BEYİN DAMARLARININ HASTALIĞI

Transkript

1 DERS-7: BEYİN DAMARLARININ HASTALIĞI BEYİN İNFARKTÜSÜ, BEYİN KANAMASI, BEYİN DAMARININ TIKANMASI, FELÇ, ŞAH DAMARLARININ HASTALIĞI FELÇ Beyinin herhangi bir bölgesinin ihtiyac olan kan sunumun kesilmesidir. nme veya Beyin krizi de denmektedir. Yaklafl k 240 milyon nüfusu olan ABD (Amerika birleflik devletleri) de her 45 saniyede birileri felç olmaktad r (geçici veya kal c felç). 423

2 424 Ö RET C ve E T C ANS KLOPED fiekil Beyin içindeki damar n kan p ht s ile t kanmas sonucunda, bu damar n besledi i beyin bölgesinin ölmesi veya hasar görmesinin anlam ; kal c felç. kaynak: Damar t kanm fl ve ölmüfl beyin dokusu Beyinin ön kesiti Beyini besleyen damar n kan p ht s ile t kanmas Felcin mekanizmalar : Beyine kan götüren damarlar n kan p ht - s ile t kanmas, buna; beyin kans zl na ba l Felç denmektedir ( skemik, T kanma Felci ). Beyindeki kan damar n n çatlamas ile beyinin içerisine kan s zmas na; kanamal Felç denmektedir ( Hemorajik Felç ). fiayet, beyini besleyen kan ak m birkaç dakikadan daha uzun süre kesilirse, beyin hücreleri ölmeye bafllar ve beyinde kal c harabiyet meydana gelir. 1.B eyin Kansızl ığ ına Bağl ı (İskemik, Tıkanma Felci) Felç: En s k Felç tipidir. Damarsertli ine ba l beyindeki atardamarlar n t kanmas sonucunda meydana gelmektedir.

3 KALP DAMAR SA LI I KILAVUZU 425 Atardamar duvarlar n n içerisinde oluflan damarsertli i plaklar zamanla geliflip büyürler. S kl kla, bu plaklar n üzerinde damar n içerisini de örten ve kan n damara yap flmas n engelleyen koruyucu zar tabakas n n ( endotel denmekte) fonksiyonunun bozulmas (zamanla pla n üzerinin afl nmas veya pla n kabu unun birdenbire y rt lmas ) ile plak üstünde kan p ht s oluflur ve böylece normal kan ak m engellenir veya yavafllar ve beyinin bu bölgesinin beslenmesi bozulur. ki tip p ht vard r: 1. Beyin içerisindeki, atardamarlar n lumeninde damar sertli i pla n n üzerinde oluflan ve burada yerleflip kalan p ht s, Beyin Trombusu denmektedir. Bu p ht, beyinin kan ak m n önceleri yavafllatarak trombusun daha fazla büyümesine sebep olmakta ve sonuçta gittiçe büyüyen bu p ht atardamar tam t kayarak Felç meydana getirmektedir. 2. Beyin d fl nda bir baflka atardamarda oluflmufl P ht n n k r l p kopup da larak kan ak ma kar flarak beyine gitmesine embolizm denmektedir, bu p ht parçac klar beyini besleyen küçük atardamarlarda t - kanmaya sebep olmaktad r (Bak n z, fiekil 5-26).

4 426 Ö RET C ve E T C ANS KLOPED Beyine giden, kan p ht s n n da lan parçalar n n buradaki küçük damarlar t kamas ile kans zl a ba l Felç meydana gelmektedir (kans zl k felcinin 2. sebebi). Beyine Emboli (p ht parças ) gitmesinin önemli bir sebebi de kalp vurular n n düzensiz olmas d r ( Aritmi ), Özellikle kalp kulakc klar n etkili kas lma yerine titreflmesidir ( atriyal fibrilasyon denmekte) [Bak n z, sayfa 336, flekil; (-D)]. Kulakc klar düzenli kas lmad ndan içlerindeki kan vucuda at lmas için kar nc klara boflaltamazlar, ayr ca boflalmayan ve geride kalan kan kulakc klar n içerisinde p ht lafl r, zamanla sol kulakc ktaki bu p ht dan kopan parçac klar önce sol kar nc a ve oradanda aort atardamar ve flah-damar yolu ile beyine gider (Bak n z, sayfa 448, Bölüm 6, fiekil 6-1). Beyin Kans zl felcinin bir di er sebebi özellikle kalp kapaklar n n fonksiyon ve yap lar n n bozulmas d r (60 yafl ndan sonra damarsertli i ve çocukluk- gençlikte geçirilmifl romatizmal kalp hastal na ba l daralmalar (iltihaplan p yap flmalar ve sertleflip, kireçlenmeleri sonucunda iyi aç lamamalar ), veya protez metal kapak tak lanlarda kalbin içini ve kapakc klar n üzerini döfleyen zar tabakas n n iltihaplanmas ( endokardit denmekte). ltihaplanm fl tabaka ve kapa n kayganl bozulaca ndan buraya h zla kan p ht s yap fl p

