Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı'nda Eğitim-Öğretim (H /M )

Transkript

1 Özet Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı'nda Eğitim-Öğretim (H /M ) Education and Instruction in Kütahya Sanjak According to Education Yearbooks (H /M ) Nurgül BOZKURT* Bu araştırmada Maârif Salnâmeleri'nde yer alan veriler doğrultusunda Kütahya Sancağı'ndaki eğitim öğretim faaliyetleri ele alınmıştır. Bu amaçla H /M (H.1320/M tarihli Maârif Salnâmesi günümüze kadar tesadüf edilemediği için hariç) tarihli salnâmeler incelenip Hüdavendigâr Vilâyeti'ndeki Maârif İdarisi, Kütahya Sancağı'ndaki mevcut okullar, bu okullardaki idareciler, öğretmenler, hademe sayıları, öğrenci sayıları ve öğretilen dersler, medreseler, görevli müderrisler, gayrimüslim ve yabancı okulları, ne zaman açıldıkları, adlarına ruhsat verilip verilmediği hakkında bilgi verilmiştir. Üstelik Kütahya Sancağı'nda bulunan Kütüphaneler ele alınarak, kaç adet kitaba sahip oldukları, adı geçen sancakta matbaa olup olmadığı, gazete basılıp basılmadığı hakkında da değerlendirmeler yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Kütahya Eğitim - Maârif Salnâmesi. Abstract In the present research, the educational and instructional activities in Kütahya Sanjak have been studied depending on the data in Education Yearbooks. For this reason, the yearbooks dated H.C / G.C (excluding H.C. 1320/ G.C as they have not reached to the present time) were analyzed and information was given about Hüdavendigâr Province Educational Directorate, the present schools in Kütahya Sanjak, the number of administrators, teachers, servants, and students in these schools, courses given, madrasahs, teachers in madrasahs, non-muslims and foreign schools, when they were founded and whether they have an approval to institute. Moreover, the libraries in Kütahya Sanjak were dealt with and evaluations were done on how many books they have, whether the mentioned sanjak has a printing house and whether newspapers are printed or not. Key Words: Kütahya Education - Education Yearbooks. Giriş Bir senelik hâdiseleri göstermek üzere tertip olunan eserlere salnâme denir. Yıl demek olan "sal" ile mektup, kitap manasına gelen "nâme"den mürekkep olan bu tabirin tam karģılığı

2 Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı'nda 62 "yıllık"tır. Salnâme, Osmanlı Devleti'nde ilk kez resmi olarak 1847 senesinde Ahmed Vefik Efendi tarafından, Hayrullah ve Ahmed Cevdet Efendilerin yardımları ve Sadrazam ReĢid PaĢa'nın emri ile neģrolundu 1. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye adıyla Türkçe olarak yılları arasında muntazam bir Ģekilde yayınlandı. En son yayınlanan cildi ise 1918 tarihini taģır. Çıkarılan bu devlet salnâmesinin faydasını gören Osmanlı yönetimi vilâyet ve nezaret salnâmeleri de çıkartmıģtır 2. Ayrıca ilki Ebüzziyâ Tevfik Bey tarafından 1873 tarihinde yayınlanan Salnâme-i Hadika gibi özel konulu veya kiģi ve kuruluģlara ait salnâmeler de neģredilmiģtir. Yine Devlet ve vilâyet salnâmeleri gibi düzenli çıkartılmasa da bazı nezâret ve resmî kurumların salnâmeleri de vardır. Mesela; Nezâret-i Umûr-ı Hariciyye, Salnâme-i Askeri, Salnâme-i Bahrî, Bahriye-i Ticariye Salnâmesi, Rasathane-i Âmire Salnâmesi, Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Salnâmesi, Rüsûmat Salnâmesi, Ġlmiyye Salnâmesi, bu çalıģmada temel kabul edilen H /M tarihlere arasında 6 kerre neģredilen Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye sayılabilir. H.1320/M yılına ait Maârif Salnâmesine bugüne kadar tesadüf edilememiģtir. Maarif Salnâmeleri Osmanlı Devleti'nin maârif ve kültür tarihini incelemek isteyenler için zengin bir bilgi birikimine sahiptir. Maârif müdürleri, memurlar, öğretmenler, okullar ve kütüphaneler hakkında bilgiler sunar 3. XIX. yüzyılda merkeziyetçi esaslara göre yeniden idarî teģkilâtlanmaya giden Osmanlı Devleti'nde, vilâyet yönetimi de düzenlenmiģtir. Öyle ki, klasik dönemde eyâlet denen birimin adı vilâyete çevrilerek idaresi de valilere bırakılmıģtır. Livâ (sancak) ve kazada da mülkî âmirler ve idari organlar tespit edilmiģtir. Kısacası Tanzimat sonrası Osmanlı yönetimi, hiyerarģide yukarıdan aģağıya vilâyet, livâ, kaza, nahiye ve köy olarak teģkilâtlandırılmıģtır 4. ĠĢte bu yapılandırma içinde Osmanlı vilâyetlerinden biri olan Hüdavendigâr'a bağlı Kütahya Livâsı (Sancağı)'na dahil kazalardaki eğitim-öğretim faaliyetleri ile ilgili geniģ bilgileri Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye'de bulmak mümkündür. Mesela, Hüdavendigâr Vilâyeti Maârif Ġdaresi personeli, Kütahya Livâsı'ndaki medreseler, mektepler, burada okutulan dersler, görev yapan müdürler, öğretmenler, hademe sayıları, medreselerin kurucuları, azınlık ve yabancılara ait okullar, ne zaman ruhsat aldıkları, kütüphaneler, gazeteler ve matbaalar hakkında bilgi elde edilir. XIX. yüzyıl sonlarına gelindiğinde Kütahya bir sancak merkezi olarak Bursa (merkez sancak), Karasi, Ertuğrul, Karahisar Sancakları gibi Hüdavendigâr Vilâyeti'ne bağlı idi. Kütahya Livâsı'na ise Kütahya merkez kaza olmak üzere, Simav, Gediz, EskiĢehir ve UĢak Kazaları dahildi. ĠĢte bu çalıģmaya XIX. yüzyılda Kütahya Livâsı'na, günümüzde Kütahya iline bağlı olan Simav ve Gediz ile ayrı birer il durumundaki UĢak ve EskiĢehir dahil edilmiģtir Maarif Salnâmelerinden edinilen bilgilere göre Hüdavendigâr Vilâyeti Merkez Maârif TeĢkilatı bünyesinde altı memuriyet vardır. Bunlar maârif müdürü, maârif *Yrd. Doç. Dr., Dumlupınar Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Kütahya 1 Mehmet Zeki Pakalın, "Salnâme", Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, Ġstanbul 1983, s. 105, 106., Yılmaz Öztuna, "Salname", Türk Ansiklopedisi, C. 28, Ankara 1980, s Ġlk Osmanlı Vilâyet Salnâmesi 1283 tarihinde yayınlanan Bosna, son vilâyet salnâmesi ise 'de yayınlanan Bolu Livâsı salnâmesidir. Hasan Duman, Osmanlı Salnâmeleri ve Nevsâlleri, C. 1, Ankara 2000, s Hasan Duman, a.g.e., s Ayrıntılı bilgi için bkz. Ġllber Ortaylı, "Tanzimat Devri ve Sonrası Ġdarî TeĢkilât", Osmanlı Devleti Tarihi, (Editör Ekmeleddin Ġhsanoğlu), C. 1, Ġstanbul 1999, s

