Ekim 2010, İstanbul İstanbul Sanayi Odası Yayınları: 2010/18 ISBN (BASILI) ISBN (ELEKTRONİK) Sertifika No: 19176

Transkript

1

2 Bu kitapçık Avrupa Komisyonu tarafından desteklenen Avrupa İşletmeler Ağı İstanbul Merkezi faaliyetleri çerçevesinde Eurohorizons Danışmanlık firmasına hazırlatılmıştır. Bu broşürde yer alan bilgiler firmaları bilgilendirme amacıyla derlenmiş olup, Avrupa Komisyonu ve İstanbul Sanayi Odası nın görüşlerini yansıtmaz. Ekim 2010, İstanbul İstanbul Sanayi Odası Yayınları: 2010/18 ISBN (BASILI) ISBN (ELEKTRONİK) Sertifika No: Avrupa İşletmeler Ağı İstanbul Merkezi İstanbul Sanayi Odası Meşrutiyet Cad. No: Tepebaşı İstanbul Tel: Faks: Kapak ve iç sayfa grafik tasarım Kertenkele Karanfil Caddesi Mor Karanfil Sokak No: 6 Levent İstanbul Tel: Faks: Baskı Umur Basım ve Kırtasiye San. ve Tic. A.Ş. Esenşehir Mah. Dudulu OSB, 2. Cad. No: Ümraniye / İstanbul Tel:

3 AVRUPA BİRLİĞİ NE UYUM SÜRECİNDE SEKTÖR REHBERLERİ ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SANAYİİ Bu çalışma Avrupa İşletmeler Ağı Projesi kapsamında İstanbul Sanayi Odası için Eurohorizons Danışmanlık tarafından hazırlanmıştır. Ekim 2010

4

5 İstanbul Sanayi Odası olarak Türkiye nin Avrupa Birliği ne uyum sürecinde KOBİ lerin öncelikli olarak desteklenmesi gerektiği düşüncesindeyiz. Odamız bünyesinde faaliyet gösteren Avrupa İşletmeler Ağı İstanbul Merkezi, çalışmalarını, KOBİ lerimizi AB mevzuatına uyum kapsamında üretim süreçlerini etkileyebilecek değişiklikler konusunda bilgilendirme amacıyla yürütmektedir. ÖNSÖZ 05 Bu çerçevede, Avrupa İşletmeler Ağı İstanbul Merkezimizin, Avrupa Birliği ne Uyum Sürecinde Sektör Rehberleri başlığı altında hazırladığı kitapçıklar, firmalarımıza tüm AB mevzuatını anlatmaktan çok, doğru bilgiye ulaşmalarında ve Türkiye nin AB ye uyum sürecinde kaydettiği aşamaları takip edebilmelerinde bir kaynak olma amacını taşımaktadır. Avrupa İşletmeler Ağı İstanbul Merkezimizin internet sitesinde de ( yayınlanacak ve düzenli olarak güncellenecek olan yayınlarımız, özellikle Avrupa Birliği nde ve Türkiye de gerçekleştirilen, sektöre ilişkin mevzuat değişikliklerinin takibinde firmalarımıza yol gösterecektir. Sektörel rehberlerimizden Elektrikli ve Elektronik Ürünler Sanayii kitapçığımızı firmalarımızın bilgisine sunuyor ve AB ye uyum sürecinde yürüttükleri çalışmalarında faydalı olmasını diliyoruz. C. Tanıl KÜÇÜK Yönetim Kurulu Başkanı İstanbul Sanayi Odası

6 İÇİNDEKİLER 06 I. AB DE VE TÜRKİYE DE ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜ 1.ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER NASIL TANIMLANIYOR? 2.SEKTÖRÜN AVRUPA DAKİ YERİ NEDİR? 3.SEKTÖRÜN TÜRKİYE DEKİ YERİ NEDİR? II. AB MÜKTESEBATINDA ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜ 4.SEKTÖR AB MÜKTESEBATININ HANGİ BAŞLIKLARI ALTINDA DÜZENLENİYOR? 5.HANGİ AB DÜZENLEMELERİ BAĞLAYICI? II.1. ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLERİN ÜRETİM VE PİYASAYA SÜRÜLME KOŞULLARI 6.ELEKTRİKLİ EKİPMANLARA İLİŞKİN YÜKÜMLÜLÜKLER NELER? 7.ÜRETİCİLER YÜKÜMLÜLÜKLERİNİ NASIL YERİNE GETİRİYOR? 8. CE İŞARETİNİN TAŞIMASI GEREKEN ÖZELLİKLER NELER? 9.İŞLETMELER ELEKTROMANYETİK UYUM KONUSUNDA HANGİ YÜKÜMLÜLÜKLERE TÂBİ? 10.TÜRKİYE ELEKTRİKLİ EKİPMANLARA İLİŞKİN TEMEL AB MEVZUATINA UYUMLU MU? 11.ÜRÜNLERİN PİYASAYA SÜRÜLMESİNE İLİŞKİN YENİ YASAL ÇERÇEVE NE GETİRİYOR? II.2. ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜNDE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI 12.SEKTÖR FİKRİ MÜLKİYET İHLALLERİNDEN NASIL ETKİLENİYOR? 13.AB FİKRİ MÜLKİYET HAKLARINI NASIL KORUYOR? 14.TÜRKİYE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARININ KORUNMASINDA AB İLE UYUMLU MU? II.3. ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜNÜN ÇEVRESEL YÜKÜMLÜLÜKLERİ II.3.1.ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK EŞYA ATIKLARI 15.AB ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK EŞYA ATIKLARINI NASIL DÜZENLİYOR? 16.ATIK ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK EŞYA DİREKTİFİ HANGİ ÜRÜNLERİ KAPSIYOR? 17.ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK EŞYALARA İLİŞKİN TASARIM YÜKÜMLÜLÜKLERİ NELER? 18. ATIKLARIN NASIL TOPLANMASI GEREKİYOR? 19.TOPLANMASI GEREKEN ATIK MİKTARI BELLİ Mİ? 20.TOPLANAN ATIKLAR NASIL İŞLENİYOR? 21.İŞLEME TESİSLERİ NASIL YETKİLENDİRİLİYOR? 22.ATIKLAR ÜLKE DIŞINDA İŞLENEBİLİYOR MU? 23.ATIKLAR NASIL GERİ KAZANILIYOR? 24.GERİ KAZANIM HEDEFLERİ NASIL HESAPLANIYOR? 25.ATIKLARIN MALİYETİNİ KİM ÜSTLENİYOR? 26.TÜKETİCİLER SİSTEME NASIL DAHİL OLUYOR? 27.İŞLEME TESİSLERİ TESLİM ALDIKLARI ÜRÜN HAKKINDA NASIL BİLGİLENDİRİLİYOR?