5 KALP DAMAR SA LI I KILAVUZU 427 trombus meydana getirmekte, sonra kapak üzerinde yerleflmifl p ht n n k r l p da lmas ile parçac klar beyine ve tüm vucuda yay l rlar. Bu nedenle yapay metal kapak tak lanlara ve kalp kapaklar bozuk ve normal çal flmayanlara, s kl kla kan inceltici ilaçlar verilmektedir. 2. K an am alı (Hemorajik) Felç: Felcin ikinci önemli sebebi beyin içerisine kanama olmas yani kanamal felçtir. Bu tip Felçte kanama, beyin içerisindeki küçük damar duvarlar n n zay flamas ve patlamas sonucunda meydana gelmektedir. Baz insanlarda beyin damarlar nda do umsal kusurlar baloncuk ve damar yuma gibi) bulunmakta, bu bozukluklar kanamal felci kolaylaflt rmaktad r, bu kiflilerde beyin kanamas daha s k görülmektedir. Damar y rt lmas ndan sonra beyin içerisinde biriken kan burada bir tümör gibi büyüyerek beyine bask yap p beyin hücrelerine zarar verir ve onlar öldürür. Felcin Risk Faktörleri: Yüksek tansiyon, felcin birinci sebebidir (en önemli risk faktörü). Felç tehlikesini artt - ran di er faktörler: Yafl, kiflinin ailesinde felç geçirenlerin bulunmas, sigara içmek, fleker hastal, yüksek kolesterol ve kalp hastal - n n bulunmas (kalp yetersizli i, infarktüs geçirmifl olmak, kalp kapaklar nda bozukluk gibi).

6 428 Ö RET C ve E T C ANS KLOPED Baz ilaçlar, kanda p ht teflekkülünü ve felç olmas n art rmaktad r. Bunun en tipik örne i 35 yafl üzerinde do um-kontrol hap kullanan kad nlar. Kad nlarda erkeklere göre felç daha s kt r. Kad nlarda felç riski gebelik s ras nda ve gebelikten sonraki haftalarda artmaktad r. Kokain kullan m, alkol al flkanl, kafa travmas ve yaralanmalar, ve kiflinin bulunan di er kan hastal klar (kan n p ht laflamamas gibi) beyin içerisine kanama riskini art rmaktad r. Felcin fiikayetleri: Hastan n flikayetleri hasar görmüfl beyin bölgesine ba l d r. Dolay s ile hastadan hastaya fark gösterebilir. Baz kifliler Felç olduklar ndan habersizdirler. Genellikle afla dakilerden birinin veya daha fazlas n n birdenbire geliflmesi felci iflaret etmektedir: Kuvvetsizlik veya felç; kollarda, bacaklarda, yüzün bir bölümünde, veya vucudun herhangi bir bölümünde hareketsizlik. Uyuflma, kar ncalanma, duyunun azalmas. Görme bozuklu u. Konuflman n bozulmas ; konuflamama, konufltu unun anlafl lamamas, okuma veya yazman n güçleflmesi.

7 KALP DAMAR SA LI I KILAVUZU 429 Yutma güçlü ü veya a z n sulanmas, a z kenar ndan salya akmas. Haf zan n kaybolmas. Bafl dönmesi (yüzde e rilme ve flekil bozuklu u, düflme hissi). Denge kayb. Kiflilik de iflikli i. Ruh hali de ifliklikleri (bunal m, depresyon, ilgisizlik). Uykulu olma, uyuflukluk veya fluur kayb. Kontrolsuz göz hareketleri veya gözkapa n n düflmesi. fiayet bu flikayetlerden biri veya daha fazlas n n 24 saatten daha k sa bir süre devam etmifl ve bulunduysa bu Geçici Beyin Kans zl krizi dir (geçici iskemik kriz), beyin fonksiyonlar n n geçici olarak bozulmas olup, muhtemel gelecek felcin haberci belirtisidir. Felcin fiikayetlerinin Figürler ile Aç klanmas : Felç belirtilerinin çeflitlili i, her hastada beyinin de iflik bölgelerinin hasar görmesine ba l d r. Bunlar s kl kla sol ve sa beyin yar - lar veya beyincik ve beyin sap n n tutulumuna ba l flikayetlerdir. Bak n z: Afla daki aç klamal flekillerde beyinde hasar gören felç bölgesine göre bulunmas gereken flikayetler gösterilmifltir.