3 63 Nurgül BOZKURT muhasebe memuru, maârif tahrirat kâtibi, maârif muhasebe memuru refiki (yardımcısı), maârif tahrirat mukayyidi ve maârif sandık emini'dir. Maârif Salnâmelerine göre, Hüdavendigâr Vilâyeti'nin Maârif Müdürü H /M yılında "saniye" rütbesine 5 sahip olan Sami Bey'dir 6. H.1318/M 'de Hüdavendigâr Vilâyeti Maârif Müdürü olarak "mütemâyiz 7 " rütbesi ile atanan Hasib Efendi, bu görevini H.1319/M 'de de devam ettirmiģtir 8. H.1283/M 'de Nevrekop'da 9 doğan Mehmed Hasib Efendi, Halil RüĢdi Efendi'nin oğludur. Rumî 30 TeĢrin-i evvel 1305/M.11 Kasım 1889'da Mekteb-i Mülkiye-i ġahane'den vasat dereceli Ģehadetnâme almıģtır. H. Zilkade ayının gurresi 1307/M.18 Haziran 1890'da Siroz Mekteb-i Ġdâdî'sine Tarih ve Hesap muallimi olarak tayin olmuģtur. H. 12 Receb 1308/M.21 ġubat 1891'de Tarih ve Hesap muallimlikleriyle birlikte Aydın Mekteb-i Ġdâdî'si müdürlüğüne getirilmiģtir. H. 21 Muharrem 1310/15 Ağustos 1892'de Fransızca ve Coğrafya muallimlikleriyle birlikte Gümülcine Sancağı Mekteb-i Ġdâdî'sine müdür olarak nakil edilmiģtir. Ayrıca H. 2 Rebiü'l-ahir 1310/M.24 Ekim 1892'de Tarih, Coğrafya, Malûmâtı Fenniye muallimlikleri ilave edilmiģtir. H. 5 Zi'l-hicce 1313/M.18 Mayıs 1896 senesinde Fransızca, Malûmât-ı Fenniye ve Usûl-i Defteri muallimlikleriyle birlikte Sivas Mekteb-i Ġdâdî'si müdürlüğüne tayin olmuģtur. Yalnız buraya gitmeden önce H. 9 Rebiü'l-evvel 1313/M. 30 Ağustos 1895'de Cezâir-i Bahr-i Sefîd Vilâyeti Maârif Müdürü olmuģtur. Kendisine H. 13 Rebiü'l-evvel 1314/M.22 Ağustos 1896 senesinde önce "rütbe-i salis" sonra "sâniye sınıf-ı sâni rütbesi" tevcih edilmiģtir. H. 29 Muharrem 1318/M.29 Mayıs 1900'de de "sâniye sınıf-ı mütemâyiz rütbesi" tevcih edilmiģtir. Cezâir-i Bahr-i Sefîd Vilâyeti'nin havasına uyum sağlayamaması sebebiyle Rumi 16 Mayıs 1316/M. 29 Mayıs 1900 tarihinde becayiģ suretiyle Hüdavendigâr Vilâyeti Maârif Müdürü olmuģtur 10. H.1321/M 'te ise bu defa Hüdavendigâr Vilâyeti Maârif Müdürü olarak "mütemâyiz" rütbesiyle Hulusi Bey atanmıģtır 11. Bu arada M yıllarında Mehmed ġükrü Efendi muhasebe memuru, Hasan Tahsin Bey tahrirat katibi, Mehmet Sıtkı Bey muhasebe memuru refiki, Abdurrahman Efendi tahrirat mukayyidi, Hasan Fehmi Efendi ise sandık emini görevlerinde bulunmuģlardır Devlet memurlarıyla halktan bazılarına verilen pâye ve unvanlar hakkında kullanılır bir tâbirdir. Askerî, ilmî ve mülkî rütbeler vardır. Bunlardan mülkiye rütbeleri; vezir, bâlâ, ûlâ evveli, ûlâ sanisi, saniye sınıf-ı mütemayizi, saniye, sâlise, râbia, hâcegânlık, hâmise Ģeklindedir. Mehmet Zeki Pakalın, "Rütbe", a.g.e., C. III, s.68, Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye (Kısaca: S.N.M.U.), S.N.M.U 1316, I. Sene, Matbaa-i Âmire, s , S.N.M.U. 1317, II. Sene, s Tanzimat'tan sonra sâniye rütbesinin birinci sınıfı. Askerlikte miralây (albay) karģılığı. Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1992, s S.N.M.U. 1318, III. Sene, s , S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s Selanik Vilâyetine bağlı bir kazadır. Mucize Ünlü, "Tanzimat Sonrasında Samsun Çevresinde Gayrimüslimlerin Kilise ve Mektep ĠnĢa ve Tamir Faaliyetleri, GeçmiĢten Geleceğe Samsun, (Editör: Cevdet Yılmaz), 1. Kitap, Samsun 2006, s S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s S.N.M.U 1316, I. Sene, Matbaa-i Âmire, s , S.N.M.U. 1317, II. Sene, s , S.N.M.U. 1318, III. Sene, s , S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 552,553., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 471.

4 Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı'nda 64 Sıbyan Mektepleri ve İbtidâîler Sabi denilen beģ altı yaģındaki kız ve erkek çocukları okutmak amacıyla açılmıģ olan sıbyan mekteplerinde 13 ders veren hocalar, genelde medrese mezunu olan cami ve mescidlerde imam-hatiplik veya müezzinlik yapan kiģilerdi. Kız çocuklarına mahsus mekteplerin hocaları ise Kur'an bilen, Sübha-i Sıbyân ve Tuhfe-i Vehbî risâleleri okumuģ yaģlı kadınlardı 14. Sıbyan okullarının belli bir yönetmeliği veya devletçe hazırlanmıģ belirli bir programı mevcut değildi. Amaç, okula gelen çocuğa okuma-yazma öğretmek, Ġslam dininin kurallarını ve Kur'an'ı belletmekti. Ferdî bir eğitimin hâkim olduğu bu okullarda genellikle Elifba, Kur'an, Ġlmihal, Tecvit, Türkçe Ahlak Risaleleri, Türkçe, Hat (yazı) dersleri okutuluyordu 15. Tanzimat Dönemine gelindiğinde Osmanlı eğitimcileri çocuklara dini eğitimin yanında milli ve çağdaģ eğitimin verilmesini de savunmakta idiler. Bu durum neticesi rüģdiye mekteplerinde olduğu gibi sıbyan mekteplerinde de usûl-i cedid hareketi uygulandı. Usûl-i cedid hareketi ile ilköğretimde iki ayrı tipte okul ortaya çıktı. Bu okullar yeniliklerin uygulandığı ibtidâî mektepler ve yeniliklerin uygulanmadığı sıbyan mektepleri idi 16. ĠĢte H.1317/M tarihli Maârif Salnâmesinde yer alan H /M tarihli Osmanlı Devleti'ndeki ibtidâî mekteplerinin sayısını veren istatistiklere göre Hüdavendigâr Vilâyeti'nde 3417 adet sıbyan ya da ibtidâî adı verilen ilköğretim mektepleri vardı. Bunlardan usûl-i atika adı verilen sıbyan mektebi 3173, usûl-i cedîde denilen ibtidâî mekteplerinin sayısı ise 244'tü 17. Usûl-i cedîd hareketinin uygulandığı bu mekteb-i ibtidâîlerde, elifbâ, Kur'an-ı Kerim, Tecvit, Ġlmihal, Ahlak, Sarf-ı Osmanî, Ġmlâ, Kıraat, Mülahhas Tarih-i Osmanî, Muhtasar Coğrafya-yı Osmanî, Hesap ve Hüsn-i Hat dersleri verilmekte idi 18. Rüşdiye Mektepleri Sıbyan mekteplerinin devamı ve ikinci kademesi olarak düģünülen ve açılan rüģdiyeler 19 orta mektep derecesindeki okullardır. Günümüzdeki ilköğretim okullarının 6, 7 ve 8'inci sınıflarının karģılığı olarak düģünülebilir. Nitekim 1838'de ilk rüģdiye olarak kabul edilen "Mekteb-i Maârif-i Adli" 20 hem memur yetiģtirmek hem de mevcut memurların bilgilerini artırmak için açılmıģtır 21. Mekteb-i Maârif-i Adliye'de eğitim baģladıktan sonra talep çok olduğu için Sultan Ahmet Camii'ndeki okul yeterli olmamıģ bunun üzerine Süleymaniye'de ikinci bir Ģube açılmıģtır. Bu Ģubeye Mekteb-i Ulûm-ı Edebiye-i Adliye adı verilmiģ üstelik buraya ayrıca hocalar tayin edilmiģtir Bu okulun adına Darü'l-ilm, Muallimhane, Mektep, Mektephane'de denilmiģtir. Üstelik hemen her mahallede bir tane bulunduğu için halk Mahalle Mektebi diye de anmıģtır. Osman Ergin, a.g.e., s. 82, Cahit Baltacı, "Osmanlılar'da Mektep", DĠA, C. 29, Ankara 2004, s Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara 1991, s Yücel GeliĢli, "Osmanlı Ġlköğretim Kurumlarından Sıbyan Mektepleri (KuruluĢu, GeliĢimi ve DönüĢümü), Türkler, C. 15, Ankara 2002, s S.N.M.U. 1317, II. Sene, s Cahit Baltacı, "Osmanlılar'da Mektep", DĠA, C. 29, Ankara 2004, s RüĢdiye mektepleri ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Uğur Ünal, II. MeĢrutiyet Öncesi Osmanlı RüĢdiyeleri ( ), Ankara 2008, Muammer Demirel, "Türk Eğitiminin ModernleĢmesinde RüĢdiye Mektepleri", Türkler, C. 15, Ankara 2002, s. 44.; Mehmet Zeki Pakalın, "RüĢdiye", a.g.e., C. III, s Bu okulların adliye ve hukuk ile ilgisi yoktur. Mektebi açan PadiĢah II. Mahmud'un mahlası Adlî olduğu için mektep bu adı almıģtır. Osman Ergin, a.g.e., s Bayram Kodaman, a.g.e., s Muammer Demirel, a.g.m., s. 48.