7 28.ATIK ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK EŞYA DİREKTİFİ NEDEN YENİLENİYOR? 29.YENİ DİREKTİF TEKLİFİ NE GİBİ DEĞİŞİKLİKLER İÇERİYOR? 30.TÜRKİYE ELEKTRİKLİ-ELEKTRONİK EŞYA ATIKLARINA İLİŞKİN AB MEVZUATI İLE UYUMLU MU? 31.ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK EŞYALARDA TEHLİKELİ MADDE KULLANIMI NASIL SINIRLANDIRILIYOR? 32.TEHLİKELİ MADDE KULLANIMINI SINIRLANDIRAN DİREKTİF NEDEN YENİLENİYOR? 33.YENİ DÜZENLEMEDE NE GİBİ DEĞİŞİKLİKLER ÖNGÖRÜLÜYOR? 34.TÜRKİYE ELEKTRİKLİ-ELEKTRONİK EŞYALARDA TEHLİKELİ MADDE KULLANIMI KONUSUNDA AB İLE UYUMLU MU? II.3.2. SEKTÖRÜN DİĞER ÇEVRESEL YÜKÜMLÜLÜKLERİ 35.REACH TÜZÜĞÜ SEKTÖRÜ NASIL ETKİLİYOR? 36.TÜRKİYE REACH TÜZÜĞÜNE UYUMLU MU? 37.ORGANİK ÇÖZÜCÜ EMİSYONU YARATAN İŞLETMELER HANGİ YÜKÜMLÜLÜKLERE TÂBİ? 38.TÜRKİYE ORGANİK ÇÖZÜCÜ EMİSYONUNA İLİŞKİN DÜZENLEMEYE UYUMLU MU? 39.ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLERDE EKO-ETİKET NASIL UYGULANIYOR? 40.EKO-ETİKET TÜRKİYE DE NE ZAMAN UYGULANACAK? 41.İŞLETMELERİN ÇEVRESEL YÖNETİM YÜKÜMLÜLÜKLERİ NELER? 42.TÜRKİYE DE EMAS NE ZAMAN UYGULANACAK? İÇİNDEKİLER 07 II.4. ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLERDE ENERJİ VERİMLİLİĞİ 43.EKO-TASARIM KONUSUNDA ÜRETİCİLERİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ NELER? 44.EV TİPİ AMPULLER EKO-TASARIM DÜZENLEMESİNDEN NASIL ETKİLENİYOR? 45.ENERJİ ETİKETLEMESİNDE ÜRETİCİLERE NE TÜR SORUMLULUKLAR GETİRİLİYOR? 46.TÜRKİYE ENERJİ İLE İLGİLİ ÜRÜNLERE YÖNELİK AB MEVZUATINA UYUMLU MU? 47.AB DE ENERGY STAR ETİKETİ NASIL UYGULANIYOR? II.5. ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜNÜN SOSYAL YÜKÜMLÜLÜKLERİ 48.AB ÇALIŞANLARIN SAĞLIK VE GÜVENLİĞİNİ NASIL KORUYOR? 49.ÇALIŞANLARIN ELEKTROMANYETİK RİSKLERDEN KORUNMASINDA İŞVERENİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ NELER? 50.TÜRKİYE AB NİN İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ MEVZUATI İLE NE KADAR UYUMLU? III. KATILIM MÜZAKELERİNDE GEÇİŞ SÜRELERİ 51.AB NİN YENİ ÜYELERİ, SEKTÖRÜ İLGİLENDİREN GEÇİŞ SÜRELERİ ALDILAR MI? EKLER EK I: ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK EŞYA KATEGORİLERİ AYRINTILI LİSTESİ KAYNAKÇA

8

9 I. AB DE VE TÜRKİYE DE ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜ ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER NASIL TANIMLANIYOR? Elektrikli ve elektronik ekipman sektörünün kapsamı, konuyu ele alan kurum, kuruluş ya da konunun ele alındığı çalışmaya göre farklılık gösterebiliyor. Bu nedenle sektöre yönelik veriler değerlendirilirken, ilgili bilgi kaynağının tam olarak hangi ürünleri kapsadığına dikkat etmek gerekiyor. Türkiye de, sektör, aşağıdaki şekilde sınıflandırılan altı ürün grubunu kapsıyor 1 : Bileşenler Tüketici ekipmanları Telekomünikasyon ekipmanları Profesyonel ve endüstriyel cihazlar Bilgisayarlar Askeri elektronik cihazlar Bu alt sektörlerden, bileşenler daha çok diğer alt sektörlerin girdi olarak kullandığı devre elemanları, resim tüpleri, bobin ve transformatörler, akustik elemanlar, elektronik röleler, baskılı devreler vb. ürünleri kapsıyor. Tüketici ekipmanları ise, televizyon, video ve ses cihazlarından, yazar kasa, elektronik tartı ve hesap makinelerine kadar birçok nihai tüketim ürününü içeriyor. Telsiz, telefon, telgraf, telefaks, uydu, anten ve haberleşme kabloları (bakır, fiber optik vb.) gibi ürünler, telekomünikasyon ekipmanları kapsamında değerlendiriliyor. Belirli meslek ve sanayi kollarında kullanılan ses ve görüntü sistemleri, statik çeviriciler, otomasyon, sinyalizasyon ve alarm cihazları, endükasyon ocakları, tıbbi cihazlar, test ve ölçü aletleri, taksimetre ve takometre gibi ürünler, profesyonel ve endüstriyel cihaz kategorisine giriyor. Bilgisayarlar ise, kendi başına ayrı bir kategori olarak değerlendiriliyor. Son olarak, askeri elektronik cihazlar, savunma sanayiinde kullanılan askeri taşıtlar (tank, helikopter, insansız hava araçları vb.), gemilerde kullanılan elektronik sistemler ya da elektronik haberleşme cihazları gibi ürünleri kapsıyor. Sektörün AB düzeyindeki temsil örgütlerinden Avrupa Mühendislik Sanayileri Derneği nin (ORGALIME) 2 yaklaşımı da, Türkiye de geçerli olan sınıflandırma ile bü- (1) Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM) ve İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi nin (IGEME) sektör raporlarındaki sınıflandırma dikkate alınmıştır. (2) 1954 yılında kurulan ORGALIME; üyesi olan 31 ulusal federasyon aracılığı ile, 21 Avrupa ülkesinde, elektrikli ve elektronik ekipman, makine mühendisliği ve metal işleme sektörlerinde faaliyet gösteren in üzerinde işletmeyi temsil etmektedir.

10 I. AB DE VE TÜRKİYE DE ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜ 10 yük ölçüde örtüşüyor. ORGALIME, elektrik-elektronik sanayiini, 29.7; 30; 31; 32 ve 33 numaralı NACE kodlarına (AB de ekonomik faaliyetlerin istatistiksel açıdan sınıflandırılması amacıyla kullanılan sistem) karşılık gelen ürünler ile sınırlandırıyor. 3 Ancak, sektör hakkında hazırlanan çeşitli raporlarda, belirli ürün grupları kapsam dışı tutulabiliyor. Örneğin, bu çalışmanın çeşitli bölümlerinde de atıfta bulunulan Avrupa Komisyonu ELECTRA Raporu, ORGALIME nin temel aldığı sınıflandırmada yer alan büro makineleri ve bilgisayarlar (30) ile belirli radyo, televizyon ve haberleşme cihazlarını (32.20 numaralı NACE koduna karşılık gelen radyo-televizyon vericileri ile telefon ve telgraf hattı teçhizatları) kapsamıyor. Sektöre ilişkin çalışmalarda, elektrikli ve elektronik ifadelerinin kullanımı konusunda da, farklı yaklaşımlara rastlamak mümkün. Bu kavramlar arasındaki farkı genel hatları ile açıklamak gerekirse; elektrikli ifadesi, elektrik akımı ile ilgili her türlü işlem, süreç ya da teçhizat için kullanılırken, elektronik ifadesinin elektrik gücü ile çalışan cihazları tanımlamak için kullanıldığı söylenebilir. Tek bir elektronik cihazın yapımında, çoğu zaman, birçok elektrikli parça kullanılıyor. Örneğin, elektronik bir cihaz olan televizyon, kısmen, elektrik akımına yardımcı olan bir dizi elektrikli bileşenden oluşuyor. Dizüstü bilgisayar ya da cep telefonu gibi elektronik cihazlar da, batarya gibi elektrikli parçalar sayesinde çalışıyor. Bununla birlikte, elektrikli ve elektronik ayrımının zorlaştığı bazı gri alanlara rastlamak da mümkün. Bu gibi örneklere, daha çok, temel işlevini gerçekleştirirken, aynı zamanda, elektrik akımı alınmasında bir araç olarak kullanılan ürünlerde rastlanıyor. Örneğin, kablodan elektrik akımı alarak ışık yayan ampuller, hem elektrikli hem de elektronik olarak tanımlanabiliyor. 2. SEKTÖRÜN AVRUPA DAKİ YERİ NEDİR? Avrupa Birliği, dünya piyasalarında, elektrikli ve elektronik ekipman üretimindeki %21 lik payı ile, Çin in (%30) hemen ardından ikinci sırada yer alıyor. Sıralamada AB yi takip eden ülkeler ise, her biri %19 luk paya sahip olan ABD ve Japonya. AB, sektörün yarattığı katma değer açısından ise, Japonya ile birlikte Çin i de geride bırakarak, ABD nin ardından ikinci sırada geliyor. 4 AB nin elektrikli ve elektronik ekipman üretiminde ilk sıraları, telekomünikasyon ekipmanları; dağıtım ve kontrol cihazları; elektronik valf, tüp ve diğer elektronik parçalar; elektrik motoru, jeneratör ve transformatörler; büro makineleri ve bilgisayar gibi ürün grupları alıyor. Sektör, kalite ve güvenilirlik açısından oldukça iyi bir konuma sahip olmasına karşın, ABD ile arasındaki rekabet gücü açığını kapatmakta oldukça zorlanıyor. AB nin, bu konuda önümüzdeki yıllarda kaydedeceği ilerlemeleri, büyük ölçüde, enerji tedariği ya da toplumsal ihtiyaçlara yönelik akıllı teknolojiler geliştirme gibi alanlara yapacağı yatırımların belirleyeceği öngörülüyor yılı toplam üretim değeri 470 milyar Euro yu bulan AB elektrik-elektronik sektörü, Avrupa da 2,9 milyon kişiye istihdam sağlıyor yılında yaşanan ekonomik resesyon nedeni ile, üretim değerinde %17 lik bir daralma kaydedilen sektörde, AB İç Pazar ındaki talep önemli ölçüde azalmış bulunuyor. Başta Çin olmak üzere, AB nin ihracat yaptığı Asya pazarlarındaki talebin görece daha iyi seviyelerde olmasına karşın, AB nin üçüncü ülkelere yaptığı ihracat ise, henüz AB içinde yaşanan talep düşüşünü telafi edecek seviyelere ulaşmış değil. Alt-sektörler bazında değerlendirildiğinde; elektrik-elektronik makine ürünleri imalatının, 2009 yılında, yaklaşık %20 oranında azaldığı görülüyor. Aynı yıl batarya, akü- (3) Söz konusu kodlar, ev aletleri (29.7); büro makineleri ve bilgisayarlar (30); elektrikli makine ve cihazlar (31); radyo, televizyon, haberleşme teçhizat ve cihazları (32); tıbbi, hassas ve optik aletler ile saatleri (33) kapsamaktadır. (4) AB nin dünya elektrikli ve elektronik ekipman üretimindeki yerine ilişkin veriler Avrupa Komisyonu nun Ekim 2009 yılında yayımladığı ELECTRA Raporu ndan alınmıştır.

