık koruyucu standartlara uygun seviyede tutabilmek amacıyla aşağıda bildirilen seviyelere dikkat edilmesi gerekmektedir [3,10,12-14,24,32,48-50] ; İç ortam/kapalı alan atmosferi ısısının C arasında tutulmasına, Bağıl nemin %40-70 arasında, ancak tabandan ısıtılan elektrostatik şoklama yapılmış halı kaplı binalarda bu oranın %55 ten daha fazla olmasına, Havalandırma için ihtiyaç duyulan temiz/taze hava döngüsünün, sigara içilmeyen normal bir kapalı ortamda en az 8 litre/saniye/ kişi, sigara içilen bir kapalı ortamda 16 litre/saniye/kişi, çok yoğun sigara içilen kapalı ortamda ise 25 litre/saniye/kişi olarak hesaplanmasına, İç ortam atmosferi için gereken toplam taze havanın saatte ortalama dört-altı kez değişiminin sağlanmasına, İç ortama alınan havanın hızının saniyede metre olmasına, 0.1 m/sn nin altına düşen hava akımının ortamda boğukluk/tıkanıklık yarattığı ve 0.3 m/sn nin üzerindeki akımında havada bir cereyan yaratarak kişilerde rahatsızlık yaratabileceği unutulmaksızın hava hızı ayarlarına dikkat edilmesine dolayısıyla havanın ısısını yükselterek hava hareketliliğini sağladığından ötürü 0.1 m/sn lik akımın hava hızı için tercih edilmesine, Bir çalışma ortamındaki ses/gürültü faktörü için tavan limit olan 46 dba nın aşılmamasına, gerekli hallerde uyarıcı işaretler kullanılmasına ve günlük ölçümler yapılmasına, Genel bir çalışma ortamı için ışıklandırmanın 500 lüks olmasına, Belirli aralıklarla ortam havasındaki mikrobiyolojik seviyenin tespit edilmesine dikkat edilmelidir. KAYNAKLAR 1. Schneider T. What symptoms can tell about building-related causes. Scand J Work Environ Health 2003;29: Hodgson M. Clinical diagnosis and management of building-related illness and the sick-building syndrome. Occup Med 1989;4: Hodgson MJ. Sick building syndrome. Occup Med 2000;15: Özyaral O. Hasta bina sendromu. Modern Hastane Yönetimi 2003;7: Nikic D, Stojanovic D. Sick building syndrome--a result of modern lifestyle. Srp Arh Celok Lek 2004;132: Lahtinen M, Sundman-Digert C, Reijula K. Psychosocial work environment and indoor air problems: A questionnaire as a means of problem diagnosis. Occup Environ Med 2004;61: Binder LM, Campbell KA. Medically unexplained symptoms and neuropsychological assessment. J Clin Exp Neuropsychol 2004;26: Torii S. Sick house syndrome, sick building syndrome, indoor harmful substance sensitivity. Ryoikibetsu Shokogun Shirizu 2003;31: Chang C, Gershwin ME. Indoor air quality and human health: Truth vs Mass Hysteria. Clin Rev Allergy Immunol 2004;27: Clausen G. Ventilation filters and indoor air quality: A review of research from the international centre for indoor environment and energy. Indoor Air 2004;14(Suppl 7): Engvall K, Norrby C, Norback D. Ocular, nasal, dermal and respiratory symptoms in relation to heating ventilation, energy conservation, and reconstruction of older multi-family houses. Indoor Air 2003;13: Seppanen OA, Fisk WJ. Summary of human responses to ventilation. Indoor Air 2004;14(Suppl 7): Seppanen O, Fisk WJ. Association of ventilation system type with SBS symptoms in office workers. Indoor Air 2002;12:

12 14. Sick Building Syndrome; causes, effects and control - Contents, London Hazards Centre, Interchanges Studios, Hampstead Tow Hall Centre, 213 Haverstock Hill, London NW3 4QP, UK, Özyaral O. Hasta hastane sendromu. Günaydın M, Sünbül M (editörler). 3. Sterilizasyon Dezenfeksiyon Kongresi Kongre Kitabı. Ankara: Bilimsel Tıp Yayınevi, 2003: Sofuoglu SC, Moschandreas DJ. The link between symptoms of office building occupants and in-office air pollution: The Indoor Air Pollution Index. Indoor Air 2003;13: Hutton GH. The way we build now. Arch Environ Health 2003;58: Moschandreas DJ, Sofuoglu SC. The indoor environmental index and its relationship with symptoms of office building occupants. J Air Waste Manag Assoc 2004;54: World Health Organization, Indoor Air Quality: Organic Pollutants. EURO Reports and Stadies no. 111, WHO, Copenhagen, EPA, Compendium of methods for determination of toxic organic compaunds in ambient air, United States Environmental Protection Agency, EPA/600/4-89/017, Abbritti