5 65 Nurgül BOZKURT 1869 tarihli Maârif-i Umûmiye Nizamnemesi ile, rüģdiyelerin 500 evi geçen kasabalarda kurulabileceği belirtilmiģtir. RüĢdiye okullarının yapım masrafları ve muallim maaģlarının illerin maârif idaresi sandığından karģılanacağı, öğretim süresinin 4 yıl olacağı 23 ve sıbyan mekteplerini bitirip Ģehadetnâme alan öğrencilerin sınavsız rüģdiye okullarına alınabilecekleri belirtilmekte idi 24. ĠĢte Osmanlı devlet adamları modern tarzda eğitimin zaruretini hissetmiģler ve buna bağlı olarak da rüģdiyelerin sayısını diğer okullar gibi artırmaya çalıģmıģlardır. Bütün bu gayret ve çabaların neticesi 1847 yılında Ġstanbul'da faaliyete geçen ilk rüģdiyeden sonra Osmanlı ülkesinde 1853'de rüģdiye sayısı 10, 1869'da Anadolu'da 58 idi yılına gelindiğinde Hüdavendigâr Vilâyeti'nde de rüģdiye sayısının 25'e ulaģtığı görülmektedir. Anadolu'da 1881'de 195 rüģdiye varken, 1888'de bu sayı 266'ya yükselmiģtir 26. Maârif Salnâmelerinden elde edinilen bilgilere göre ise, XIX. yüzyılın sonlarında Kütahya Livâsı'na bağlı UĢak, Gediz, EskiĢehir, Simav Kazalarında ve TavĢanlı Kasabası'nda 27 birer adet olmak üzere toplam 5 Mekteb-i RüĢdiye bulunmaktadır senesi rüģdiyelerin ders cetvelinden elde edinilen bilgilere göre, Osmanlı ülkesindeki rüģdiye okullarında birinci yıl, Kur'an-ı Kerim, Ġlmihal, Türkçe, Arapça, Hesap, Muhtasar Coğrafya, Hüsn-i Hat, Ahlak, ikinci yıl, Kur'an-ı Kerim, Ġlmihal, Türkçe, Arapça, Farsça, Ahlak, Hesap, Coğrafya, Muhtasar Tarih-i Ġslam, Malûmat-ı Ziraiye, Resim, Hüsn-i Hat, Fransızca, üçüncü yıl ise Kur'an-ı Kerim, Ulûm-ı Diniye, Ahlak, Türkçe, Arapça, Farsça, Hesap, Tarih-i Osmani, Hendese (Hesap), Coğrafya, Malumat-ı Ziraiye, Hesap, Resim, Hıfzısıhha, Fransızca dersleri verilmekte idi 29. Kütahya Livâsı'ndaki rüģdiyelerin öğrenci sayıları değerlendirilecek olursa, en çok EskiĢehir ve UĢak Kazalarında yer alan mekteb-i rüģdiyelerde öğrenci olduğu görülür. EskiĢehir ortalama 112, UĢak 104 Simav 75 öğrenciye sahiptir. Gediz Mekteb-i RüĢdiye'sinde 1317 yılı dikkate alınmadığında 51, TavĢanlı Mekteb-i RüĢdiye'sinde ise H /M senesinde 16, H.1321/M 'de 4 öğrenci vardır 30. H.1319/M senesi eğitim öğretim yılında Kütahya Livâsı'nda bulunan mekteb-i rüģdiyelerin öğretim kadrosu ise tablo 2'de detaylı bir Ģekilde verilmiģtir. Tablo 2'de belirtildiği üzere rüģdiye okullarında en fazla 4-5 hoca görev yapmakta idi. Muallim-i evvel, muallim-i sani, muallim-i salis, hat muallimi ve rık'a muallimi gibi. Gediz Mekteb-i RüĢdiye'sinin öğretim kadrosunda sadece Muallim-i Evvel Hacı Davud Efendi ile Hat Muallimi Hacı Mustafa Efendi vardı. H.1319/M yılında 56 öğrenciye sahip olan Gediz Mekteb-i RüĢdiye'sinin 1 tane de hademesi vardı. Simav Mekteb-i RüĢdiye'sinin öğretim kadrosunda ise Muallim-i Evvel Hacı Yusuf Efendi, Muallim-i Sani Hasan Efendi, Muallim-i Salis Hacı Hafız Hasan Efendi, Rık'a Muallimi Ġbrahim Efendi ve 1 hademe vardı. TavĢanlı Kasabası'nda kurulan TavĢanlı Mekteb-i RüĢdiye'sinin de öğretim kadrosunda H.1319/M yılında sadece Muallim-i Evvel Mehmed Celaleddin Efendi ile Nizamnâmesi'nde 4 yıl olan rüģdiye eğitimi 1892'de üç yıla indirilmiģtir. Bayram Kodaman, a.g.e., s Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi (M.Ö M.S. 2004), 9. Basım, Ankara 2004, s Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri'nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara 1997, s. 285, Muammer Demirel, a.g.m., s ; Ġstanbul ve vilâyet rüģdiyelerinin isimleri ve bulundukları bölgeler hakkındaki detaylı bilgi için bkz. Uğur Ünal, a.g.e., s TavĢanlı Mekteb-i RüĢdiye'sine ilk kez H tarihli Maârif Salnâmesi'nde rastlamaktayız. Muallim-i evveli Mehmed Celaleddin Efendi'dir. Okulda 16 öğrenci 1 hademe vardır. S.N.M.U. 1318, III. Sene, s S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1032, 1033., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1146,1147., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s.1284., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 558, 559., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 475, Muammer Demirel, a.g.m., s. 58.; RüĢdiye program ve ders içerikleri ile ilgili detaylı bilgi için bkz. Uğur Ünal, a.g.e., s Bkz. Tablo 1.

6 Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı'nda 66 hademesi vardı. 16 öğrenciye eğitim öğretim vermekte idiler. UĢak Mekteb-i RüĢdiye'sinde ise, Muallim-i Evvel Hasan Hilmi Efendi, Muallim-i Sani Hüseyin Efendi, Hat Muallimi Ġsa Talat Efendi ve 1 hademe görev yapmakta idi. EskiĢehir Mekteb-i RüĢdiye'sinde, Muallim-i Evvel Mehmed Nazif Efendi, Muallim-i Sani Bekir Efendi, Muallim-i Salis Ġzzet Efendi, Hat Muallimi Ahmed Hamdi Efendi olmak üzere 4 muallim ve 1 hademe görev yapmakta idi 31. Tablo 1: Kütahya Livâsı Mekteb-i Rüşdiye Öğrenci Sayıları (H /M.1898/1904) 32 Yıllar Uşak Kazası Gediz Kaz. Eskişehir K. Simav K. Tavşanlı H.1316/M H.1317/M H.1318/M H.1319/M H.1321/M Kaza/Kasaba Tablo 2: Kütahya Livâsı Mekteb-i Rüşdiye Muallimleri 34 Mektebin Adı Muallim-i Evvel Muallim-i Sani Muallimler Muallim-i Salis Hat Muallimi Rık'a Muallimi UĢak UĢak Hasan Hilmi E. Hüseyin E. - Ġsa Talat E. - Gediz Gediz Hacı Davud E. - - Hacı Mustafa E. - EskiĢehir EskiĢehir Mehmed Nazif E. Bekir E. Ġzzet Efendi Ahmed Hamdi E. - Simav Simav Hacı Yusuf E. Hacı Hafız Hasan E. Hacı Hafız Hasan E. - Ġbrahim E. TavĢanlı K. TavĢanlı Mehmed Celaleddin E Bkz. Tablo S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1032, 1033., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1146,1147., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s.1284., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 558, 559., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 475, Maârif Salnâmesi'nde Gediz Mekteb-i RüĢdiye'sinin öğrenci sayısı belirtilmemiģtir. S.N.M.U. 1317, II. Sene, s Kütahya Livâsı'nda bulunan Mekteb-i RüĢdiyelerde ders veren hocalar için S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 558, 559 dikkate alınmıģtır. (K.: Kasaba, E.: Efendi, -: BelirtilmemiĢ)