11 mülator, tel, kablo ve ev aletlerinde de benzer üretim daralmaları yaşanırken, bilgisayar sektörü üretiminde, %40 gibi daha keskin bir düşüş kaydedildiği dikkat çekiyor. Bununla birlikte, AB ülkelerindeki üretim performansı, 2009 sonbaharından bu yana iyileşme gösteriyor. Sektör, 2010 yılında üretimde yaklaşık %1,5; ihracatta ise %2,5 lik bir artış yaşanmasını bekliyor. Ancak, istihdam ve yatırımlardaki daralmanın devam edeceği tahmin ediliyor. Sektör, 2010 yılında, istihdamda %2,5; sabit yatırımlarda ise %3,5 lik bir daralma yaşanacağını öngörüyor SEKTÖRÜN TÜRKİYE DEKİ YERİ NEDİR? Türkiye elektrikli ve elektronik ekipman sanayii, yılda 9,5 milyar dolar değerinde üretim gerçekleştiriyor 6 ve sektörde yaklaşık işletme faaliyet gösteriyor. Alt-sektörler bazında değerlendirildiğinde, toplam üretimin neredeyse yarısının (%45) tüketici ekipmanları tarafından karşılandığı, bunların başında da televizyonun geldiği görülüyor. Ancak, yalnızca 2008 yılı içerisinde 9,3 milyon adet televizyon üretilen ve kısa bir süre öncesine kadar Avrupa nın televizyon üretim üssü konumunda olan Türkiye, sektörün LCD ve plazma teknolojisine geçmesi ile birlikte rekabet yarışının gerisinde kaldığı için, bir süredir bu alanda ciddi pazar kayıpları yaşıyor yılları arasında, beyaz eşya sektörünün ihracat değeri %10,2 artarken; televizyon ihracatının %20 oranında düşüş kaydetmiş olması, bunun en çarpıcı göstergelerinden. Elektrikli ve elektronik ekipman sanayiinin ürün grupları arasında, tüketici ekipmanlarının ardından, sektörün toplam üretimindeki %16 lık payı ile telekomünikasyon ekipmanları geliyor. Büyük ölçüde ar-ge yatırımları sayesinde gelişen bu sektörde ön plana çıkan ürünlerin başında, telekomünikasyon kabloları geliyor. Sektöre ilişkin dış ticaret verileri, elektrik-elektronik sanayiinin son yıllardaki ihracat performansının, genel ihracat artışının altında kalmakla birlikte, giderek iyileştiğini gösteriyor. Sektörün ihracatının, yılları arasında %200 oranında artarak, 3,5 milyar dolardan 10,5 milyar dolara yükseldiği dikkat çekiyor. İhracatın başını çeken ürün grupları ise, üretimde de olduğu gibi, telekomünikasyon ve tüketici ekipmanları yılı verilerine göre, toplam ihracatı yaklaşık 6 milyar dolar olan elektrikli ve elektronik ekipman sanayiinin telekomünikasyon ekipmanı ihracatı 2,17 milyar dolar, tüketici ekipmanları ihracatı ise 2,15 milyar dolar değerinde. Sektörün en fazla ihracat yaptığı ülkelerin başında ise İngiltere, Almanya, Fransa, İtalya ve İspanya gibi AB ülkeleri geliyor. 11 I. AB DE VE TÜRKİYE DE ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜ (5) AB elektrikli ve elektronik ekipman sanayiinin 2009 yılı üretim ve istihdam rakamları, krizin etkilerine ilişkin veriler ve 2010 yılına yönelik öngörüler, Avrupa Mühendislik Sanayileri Derneği nin (ORGALIME) veri ve değerlendirmelerine dayanmaktadır. (6) Türk Elektronik Sanayicileri Derneği nin (TESİD) verilerine göre, sektörün 2008 yılı üretimi 9 milyar 507 milyon $ değerinde.

12 12 II. AB MÜKTESEBATINDA ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜ 4. SEKTÖR AB MÜKTESEBATININ HANGİ BAŞLIKLARI ALTINDA DÜZENLENİYOR? Müzakere sürecinde Türkiye, AB nin tüm hukuk sistemini aşamalı olarak benimsemek ve üyelik ile birlikte uygulamakla yükümlü. AB müktesebatı olarak adlandırılan ve yaklaşık sayfadan oluşan bu sistem; tüzük, karar ve direktif gibi düzenlemelerin yanı sıra, bunların kaynağı olan Kurucu Antlaşmaları ve Avrupa Birliği Adalet Divanı kararlarını da kapsıyor. Oldukça teknik ve karmaşık bir yapıya sahip olan AB müktesebatı, aday ülkeler ile yürütülen üyelik müzakerelerini kolaylaştırmak amacıyla, 35 ayrı başlık altında inceleniyor. Elektrik ve Elektronik sektörünü ilgilendiren tüm AB düzenlemelerinin toplandığı tek bir müktesebat başlığı bulunmuyor. Sektörü doğrudan ve dolaylı olarak etkileyen düzenlemeler, farklı müktesebat başlıkları altında dağınık bir biçimde yer alıyor. Örneğin, sektöre ilişkin spesifik kurallar getiren Alçak Gerilim Direktifi ve Elektromanyetik Uyumluluğa İlişkin Direktif, Malların Serbest Dolaşımı ; elektrikli ve elektronik eşya atıklarına, söz konusu ürünlerde kullanılan kimyasallara ve eko-etiketlere ilişkin düzenlemeler Çevre ; sektör açısından büyük önem taşıyan marka, tasarım ve buluşların korunması ile ilgili konular Fikri Mülkiyet Hukuku, elektrikli ve elektronik ürünlerde enerji verimliliğini düzenleyen hususlar Enerji, başlıkları altında ele alınıyor. AB müktesebatında, bunun yanı sıra, sektör ayrımı yapmaksızın tüm işletmeleri etkileyen yatay düzenlemeler de bulunuyor. Diğer sektörlerle birlikte elektrikli ve elektronik ürünler sanayiini de ilgilendiren bu düzenlemeler, Sosyal Politika ve İstihdam dan Şirketler Hukuku na, Vergilendirme den Rekabet e, farklı müktesebat başlıkları altında inceleniyor. 7 (7) Bu çalışmaya dahil edilen müktesebat başlıklarından Fikri Mülkiyet Hukuku Haziran 2008, Çevre Aralık 2009 tarihinde müzakereye açıldı. Malların Serbest Dolaşımı başlığı, AB nin Aralık 2006 da siyasi nedenlerle müzakereleri başlatmama kararı aldığı 8 başlık arasında yer alırken, Sosyal Politika ve İstihdam ile Enerji başlıkları henüz müzakereye açılmadı.