8 430 Ö RET C ve E T C ANS KLOPED 1. Beyin sap tutulumu: kaynak: fiekil fiikayetler: Beyin sap n etkileyen Felcin hayati tehlikesi vard r. Çünkü beyinin bu bölgesi nefes almay, solumay ve kalbe vurmay ö retir. Beyin sap n n felci çift görmeye de sebep olabilir. Nefes alma ve kalp vurular n n kontrolu bozulur, ayr ca beyin sap daha az temel, hayati olan kabiliyetleri de kontrol eder, örne in konuflman n telafuzu. kaynak: 2. Beyincik: fiekil Fonksiyonu ve fiikayetleri: Beyincik, beyinin di er bölgelerinden, omurilikten ve duyu reseptörlerinden (sinir uçlar ) gelen yollar n giriflindedir. skelet kaslar n n do ru zamanda birbiri ile uyumlu ve düzgün, düzenli ve ritmik hareket etmesini sa lamaktad r. Bu bölgenin felci; bafl dönmesi, bulant, denge ve koordinasyon (hareketlerde düzen ve uyum) problemlerine sebep olabilir (ayakkab giyememe ve gözleri kapal iken parma n burnuna götürememe.

9 KALP DAMAR SA LI I KILAVUZU Sol Beyin: fiekil Fonksiyon ve flikayetleri: Beyinin Sol yar s, vucudun sa taraf - n n hareketlerini kontrol etmektedir. Beyinin sol yar s n etkileyen felcin a rl na ba l olarak; sa vucut yar s - n n hareketlerinde kaybolma veya hareket becerilerinin zarar görmesi meydana gelebilir, hastan n konuflmas kaybolabilir, bozulabilir. kaynak: 4. Sa Beyin: fiekil Fonksiyon ve flikayetleri: Beyinin sa yar s, sol vucudun hareketlerini kontrol eder. Beynin sa yar - s n etkileyen felcin fliddetine ba l olarak vucudun sol taraf ndaki hareketlerin fonksiyonu kaybolur veya becerileri zarar görür. Ek olarak vucudun sol tarafa ve çevresine normal dikkat, uyan kl k azalabilir (soldaki ses ve görüntünün alg lanmas bozulur). kaynak:

10 432 Ö RET C ve E T C ANS KLOPED Felcin Teflhisi: fiikayetlerin nas l geliflti inin bilinmesi önemlidir. Felcin bafllang c nda hastan n flikayetleri çok ciddi, a r olabilir veya biririnci ikinci günde hastan n flikayetleri ilerleme, gerileme veya oynamalar (azal p, artma) gösterebilir. Bundan sonra hastan n ilk belirtilerine, baflka ilave belirti olmam flsa Felcin tamamland düflünülmelidir. Sinir sisteminin muayenesi s ras nda doktor hareket ve duyu eksikliklerine bakmal d r. Bunlar s kl kla beyin hasar n n yeri ile yak n iliflki göstermekte ve o bölgenin fonksiyonlar n n kaybolmas na uymaktad r. Muayenede tesbit edilebilen Felcin önemli belirtileri: Görmenin ve görme alan n de iflmesi, anormal refleksler, anormal göz hareketleri, adale güçsüzlü ü, duyunun azalmas ve duyu bozukluklar (yanma, uyuflma, ac ma gibi). Boyundaki flah-damarlar n doktor taraf ndan steteskop ile dinlenmesi sonucunda burada u ultu sesi duyulabilir ( üfürüm denmekte). fiah-damarda damarsertli i pla- n n oluflturdu u darl ktan geçen kan n ç - kard ses). Felcin sebebini, tipini, ve beyinde hasar gören bölgenin yerini belirlemek ve bu flikayetlerden sorumlu olabilecek hastal klar bertaraf etmek için afla daki testlere baflvurulabilir:

11 KALP DAMAR SA LI I KILAVUZU 433 Bilgisayarl Beyin tomografisi ( CT denmekte) veya Beyin MRI; Felce sebep olan kanamay veya di er hasarlar belirlemek ve Felcin yeri ile geniflli ini anlamak için kullan lmaktad r. Elektrokardiyogram (EKG); Altta yatan kalp hastal n teflhis etmek için; yüksek tansiyonun belirtiler ve atriyal fibrilasyon ( aritmi, kalp kulakc klar n n düzensiz titreflmesi). Bu hastal klar EKG de kesin olarak teflhis edilebilmektedir. Ekokardiyogram (k saca Eko denmekte); parçalanan ve vucuda da lan ( Embolizm ) kan p ht s parçac klar n n, kalpteki kayna n, yerini bulmak için kullan lmaktad r (özellikle kalp kapaklar ve boflluklar n n görülüp, incelenmesi). fiah-damar Doppleri; doppler, ultrasonun bir tipidir. Beyini besleyen kan götüren en önemli atardamar olan fiah-damar n ( karotis denmekte) darl n bulmak için yap lmaktad r. Kalbin Vurular n n Düzeninin (Ritm) zlenmesi ( Holter ); Hastanede ve hastane d fl ndaki Felcin sorumlusu olabilen atriyal fibrilasyon gibi kalp aritmilerini (kalbin düzensiz atmas ) belirleyebilmek için kullan lmaktad r. Çünkü istirahatte çekilen EKG gelip-geçici aritmileri göstermez (gelip-geçici aritmilerin Felç yapma riski daha yüksektir), bu tip aritmileri teflhis et-

12 434 Ö RET C ve E T C ANS KLOPED mek için saat devaml kay t yapan ve hastan n üzerinde tafl nabilen Holter EKG kullan lmaktad r. Beyin Anjiyo su; Doktor Felçten sorumlu olan beyin damar n görebilir ve tan yabilir. Anjiyo, ameliyat düflünülen hastalarda (beyin damarlar nda; MRI ile baloncuk veya damar-yuma bulunuyorsa) istenmektedir. Anormal kan p ht laflmas n n beyin damarlar nda p ht oluflmas na sebep olabilece ini araflt rmak için baz kan testleri istenebilir. Tedavi: Felç acil bir durumdur. Doktorlar n buna Beyin Krizi demelerinin sebebi tedavisinin erkenden, hemen yap lmas n n önem ve hayatiyetini vurgulamak içindir. Acil tedavi hastan n hayat n kurtarmakta ve sakat kalma olas l n azaltmaktad r. Tedavi Felcin a rl na ve sebebine göre de iflmektedir. Felçlerin hemen hemen tamam hastaneye yat r lmal d r, bunlar n yo un bak m ve yaflam deste ine ihtiyac olabilir. Amaç, Felç belirtileri olan hastay hemen acil bölüme götürmektir; burada doktor kanamal veya kan p ht s na ba l damar t kan kl Felci; k sacas h zla Felcin Tipini belirleyip, gerekli tedaviye bafllayacakt r: Tüm tedaviler Felç bafllayal 3 saat içerisinde yap lmal d r.

13 KALP DAMAR SA LI I KILAVUZU 435 Hemen Tedavi: P ht eritici ilaçlar ( Trombolitik denmekte, tpa gibi): Bunlar p ht - y eritip, hasarlanm fl beyin bölgesinin kan ak m n düzelterek, beyinin normal kanlanmas ve beslenmesini yeniden sa layacakt r. Bu tedaviyi alan hastalarda Felcin uzun dönemdeki zararlar (sakat ve engelli kalma gibi) daha az olmufltur. P ht eritici ilaçlar n hastaya verilmesi için gereken flartlar (kriterler) çok s k d r. Bunlar n bafl nda: Hastalara bu tedavi, Felç flikayetlerin bafllamas ndan 3 saat içerisinde, Felç konusunda uzman ve deneyimli bir ekip taraf ndan uygulanmal d r. fiayet Felcin sebebi kan p ht s yerine beyin kanamas ise, bu tedavi ve ilaçlar kanamay art raca ndan beyin hasar n çok daha kötü yapacakt r. Bundan dolay tedaviye bafllamadan önce bu duruma dikkat edilmelidir (münkünse beyin Tomografisi veya MR ile Felcin sebebi tam olarak do rulanmal - d r). Di er Tedaviler: Kan incelten ve p ht laflmay engelleyen ilaçlar; Heparin ve Kumadin (Coumad n), Aspirin, özellikle beyin damarlar n n p ht parçalar ile t kanmas na ba l beyin kans zl (iskemik) tipindeki Felçte kullan lmaktad r (aritmiler, kalp kapa bozukluklar, flahdamar hastal ve kalbi büyük olanlar).