7 67 Nurgül BOZKURT İdâdîler 1869'da ortaöğretimin ikinci kademesi olarak açılmıģtır. Bu okullar, bugünkü lise karģılığı okullardır. 4 yıllık rüģdiyeler üzerine 3 yıl olarak açılan okullardır tarihli Maârif-i Umûmiye Nizamnamesi, bu okulları rüģdiyelerin üstünde, sultanîlerin altında göstermektedir Nizamnâmesine göre, 3 yıl olan idâdî okullarına rüģdiyeleri bitiren Müslim ve Gayrimüslim çocukları birlikte gidebileceklerdi. Ancak 1000 haneyi geçen mahallerde ya da gerekli görülen kasabalarda idâdîler açılabilecekti. Ġdâdî okullarının yapım giderleri, öğretmenlere ve hademelere yapılacak ödemeler Vilâyet Maârif Ġdaresi Sandığından yapılacaktı. Her idâdî okullarının muavinleriyle beraber 6 öğretmeni olacaktı. ĠĢte 1869 Nizamnâmesi ile bu okulların açılması kararlaģtırılmasına rağmen maddi imkansızlıklar ve öğretmen yokluğu gibi sebeplerden dolayı uygulama aģamasına ancak 1873 yılında geçilebilmiģtir tarihine gelindiğinde taģrada 1, Ġstanbul'da ise 4 veya 5 civarında idâdî açılabilmiģtir 37. M tarihli Maârif Salnâmesine göre, Hüdavendigâr Vilâyeti'nde Bursa, Karasi, Kütahya, Karahisar'da birer adet mekteb-i idâdînin açılmıģ olduğu ve eğitimöğretim faaliyetini yürüttüğü bilinmektedir. Ayrıca Bursa'da bir idâdî-i askeriye ve darü'lmuallimin ibtidâî Ģubesi de bulunmaktadır 38. Bu idâdîler bulundukları sancağın adı ile anılmaktadırlar. Kütahya Sancağı'nda bulunan idâdî de Kütahya Mekteb-i Ġdâdî'si adını almıģtır. Kütahya Mekteb-i Ġdâdî'sinde, Coğrafya, Hesap, Hendese, Usûl-i Defterî, Fransızca, Malûmât-ı Fenniye, Malumât-ı Nafiâ, Kitabet, Cebir, Ulûm-ı Dîniyye, Ahlâk, Türkçe, Arapça, Farsça,Tarih, Lisan-i Osmani, ĠnĢâ, Kitâbet, Resim, Hüsn-i Hat, Ġlm-i EĢyâ, Ma'lumât-ı Zirâ'iye, Sıhhıye dersleri verilmiģtir 39. H.1316/M Maârif Salnâmesine göre, Kütahya Mekteb-i Ġdâdî'sinde Abdullah Feyzi Efendi müdürlük yapmakta idi. Aynı zamanda Fransızca ve Coğrafya derslerini yürütmekte idi. H /M Maârif Salnâmelerinden edinilen bilgilere göre ise, Kütahya Mekteb-i Ġdâdî'sinde Osman Nuri Efendi müdürlük yapmaktadır. Ġdari görevinin yanı sıra Coğrafya, Hesap, Usûl-i Defterî ve Hendese derslerini de yürütmektedir. Bu arada Osman Nuri Efendi, H.1321/M tarihinden önce Abdürrezzak Efendi'nin girmiģ olduğu ama bu yıl girmediği Tarih derslerini de yürütmektedir. Kütahya Mekteb-i Ġdâdî'sinde ders veren diğer öğretmenler ise Ģöyledir. Hacı Abdürrezzak Efendi (Lisan-i Osmani, Farsça ve Tarih), Mustafa ġükrü Efendi (Ulûm-ı Dîniyye ve Arapça), Ahmed Hakkı Efendi (Hüsn-i Hat) ve Necati Efendi (Fransızca, Cebir, Malumât-ı Nafiâ ve Kitabet). H.1317/M eğitim-öğretim yılında Resim dersini Anor Efendi yürütürken, H.1318/M ve H.1319/M yıllarında bu ders için öğretmen görevlendirilemediğini görmekteyiz. H.1321/M yılına gelindiğinde ise bu dersin, Fransızca, Cebir ve Kitabet dersleriyle birlikte Haydar Efendi'ye verildiği görülmektedir. H.1321/M yılında Kütahya Mekteb-i Ġdâdî'sinde Ma'lumât-ı Zirâ'iye ve Sıhhıye derslerinin de olduğu bunu da Muallim Vekili Ahmed Efendi'nin yürüttüğü görülmektedir. 35 Cahit Baltacı, "Osmanlı Devleti'nde Eğitim ve Öğretim", Türkler, C. 11, Ankara 2002, s Bayram Kodaman, a.g.e., s. 115., Hasan Ali Koçer, Türkiye'de Modern Eğitimin DoğuĢu ve GeliĢimi, Ġstanbul 1991, s Bayram Kodaman, a.g.e., s Ayrıntılı bilgi için bkz. S.N.M.U. 1317, II. Sene, s S.N.M.U. 1316, I. Sene, s , S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1142, 1143., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1280, 1281., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 554, 555., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 473.

8 Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı'nda 68 Yine H.1321/M yılında Nuri Efendi Türkçe derslerini muallim vekili olarak yürütmüģtür 40. Maârif Salnâmelerinden edinilen bilgilere göre Kütahya Mekteb-i Ġdâdî'sinde bulunan öğrenci sayılarına bakıldığında H.1316/M 'da 87 Müslim, 2 Gayrimüslim, H.1317/M 'de 76 Müslim, 2 Gayrimüslim, H.1318/M 'de 96 Müslim, 5 Gayrimüslim, H.1319/M 'da 94 Müslim, 3 Gayrimüslim, H.1321/M 'de 102 Müslim bulunmakta idi. M 'te Gayrimüslim öğrenci yoktu. Bu arada bu okulun 2 de hademesi vardı. Tablo 3'te de görüldüğü üzere Kütahya Mekteb-i Ġdâdî'sinde Müslim öğrenci sayısı en çok M yılında iken Gayrimüslim öğrenci ise bulunmamaktadır. Bu arada Gayrimüslim öğrencinin en çok olduğu yıl 5 kiģi ile H.1318/M 'dir. Tablo3: Kütahya Mekteb-i İdâdî Öğrenci Sayısı Yıllar Müslim Gayrimüslim Toplam H.1316/M H.1317/M H.1318/M H.1319/M H.1321/M Medreseler Ġslam Tarihinde, orta ve yüksek seviyelerdeki eğitim ve öğretim yapan örgün müesseselerin baģında gelen medrese, memleketin ihtiyaç duyduğu kültürü veren ve elemanları yetiģtiren bir eğitim ve öğretim kurumudur 41. Bu eğitim ve öğretim kurumları varlıklarını sultanların, nüfuzlu devlet adamlarının ve zenginlerin himayesinde kurulan vakıfların gelirleriyle sürdürmüģlerdir 42. Kütahya Sancağı'ndaki medreseler de Sultan Yıldırım Beyazıt Han Hazretleri, Rüstem PaĢa, Karagöz PaĢa gibi nüfuzlu devlet adamları, ağa, efendi diye anılan zenginler ve hayırsever mahalle, köy, nahiye halkı tarafından kurulmuģtur. Bu durumda Maârif Salnâmelerine göre XIX. yüzyılın sonunda mevcut eğitim ve öğretim kurumu incelendiğinde Denizli Sancağı'nda olduğu gibi 43 Kütahya Sancağı'nda da medreselerin mekteplerden çok olduğu görülmektedir. Kütahya Kazası'nda H.1317/M yılında 46, H.1318/M 'de 50, Simav'da H.1316/M ve H.1317/ M senesinde 16, Gediz Kazası'nda ise H /M tarihlerinde 11 medrese bulunmaktadır. Bugün Kütahya iline bağlı birer ilçe olan Simav ve Gediz dahil olmak üzere Kütahya'da bulunan medreseler incelendiğinde, Ali PaĢa, Rüstem PaĢa, Hacı ġerif Ağa, Ġshak Fakih, Halil Kamil PaĢa, Hüseyin Efendi, Sabri-zâde, Zeytun-zâde, Hamamcı-zâde, Semerci- 40 S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1028, S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1142, 1143., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1280, 1281., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 554, 555., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s Baltacı Cahit, "Osmanlı Devleti'nde Eğitim ve Öğretim", Türkler, C. 11, s Nebi Bozkurt, "Medrese", DĠA, C. 28, Ankara 2003, s Necdet Hayta, Uğur Ünal, "Maârif Salnâmelerine Göre Denizli'de Eğitim-Öğretim ( ), Denizli Ve Çevresi Tarih Ve Kültür Sempozyumu, (Editör Ayfer Özçelik ve diğerleri), C. I, Denizli 2007, s. 452.

