KONFERANS DEĞERLENDİRMESİ SERİSİ: 4

Transkript

1 KONFERANS DEĞERLENDİRMESİ SERİSİ: 4 Tufts Universitesi - Massachusetts Teknoloji Enstitüsü - Harvard Müzakere Programı Ortak Su Diplomasisi Çalıştayı Tufts University - Massachusetts Institute of Technology- Harvard Program on Negotiation Joint Workshop on Water Diplomacy Haziran 2012, Boston/ABD June 2012, Boston/USA Seyfi KILIÇ Dünya genelinde 280 den fazla nehir ülkeler arasında sınır aşmakta veya sınır oluşturmaktadır. 20. Yüzyılda gelişen teknoloji ve inşaat teknikleri ile birlikte daha önceleri marjinal olan kaynaklardan faydalanma imkanı da artmıştır. Artan ve artık çoğunluğu şehirlerde yaşamaya başlayan nüfusun içme suyu ve bu nüfusun tarımsal ürünlere olan talebinin artması ve sanayi için hidroelektrik üretilmesi gereği sınıraşan ve sınır oluşturan sular üzerindeki faydalanma faaliyetlerini, daha önceki dönemler ile kıyaslanamayacak ölçüde artırmıştır. Bu durum ise 20. yüzyılın başından bu yana söz konusu sular üzerinde ihtilaflara yol açmış ve devletler arasında yeni bir sorun alanı ortaya çıkarmıştır. Sınıraşan ve sınır oluşturan sulardan faydalanmalara ilişkin devletler arasında ortaya çıkan sorunlara çözüm bulma konusunda farklı disiplinlerde birçok çalışma yapılmış ve yapılmaktadır. Bu çabalardan biri de Su Diplomasisi Çerçevesi olarak Türkçeye çevrilebilecek olan Water Diplomacy Framework girişimidir. Su diplomasisi çerçevesi girişimi, su sorunları hukuki, fiziki ve disiplinlere ait sınırları aştığı için karmaşık olduğunu kabul etmektedir. Sosyal, siyasi ve teknik bilginin pratik alana aktarılarak suyun sabit değil esnek bir kaynak olduğu fikrinin katılımcılara benimsetilmesine çalışan girişim, su müzakerelerinde yeni değerler yaratılması yoluyla bunun sağlanabileceğini savunmaktadır. Bu yaklaşımda geleneksel mühendislik tekniklerinin ve ekonomik yaklaşımların su sorunlarının çözümüne katkı sağlamaktan uzak olduğu düşünülmektedir. Su yönetiminde söz sahibi olan kişilerin açık uçlu müzakereler yoluyla, ortak araştırma ve problem çözme yeteneklerinin geliştirilmesini amaçlamaktadır. Su diplomasisi çerçevesinin, su sorunlarının çözümüne ilişkin temel argümanlarından biri su müzakerelerinde değer yaratma (Creating value in water negotiations) olarak ortaya çıkmaktadır. Sabit ve değişmez müzakere teknikleri yerine tarafların müzakere masasına hazırlıklı ve 95

2 - farklı seçenekleri değerlendirebilecekleri yetkiler ile donanmış olarak gelmeleri ile yeni değerlerin yaratılabileceği ileri sürülmektedir. Taraflar kendi düşüncelerine destek bulabilmek amacıyla diğer tarafların da ileri sürdükleri çözümden nasıl fayda sağlayacağını anlatabilmeleri de bir diğer değer yaratıcı unsur olarak kabul edilmektedir. Bir arabulucunun varlığının da ortak kazançları artıran önerileri ve muhtemel değiş tokuşları ortaya çıkaran yolların açık kalmasını sağlayabileceği savunulmaktadır. İhtilaflı konuların da parçalara ayrılarak ele alınmasının ya da yeniden tanımlanmasının müzakerelerde önemli bir gelişme olacağı ileri sürülmektedir. Belli bir şarta bağlı önerilerin de rahatlıkla dile getirilmesinin en azından gelecek için farklılaşan öngörü ve ön kabuller arasındaki uçurumu azaltıcı etkisi olacağı düşünülmektedir. Su diplomasisi çalıştayı ile amaçlanan temel hedefler, katılımcıların diğer insanları eğitme yeteneklerinin geliştirilmesi, katılımcıların birbirleri ile