14 436 Ö RET C ve E T C ANS KLOPED Di er genel laçlar; Hastan n Felç ile ilgili flikayetlerini kontrol etmek için kullan lmaktad r. fiiddetli bafla r s için a r kesiciler, yüksek seyreden tansiyonda; tansiyon-düflürücüler, Aritmisi fliddetlenen, atriyal fibrilasyonu h zlanm fl (hastan n nab z daha düzensiz ve h zl vuruyorsa ve çarp nt dan flikayet ediyorsa); aritmiyi yavafllatan ilaçlar verilebilir. Yutma güçlü ü olan hastalarda beslenme ve s v verilmesi gerekebilir. Besinler ve s - v lar toplardamara tak lan ince bir tüpten veya mideye yerlefltirilen beslenme tübünden (gastrostomi tübü) yap labilir. Yutma güçlü ü geçici veya devaml olabilir. Kanamal Felçte, ameliyata ihtiyaç duyulabilir; böylece beyindeki birikmifl kan oradan boflalt l p, temizlenir ve hasarl kan damarlar tamir edilebilir ve kanama durdurulabilir. Felcin Uzun Dönem Tedavisi: Uzun dönem tedavinin amac ; mümkün oldu u kadar daha fazla vucut fonksiyonunun geri gelmesini, iyileflmesini sa lamak ve hastay gelecek felçlerden korumakt r. Mevcut flikayetlere ba l olarak hastan n becerilerinin tekrar kazand r lmas ; konuflma, mesleki becerileri, ve hareketler ile ilgili fizik tedavileri ihtiva eder. yileflme zaman ise kifliden kifliye farkl d r.

15 KALP DAMAR SA LI I KILAVUZU 437 Bu tedavilerin bir baflka faydas ; hastay aya a kald rarak, dengesini bulmas n sa layarak, sonra da ve ilave hareket egzersizleri ile felç ile iliflkili hareketsizli e ba l infeksiyonlara, yatak a r lar na, ve ruhsal depresyona engel olmak ve hastay bunlardan korunarak ba ml l k durumundan h zla kurtulmas n sa lamakt r. Felcin Beklentileri: Felçten hayatta kalanlar n birço unda uzun dönem sakatl k kalabilir, ancak bunlar n yaklafl k %10 unda (10 hastan n 1 si) felcin etkiledi i vucut fonksiyonlar - n n tamam veya ço u iyileflmektedir. %50 sinde (10 hastan n 5 i) ise evde yard mc sa l k personeli ile kalabilmekte, %40 ise (10 hastan n geriye kalan 4 ü) ise uzun süre bak m imkanlar mkanlar olan Huzurevine yerleflir veya yard ma muhtaç yaflar. Felcin Zararlar : Hareketin kaybedilmesinin getirdi i problemler; eklem k salmalar, çekilmeleri, bas nç a r lar d r (hareketsizli e ba l pozisyonunu de ifltitmeden oturmas, yatmas na ba l vucut a rl n n devaml ayni bölgeye bas k yapmas ; s kl kla kalçalar, popolar, ayaklar n topuklar ). Kal c hareket kayb veya vucudun bir bölümünün duyusunun kaybolmas. Kemik k r klar, adale kas lmalar (adalelerin kullan lmamas na ba l k salma).

16 438 Ö RET C ve E T C ANS KLOPED Beyin fonksiyonlar n n kal c olarak kaybolmas. Sosyal iliflkilerin azalmas. Kendi kendine bakabilme, yetebilmeyi sa layan hareket ve beceri fonksiyonunun azalmas, Ömrü k saltmaktad r. Hastan n kulland laçlar n yan etkileri; kan incelten ilaçlar n yapt kanamalar en tehlikeli olan ilaç yan etkidir. Bazen intiharlara kadar giden ve hastan n yaflam iste inin kaybolmas na sebep olan ruhsal bunal mlar (Depresyon). Hareketsizli e ba l ; infeksiyonlara kolay yakalanma (özellikle üst solunum yollar ve afla idrar yollar ) ve damar sertli inin mevcut risk faktörlerinin (fliflmanl k, yüksek tansiyon, fleker hastal gibi) fliddetlenmesi. Acil Yaklafl m için Tavsiyemiz: Birisinin veya sizin Felcin flikayetleri bulunuyorsa, bu kiflinin hemen tedaviye ihtiyac vard r!. 112 Acil ambulans servisi hemen aranmal d r!. Felçten Korunmak: Her 2 y lda bir yüksek tansiyon için kontrolden geçiniz. Özellikle ailenizde yüksek tansiyon bulunuyorsa ve tansiyonunuzun