9 69 Nurgül BOZKURT zâde gibi medreselerin kurucularının isimleri ile adlandırıldıkları görülmektedir. Moymul, Nallar, Kınık, Çevgiller, Timurcu, Kestel, Halifeler, Kaya, Çanak, Kargılı, Kelem Yenice, Ilıcasu, Pazar gibi medreseler de bulundukları köyün ismi ile adlandırılmıģlardır. Yine Harmancık, Yeni Mahalle gibi bulundukları mahallenin ismi ile aynı adı taģıyan medreseler de vardır. Yine Tanzimat sonrası köy ile kaza arasında bir idari birim olarak düzenlenen nahiyelerin ismi ile de bulundukları nahiyelerde medreseler yaptırılmıģtır. Mesela ġaphane nahiyesinde ġaphane Medresesi açılarak eğitim ve öğretim faaliyetini sürdürmüģtür. Kütahya Anadolu'da önemli bir konuma sahip olmasından dolayıdır ki tarih boyunca Osmanlı padiģahları ve devlet adamları tarafından da bu bölgede medrese inģaatı teģvik edilmiģ ve yaptırılmıģtır. Öyle ki, Maarif Salnâmelerinde Kütahya merkezde bulunan Vâcidiye Medresesi'nin 44 kurucusu bizzat Sultan Yıldırım Beyazıt Han Hazretleri olarak belirtilmiģtir. Yine Karagöz PaĢa, Rüstem PaĢa, Halil Kamil PaĢa, Osman PaĢa, Kürt Ali PaĢa, Tosun PaĢa kendi adlarını verdikleri medreselerin kurulmasını sağlamıģlardır. Medreseler yaptırılması önemli devlet adamları ve paģalar tarafından desteklendiği gibi toplumda parası olan mal ve mülk sahibi olan ilim sahibi ağa, efendi ünvanını taģıyan kiģiler de medreseler kurmuģlardır. Bunların dıģında Ali Bey köylü, Küçük Mehmed Efendi, Takvacılar, Mahkeme, Karaman, Kara Ağaz-zâde, Mustafa Efendi, Hilmi Efendi, Ġsmail Efendi, Halid Efendi, Osman Efendi, Ahmed Efendi, Mehmed Efendi, Ġbrahim Efendi Medreseleri gibi hayır sahiplerinin bir araya gelmesi neticesinde kurulan medreseler de vardır 45. H.1318/M yılında Kütahya'da 77 medrese vardır. Orta ve yüksek öğretim veren bu medreseler talebe sayıları açısından incelendiğinde Nallar Karyesi'nde bulunan Nallar Medresesi'nin 300, Simav Kazası'nın Harmancık Mahallesi'nde bulunan Harmancık Medresesi'nin 160, Gediz Kazası'ndaki KuĢu Medresesi'nin ise 124 öğrencisi bulunmaktadır. H.1318/M yılı Maârif Salnâmesine göre Kütahya Sancağı'nın bir kazası olan UĢak'ta 40, EskiĢehir'de ise 18 medrese vardır. UĢak Kazası'nda yer alan medreselerin çoğu kurucularının adını almıģlardır. Medreseye ders veren müderrisin adının da verildiği görülmektedir. Öyle ki, Hacı Hasan Mahallesi'nde bulunan Ġsmail Efendi Medresesi'nin kurucusu Yılancı-zâde olmasına rağmen müderrisi Ġsmail Efendi'nin adı verilmiģtir. Yine Hacı Osman Efendi, Mehmed Efendi ve Hacı Mustafa Efendi Medreseleri müderrislerinin adını almıģtır. EskiĢehir Kazası'nda da UĢak ve Kütahya'da olduğu gibi kurucusunun adıyla anılan medrese vardır. Üstelik Hacı Ġshak Efendi Medresesi gibi kurucusu ve müderrisi aynı olan medrese de vardır. Küplü, Kırka, ġucaeddin, Karapazar gibi bulunduğu karyenin adını alan medreseler de vardır. EskiĢehir kazasında H.1318/M 'de Çürükoğlu, Hacı Hüseyin Efendi, ġeyh Hüseyin Efendi ve ĠkiçeĢme Medreseleri'nin müderrisi ve öğrencisi yoktur 46. H.1321/M 'de Çürükoğlu Medresesi'ne Mehmed Efendi'nin müderris olduğu ve 10 öğrencisi olduğu görülmektedir. Yine Hacı Hüseyin Efendi Medresesi'nde Hacı Hüseyin Efendi müderrislik yapmakta ve 28 öğrencisi bulunmaktadır. ġeyh Hüseyin Efendi Medresesi'nin 35 öğrencisi olup müderrisi ġeyh Hüseyin Efendidir. ĠkiçeĢme Medresesi'nde ise Mahmud Efendi müderris olup 14 öğrencisi vardır M tarihinden önce de ayakta olan Vâcidiye Medresesi H.714/M.1314 yılında Germiyan emîrlerinden Mübarezeddin Umur bin Savcı (II. Yakub Bey'in dedesi) tarafından yaptırılmıģtır. Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı, Kütahya ġehri, Ġstanbul 1932, s. 72.; Ġsmail Çiftçioğlu, "Germiyanoğulları Dönemi Kütahya Medreseleri", Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 15, s Ayrıntılı bilgi için bkz. Tablo Ayrıntılı bilgi için bkz. Tablo S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 492, 493.

10 Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı'nda 70 Kütahya Sancağı'nda eğitim veren medreseler, bulundukları yerler, müderrisleri, talebe sayıları ve kurucuları aģağıdaki tabloda gösterildiği gibidir. Tablo 4: Kütahya Sancağı'nda Yer Alan Medreselerin Adları, Bulundukları Yerler, Müderrisleri, Talebe Sayısı ve Kurucuları 48 : Livâ Kaza Medresenin Adı Medresenin Bulunduğu Yer Müderrisi Talebe Sayısı Medresenin Kurucusu Kütahya Kütahya Vacidiye Cami-i Kebir M. Kamil E. 40 Sultan Yıldırım Bayezıt Han Hazretleri Kütahya Kütahya Ali (Alo) PaĢa ġehreküstü M. DerviĢ E. 40 Kürt Ali PaĢa Kütahya Kütahya Karagöz PaĢa ġehreküstü M. Müftü H. Halil E. 50 Karagöz PaĢa Kütahya Kütahya Rüstem PaĢa Servi M. Mehmed E. 40 Rüstem PaĢa Kütahya Kütahya Molla Bey Balıklı M. Münhalldir 0 Molla Bey Kütahya Kütahya Mahkeme Mahkeme M. Hafız Mustafa E. 30 Mevlana Halil E. Kütahya Kütahya Hacı ġerif Ağa Hacı Ġbrahim M. RaĢid E. 50 Merhum Hacı ġerif Ağa Kütahya Kütahya Evliya Dairesi Ġshak Fakih M. Hacı Ali E. 20 Hoca Evliya E. Kütahya Kütahya Çorumlu Hoca KurĢunlu M. Mehmed E. 0 Ashab-ı hayrat Kütahya Kütahya Hacı ġerif Ağa Kazgancılar (Kazancılar) içinde Halid E. 30 Hacı ġerif Ağa Kütahya Kütahya Ġshak Fakih Ġshak Fakih M. Hacı Hafız E. 20 Ġshak Fakih E. Kütahya Kütahya Ali Bey Köylü Kazancılar içinde Hasan E. 2 Ashab-ı hayrat Kütahya Kütahya Hacı Kurrâ' Kazancılar içinde Ali E. 40 Ashab-ı hayrat Kütahya Kütahya Sokur? Kazancılar içinde Hacı Hafız E. 20 Merhum Sofu Hoca Mustafa E. Kütahya Kütahya Hacı Osman Ağa Pekmez Pazarında Osman E. 50 Hacı Mehmed Ağa Kütahya Kütahya Küçük Mehmed E. Pekmez Pazarında Hacı Mehmed E. 50 Ashab-ı hayrat 48 S.N.M.U. 1318, III. Sene, s , , Kütahya'daki Medreselerin Adları, Bulundukları Yerler, Müderrisleri, Talebe Sayısı ve Kurucuları verilirken H.1318/M tarihli Maârif Salnâmesi dikkate alınmıģtır. Ayrıca M tarihlerinden önce de ayakta olan Kütahya'daki bazı medreselerin ilk yapılıģı, yaptıranı, yapılıģ tarihi, mimari özelliği, medrese görevlileri, vakıfları hakkında detaylı bilgi için bkz. Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı, a.g.e., s , ; Ġsmail Çiftçioğlu, a.g.m., s ; UĢak'taki medreseler için bkz. Mustafa Murat Öntuğ, "Osmanlı Dönemi UĢak Medreseleri", Türk Dünyası AraĢtırmaları Dergisi, Sayı 133, Ġstanbul 2001, s (E.: Efendi, M.: Mahalle)