deneyimlerini paylaşabilecekleri küresel bir ağ oluşturması; katılımcıların diplomatik müzakere konusunda tecrübe kazanması; suyun doğal, sosyal ve politik yönleri olduğunu dikkate alarak, uygulanabilir ve gerçekçi çözümler üretmesini sağlamak ve kapsamlı bir araştırma arşivi oluşturmak olarak sıralanabilir. Su diplomasisi çalıştayını organize edenlere baktığımızda ise iki isim öne çıkmaktadır. Bunlardan ilki Prof. Dr. Shafiqul Islam dır. Prof. Islam Tufts Üniversitesi ndeki diğer görevlerinin yanı sıra Fletcher Hukuk ve Diplomasi okulunda Su Diplomasisi programında öğretim üyesidir. Bu programın aynı zamanda yöneticisi de olan Prof. Islam birçok ülke, kurum ve şirkete de danışmanlık yapmaktadır. Diğer isim ise Lawrence E. Susskind dir. Massachusetts Institute of Technology de (MIT) Şehir ve Çevre Planlaması öğretim üyesi olan Prof. Susskind aynı zamanda Harvard Hukuk Fakültesi Müzakere Programı nda 1982 yılından bu yana konuk öğretim görevlisidir ve birçok ülkede arabuluculuk görevinde bulunmuştur. Su diplomasisi çerçevesi geleneksel çatışma çözme teorisi ile birçok konuda çelişmektedir. Bunlardan ilki suyun alanı ve kapsamı konusundadır. Geleneksel çatışma çözümü yaklaşımı suyun sınırlı bir alanın kapsamına girdiğini kabul ederken su diplomasisi çerçevesi suyun doğal, sosyal ve politik olmak üzere birçok alanda ve zamansal, mekansal, hukuki ve kurumsal kapsamda birçok sahada kesiştiğini ileri sürmektedir. Suyun miktarı konusunda da iki görüş arasında farklılıklar bulunmaktadır. Geleneksel yaklaşım suyun kıt bir kaynak olduğu konusunda sabit iken su diplomasisi çerçevesi, mavi ve yeşil su, sanal su, teknoloji paylaşımı ve suyun yeniden kullanımı gibi araçlarla, çatışan su talepleri arasında esnekliğin yaratılabileceğini savunmaktadır. Nehir sistemleri konusunda da bir yaklaşım farklılığı dikkati çekmektedir. Geleneksel yaklaşım sistemlerin doğal unsurlar tarafından sınırlandırıldığını, neden sonuç ilişkilerinin belirlenebileceğini ve doğru ve şaşmaz bir şekilde modellenebileceğini iddia etmektedir. Su diplomasisi çerçevesi ise nehir sistemlerinin sınıraşan sosyal ve doğal bileşenlerden oluştuğunu ve daima beklenmedik bir şekilde siyasi bağlam içinde değişebileceğini ileri sürmektedir. 96

3 İki yaklaşım arasındaki temel farklılık ise su yönetimi konusunda ortaya çıkmaktadır. Geleneksel yaklaşım kararların uzmanlar tarafından yönlendirilmesi, bilimsel analizin paydaşların katılımından ve uzun vadeli planların kısa vadeli planlardan önce gelmesi ve temel amacın optimizasyon olmasını savunurken; su diplomasisi çerçevesi ise tüm paydaşların özellikle sorunun tanımlanması sürecinde yer alması gerektiğini ve sorun çözme mekanizmalarının profesyoneller eliyle yürütülmesi gerektiğini savunmaktadır. İki yaklaşım arasında temel analitik araçlar konusunda da bir ayrışma söz konusudur. Sistem mühendisliği optimizasyon ve oyun teorisi geleneksel yaklaşımın ana odak noktalarını oluştururken, su diplomasisi çerçevesi paydaş değerlendirmesi, müşterek değerlendirme, planlama ve arabuluculu problem çözümünü temel almaktadır. Müzakere teorisi alanında da farklılaşma söz konusudur. Su diplomasisi çerçevesi, değer yaratma amacıyla karşılıklı kazanç yaklaşımı ve resmi olmayan arabuluculuğu etkin bir müzakere için şart koşarken, geleneksel yaklaşım mahkumlar ikilemi ya da pareto optimalite tarzı sert pazarlığı temel