17 KALP DAMAR SA LI I KILAVUZU 439 yüksek oldu unu biliyorsan z, ilaç kullansan z bile haftada en az 1-2 defa tansiyonunuzu ölçtürün (tercihen, zorunlu olmad kça tansiyonunuzu kendiniz bakmay - n z). Kolesterolunuzu ölçtürünüz. fiayet damar sertli i riskiniz yüksekse (damarsertli inin en az 2 risk faktörü bulunuyorsa veya fleker hastas iseniz), LDL ( kötü )- kolesterolunuz 70 den düflük olmal d r. Yüksek tansiyon, fleker hastal, yüksek kolesterol (özellikle LDL yüksekli i) ve bilinen bir kalp hastal n z bulunuyorsa doktorunuzun tedavi tavsiyelerine uyunuz. Düflük ya l beslenme fleklini takip ediniz (fliflman ve fleker hastas iseniz mutlaka diyetisyene dan fl n z). Sigaray kesin. Düzenli egzersiz yap n z; kilonuz fazla veya fliflman de ilseniz günde 30 dakika. fiayet fliflmansan z günde dakika. Günde 1-2 alkollu içkiden fazlas n içmeyiniz (haftada en fazla 1-2). Aspirin Tedavisi: Günde 80 mg veya 100 mg. 65 yafl ndan küçük kad nlarda faydas riskinden (kanama, alerji gibi) fazla oldu u sürece, felçten korunmak için Aspirin önerilmektedir (2007).

18 440 Ö RET C ve E T C ANS KLOPED 65 yafl n üzerindeki kad nlarda ise flayet hastan n tansiyonu kontrol alt ndaysa ve Aspirinin faydas, ilac n mide ve beyin kanamas meydana getirme riskinden daha fazla düflünülüyorsa Aspirin alman n do ru olup olmayaca için doktorunuza sorunuz. Afla daki durumlara sahipseniz, Doktorunuz size Aspirin veya di er kan incelticilerini alman z tavsiye edecektir. Bu durumlar: Geçmiflte geçici beyin t kan kl veya Felç geçirmifl olmak, veya halen kalp aritmisi (atriyal fibrilasyon gibi), tak lm fl metal kalp kapa, kalp yetersizli i flikayetleri ve belirtilerinin bulunmas (nefes darl, kalbinin büyümesi, ayaklar n n fliflmesi, eforla yorgunluk gibi) veya felç için di er risk faktörleri (kalp at fllar - n n düzensizli i- aritmi, flahdamar n hastal gibi). 3. Şah-dam arın (Karotis) Hast al ığ ı: fiahdamarlar boyun heriki yan ndan beyine kan götüren atardamarlard r (Bak n z, fiekil 5-31). Altçene köflelerinin alt nda parmak ile hissedilebilirler (nab z vurular ). fiahdamar n damarserti i pla ile lumeninin daralmas sonucunda beyine giden kan ak m - n n azalmas na fiah-damar n Hastal

19 KALP DAMAR SA LI I KILAVUZU Sol ve sa ana flahdamarlar Sol ve sa beyin yar lar Beyin ç flahdamar d fl flahdamar 441 fiekil Sa ve sol fiahdamarlar. Boyunun heriki yan nda seyrederler, alt çene köflesinde iç ve d fl olmak üzere( nternal ve eksternal iç, d fl) ikiye ayr l p, sonra beyine girerler. kaynak: denmektedir. fiahdamar ndan birisinde kan ak m n n tam olarak kesilmesi s kl kla Felç olarak bilinmekte ve beyinde a r ve kal c hasar meydana getirmektedir, bu durumun ani ölüm tehlikesi yüksektir. fiahdamar Hastal : Tan m ve Önemi: Felç veya beyin damarlar n n kazas (kötü olay ), Beyinin bir bölümünün kan ak - m n n birdenbire kesilmesidir. Felcin iki önemli sebebinden birisi fiahdamar n n t kanmas d r (Felcin di er önemli sebebi kalp vurular n n düzensiz atmas, yani atriyal fibrilasyon dur; buna ba l kalbin sol kulakc nda oluflan kan p ht s n n parçalan p, beyine gitmesi).