11 71 Nurgül BOZKURT Kütahya Kütahya Germiyan Cami-i Kebir Civarında Rasih E. 40 Germiyan-zâde Merhum Yakup Çelebi Kütahya Kütahya Halil Kamil PaĢa Cami-i Kebir Civarında Hafız Mehmed E. 10 Merhum Halil Kamil PaĢa Kütahya Kütahya Osman PaĢa Kütahya Kütahya Ali (Alo) PaĢa Cami-i Kebir Civarında Kuyumcular Ġçinde Hacı Osman E. 40 Osman PaĢa ġakir E. 40 Kürt Ali PaĢa Kütahya Kütahya Takvacılar Arasta Ġçinde Hüseyin E. 20 Ashab-ı hayrat Kütahya Kütahya Mahkeme Balıklı M. Halil E. 30 Ashab-ı hayrat Kütahya Kütahya Kara Ağaz-zâde 49 Saman Pazarında Ömer E. 5 Ashab-ı hayrat Kütahya Kütahya Karaman 50 Emet Kasabası Mehmed E. 35 Ashab-ı hayrat Kütahya Kütahya Dizdar-zâde Emet Kasabası Hacı Ali E. 31 Kütahya Kütahya Hüseyin E. Emet Kasabası Osman E. 9 Kütahya Kütahya Mustafa E. Emet Kasabası Ali E. 19 Merhum Dizdarzâde Merhum Hüseyin E. Merhum Yusuf E. Kütahya Kütahya Ġbrahim Sabri E. 51 Eğrigöz Nahiyesi Ahmed E. 58 Ashab-ı hayrat Kütahya Kütahya Veli E. Eğrigöz Nahiyesi Sadık E. 15 Merhum Veli E. Kütahya Kütahya Ömer E. Eğrigöz Karyesi Hasan E. 31 Merhum Veli E. Kütahya Kütahya Mustafa E. Hisarcık Karyesi Mustafa E. 11 Ashab-ı hayrat Kütahya Kütahya Hilmi E. Hisarcık Karyesi Mehmed Hilmi E. 12 Ashab-ı hayrat Kütahya Kütahya Ġsmail E. Doğanlar Karyesi Ġsmail E. 4 Ashab-ı hayrat Kütahya Kütahya Mustafa E. Ġğde Karyesi Mustafa E. 18 Ashab-ı hayrat Kütahya Kütahya Halid E. Kayı Karyesi Halid E. 18 Ashab-ı hayrat Kütahya Kütahya Sule-i? Bâlâ Emet Kasabası Hacı Ġbrahim E. 23 Ashab-ı hayrat Kütahya Kütahya Osman E. Emet Kasabası Osman E. 11 Ashab-ı hayrat 49 H. 1317, 1321 tarihli Maârif Salnâmelerinde Kara Ağa-zâde Ģeklinde geçmesine rağmen H. 1318, 1319, Maârif Salnâmelerinde ise Kara Ağaz-zâde Ģeklinde yazılmıģtır. 50 H.1318, 1319 Maârif Salnâmelerinde Karaman Ģeklinde geçmesine rağmen H. 1317, 1321 Maârif Salnâmelerinde Karamanî Ģeklinde yazılmıģtır. 51 H. 1318, 1319, 1321 tarihli Maârif Salnâmelerinde Sabri Ģeklinde ifade edilmesine rağmen H tarihli Maârif Salnâmesinde Hayri Ģeklinde yazılmıģtır.

12 Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı'nda 72 Kütahya Kütahya Ahmed E. Emet Kasabası Ġbrahim E. 6 Ashab-ı hayrat Kütahya Kütahya Mehmed E. Kütahya Kütahya Ġbrahim E. Kırgın (Kırgıl) Karyesi Kırgın (Kırgıl) Karyesi Mehmed E. 5 Ashab-ı hayrat Ġbrahim E. 9 Ashab-ı hayrat Kütahya Kütahya Sabri-zâde TavĢanlı Kasabası Abdullah E. 50 Merhum Sabrizâde Kütahya Kütahya Zekeriya-zâde TavĢanlı Kasabası Mehmed Emin E. 40 Zekeriya E. Kütahya Kütahya Arif Dâi-zâde 52 TavĢanlı Kasabası Hacı Mehmed E. 20 Arif Dâi-zâde Kütahya Kütahya Kavaklı Kütahya Kütahya AĢağı Tekke Kütahya Kütahya Zeytun-zâde Kütahya Kütahya Hamamcı-zâde Kütahya Kütahya Semerci-zâde Kütahya Kütahya Hüseyin E. TavĢanlı Kasabası TavĢanlı Kasabası TavĢanlı Kasabası TavĢanlı Kasabası TavĢanlı Kasabası TavĢanlı Kasabası Hacı Mehmed E. 20 Koyunlu-zâde Mehmed E. 30 Tosun PaĢa Halil E. 30 Zeytun-zâde Cemal E. 30 Hamamcı-zâde Mehmed E. 20 Semerci-zâde Ġbrahim E. 57 Hüseyin E. Kütahya Kütahya Moymul Moymul Karyesi Abdullah E. 30 Kasabalı-zâde Kütahya Simav Cami-i Kebir Cuma M. Müftü Hacı Arif E. 80 Süleyman ÇavuĢ Kütahya Simav Harmancık Harmancık M. Emin E. 160 Ahmed E. Kütahya Simav Tûli Harmancık M. Ahmed E. 70 Ahmed E. Kütahya Simav Karamancılı Hisar M. Mehmed E. 50 Mehmed E. Kütahya Simav Musalla ÇarĢu M. Hacı Ġsmail E. 80 Ahmed E. Kütahya Simav Yeni Mahalle Yeni Mahalle Mustafa E. 50 Mustafa E. Kütahya Simav Nallar Nallar Karyesi Hacı Ahmed E. 300 Hacı Hüseyin E. 52 H Maârif Salnâmesinde Arif Dâî Ģeklinde yazılmıģ olmasına rağmen H. 1318, 1319, 1321 Maârif Salnâmelerinde ise Arif Dayı Ģeklindedir.

13 73 Nurgül BOZKURT Kütahya Simav Kınık Kınık Karyesi Salih E. 25 Salih E. Kütahya Simav Çevgiller Çevgiller Karyesi Salih E. 28 Salih E. Kütahya Simav Timurcu Timurcu Karyesi Mehmed E. 25 Mehmed E. Kütahya Simav Kestel Kestel Karyesi Abdullah E. 45 Abdullah E. Kütahya Simav Halifeler Halifeler Karyesi Ġdris E. 30 Hacı Ali E. Kütahya Simav Kaya Kaya Karyesi Osman E. 55 Ahmed ÇavuĢ Kütahya Simav Çanak Çanak Karyesi Emin E. 35 Emin E. Kütahya Simav Kargılı Kargılı Karyesi Süleyman E. 40 Hacı Ali E. Kütahya Simav Kelem Yenice Kelem Yenice Karyesi Salih E. 30 Salih E. Kütahya Gediz ġakir E. Gediz Kasabası ġakir E. 62 Kasaba Ahalisi Kütahya Gediz Bekir E. Gediz Kasabası Ahmed E. 47 Kasaba Ahalisi Kütahya Gediz Müftü E. Gediz Kasabası Mehmed E. 53 Kasaba Ahalisi Kütahya Gediz ErdoğmuĢ Kütahya Gediz Kırdan (Fırdan) ErdoğmuĢ Karyesi Kırdan (Fırdan) Karyesi Ömer E. 33 Karye Ahalisi Mehmed E. 35 Karye Ahalisi Kütahya Gediz Ilıcasu Ilıcasu Karyesi Mustafa E. 43 Karye Ahalisi Kütahya Gediz azar Pazar Karyesi Osman E. 58 Karye Ahalisi Kütahya Gediz KuĢu KuĢu Karyesi Veli E. 64 Karye Ahalisi Kütahya Gediz KuĢu KuĢu Karyesi Hüseyin E. 124 Karye Ahalisi Kütahya Gediz KuĢu KuĢu Karyesi Mehmed ġerif E. 61 Karye Ahalisi Kütahya Gediz ġaphane ġaphane Nahiyesi Mustafa E. 62 Nahiye Ahâlisi Kütahya UĢak Ayıntâbî (Antebî) Sabah M. Hacı Rasih E. 105 Necati Kütahya UĢak Hacı ġeyh Sabah M. Ali E. 30 Hacı ġeyh E. Kütahya UĢak Ömer E. Sabah M. Tahir E. 78 Hüseyin E. Kütahya UĢak Maksud-zâde Sabah M. Abidin E. 38 Maksud-zâde Kütahya UĢak Abidin E. Sabah M. Tahir E. 58 Musa E. Kütahya UĢak Mustafa E. Sabah M. Hüseyin E. 7 Veli E. Kütahya UĢak Mustafa E. Hacı Hasan M. Ġsmail E. 16 Hacı Ahmed E. Kütahya UĢak Ġsmail E. Hacı Hasan M. Mehmed E. 25 Ġsmail E. Kütahya UĢak Bodur-zâde Hacı Hasan M. MemiĢ E. 37 Boduroğlu