13 5. HANGİ AB DÜZENLEMELERİ BAĞLAYICI? AB müktesebatı; iç hukuka aktarılmaksızın tüm üye devletlerde doğrudan uygulanması gereken tüzüklerden, yasal bağlayıcılığı olmayan tebliğ, tavsiye kararı ve görüşlere kadar uzanan farklı düzenleme türleri içeren, hiyerarşik bir yapıya sahip. Bu yapıda, yasal bağlayıcılığı olan düzenlemeler, tüzük, direktif ve kararlardan oluşuyor. Tüzükler, iç hukuka aktarım gerektirmeksizin, tüm üye devletlerde kanun hükmünde kabul edilerek doğrudan uygulanıyor. Direktiflerin ise, üye devletler tarafından iç hukuka aktarılması gerekiyor. Karşılanması gereken asgari standart ve hedefleri ortaya koyan direktifler, mevzuata aktarım ve uygulama yöntemlerini üye devletlerin tercihine bırakıyor. Kararlar, yalnızca muhatap aldıkları üye devlet/devletler, gerçek veya tüzel kişiler açısından bağlayıcılık taşıyor. Tavsiye kararı, görüş ve tebliğler ise, yasal açıdan bağlayıcı olmamakla birlikte, AB nin çeşitli alanlardaki hedef, tutum ve önceliklerini ortaya koydukları ve çoğu zaman, ileride alınması planlanan yasal önlemlere zemin hazırladıkları için önem taşıyor. II.1. ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLERİN ÜRETİM VE PİYASAYA SÜRÜLME KOŞULLARI 6.ELEKTRİKLİ EKİPMANLARA İLİŞKİN YÜKÜMLÜLÜKLER NELER? Elektrikli ekipmanlara yönelik güvenlik şartları getiren Alçak Gerilim Direktifi, alternatif akım için 50 ila 1000 volt arasında, doğru akım için ise 75 ila 1500 volt arasında değişen gerilimlerde kullanılmak üzere üretilen elektrikli ekipmanları kapsıyor. Düzenleme uyarınca, söz konusu ürünler, ancak insanların, evcil hayvanların ve binaların güvenliğini tehlikeye sokmadıkları temin edildiği taktirde piyasaya sürülebiliyor. Bunun için, Direktif te belirlenen genel güvenlik koşulları ile teçhizattan ve dış etkenlerden kaynaklanabilecek tehlikelere ilişkin yükümlülüklerin karşılanması gerekiyor. Elektrik sayaçları, evde kullanılan fiş ve prizler, kargo ve yolcu taşıyan asansörlere ait elektrikli parçalar, radyo elektrik etkileşim araçları gibi ekipmanlar ise direktif kapsamına girmiyor. Düzenleme kapsamına giren ekipmanların karşılaması gereken genel güvenlik şartları şunlar: Elektrikli ekipmanların güvenli bir şekilde kullanılmasını sağlamak için ekipman üzerine (mümkün olmadığı durumlarda beraberinde bir not ile), teknik özelliklerini tanıtıcı işaretler koyulması, Ekipman ya da ambalajı üzerinde marka adı yada ticari markanın açık bir şekilde belirtilmesi, Elektrikli ekipmanlar ile parçalarının, montaj ve bağlantıların güvenli bir biçimde yapılmasını sağlayacak şekilde ve tehlikelere karşı korunmayı temin edecek genel şartlara uygun olarak üretilmesi. Elektrikli ekipmanlardan kaynaklanan tehlikelere karşı korunmak için, genel şartlara uyumun yanı sıra, aşağıdaki koşulların sağlanması gerekiyor: İnsanların ve evcil hayvanların doğrudan veya dolaylı elektrik kontağının neden olabileceği fiziksel yaralanmalardan, veya diğer zararlardan korunması, Tehlikeye neden olabilecek sıcaklıklar, ark veya radyasyon üretilmemesi, İnsanlar, evcil hayvanlar ve binaların elektrikli ekipmanların neden olduğu elektriksel olmayan tehlikelere karşı korunmaları, Yalıtımın öngörülebilen durumlara uygun olması. Dış etkilerden kaynaklanabilecek tehlikelere karşı da, yine genel şartlar ile uyumlu bir şekilde, aşağıdaki koşulların sağlanması gerekiyor: 13 II. AB MÜKTESEBATINDA ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜ

14 14 II. AB MÜKTESEBATINDA ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜ Elektrikli ekipmanların insanları, evcil hayvanları ve binaları tehlikeye atmayacak şekilde gerekli mekanik şartları karşılamaları, Mekanik olmayan etkilere karşı dayanıklı olmaları Aşırı yük şartlarında tehlike yaratmamaları. 2006/95/EC sayılı, Belirli Gerilim Sınırları Dahilinde Kullanılmak Üzere Üretilen Elektrikli Ekipmanlara İlişkin Üye Devlet Mevzuatlarının Uyumlaştırılmasına Dair Direktif 7.ÜRETİCİLER YÜKÜMLÜLÜKLERİNİ NASIL YERİNE GETİRİYOR? Alçak Gerilim Direktifi, üreticilerin temel yükümlülüklerini ortaya koymakla birlikte, bunların nasıl karşılanacağına ilişkin teknik detayları belirlemiyor. Bu durum, AB nin teknik uyumlaştırma konusundaki yeni yaklaşımının bir sonucu. Söz konusu yaklaşım, bağlayıcı düzenlemelerin bazı temel yükümlülükler ile sınırlı tutulmasını öngörüyor. Bu yükümlülükler daha çok, elde edilmesi gereken sonuçları ve önlem alınması gereken riskleri ortaya koyacak şekilde ifade ediliyor. Yükümlülüklerin karşılanması için ihtiyaç duyulan teknik çözümlerin tanımlanması ise, Avrupa Standardizasyon Kurumlarına bırakılıyor. Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN), Avrupa Elektroteknik Standardizasyon Komitesi (CENELEC) ve Avrupa Telekomünikasyon Standartları Enstitüsü nden (ETSI) oluşan bu kurumların geliştirdiği uyumlaştırılmış standartlara uygun ürünler, ilgili düzenlemedeki temel yükümlülükler ile uyumlu kabul ediliyor. Dolayısıyla, söz konusu standartları, mevzuat uyumu konusunda üreticilere yol gösteren rehberler olarak tanımlamak mümkün. Alçak Gerilim Direktifi ndeki yükümlülükleri yerine getirmesi gereken işletmeler de, Avrupa Elektroteknik Standardizasyon Komitesi (CENELEC) tarafından hazırlanan ve gönüllülük esasına dayanan uyumlaştırılmış standartları 8 kullanabiliyor. Bu standartları karşılayan elektrikli ekipmanlar, otomatik olarak, düzenlemenin getirdiği güvenlik şartları ile uyumlu sayılıyor. Uyumlaştırılmış standartların bulunmadığı durumlarda ise, Uluslararası Elektroteknik Komisyonu (IEC) tarafından hazırlanan uluslararası standartlar ya da temel yükümlülüklere uygun bir şekilde üye ülkeler tarafından hazırlanan ulusal standartlar kullanılabiliyor. CE uygunluk işaretini; ancak, direktifteki yükümlülükleri yerine getirdiği bu standartların kullanımı veya farklı prosedürler sonucu ispat edilen ürünler taşıyabiliyor. Alçak Gerilim Direktifi uyarınca, düzenleme kapsamına giren üretici ya da ithalatçıların, piyasaya sürdükleri ürünlere CE işareti iliştirmeleri ve yazılı uygunluk beyanı hazırlamaları gerekiyor. Uygunluk beyanının üretici/ ithalatçı adı ve adresi, elektrikli ekipmanın tanımı, karşıladığı uyumlaştırılmış standartlar, uygunluk beyan edilen spesifikasyonlar ve CE işaretinin iliştirildiği yılın son iki hanesi gibi bilgileri barındırması gerekiyor. Ayrıca, üretici ya da ürünü AB piyasasına süren kişi, ekipmanın tasarım, üretim ve işleyişine ilişkin teknik belgeleri hazırlayarak denetimlerde beyan etmek üzere en az on yıl süreyle saklamakla yükümlü. Kullanılan standartlar, test raporları vb. belgeleri kapsayan teknik dokümanların, ekipmanın düzenlemenin şartlarını karşıladığını kanıtlaması gerekiyor. Gerekli koşulları yerine getirmediği halde CE işareti iliştirilen ürünler yasaklanarak piyasadan kaldırılabiliyor. 2006/95/EC sayılı, Belirli Gerilim Sınırları Dahilinde Kullanılmak Üzere Üretilen Elektrikli Ekipmanlara İlişkin Üye Devlet Mevzuatlarının Uyumlaştırılmasına Dair Direktif (8) Alçak Gerilim Direktifi kapsamında Avrupa Elektroteknik Standardizasyon Komitesi nin (CENELEC) hazırladığı uyumlaştırılmış standartlar:

15 8. CE İŞARETİNİN TAŞIMASI GEREKEN ÖZELLİKLER NELER? CE işaretinin, Şekil-1 deki biçimde düzenlenmesi, işaret, küçültüldüğü veya büyütüldüğü takdirde, bunun şekildeki oranlar doğrultusunda yapılması gerekiyor. 5 mm den az olmamak şartı ile, harflerin dikey boyutları aynı olacak şekilde hazırlanan CE işaretinin altında ise, üretim kontrol aşamasında rol oynayan onaylanmış kuruluşun tescil numarasının belirtilmesi gerekiyor. Ayrıca, işaret ile birlikte, imalatçının adı veya tanıtıcı markası, işaretin iliştirildiği yılın son iki rakamı ve uygun olması halinde, AT uygunluk sertifika numarası ve teknik spesifikasyonlara dayanarak malzemenin özelliklerini tanımlayan ifadelere de yer vermek gerekiyor. CE işareti Şekil 1 9.İŞLETMELER ELEKTROMANYETİK UYUM KONUSUNDA HANGİ YÜKÜMLÜLÜKLERE TÂBİ? Elektrikli ve elektronik cihaz ve donanımların birbirlerinin işleyişini olumsuz etkilemelerini önlemeyi hedefleyen Elektromanyetik Uyumluluk Direktifi, elektrikli ve elektronik ekipmanları elektromanyetik bozulmaya karşı koruyarak, ürünlerin İç Pazar da serbest dolaşımını garanti ediyor. Elektrikli ve elektronik ekipmanlara, elektromanyetik ortamları ile uyumlu olma zorunluluğu getiren düzenleme, ekipmanların tasarım ve üretimlerine ilişkin temel yükümlülükleri belirliyor. Bazı ürünler, fiziksel özelliklerine bağlı nedenlerden dolayı düzenleme kapsamına girmiyor. Bunların başında; radyo ve telekomünikasyon ekipmanları ile diğer ekipmanların gerektiği gibi çalışmasını sağlayacak seviyenin üzerinde elektromanyetik emisyon yayma kapasitesi olmayan ürünler geliyor. Bunun yanı sıra, kendi normal kullanımı sonucunda ortaya çıkan elektromanyetik bozulma ortamında, kabul edilemez bir performans kaybı yaşamadan çalışmaya devam eden ekipmanlar da, kapsam dışı tutuluyor. Düzenleme kapsamına giren ekipmanların karşılamaları gereken temel yükümlülüklerin başında, koruma şartları geliyor. Buna göre ekipmanların, aşağıdaki koşulları yerine getirecek şekilde, en son teknolojiye göre tasarlanmaları ve üretilmeleri gerekiyor: Oluşan elektromanyetik bozulmanın, telsiz ve telekomünikasyon ekipmanları ya da diğer ekipmanların, tasarlandıkları şekilde çalışmalarına engel olmayacak seviyede olması, Ekipmanın, kendi normal kullanımı sonucunda oluşması beklenen elektromanyetik bozulmaya karşı sahip olduğu bağışıklığın, kullanımında kabul edilemez bir performans kaybına yol açmadan çalışmasını sağlayacak seviyede olması. Sabit tesisatlara ilişkin özel şartlar ise, bu tesisatların, iyi mühendislik uygulamaları kullanılarak, aksamlarının kullanımı ile ilgili bilgiler doğrultusunda, koruma şartlarını karşılayacak şekilde kurulmasını gerektiriyor. Söz konusu iyi mühendislik uygulamalarının belgelenmesi ve bu belgelerin, sabit tesisat çalıştığı sürece, sorumlu kişiler tarafından ulusal yetkili kurumların denetimi için hazır bulundurulması gerekiyor. AB nin teknik standardizasyon konusundaki yeni yaklaşımı doğrultusunda, Alçak Gerilim Direktifi nde olduğu gibi, bu 15 II. AB MÜKTESEBATINDA ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜ

16 II. AB MÜKTESEBATINDA ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜ 16 direktif de yalnızca elektromanyetik uyumluluk konusunda karşılanması gereken temel koşulları ortaya koyuyor. Üreticilerin çoğu, bu koşulları, uyumlaştırılmış standartları 9 kullanarak yerine getiriyor. Üreticilerin, bu yükümlülükleri karşıladıklarını başka yöntemlerle ispatlamaları da mümkün. Ancak, uyumlaştırılmış standartların kullanımı, otomatik olarak ürünün düzenleme ile uyumlu kabul edilmesini sağladığından, üreticiler açısından en pratik çözüm olarak değerlendiriliyor. Düzenleme, temel yükümlülüklere uygunluğun değerlendirilmesi işlemlerinde, cihazlar ve sabit tesisatlar (elektrik dağıtım ağı, telekomünikasyon şebekeleri vb.) için farklı yöntemler izliyor. Cihazlar için direktife uygunluğun değerlendirilmesi üreticiye bırakılıyor. Üretici, Alçak Gerilim Direktifi nde olduğu gibi, gerekli koşulları sağladığını teknik dosya ve yazılı uygunluk beyanı hazırlayarak kanıtlıyor. Cihaz üreticileri ayrıca, onaylanmış kurumlardan temel yükümlülükleri karşıladıklarını kanıtlayan belge verilmesini talep edebiliyor. Gerekli koşulları sağlayan cihazlara üretici tarafından CE işareti iliştiriliyor ve cihazlar bu sayede piyasaya sürülebiliyor. Usülsüz şekilde CE işareti iliştirilen ürünler, yasaklanarak piyasadan çekilebiliyor. Söz konusu uygunluk değerlendirmesi prosedürü sabit tesisatlar için geçerli değil. Bu tesisatlar için CE işareti taşıma zorunluluğu da bulunmuyor. Bunun yerine, temel yükümlülüklerde belirtildiği gibi, tesisatın iyi mühendislik uygulamalarına göre üretildiğini kanıtlayan belgelerin hazırlanması gerekiyor. Sabit tesisatın direktifin getirdiği yükümlülüklere uygun olmadığının tespit edilmesi halinde, yetkili kurum, uyumun sağlanması için gerekli önlemleri alıyor. Sabit tesisatın bir parçasını oluşturmak üzere üretilen ve başka türlü piyasaya sürülmeyen cihazlar için de uygunluk değerlendirmesi prosedürü ve CE işareti zorunluluğu bulunmuyor. Bu durumda, ekipman ile birlikte verilen dokümanların sabit tesisatı ve elektromanyetik uyumluluk özelliklerini açıklaması; cihazın tesisata takılması esnasında, tesisatın uygunluğunu bozmamak için alınması gereken önlemleri içermesi gerekiyor. Düzenleme, bunun dışında, cihazların beraberinde tip, parti ya da seri numarası gibi tanımlanmalarını sağlayacak bilgiler ile üretici/ithalatçının adı ve adresinin bulundurulması zorunluluğunu getiriyor. Üretici, aynı zamanda, cihazın koruma şartlarına uygunluğunu sağlamak amacıyla, cihaz monte edilirken, kurulurken, bakımı yapılırken ya da kullanılırken alınması gereken özel önlemler konusunda da bilgi vermekle yükümlü tutuluyor. 2004/108/EC sayılı, Elektromanyetik Uyumluluğa İlişkin Üye Devlet Mevzuatlarının Yakınlaştırılması Hakkında Direktif 10.TÜRKİYE ELEKTRİKLİ EKİPMANLARA İLİŞKİN TEMEL AB MEVZUATINA UYUMLU MU? Elektrikli ve elektronik ürünler sektöründeki teknik standartlara ilişkin Türk mevzuatı, Gümrük Birliği kapsamında, AB ye uyum sağlamış durumda. AB nin bu konudaki Alçak Gerilim ve Elektromanyetik Uyumluluk Direktifleri, 2006 tarihli Belirli Gerilim Sınırları Dahilinde Kullanılmak Üzere Tasarlanmış Elektrikli Teçhizat ile ilgili Yönetmelik ve 2007 de yürürlüğe giren Elektromanyetik Uyumluluk Yönetmeliği ile Türk mevzuatına aktarılmış bulunuyor. AB ülkelerinde olduğu gibi, Türkiye de de, bu düzenlemeler kapsamına giren ekipmanlar için geliştirilen uyumlaştırılmış Avrupa standartları, TSE aracılığı ile ulusal standardizasyon sistemine aktarılıyor. Standartları karşılayan ürünler, CE işareti taşımaya hak kazanarak piyasaya sürülebiliyor. 11.ÜRÜNLERİN PİYASAYA SÜRÜLMESİNE İLİŞKİN YENİ YASAL ÇERÇEVE NE GETİRİYOR? Alçak Gerilim ve Elektromanyetik Uyumluluk Direktiflerinin, AB de Ağustos 2008 de yürürlüğe giren ürünlerin piyasaya sürülmesine ilişkin yeni yasal (9) Elektromanyetik Uyumluluk Direktifi kapsamında CEN, Cenelec ve ETSI nin hazırladığı uyumlaştırılmış standartlar:

17 çerçeve ile uyumlaştırılması gerekiyor. Söz konusu yasal çerçeve, ürünlerin piyasaya sürülmesine ilişkin ortak çerçeveyi oluşturan bir Karar içeriyor. 10 Teknik uyum gerektiren AB mevzuatının çeşitli sektörlerde yarattığı sorunları gidermek amacıyla hazırlanan yasal çerçeve, piyasa gözetimi ve uygunluk değerlendirmesine ilişkin kuralları iyileştiriyor. Söz konusu Karar, ürünlerin temel yükümlülüklere uygunluğunu temin eden uygunluk değerlendirmesi prosedürünü güçlendiriyor. Buna göre, üreticilerin hazırlamakla yükümlü oldukları teknik belgelerin, ürüne ilişkin riskler ile ilgili analiz ve değerlendirmeleri de içermesi gerekiyor. Üreticilerin hazırlamaları gereken uygunluk beyanlarında ise, ilgili tüm düzenlemelerin getirdiği yükümlülüklere uyumu tek bir yazılı beyan ile ibraz etme yükümlülüğü getiriliyor. Ayrıca söz konusu beyanda, üretici/ithalatçı adı ve adresi, elektrikli ekipmanın tanımı, kullanılan uyumlaştırılmış standartlar gibi bilgilerin yanı sıra, ürünün tanımlanmasını sağlayan numarasına da yer veriliyor. Komisyon un Direktiflerin söz konusu Karar doğrultusunda revize edilmesine ilişkin çalışmaları sürüyor. II.2. ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜNDE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI 12.SEKTÖR FİKRİ MÜLKİYET İHLALLERİNDEN NASIL ETKİLENİYOR? AB elektrikli ve elektronik eşya sanayiinin rekabet gücü, büyük ölçüde ar-ge, yenilikçilik ve kalite yatırımlarına dayanıyor. Ancak, bu yatırımların avantaja dönüştürülebilmesi için ticari marka, buluş ve endüstriyel tasarımlara ilişkin fikri mülkiyet haklarının, etkin bir şekilde korunması gerekiyor. Bu bağlamda, elektrikli ve elektronik eşya üreticilerinin fikri mülkiyet haklarına yönelik ihlaller, sektörün gelişimi önündeki en ciddi tehditlerden birini oluşturuyor. Bugün, taklit ürünler dünya ticaretinde değer cinsinden yaklaşık %5 ila %7 arasında bir paya sahip. Elektrik-elektronik sanayiinde de, elektrik sigortasından devre anahtarlarına, priz ve fişlerden şarj aletlerine, büyük ev eşyaları ve kumandalarından küçük ev aletlerine kadar birçok ürün grubu, bu tür ihlallere maruz kalıyor. Avrupa Komisyonu nun AB Gümrüklerinde Fikri Mülkiyet Hakları Uygulaması konulu raporu, AB gümrüklerinde el koyulan ürün grupları arasında, elektrikli ekipmanların, %6,7 lik bir pay ile tekstil (%55,8) ve mücevherat (%10,4) ürünlerinin ardından üçüncü sırada yer aldığına dikkat çekiyor. Raporda, AB gümrüklerinde el koyulan elektrikli ve elektronik ekipmanlar arasında, daha çok bateri, şarj aleti, saç şekillendirme makinesi ve mikser gibi ürünlere rastlandığı belirtiliyor. 13.AB FİKRİ MÜLKİYET HAKLARINI NASIL KORUYOR? AB nin fikri mülkiyet hukuku alanındaki düzenlemeleri, ticari marka; endüstriyel tasarım ve belirli buluşların korunmasına ilişkin üye devlet yasalarını AB düzeyinde uyumlaştıran ortak kurallar getiriyor. Bu kurallar daha çok marka, tasarım ya da buluş sahibine tanınması gereken haklar, bu hakların sınırları ve sağlanan yasal korumanın süresi gibi konuları düzenliyor. Bunun yanı sıra ticari marka ve tasarımların, tek bir başvuru ile tüm üye devletlerde aynı şartlar altında korunmasını sağlayan yasal düzenlemeler de bulunuyor. Patentler için benzer bir koruma sistemi getirilmesini öngören taslak Tüzüğün de, kısa vadede kabul edilerek yürürlüğe girmesi bekleniyor 11. Ayrıca, fikri mülkiyet haklarının uygulanış yöntemleri de, AB düzeyinde uyumlaştırılmış durumda 12. Tüm bu düzenlemeler, doğrudan elektrikli ve elektronik eşya sanayiine yönelik olmamakla birlikte, sektördeki fikri mülkiyet haklarının etkin bir şekilde korunması açısından büyük önem taşıyor. 17 II. AB MÜKTESEBATINDA ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜ (10) 768/2008/EC sayılı, Ürünlerin piyasaya sürülmesine ilişkin ortak bir çerçeve oluşturan Karar (11) COM(2000)412 sayılı, Topluluk Patenti ne İlişkin Tüzük Teklifi (12) 2004/48/EC sayılı, Fikri Mülkiyet Haklarının Uygulanmasına İlişkin Direktif

18 II. AB MÜKTESEBATINDA ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜ 18 AB nin fikri mülkiyet hakları ile mücadelede başvurduğu en önemli yöntemlerden biri de, Avrupalı işletmelerin yoğun ihlallere maruz kaldığı ülkelerle işbirliğinin geliştirilmesi. AB bu amaçla, Çin, Tayland, Hindistan, Endonezya ve Meksika gibi birçok ülke ile, çeşitli teknik işbirliği programları yürütüyor. AB, taklit ve korsanla mücadele konusunda, sektör spesifik birtakım girişimleri de destekliyor. Avrupa elektrikli ve elektronik ekipman sanayiinin önde gelen temsil örgütlerinden ORGALIME nin Taklitçilik Karşıtı Çalışma Kolu (Anti-Counterfeiting Task Force) tarafından, Avrupa Komisyonu nun desteği ile yürütülen çalışmalar (bilgilendirme kampanyaları, çalıştaylar, veritabanı ve sektöre yönelik rehberler hazırlanması vb.) bunun somut örneklerinden birini oluşturuyor. 207/2009/EC sayılı, Topluluk Markası Tüzüğü; 89/104/EEC sayılı, Ticari Markalar Hakkındaki Üye Devlet Yasalarının Yakınlaştırılmasına İlişkin Direktif; 6/2002/EC sayılı, Topluluk Tasarımları Tüzüğü; 98/71/EC sayılı, Tasarımlara Yönelik Yasal Koruma Direktifi; COM(2000)412 sayılı, Topluluk Patenti ne İlişkin Tüzük teklifi 14.TÜRKİYE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARININ KORUNMASINDA AB İLE UYUMLU MU? Türk mevzuatında, ticari markaların korunması, Markaların Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile düzenleniyor. İlgili AB mevzuatı ile büyük ölçüde uyumlu olan Kararname nin cezai hükümleri ise, Temmuz 2008 de, Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edildi. Mahkemenin kararı, suç ve cezaların kararnameler değil, Meclis tarafından çıkarılan yasalarla düzenlenmesi gerektiğine işaret ediyor. Kararın yol açtığı hukuki boşluk, Ocak 2009 da kabul edilen yeni bir kanun ile dolduruldu. Ancak, Avrupa Komisyonu nun 2009 yılı İlerleme Raporu, yeni kanun kabul edilene kadar geçen süre içerisinde, dava kapsamında suçlanan sanığın beraat ettiğine ve bunun, DTÖ nün Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması nın (TRIPS) ihlali anlamına geldiğine dikkat çekiyor. Bunun dışında, AB nin Topluluk Markası Tüzüğü, marka sahiplerine sağladığı koruma açısından, yalnızca üye devletleri kapsıyor. Ancak, Türkiye nin de taraf olduğu Paris Sözleşmesi gereği, Türk vatandaşları da, markalarına tek bir başvuru ile tüm AB ülkelerinde koruma sağlamak için, Topluluk Markası tescil ettirebiliyorlar. Türkiye de, buluşların korunması, Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ve ilgili uygulama yönetmeliği ile düzenleniyor. Kararname; patent verilebilecek buluşlarda olması gereken özellikleri, Kasım 2001 den beri Türkiye nin de dahil olduğu Avrupa Patent Sözleşmesi ne (EPC) uygun bir şekilde tanımlıyor. Avrupa Patent Sözleşmesi nin Türkiye de Uygulama Şeklini Gösteren Yönetmelik uyarınca, Türkiye deki buluş sahipleri de, buluşlarını sözleşmeye taraf olan Avrupa ülkelerinde yasal güvence altına almak amacıyla, doğrudan veya temsilcileri aracılığı ile Avrupa Patent Ofisi ne (EPO) başvurabiliyor. Başvuru dilekçesinde, buluşun ilgili alanda uzman bir kişinin anlayabileceği açıklıkta tarif edilmesi, patent koruması talebinin netleştirilmesi, talebin dayandığı teknik resimlere yer verilmesi ve koruma talep edilen ülke veya ülkelerin belirtilmesi gerekiyor. Halihazırda, başvuru sahibinden, koruma talebinde bulunduğu her devlet için, ayrı bir ücret ödemesi talep ediliyor. Avrupa Komisyonu nun, bu tür maliyetlerin önüne geçmek için hazırladığı AB Patent Sistemi Tüzük Teklifi nin kabul edilerek yürürlüğe girmesi halinde, Türkiye nin de yeni sistemin avantajlarından nasıl faydalanabileceği netlik kazanacak. Türkiye de tasarımların korunması ise, Endüstriyel Tasarımların Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile düzenleniyor. Kararname, sağlanan