almaktadır. Çalıştayda yukarıda bahsedilen ve geleneksel yaklaşımdan farklılaşan çerçevenin pratikte uygulanması adına bir örnek olay simülasyonu katılımcılar tarafından uygulanmıştır. Çalıştayın devam ettiği tüm günler boyunca öğleden sonra bu simülasyon katılımcıların üçe bölünmesi yoluyla gerçekleştirilmiştir. İndopotamya Nehir Havzası adında hayali bir havza ve bu havzada ülkeler arasında bir uyuşmazlık simule edilmiştir. Katılımcılardan üçü Alfa, Beta ve Gama ülke temsilcilerini oluştururken, müzakerelerde bölgesel kalkınma bankası, dünya mühendisler birliği, yatırımcı kuruluş, çevre örgütü temsilcisi ve Alfa ülkesinin özerk bölgesi Mu eyaletinin temsilcisi de bulunmaktadır. Beş gün süren bu hayali uzlaşmazlık simülasyonunda, her temsilciye her gün ayrı ayrı olmak üzere merkezlerinden direktifler gelmiş ve müzakereleri kendi istediği yönde etkilemeye çalışmıştır. Bir arabulucu vasıtası ile yürütülen bu müzakerelerin sonunda her gün üç 97

4 - - grubun arabulucuları, müzakerelerde bir sonuca ulaşılıp ulaşılamadığına ve bu durumu ortaya çıkaran nedenlere ilişkin sunuş yapmışlardır. Çalıştayın sabah oturumlarında ise Prof Susskind ve Prof. Islam örnek olaylar üzerinden teorik ve pratik sunuşlar yapmışlardır. Prof. Susskind, çalıştayın ilk günü olan 25 Haziran pazartesi günü Şili de Patagonya bölgesinde inşasına karar verilmiş olan barajlar ve söz konusu barajlara kamuoyunda ortaya çıkan tepkilere ilişkin; Prof. Islam ise bu konu ile bağlantılı olarak, su çatışmalarının açık ve değişen doğası ile ilgili birer sunum yapmışlardır. İkinci gün ise Colorado nehir havzasındaki sorun ele alınmış ve belirsizlik ve karmaşıklık durumunda uzun süreli su sorunlarının nasıl ele alınacağı incelenmiştir. Çalıştayın üçüncü günü ise Ürdün nehri havzasındaki sorun, 1994 İsrail-Ürdün Barış Andlaşması çerçevesinde ele alınmıştır. Bu havzadaki soruna ilişkin olarak iki tarafın iyi niyetle bu andlaşmanın suya ilişkin yükümlülüklerini yerine getirdiği dile getirilmiştir. Ürdün nehri üzerinden bahsi geçen teorik çerçeve ise suyun esnek bir kaynak olarak yönetimi ve tanımlanması olmuştur. 28 Haziran perşembe günü ise ACP (Apalachicola/ Chattahoochee/ Flint) nehri konusundaki uyuşmazlık ele alınmıştır. Nehir havzası içinde Amerika Birleşik Devletleri nin Alabama, Florida ve Georgia eyaletleri bulunmaktadır. Bu üç eyaletin söz konusu nehirden faydalanmalara ilişkin uyuşmazlıkta suya farklı ağırlık ve anlam yüklemelerinin sorunun çözümünü zorlaştırdığı vurgulanmıştır. Ancak, tarafların aynı nehir suyuna yine farklı anlam yükleme ve ağırlık vermesinin, geleneksel su yönetiminin kısıtlarının aşılmasını sağlayarak, sorunun çözülebileceğine katkı yapabileceği ileri sürülmüştür. Çalıştayın son gününde ise Prof. Susskind su çatışmalarında arabuluculuk teknikleri ve yöntemleri üzerinde bir sunum gerçekleştirmiştir. Ek olarak çalıştaydan neler öğrenildiği ve çalıştayın önümüzdeki yıllarda daha verimli olabilmesi için neler yapılabileceğine ilişkin karşılıklı görüş alışverişinde de bulunulmuştur. Su diplomasisi yaklaşımının eleştirilecek önemli bir takım eksiklikleri olduğu düşünülmektedir. Bunlardan ilki, su diplomasisi yaklaşımının müzakereleri tıkayan bir tarafın olduğu durumlarda etkin bir şekilde sonuç verme ihtimalinin düşük olmasıdır. Çünkü devletler arasında özellikle aşağı kıyıdaş yukarı kıyıdaş tipi anlaşmazlıklarda, her ülkeye tahsis edilecek