G. Indoor environments, work and health. G Ital Med Lav Ergon 2004;26: Brasche S, Bullinger M, Schwab R ve ark. Comparison of risk factor profiles concerning self-reported skin complaints and objectively determined skin symptoms in German office workers. Indoor Air 2004;14: Reynolds SJ, Black DW, Borin SS ve ark. Indoor environmental quality in six commercial office buildings in the midwest United States. Appl Occup Environ Hyg 2001;16: Kaczmarczyk J, Melikov A, Fanger PO. Human response to personalized ventilation and mixing ventilation. Indoor Air 2004;14(Suppl 8): Chao HJ, Schwartz J, Milton DK, Burge HA. The work environment and workers' health in four large office buildings. Environ Health Perspect 2003;111: Jankowska E, Kondej D, Posniak M. Subjective evaluation of the work environment quality in offices. Med Pr 2003;54: Özyaral O. İç ve dış ortamlardaki mantar allerjenleri. Yeğenoğlu Y, Erturan Z (editörler). 3. Ulusal Mantar Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Kongresi. Türk Mikrobiol Cem Yayın No:46, 2003: Skyberg K, Skulberg KR, Eduard W ve ark. Symptoms prevalence among office employees and associations to building characteristics. Indoor Air 2003;13: Bako-Biro Z, Wargocki P, Weschler CJ, Fanger PO. Effects of pollution from personal computers on perceived air quality, SBS symptoms and productivity in offices. Indoor Air 2004;14: Glas B, Levin JO, Stenberg B ve ark. Variability of personal chemical exposure in eight office buildings in Sweden. J Expo Anal Environ Epidemiol 2004;14(Suppl 1): Wiszniewska M, Walusiak J, Gutarowska B ve ark. Moulds--occupational and environmental hazards. Med Pr 2004;55: Fang L, Wyon DP, Clausen G, Fanger PO. Impact of indoor air temperature and humidity in an office on perceived air quality, SBS symptoms and performance. Indoor Air 2004;14(Suppl 7): Takigawa T, Horike T, Ohashi Y ve ark. Were volatile organic compounds the inducing factors for subjective symptoms of employees working in newly constructed hospitals? Environ Toxicol 2004;19: Özyaral O. İnsanlığın baş belası bir küf: Stachybotrys chartarum. Hospital News Hastane Dergisi 2004;5:84,86, Cooley JD, Wong WC, Jumper CA, Straus DC. Fungi and the indoor environment: Their impact on human health. Adv Appl Microbiol 2004;55: Özyaral O. Mikotoksinlerin sağlık üzerine etkileri. Heperkan D, Dalkılıç G, Şenyuva H (editörler). Ulusal Mikotoksin Sempozyumu Kitabı. İstanbul: SİNGER, 2003: Preziosi P, Czernichow S, Gehanno P, Hercberg S. Workplace air-conditioning and health services attendance among French middle-aged women: A prospective cohort study. Int J Epidemiol 2004;33: Reijula K, Sundman-Digert C. Assessment of indoor air problems at work with a questionnaire. Occup Environ Med 2004;61: WHO: Noise. Environmental Health Criteria 12, İşçi sağlığı ve iş güvenliği tüzüğü tarih ve sayılı resmi gazete. 41. HES: Noise construction industry advisory commity. Cons: Sheet no: 3, 50 M 9/88, Ochmanski W, Barabasz W. Microbiological theat from buildings and rooms and its influence on human health (sick building syndrome). Przegl Lek 2000;57: Özyaral O. İlaç endüstrisinde çalışma alanlarının çalışanlar üzerindeki olası olumsuz etkileri. VII. Türkiye Eczacılık Kongresi Özet Kitabı. İstanbul: İstanbul Eczacılar Odası, 2003: Weschler CJ. Chemical reactions among indoor pollutants: What we ve learned in the new millennium. Indoor Air 2004;14(Suppl 7): Reijula K. Moisture-problem buildings with molds causing work-related diseases. Adv Appl Microbiol 2004;55: Wittczak T, Walusiak J, Palczynski C. Sick building syndrome --a new problem of occupational medicine. Med Pr 2001;52: Crawford JO. Bolas SM. Sick building syndrome work factors and occupational stress. Scand J Work Environ Health 1996;22: ASHRAE. Ventilation for acceptable indoor air quality. Atlanta: ASHRAE (ASHRAE Standart ) CEN. Ventilation for buildings-desingn criteria for the indoor environment. Brussels: Erorean Committee for Standardization (CEN CR 1752); ECA. Guidelines for ventilation requirements in buildings. Commission of the European Communities, Report no. 11,