19 korumanın kapsamı, süresi ve tasarım sahibine tanınan haklar gibi temel konularda, ilgili AB düzenlemesi ile uyumlu. Ancak, başta hukuki başvuru yolları ve yaptırımlar olmak üzere, ilgili mevzuatın her anlamda AB ile uyumlaştırılması amacıyla, konunun yeni bir yasa ile düzenlenmesi planlanıyor. Bu amaçla hazırlanan ve Şubat 2009 da TBMM Başkanlığı na sunulan kanun tasarısının kabul edilmesi halinde, uygulamada karşılaşılan sorunların da giderilmesi bekleniyor. Bunun yanı sıra Türkiye, AB nin Topluluk Tasarım Sistemi nden de faydalanabiliyor. Sistem sayesinde, Türk elektrikli ve elektronik ürün üreticileri, tek bir başvuru ile tasarımlarına AB düzeyinde yasal koruma sağlayabiliyor. Avrupa Komisyonu nun 2009 yılı İlerleme Raporu, Türkiye nin fikri mülkiyet hakları alanındaki AB müktesebatı ile uyumunun görece ileri düzeyde olduğunu belirtmekle birlikte, uygulamaya ilişkin sıkıntıların sürdüğüne dikkat çekiyor. Avrupa Komisyonu nun AB Gümrüklerinde Fikri Mülkiyet Hakları Uygulaması Raporu da, AB sınırlarında el koyulan elektrikli ekipmanların, Çin ve Hong Kong dan sonraki üçüncü kaynağının Türkiye olduğunu vurguluyor. Rapor, bu durumun, Türkiye nin Gümrük Birliği kapsamındaki yükümlülüklerinin yanı sıra, aday ülke olarak AB ile yürüttüğü üyelik müzakereleri bağlamında da ciddi bir sorun teşkil ettiğine dikkat çekiyor. AB, fikri mülkiyet ihlalleri ile mücadele konusunda Türkiye ye destek olmak için, karşılıklı bir diyalog mekanizması tesis edilmesini öneriyor. Ancak Türkiye, henüz bu öneriyi kabul etmiş değil. Söz konusu diyaloğun başlatılması, Fikri Mülkiyet Hukuku başlığında müzakerelerin kapatılabilmesi için, Türkiye nin karşılaması gereken kriterlerden birini oluşturuyor. AB ye ihraç edilen taklit ve korsan ürünlerin sayısında ciddi düşüş kaydedilmesi ve fikri mülkiyet haklarının icrasından sorumlu kurumların kapasitelerinin güçlendirilmesi de, başlığın diğer kapanış kriterleri arasında. II.3. ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜNÜN ÇEVRESEL YÜKÜMLÜLÜKLERİ II.3.1.ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK EŞYA ATIKLARI 15.AB ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK EŞYA ATIKLARINI NASIL DÜZENLİYOR? Elektrikli ve elektronik eşya atıklarının yönetimine ilişkin AB mevzuatının öncelikli hedefi, bu atıkların oluşumunu engellemek. Ancak, atık oluşumunu tamamen engellemek mümkün olmadığından, mevzuatın diğer bir hedefi de, bertaraf edilmesi gereken atık miktarını azaltmak amacıyla, atıkların yeniden kullanım, geri dönüşüm ve diğer geri kazanım 13 işlemlerinden geçirilmesini sağlamak. AB, bunu yaparken, başta işleme tesisleri olmak üzere, atık yönetim sistemlerine dahil olan tüm kesimlerin çevresel performansını iyileştirmeye de büyük önem veriyor. Bunun yanı sıra, söz konusu atıkların çevre ve insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmak amacıyla, elektrikli ve elektronik eşyalarda tehlikeli madde kullanımı da çeşitli önlemler ile sınırlandırılıyor. İlgili AB mevzuatı, iki temel düzenlemeye dayanıyor: 2002/96/EC sayılı, Atık Elektrikli ve Elektronik Eşya Direktifi (WEEE Direktifi) 2002/95/EC sayılı, Elektrikli ve Elektronik Eşyalarda Tehlikeli Madde Kullanımını Sınırlandıran Direktif (RoHS Direktifi). Diğer AB direktifleri gibi bu iki direktif de, üye devletleri, yalnızca ortaya koydukları hedefler açısından bağlıyor. Bu hedeflerin ulusal sistemlere nasıl aktarılacağı ve nasıl hayata geçirileceğinin belirlenmesi, üye devletlere bırakılıyor. Ayrıca, direktiflerin getirdiği hak ve yükümlülükler de, ilke olarak yalnızca üye devletler açısından bağlayıcı. Ancak bu, AB vatandaşları ya da AB li işletmelerin, elektrikli ve elektronik eşya atıkları yönetimi konusunda hiçbir yükümlülük üstlenmediği anlamına gelmiyor. Aksine, üye 19 II. AB MÜKTESEBATINDA ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜ (13) AB mevzuatında geri kazanım, AB nin 75/442/EEC sayılı Atık Direktifi nin ekinde listelenen çeşitli faaliyetleri ifade ediyor. Bunlar; atıkların enerji üretmek amacıyla yakıt olarak kullanılmasından kompostlanmasına, geri dönüştürülmesinden tarımsal veya ekolojik açıdan fayda sağlayacak şekilde arazide kullanılmasına kadar birçok işlemi kapsıyor. En sık başvurulan geri kazanım yöntemlerinden biri olan geri dönüşüm ; atık malzemelerin, üretim sürecinde, orijinal amacı veya başka bir amaç için yeniden işlenmesini ifade ediyor. Yeniden kullanım ise, atıkların veya atık bileşenlerinin, tekrardan, başlangıçta tasarlandıkları amaç için kullanılmalarını ifade ediyor.