14 Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı'nda 74 Kütahya UĢak Çingeli Hacı Hasan M. Ali E. 25 Hacı Hüseyin E. Kütahya UĢak Akarcalı-zâde Hacı Hasan M. Mehmed E. 6 Akarcalı Mehmed E. Kütahya UĢak Hüseyin E. Hacı Hasan M. Hüseyin E. 15 Hüseyin E. Kütahya UĢak Hacı Ġbrahim E. Hacı Hasan M. Hacı Ġbrahim E. 10 Hacı Ġbrahim E. Kütahya UĢak Halil E. Hacı Hasan M. Halil E. - Halil E. Kütahya UĢak Ġsmail E. Hacı Hasan M. Ġsmail E. - Yılancı-zâde Kütahya UĢak Cafer E. Burhan Fakih M. Veli E. 7 Cafer E. Kütahya UĢak Hacı Hasan E. Karaağaç M. Mustafa E. 17 Hacı Hasan E. Kütahya UĢak Ali E. Karaağaç M. Mehmed E. 11 Ali E. Kütahya UĢak Hacı Ahmed E. Hacı Hakkı M. Mehmed Ali E. 16 Hacı Ahmed E. Kütahya UĢak Hacı Mustafa E. Hacı Hakkı M. Hacı Ġbrahim E. 12 Hacı Mustafa E. Kütahya UĢak Hacı Ahmed E. Ġpek M. Hacı Mustafa E. 122 Okka-zâde Kütahya UĢak Debbâğhâne Ġpek M. Mustafa E. 16 Hacı Mehmed Ağa Kütahya UĢak GülĢen-zâde Göbek Nahiyesi Hacı GülĢen E. 26 Halil E. Kütahya UĢak Hacı Mehmed E. Göbek Nahiyesi Tevfik E. 30 Hacı Mehmed E. Kütahya UĢak Hacı Halil E. Göbek Nahiyesi Hacı Halid E. 40 Hacı Halil E. Kütahya UĢak Ömer E. Göbek Nahiyesi Mehmed E. 27 Ömer E. Kütahya UĢak Tudad-zâde Göbek Nahiyesi Mehmed E. - Tudad-zâde Kütahya UĢak Hacı Osman E. Karbasan Karyesi Hacı Osman E. 165 Hacı Osman E. Kütahya UĢak Hacı Ali E. Karbasan Karyesi Veli E. 5 Mehmed Bey Kütahya UĢak Hacı Ömer E. Karbasan Karyesi Hasan E. 13 Hacı Ömer E. Kütahya UĢak Hacı Ömer. Karahallu (Karahallı) Karyesi Hacı Ġbrahim E. 25 Hacı Ömer E. Kütahya UĢak Hacı Veli E. Bulkaz Karyesi Safer E. 180 Hacı Veli E. Kütahya UĢak Mehmed E. Sivaslı Karyesi Mehmed E. 16 Mehmed E. Kütahya UĢak Kara Ġmam Sivaslı Karyesi Ġbrahim E. 11 Kara Ġmam Kütahya UĢak Hacı Hafız E. Avgan Karyesi Mehmed E. 27 Hacı Hafız E. Kütahya UĢak Karacan Kırkyaran Karyesi Hacı Mustafa E. 18 Karacan Oğlu

15 75 Nurgül BOZKURT Kütahya UĢak Hacı Mustafa E. Hacı Karyesi Hacı Mustafa E. 7 Hacı Mustafa E. Kütahya UĢak Hüseyin Ağa BozguĢ (BozkuĢ) Karyesi Mehmet Ali E. 20 Hüseyin Ağa Kütahya UĢak Hacı Ahmed E. MelaĢlar Karyesi Hacı Hüseyin E. 10 Hacı Ahmed E. Kütahya UĢak Oturak Oturak Karyesi Osman E. 17 Karye Ahalisi Kütahya EskiĢehir DeğirmenbaĢı PaĢa 53 M. Müftü Hafız Ahmed E. 16 Hacı Mahmud E. Kütahya EskiĢehir Hacı Hasan Orta M. Hafız Mehmed E. 8 Hacı Hasan Ağa Kütahya EskiĢehir Süleymaniye ġarkiye M. Hüseyin E. 45 Kütahya EskiĢehir KurĢunlu PaĢa M. Hacı Mehmed E. 40 Hacı Süleyman E. Gazi Mustafa PaĢa Kütahya EskiĢehir Çürükoğlu PaĢa M. Münhalldir - Hacı Hüseyin E. Kütahya EskiĢehir Hacı Hüseyin E. Muttalip Karyesi Münhalldir - Hacı Hüseyin E. Kütahya EskiĢehir ġeyh Hüseyin E. Muttalip Karyesi Münhalldir - ġeyh Hüseyin E. Kütahya EskiĢehir Küplü Küplü Karyesi Süleyman ve Mehmed Efendiler 35 Karye Ahalisi Kütahya EskiĢehir Hacı Hafız Ağa Ilıca Karyesi Hacı Mehmed E. 45 Hacı Hafız Ağa Kütahya EskiĢehir Ġshak E. Uluçayır Karyesi Hacı Ġshak E. 40 Hacı Ġshak E. Kütahya EskiĢehir Mehmed Ağa KarakaĢ Karyesi Münhalldir 0 Mehmed Ağa Kütahya EskiĢehir Hoca Yunus Seyitgazi Nahiyesi Hacı Emir Dede E. 5 Nahiye Ahâlisi Kütahya EskiĢehir Ġki ÇeĢme Seyitgazi Nahiyesi Münhalldir - Nahiye Ahâlisi Kütahya EskiĢehir Kuyucak (Kuyucuk) Kuyucak Karyesi Hafız Ali E. 45 Hacı Mehmed Bey Kütahya EskiĢehir Bardakçı Bardakçı Karyesi Hasan E. 25 Karye Ahâlisi Kütahya EskiĢehir Kırka Kırka Karyesi Hacı Hasan E. 10 Karye Ahâlisi Kütahya EskiĢehir ġucaeddin Kütahya EskiĢehir Karapazar ġucaeddin Karyesi Karapazar Karyesi Hafız Mehmed E. 8 Karye Ahâlisi Hacı Ahmed E. 15 Karye Ahâlisi 53 Maârif Salnâmelerinde "BeĢe" Ģeklinde yazılmıģtır.

16 Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı'nda 76 Gayrimüslim Okulları Osmanlı Devleti'nin Gayrimüslim vatandaģları Tanzimat'ın kendilerine tanıdığı aģırı özgürlüklerden yararlanarak eğitimde önemli mesafeler aldılar Islahat Fermanı ise Gayrimüslimlere kendi dinlerine ve kültürlerine dönük, ilk, orta ve yüksek derecede okullar açma fırsatı verdi 54. Yalnız bu okulların öğretim biçimi ve öğretmenlerinin seçimi, PadiĢahın tayin edeceği üyelerden oluģan "muhtelit"(yani azınlıklardan da üyeleri bulunan) bir Maârif Meclisinin nezaret ve teftiģi altında bulunacaktı 55. Buna rağmen hükümet, Türk ve Ġslam mekteplerinin programlarıyla yakından ilgilenmediği gibi azınlıkların mekteplerine ve programlarına da karıģmıyordu. Nasıl ki Ġslam-Türk mektep ve müesseseleri zenginler ve hayırseverler tarafından yapılıp idare ediliyorsa, azınlıklarınki de öyle idi. Öyle ki, her caminin yanında bu suretle vücuda gelmiģ bir mektep veya medrese olduğu gibi her kilisenin yanında da birer oda mektep vardı. Hatta mektep ve medreselerde eğitim, hocalar tarafından yapılırken buralarda da papazlar elinde bulunuyordu 56. ĠĢte kendilerine tanınan haklar doğrultusunda eğitim kurumları açan ve faaliyetlerini sürdüren Gayrimüslimler Kütahya Sancağı'nda da bunu yapmıģlardır. Öyle ki, XIX. yüzyılın sonuna gelindiğinde medreselerin yanında mektepler açılırken tüm Osmanlı ülkesinde olduğu gibi Kütahya Sancağı'nda da Gayrimüslimlerin de okullar açtığı görülmektedir. M tarihli Maârif Salnâmelerinden öğrenildiğine göre Kütahya Kazası'nda 2 tane Rum, 1 tane Ermeni, 1 tane de Katolik olmak üzere tam 4 tane Gayrimüslim okulu vardır. Bunlardan 3'ü Rum, Ermeni ve Katolik cemaatlerine ait olan Ġbtidâî okullarıdır. 1 tanesi de Rum Cemaatine ait olan rüģdiye'dir. Yine Rum Cemaatine âit olan 1 rüģdiye EskiĢehir Kazası'nda bulunmaktadır. UĢak Kazası'nda da 1 adet Ermeni Cemaatine ait olan mekteb-i ibtidâî vardır 57. Tablo 5: Kütahya'daki Gayrimüslim Okulları 58 Livâ Kaza Mektebin Adı Mensup Olduğu Cemaat Mektebin Derecesi Kütahya Kütahya Rum Rum RüĢdiye Kütahya Kütahya Rum Rum Ġbtidâî Kütahya Kütahya Katolik Katolik Ġbtidâî Kütahya Kütahya Ermeni Ermeni Ġbtidâî Kütahya EskiĢehir Rum Rum RüĢdiye Kütahya UĢak Ermeni Ermeni Ġbtidâî 54 Necdet Saka, Osmanlı Eğitim Tarihi, Ġstanbul 1991, s Yahya Akyüz, a.g.e., s Osman Ergin, a.g.e., s Ayrıntılı bilgi için bkz. Tablo S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1040, 1041., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1184, 1185., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1320, 1321., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 497.