20 442 Ö RET C ve E T C ANS KLOPED fiahdamarlar kalpten beyine kan götüren ve beyini besleyen atardamarlard r, bu damarlar t kanabilir veya daralabilirler. T kanmas ndan, damar duvar n n içerisine kolesterol depolanmas ile meydana gelen damarsertli i plaklar sorumludur (Bak n z, fiekil 5-32, fiekil 5-33). Bunlar, flahdamar n içerisindeki kan ak m n n geçti i damar lumenini daralt r. Bu kolesterol depolar n n oluflturdu u damarsertli i plaklar k r l r veya y rt l r ise (birdenbire), plaktan kopan kolesterol parçac klar ve küçük kan p ht lar, kan ak m na karfl p beyine gider ve beyinin küçük kan damarlar n t karlar, sonuçta; beyinin bu bölgesinin kan al m durur. fiahdamarda oluflan daha büyük kolesterol pla burada zamanla geliflen daha ciddi daralma meydana getirebilir, bu pla n felç riski daha fazlad r. fiahdamar Hastal n n fiikayetleri: fiahdamar n n t kanmas nda s kl kla flikayet bulunmaz, doktor ve hasta beyine giden kan ak m n n ileri derecede kesilmesine kadar hastal ktan habersizdirler. Kan azalm fl, beyin bölgesi yeterli düzeyde beslenemeyece inden, önce fonksiyonunu durdurur. Yaflayaca n z ve ortaya ç kacak flikayetler kan damar t kal beyin bölgesine göre de iflmektedir (Bak n z Yukar da, fiekillerle Felcin belirtileri) (fiekil ).

21 KALP DAMAR SA LI I KILAVUZU 443 Felcin veya Geçici Beyin T kanmas n n S k Görülen fiikayetleri: Bir veya heriki gözde görme kayb. Konuflma güçlü ü ve hastan n sözlerinin anlafl lamamas. Kendini anlatmakta ve kelimeleri seçmekte zorlanmak. Vucudun bir yar s ndaki Kollar veya bacaklarda, kuvvetsizlik veya hissizlik. Yüzde hissizlik veya e rilme (yüzün bir taraf n n çarp lmas gibi). Yürürken dengeyi sa lamakta zorlanma. Bazen bu flikayetler birkaç dakika veya saatte kaybolabilir (24 saatten k sa sürebilir), sonra tekrar kendinizi iyi hissedebilirsiniz. Bu durumda hemen doktorunuzla konuflmal s - n z. Bu flikayetlerin herhangi birisi Geçici- Beyin Felcinin veya küçük bir Felcin iflaretleri olabilir, anlam : Kal c Felç riskiniz yüksektir. Felçten korunmak için doktorunuz, kal c beyin hasar meydana getirmeden Geçici felcinin sebebini bulmaya çal flacakt r. fiahdamar Daralmas n n Teflhisi: fiahdamar n ve boyunun doktorun steteskop ile dinlenmesi ile, daralm fl atardamar n darl k bölgesinden kan n geçerken oluflturdu u gü-

22 444 Ö RET C ve E T C ANS KLOPED rültü ( üfürüm denmekte) duyulabilir Bu seslerin Doppler-ultrason ile saptan p kaydedilmesi ile fiahdamardaki darl n yeri ve decesi hakk nda daha net bilgiler sa lanacakt r. MR-Anjiyo ve CT-Anjiyo ile (Kolun toplardamar ndan boya verilerek ve sonra bir kamera ile resim çekerek yap lan), beyin ve boyun damarlar daha detayl (fiahdamar n henüz daraltmayan genç damarsertli i plaklar ve bunlar n yap s de erlendirilebilir) görülebilir. fiahdamar Hastal n n Tedavisi: fiahdamar darl n n korunma ve tedavisi için doktorunuzla konuflmal s n z. fiahdamarda darl a sebep olan risk faktörleriniz araflt r lmal d r. fiayet riskiniz var veya doktorunuz incelemeler sonucunda fiahdamar - n zda darl k saptam flsa bunun daha ciddi duruma gelmemesi ve fiahdamar n n t kamamas için doktorun tavsiyelerini dikkatle uygulay n z. fiahdamar Hastal n n Risk Faktörleri: Sigara içmek. Yüksek kolesterol. Yüksek kan bas nc. fieker hastal.

23 KALP DAMAR SA LI I KILAVUZU 445 Yafll l k (70 yafl ndan büyük olmak). fiahdamar Hastal n n Risk Faktörleri, Damarsertli inin de en önemli, tehlikeli (Major) Risk Faktörleridir. Bu risk faktörleri damarsertli i riskini de art rmaktad r. Çünkü fiahdamar hastal n n ana sebebi damarsertli idir, bu hastalardaki ve olaya damarsertli indeki gibi yaklaflmal - y z, ayr ca özellikle 45 yafl üzerindeki flahdamar hastalar nda kalbin koroner damarlar - n n ve hatta aortas n n da taranmas faydal olacakt r. Tedavi prensibi damarserti indeki gibidir, aynidir. 1. Yüksek tansiyon. Yüksek tansiyon, flahdamar nda kolesterol depolanmas na sebep olmaktad r. Ayr ca damarsertli i plaklar - n n y rt lma ve Felç flans n art rmaktad r. Büyük tansiyonunuzun üst s n r 140 n alt nda tutulmal d r. fieker hastas iseniz bu de er 130 dan küçük olmal d r. Bunun için doktorunuz size çeflitli tansiyon düflürücü ilaçlar önerebilir. laçlar düzenli kullanmaya dikkat ediniz ayr ca zay flaman z ve düzenli egzersiz yapman z tansiyonunuzun kontrol edilmesi için gereklidir. 2. Yüksek kolesterol. Kanda yükselmifl kolesterol düzeyi vucudunuzdaki bütün atardamarlar n duvar nda kolesterol de-