suyun miktarı ile ilgili uyuşmazlıklar ortaya çıkmaktadır. Kıyıdaş ülkelerin konumunu da içeren göreceli güç ilişkileri, uyuşmazlıkların doğasını etkileyen başlıca güçtür. Aşağı ya da yukarı kıyıdaş bir ülke, eğer havzanın başat gücü ise ya kendisi diğer havza ülke veya ülkelerini dikkate almadan bir proje geliştirebilmekte ya da diğer ülkelerin kendisini etkileyebilecek kullanımlarını engelleyebilmekte ve bu durum da suyun kullanımı ile ilgili bir çatışmaya yol açabilmektedir. Hindistan ın Ganj nehrine ilişkin tutumu ve Mısır ın Nil havzasında geçmişte Etiyopya nın girişimlerini engelleme çabaları bu durum için örnek teşkil etmektedir. Havza ülkelerinin, sorunun çözümü için yürüttüğü müzakerelerin önündeki engeller arasında, tarafların gerçekten işbirliği yaparak sorunu çözme isteklerinin bulunması da yer almaktadır. Kıyıdaş ülkeler arasında, su dışında diğer sorunların varlığı da çözüm için önemli bir engel oluşturmaktadır. Kıyıdaş ülkeler müzakerelerde su sorunlarını, tek başına ele alabilmektedirler. 98

5 Bu şekilde uzlaşmaya daha kolay ulaşılabileceği düşünülürse de bazı durumlarda olumsuz sonuçlar da doğurabilir. Hindistan ile Pakistan arasındaki İndus nehrine ilişkin uyuşmazlıkta, özellikle Dünya Bankası nın müdahalesinden sonra sorunun, iki ülke arasındaki diğer sorunlardan ayrı ele alındığı açıkça görülmektedir ve olumlu bir sonuç alınmıştır. Ancak su sorununun tek başına ele alınması aynı zamanda, uyuşmazlığın çözümünde her iki taraf için de karlı olabilecek karşılıklı tavizleri engelleyip, su kaynağına ilişkin sorunun çözümünü engelleyebilir. Ayrıca, arabulucu olarak soruna müdahil olan tarafların, sadece arabulucu rolü oynadıkları için soruna çözüm getirmeleri de beklenemez. Nitekim Birleşmiş Milletler in, Ganj sorununa müdahalesi bir sonuç vermemiştir. Arabulucuların aynı zamanda belli bir mali gücü de ellerinde bulundurmaları gerekmektedir. Bu bağlamda, Dünya Bankası nın İndus uyuşmazlığının çözümünde, Pakistan ve Hindistan a açtığı krediler önemli bir yer tutmuştur. Ancak bu ekonomik ve mali kaynaklar her zaman bölge dışı bir kuruluş ya da ülke tarafından sağlanmak durumunda da değildir Nil Andlaşmasında Mısır Sudan a, yine İndus uyuşmazlığında Hindistan Pakistan a ve dolaylı olarak da olsa, Mahakali nehrinde de Hindistan Nepal e mali yardımda bulunmuştur. Doğal olarak bu durum, muhatabına göre görece güçlü olan ülke tarafından kendi çıkarı için de kullanılabilir. Nitekim Hindistan, Nepal ile arasındaki Mahakali nehrine ilişkin uyuşmazlıkta ticaret andlaşmasını bir tehdit unsuru olarak kullanmıştır. Ancak, mali yardımlar da tek başına yeterli olamayabilmektedir. Hindistan ile Pakistan arasında, 1971 yılından önce, Bangladeş henüz Pakistan a bağlı durumda iken çıkan Ganj nehrine ilişkin uyuşmazlıkta, Dünya Bankası nın soruna bir çözüm getirebilme amacıyla, taraflara sunduğu mali yardım önerisi bir sonuç vermemiştir. Çünkü artık söz konusu tarihlerde Dünya Bankası tarafından, Pakistan ve Hindistan a kredi verilmesi, rutin bir hal almış durumdaydı. Mali yardımlar ancak sopa ve havuç olarak kullanıldığında etkili olabilmektedir. Ayrıca, arabulucu olarak sürece katılan kurum ya da devletin başı durumundaki kişinin sorunun çözümü için kişisel müdahalelerde bulunması gerekebilir ve bu müdahaleler de olumlu sonuç verebilir. İndus nehrine ilişkin uyuşmazlıkta, Dünya Bankası Başkanı Black in 99