17 77 Nurgül BOZKURT H /M tarihleri arasında açılan Gayrimüslim okullarının hangi cemaate ait olduğu açılıģ ve ruhsat tarihi Maârif Salnâmelerinden elde edinilen bilgilere göre Ģu Ģekildedir 59. Tablo 6: Kütahya Livâsı'ndaki Gayrimüslim Okullarının Açılış ve Ruhsat Tarihi Livâ Kaza Mektebin Adı Mensup Olduğu Cemaati Adına Ruhsat Verilen Mektebin Derecesi Açılış Tarihi Ruhsat Tarihi Kütahya Kütahya Rum Rum Rum Cemaati Kütahya Kütahya Rum Rum Rum Cemaati Kütahya Kütahya Katolik Katolik Katolik Cemaati Kütahya Kütahya Ermeni Ermeni Ermeni Cemaati Kütahya EskiĢehir Rum Rum Rum Cemaati Kütahya UĢak Ermeni Ermeni Ermeni Cemaati RüĢdiye M M Ġbtidâî Meçhul M Ġbtidâî M M Ġbtidâî M M RüĢdiye M M Ġbtidâî Meçhul M Bu okulların öğrenci sayılarına bakılacak olursa Kütahya'da bulunan Rum Mekteb-i Ġbtidâî öğrenci sayısı ortalaması , Kütahya Kazası'ndaki Rum Mekteb-i RüĢdiye'si , EskiĢehir Kazası Rum Mektebi RüĢdiye'si 223'tür 62. Kütahya Kazası Ermeni Mekteb-i Ġbtidâî'sinde öğrenci ortalaması 78' 63, UĢak Kazası Ermeni Mekteb-i Ġbtidâî'sinde , Kütahya Kazası Katolik Mekteb-i Ġbtidâî'sinde de 77'dir 65. H /M tarihleri arasında açılan Gayrimüslim okullarının Maârif Salnâmelerinden elde edinilen bilgilere göre öğrenci sayıları aģağıdaki tablolarda ayrıntılı bir Ģekilde verilmiģtir. 59 S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1040, 1041., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1184, 1185., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s , S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s Yıllara göre dağılımı için bkz. Tablo Yıllara göre dağılımı için bkz. Tablo Yıllara göre dağılımı için bkz. Tablo Yıllara göre dağılımı için bkz. Tablo Yıllara göre dağılımı için bkz. Tablo Yıllara göre dağılımı için bkz. Tablo 12.

18 Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı'nda 78 Tablo 7: Kütahya Kazası Rum Mekteb-i İbtidâî Öğrenci Sayısı (H /M ) 66 H.1317 H.1318 H.1319 H.1321 Erkek Öğrenci Kız Öğrenci Toplam Tablo 8: Kütahya Kazası Rum Mekteb-i Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı (H /M ) 67 H H.1319 H.1321 Erkek Öğrenci Kız Öğrenci Toplam Tablo 9: Eskişehir Kazası Rum Mekteb-i Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı (H /M ) 68 H.1316 H.1317 H.1318 H H.1321 Erkek Öğrenci Kız Öğrenci Toplam S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1184, 1185., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1320, 1321., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1040, 1041., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1184, 1185., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1320, 1321., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1040, 1041., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1184, 1185., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1322, 1323., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s H yılında EskiĢehir kazasında kız ve erkek öğrencilerin birlikte eğitim öğretim yaptıkları Rum mekteb-i rüģdiyesi'nin yanında bir de Rum cemaatine ait olan sadece 79 kız öğrencisi olan rüģdiye okulu kaydı vardır. H.1321 yılına gelindiğinde bunu görmek mümkün değildir. Ama EskiĢehir Kazası Rum Mekteb-i RüĢdiyesi'ndeki Kız ve erkek öğrenci sayısında artıģ sözkonusudur. S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 497.

19 79 Nurgül BOZKURT Tablo 10: Kütahya Kazası Ermeni Mekteb-i İbtidâî Öğrenci Sayısı (H /M ) 70 H.1317 H1318 H1319 H.1321 Erkek Öğrenci Kız Öğrenci Toplam Tablo 11: Uşak Kazası Ermeni Mekteb-i İbtidâî Öğrenci Sayısı (H /M ) 71 H.1317 H.1318 H.1319 H.1321 Erkek Öğrenci Kız Öğrenci Toplam Tablo 12: Kütahya Kazası Katolik Mekteb-i İbtidâî Öğrenci Sayısı (H /M ) 72 H.1317 H.1318 H.1319 H.1321 Erkek Öğrenci Kız Öğrenci Toplam Yabancı Okullar Önceleri Gayrimüslim okullarına çeģitli Ģekillerde etkide bulunan Fransa, Ġngiltere, Ġtalya ve Amerika gibi devletler daha sonra hukuki dayanağı olmayan, denetimden uzak bir Ģekilde kendi öğretim kurumlarını açmaya baģladılar. Böylece hiçbir yükümlülük taģımaksızın açılan bu kurumlar, kendi dinlerini ve kültürlerini yayma faaliyetine baģladılar. Bununla da yetinmeyip siyasi etkinlik kazanmaya, belli gruplar üzerinde söz sahibi olmaya, siyasi ve kültürel sahalarda çıkarlarına uygun Ģartlar, elveriģli ortamlar yaratmaya çalıģtılar 73. ĠĢte bu amaç ve hedefler doğrultusunda Osmanlı Devleti'nin her bir köģesinde okul açma giriģimlerinde bulunan Ecnebilerden Fransızlar ve Almanlar da Maârif Salnâmelerinden edinilen bilgilere göre XIX. yüzyılın sonunda Kütahya Sancağı'nın bir kazası olan EskiĢehir'de okullar açmıģlardır. Mesela, H /M tarihlerinde Fransızlar Kütahya Livâsı'na bağlı EskiĢehir Kazası'nda 2 adet rüģdiye mektebi açmıģlardır. H.1310/M tarihinde açtıkları rüģdiye okulunda H /M S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1184, 1185., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1322, 1323., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1184, 1185., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1322, 1323., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1184, 1185., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1322, 1323., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s Ġlknur Polat Haydaroğlu, Osmanlı Ġmparatorluğu'nda Yabancı Okullar, Ankara 1993, s. 10.

20 Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı'nda 80 yıllarında 63'er erkek öğrenciye sahiptir. H.1318/M yılında ise 64 öğrencisi olmuģtur. H. 1313'de açılan Fransız kız rüģdiye mektebinin ise H 'de 87 kız öğrencisi H.1318/M yılında 79'a düģmüģtür. Bu arada Fransız Erkek ve Kız rüģdiyelerinin her ikisine de H / tarihlerinde ruhsat verilmediği görülmektedir 74. Tablo 13: Eskişehir Kazası Fransız Erkek Mekteb-i Rüşdiye Öğrenci Sayısı (H /M ) H.1316 H.1317 H.1318 Erkek Öğrenci Tablo 14: Eskişehir Kazası Fransız Kız Mekteb-i Rüşdiye Öğrenci Sayısı (H /M ) H.1316 H.1317 H.1318 Kız Öğrenci Yine Fransızlar'ın H.1321/M yılında Kütahya Sancağı'na bağlı EskiĢehir Kazası'nda 1 rüģdiye derecesinde Assomptionistes adındaki erkek mektebini, ibtidâî derecesinde de Soeurs de Charite kız mektebini faaliyete koydukları görülmektedir. Fransız milletine ait olan Assomptionistes rüģdiye mektebinin 100 erkek öğrencisi vardır. Soeurs de Charite ibtidâî mektebinin ise 30 kız öğrencisi bulunmaktadır. Yalnız bu mekteplerin açılıģ ve ruhsat tarihi ile ilgili H.1321/M tarihli Maârif Salnâmelerinde bilgi bulunmamaktadır. EskiĢehir Kazası'nda Alman milleti de 1 adet Alman ibtidâî mektebini açmıģtır. Osmanlı Devleti bu okula da ruhsat vermediği için açılıģ ve ruhsat tarihleri hakkında bilgi edinmek mümkün olmamaktadır. Buna rağmen o dönemdeki pek çok yabancı okullar gibi bu okullarda ruhsatsız bir Ģekilde eğitim öğretim faaliyetlerine baģlamıģlar ve 30 erkek, 30 da kız öğrenci almıģlardır 75. Kütahya Sancağı'na bağlı diğer kazalarda ise M tarihli Maârif Salnâmelerinde ecnebi mektebine rastlanmamaktadır. H.1321/M tarihleri arasında faaliyet gösteren Ecnebi Okulları ve ait oldukları milletler hususundaki bilgiler Ģu Ģekildedir. Tablo 15: Eskişehir Kazası'nda bulunan Yabancı Okullar (H. 1321/M ) Kaza Mektebin Adı Mensup Olduğu Millet Mektebin Derecesi Talebe Sayısı Erkek Kız EskiĢehir Assomptionistes Fransız RüĢdiye EskiĢehir Soeurs de Charit Fransız Ġbtidâî - 50 EskiĢehir Alman Alman Ġbtidâî S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1042, 1043., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1190, 1191., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s.1, 1329, 1322, S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 500.