24 446 Ö RET C ve E T C ANS KLOPED polanmas ve damarsertli i plaklar n n geliflimine sebep olarak zamanla damar t kayabilir, daraltabilir. Kolesterol düzeyini düflürmek fiahdamar n n t kanmas n ve darl n ilerlemesini önlemekte, mevcut darl n ilerlemesini yavafllatmaktad r ve Felç tehlikesini ise %30 dan fazla azaltmaktad r. Bunun için yaflam fleklinizi de de ifltirmeniz flartt r; fazla kilonuzu at n z, düflük kolesterollu beslenme modeli ve düzenli egzerisiz program uygulay n z. Kolesterolunuzu kontrol etmek ve fiahdamar ndaki mevcut plaklar sabitlefltirmek ve y rt lmalar n önlemek için doktorunuz Statin alman z tavsiye edebilir. 3. Sigara. Sigara kan damarlar n n içini örten koruyucu tabakay tahrip ederek buradan damar duvar içerisine kolayca kolesterolun girip depolanmas n sa lamaktad r. Her 4 felç ten bir tanesi sigara ile iliflkilidir. Bu nedenle sigaray b rakmak, flahdamar n n t kanmas ve felçten korunmak için çok önemlidir. Felç tehlikesi, ancak sigaray b rakt ktan 5 y l sonra hiç sigara içmeyen birisinin düzeyine inmektedir. 4. fieker hastal. fieker hastalar nda, yüksek tansiyon ve kolesterol daha s k bulunmaktad r, dolay s ile atardamarlar n (kalp, böbrek, flahdamar, beyin içindeki ve bacak atardamarlar gibi) t kanmas daha fazlad r. fiahdamar hastal ve Felç, fleker hastalar nda fleker hastas olmayan-

25 KALP DAMAR SA LI I KILAVUZU 447 lara göre 4 defa daha s k görülmektedir. fieker hastalar nda yüksek tansiyon, kolesterol gibi damarsertli inin risk faktörleri ve kan flekeri daha s k kontrol edilmelidir. 5. Kan n inceltilmesi. fiahdamar n daralm fl bölgesinde, kan n p ht laflmas n önlenmek önemlidir; kanda buraya yap flarak p ht laflmay bafllatan trombosit denilen kan hücreleridir. P ht laflmay önlemek için bunlar bloke eden ilaçlar kullan lmaktad r. Bu ilaçlar n bafl nda Aspirin ve sonra Klopidogrel gelmektedir. Ciddi fiahdamardarl n n Tedavisi: a. fiahdamarda darl k yapan damarsertli i kitlesinin ç kar lmas, normal kan ak m yeniden sa lanmaktad r (Bak n z, fiekil 5-32). ç d fl Ana flah damar Damar sertli i pla fiekil fiahdamar n ameliyatla aç l p içerisinden damarsertli i pla - n n (pensetin tuttu- u sar parça ) ç - kar lmas ve böylece beyine giden normal kan ak m yeniden sa lanacakt r. kaynak:

26 448 Ö RET C ve E T C ANS KLOPED Bu ameliyat anestezi alt nda yap lmakta ve Aterektomi denmektedir. Bu ameliyat flahdamar nda %50 veya daha fazla darl k bulunanlarda ve geçici felç geçirenlere tavsiye edilmektedir. Felç geçirmemifllerde, fiahdamar n n darl %70 den fazla ise bu ameliyat önerilebilir. b. fiahdamar ndaki darl a kafes ( stent ) tak larak aç lmas, Kafes darl a sebep olan kolesterol depolar n kan ak m n n önünden yanlara damar duvar na do ru iterek darl açar (geçici felç ve bafl dönmesi, göz kararmas gibi flikayetleri olanlarda flahdamar na kafes tak lmas düflünülebilir). fiahdamar pla fiekil Ameliyatla ç kar lm fl ve aç lm fl fiahdamar n içerisindeki kolesterol depolar (sar renkte x ) ve damarsertli i pla (okla iflaretli). (Circulation 2006;114: 244-7)