20 20 II. AB MÜKTESEBATINDA ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜ devletler tarafından ilgili direktifleri uygulamak için alınan önlemler, üreticiden tüketiciye, distribütörlerden atık işleme tesislerine kadar birçok kesime belirli sorumluluklar yüklüyor. Dolayısıyla, ilgili mevzuatın sektör üzerindeki etkileri de, üye devletlerin başvurduğu uygulama yöntemlerine göre, ülkeden ülkeye farklılık gösteriyor. 2002/96/EC sayılı, Atık Elektrikli ve Elektronik Eşya Direktifi; 2002/95/EC sayılı, Elektrikli ve Elektronik Eşyalarda Tehlikeli Madde Kullanımını Sınırlandıran Direktif; 16.ATIK ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK EŞYA DİREKTİFİ HANGİ ÜRÜNLERİ KAPSIYOR? Direktif kapsamına giren elektrikli ve elektronik eşya kategorileri, düzenlemenin birinci ekinde, aşağıdaki şekilde sıralanıyor: 1. Büyük ev eşyaları 2. Küçük ev aletleri 3. Bilişim ve telekomünikasyon ekipmanları 4. Tüketici ekipmanları 5. Aydınlatma ekipmanları 6. Elektrikli ve elektronik aletler (büyük ve sabit sanayi aletleri hariç) 7. Oyuncaklar, eğlence ve spor ekipmanları 8. Tıbbî cihazlar (implante edilmiş ve enfekte ürünler dışında) 9. İzleme ve kontrol araçları 10.Otomatlar Düzenlemenin ikinci ekinde yer alan ayrı bir liste 14 ise, bu kategorilerin hangi ürünleri kapsadığına açıklık getiriyor. Ancak, bu listede yer almakla birlikte, WEEE Direktifi kapsamına girmeyen ayrı bir ekipmana, ekipmanın bir parçasını oluşturacak şekilde monte edilmiş olan elektrikli ve elektronik eşyalar düzenleme kapsamına girmiyor. Ayrıca, ülke güvenliğinin korunmasına yönelik (spesifik olarak askeri amaç taşıyan) silah, mühimmat ve savaş gereçlerinde bulunan elektrikli ve elektronik ekipmanlar da kapsam dışı tutuluyor. Üye devletler, WEEE Direktifi nin karşılığı olan ulusal düzenlemeleri kapsamında ve çevre koruma hedefleri doğrultusunda, düzenlemenin ekinde yer alan listeye farklı ürünler ekleyebiliyor. Ancak bu tür eklemelerin, başta malların serbest dolaşımı olmak üzere, temel AB ilkeleri ile çelişmemesi gerekiyor. 2002/96/EC sayılı, Atık Elektrikli ve Elektronik Eşya Direktifi 17.ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK EŞYALARA İLİŞKİN TASARIM YÜKÜMLÜLÜKLERİ NELER? WEEE Direktifi uyarınca, üye devletler, elektrikli ve elektronik eşya ve bu eşyaların parça ve malzemelerinin tasarım ve imalatının; ileride belirli işlemleri kolaylaştıracak şekilde yapılmasını teşvik etmekle yükümlü. Bu işlemler, ayrıştırma, geri kazanım ve özellikle yeniden kullanım ve geri dönüşüm faaliyetlerini kapsıyor. Elektrikli ve elektronik eşyalar üretilirken başvurulan bazı tasarım ya da imalat yöntemleri, ileride bu ürünlerin yeniden kullanılmasını engelleyebiliyor. Bu nedenle, üye devletlerin, üreticilerin bu tür yöntemlere başvurmalarını engelleyecek önlemler almaları gerekiyor. Ancak, ürünlerin yeniden kullanımını zorlaştırmalarına rağmen, güvenlik ve/veya çevre açısından büyük avantajlar taşımaları halinde, bu tür önlemlere izin verilebiliyor. 2002/96/EC sayılı, Atık Elektrikli ve Elektronik Eşya Direktifi 18. ATIKLARIN NASIL TOPLANMASI GEREKİYOR? WEEE Direktifi ne göre üye devletlerin, ayrıştırılmadan bertaraf edilen elektrikli ve elektronik eşya atığı miktarını asgari düzeye indirecek önlemler almaları gerekiyor. Atıkların ayrıştırılarak toplanmasını sağlayacak sistemler oluşturmak (14) Bakınız EK 1

21 da üye devletlerin sorumluluğunda. Düzenleme uyarınca, üye devletlerin, evsel elektrikli ve elektronik eşya atıkları 15 için aşağıdaki koşulları sağlamaları gerekiyor: Son kullanıcı ve dağıtıcıların, bu atıkları ücret ödemeksizin iade etmelerini sağlayacak sistemler tesis edilmesi; özellikle nüfus yoğunluğu dikkate alınarak, toplama tesislerinin yeterli sayıda ve erişilebilir olmasının sağlanması; Dağıtıcıların, yeni bir ürün satarken, söz konusu ürünle aynı işlevleri yerine getirmiş eşdeğer tipte elektrikli ve elektronik eşya atıklarının, kendilerine, en azından bedelsiz olarak 16 iade edilebilmesini sağlama sorumluluğunu üstlenmesi (Bu uygulamaya kıyasla, son kullanıcılar açısından atıkların iadesini zorlaştırmaması ve bedelsiz olması şartı ile, farklı iade sistemleri de uygulanabiliyor); Düzenlemenin hedefleri ile uyumlu olmak şartı ile üreticilerin de, evsel elektrikli ve elektronik eşya atıkları için münferit ve/veya toplu iade sistemleri tesis edebilmesi ve uygulayabilmesi; AB nin veya üye devletlerin sağlık-güvenlik standartları çerçevesinde, içerdiği kirleticiler nedeniyle personel açısından risk yaratan elektrikli ve elektronik eşya atıklarının iadesinin reddedilebilmesi; üye devletlerin bu tür atıkları spesifik düzenlemelere tâbi tutması. Düzenleme, evsel olmayan elektrikli ve elektronik eşya atıklarının toplanması ile ilgili sorumluluğun, üye devletler tarafından, üreticiler ya da üreticiler adına hareket eden üçüncü kişilere yüklenmesini öngörüyor. WEEE Direktifi uyarınca üye devletler, bütün olarak yeniden kullanılmadıkça, toplanan tüm elektrikli ve elektronik eşya atıklarının (evsel ya da evsel olmayan) lisanslı işleme tesislerine gönderilmesini sağlamakla yükümlü. Eşyanın yeniden kullanılacak olması halinde ise, bunun, başta işleme ve geri kazanım yükümlülükleri olmak üzere, Direktif teki hükümlerden kaçınmanın bir yolu olarak kullanılmaması gerekiyor. Ayrıca, atıkların toplanması ve gönderilmesi ile ilgili işlemlerin, ilgili eşyaların veya bileşenlerinin yeniden kullanım ve geri dönüşümlerinin optimal düzeyde gerçekleşmesini sağlayacak şekilde yürütülmesi öngörülüyor. 2002/96/EC sayılı, Atık Elektrikli ve Elektronik Eşya Direktifi 19.TOPLANMASI GEREKEN ATIK MİKTARI BELLİ Mİ? WEEE Direktifi, kişi başına yılda ortalama en az 4 kg evsel elektrikli ve elektronik eşya atığının ayrıştırılarak toplanmasını öngörüyor. 13 Şubat 2003 te yürürlüğe giren ve 13 Ağustos 2004 e kadar üye devletler tarafından kendi ulusal mevzuatlarına aktarılan Direktif in, bu yükümlülüğün hayata geçirilmesi için verdiği süre 31 Aralık 2006 da doldu. Ancak, Direktif uyarınca, 4 kg hedefinin, 31 Aralık 2008 e kadar, süreç içinde yaşanan teknik ve ekonomik gelişmeler doğrultusunda yenilenmesi gerekiyordu. Avrupa Komisyonu nun bu amaçla hazırladığı yeni Direktif teklifi, 3 Aralık 2008 de yayımlandı. Teklif ile ilgili karar alma sürecinin tamamlanması ile birlikte, üye devletlerin tâbi tutulacağı yeni hedef de belirlenmiş olacak /96/EC sayılı, Atık Elektrikli ve Elektronik Eşya Direktifi 20.TOPLANAN ATIKLAR NASIL İŞLENİYOR? AB ülkelerinde toplanan elektrikli ve elektronik eşya atıklarının, mevcut en iyi teknikler kullanılarak işlenmesi, yani gerekli arındırma, söküm, parçalama, geri kazanım veya bertaraf işlemlerine tâbi tutulması gerekiyor. WEEE Direktifi uyarınca, üye devletler, bu işlemlerin gerçekleştirilmesini sağlayacak sistemleri kurma sorumluluğunu, üreticilere ya da üreticiler adına hareket eden üçüncü kişilere yüklüyor. Üreticiler, bu yükümlülüklerini yerine getirirken, münferit 21 II. AB MÜKTESEBATINDA ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK ÜRÜNLER SEKTÖRÜ (15) Evsel elektrikli ve elektronik eşya atığı ifadesinin düzenlemedeki tanımı, evlerden gelen atıkların yanı sıra; ticari, endüstriyel, kurumsal vb. kaynaklardan gelmekle birlikte, özellikleri ve miktarı açısından evsel atıklara benzeyen elektrikli ve elektronik eşya atıklarını da kapsıyor. (16) Düzenlemede, iadenin, en azından bedelsiz olarak (at least free of charge) yapılabilmesi gerektiği belirtiliyor. Burada; iade işleminin, son kullanıcı açısından, en kötü ihtimalle hiçbir ücret ödenmeksizin veya bundan da iyi koşullar altında yapılması gerektiği ifade ediliyor. (17) Teklifin detayları ve öngörülen yeni hedefler için Bkz Soru 28;29