6 çabaları bu konudaki en açık örnektir. Sorunun en kritik aşamalarında, hem Hindistan Başbakanı hem de Pakistan Devlet Başkanı ile bire bir görüşerek, tıkanıklıkların aşılmasına katkıda bulunmuştur. Yaklaşımın eleştirilebilecek ikinci noktası ise değer yaratma konusunda olacaktır. Bu yaklaşıma göre taraflar arasında değerler yaratılarak su sorununun çözümü için taraflar karşılıklı olarak farklı konularda bir değiş tokuş içine gireceklerdir. Ancak kıyıdaş ülkeler arasındaki su uyuşmazlıklarının, çözüme ulaşmasını ve yoğunluğunu etkileyen bazı unsurlar bulunmaktadır. İlk olarak, soruna taraf olanların sayısının artması ile çözüme ulaşmak zorlaşmaktadır. Nil nehrinin on bir kıyıdaşının çıkarlarını uzlaştırmak doğal olarak, iki kıyıdaşa sahip Rio Grande ya da Mahakali nehri uyuşmazlığından daha zordur. Bir ulusun su kaynağına verdiği önem de uyuşmazlıkların şiddetini belirleyen bir etken olarak sayılabilir. Ulusal tarihi itibariyle, bir nehrin sularının, ulusun hayat kaynağı olarak görülmesi, o devletin söz konusu nehir ile ilgili uyuşmazlıklarda daha uzlaşmaz ve sert bir tutumun alınmasını da beraberinde getirecektir. Ayrıca politik söylemde suya ve gıda güvenliğine verilen önem de, ülkelerin sınıraşan ve sınır oluşturan sulara ilişkin tavırlarında belirleyici olmaktadır. Ulusal ekonomide tarımın büyüklüğü de, ülkelerin suya verdiği önemi artırmakta ve uyuşmalıklarda daha uzlaşmaz bir tavır almalarına neden olabilmektedir. Su diplomasisi yaklaşımının müzakerelerin ilerlemesini engelleyebilecek yönü burada ortaya çıkmaktadır. Söz konusu yaklaşım tüm paydaşların temsil edilmesinin gerekliliğini vurgulamaktadır. Ancak kıyıdaş bir ülke içindeki, sulama birlikleri, etnik gruplar, çevre örgütleri gibi, tüm paydaşların, uluslararası bir müzakere sürecine dahil edilmesi görünürde olumlu bir yaklaşım olmakla birlikte, pratikte işlemesi mümkün görünmemektedir. Çünkü, mevcut uluslararası sistemin başat aktör olarak kabul ettiği devletlerin, kendi egemenlik alanı olarak gördüğü uluslararası müzakere süreçlerine bu tür yapıları etkin bir rol alacak şekilde dahil etmesi beklenemez. Su sorunları ile ilgili müzakerelerde, veriler de önemli bir yer tutmaktadır. Verilerin doğru bir şekilde toplanması ve karşılıklı değişimi müzakerelerde belli bir aşamayı oluşturmaktadır. Ancak verilerin tam ve sağlıklı bir şekilde toplanması isteği, yine kıyıdaşlardan biri tarafından, müzakereleri erteleme taktiği olarak da kullanılabilmektedir. Hindistan ın Ganj nehrine ilişkin uyuşmazlıkta bu taktiği kullandığı da söylenebilir. Yukarıda tartışılan konular, söz konusu yaklaşımın eksiklikleri olarak değerlendirilebilirse de, su diplomasisi yaklaşımı, taraflar arasında sorunun iyi niyetle çözümü konusunda bir uzlaşma varsa, oldukça etkin bir şekilde kullanılabilir. Su diplomasisi çalıştayı süresince gerek katılımcıların kendi arasında, gerek çalıştayı organize eden girişimin çalışanları ile katılımcılar arasında iletişimin kuvvetlenmesi amacıyla iki akşam yemeği ve Boston limanında bir bot gezisi düzenlenmiştir. Dünyanın çok çeşitli ülkelerinden sağlanan katılım ile farklı havzalarda farklı ülkelerin su sorununa bakışları ilk ağızdan öğrenilmiştir. Bu çalıştayın temel argümanı ise suya ilişkin müzakerelerde esnekliğin ve sonuç alma odaklı yaklaşımların, sorunların çözümüne doğrudan bir katkı yapacağı anlayışı olarak ortaya çıkmaktadır. O 100