SIMUL T ANE çeviri EGITIMINDE BIR YÖNTEM

Transkript

1 SIMUL T ANE çeviri EGITIMINDE BIR YÖNTEM * Dr. Ayfer ALTAY Bilindigi gibi simuhane çeviri konusmacinin sözlerini aninda, çok az bir gecikmeyle diger dile çevirmektir. Simultane çeviride not tutmak söz konusu degildir. Ardil çeviride ise çevirmen not tutma olanagina sahip oldugu için isi biraz daha kolaydir. ElestirmeIilersimuhane ve ardil çevirinin bir yetenek oldugunu ve simuhane ve ardil çevirmen yetistirme metodlarinin yetenek gelistirme tekniklerine dayanmasi gerektigini kabul etmektedirler (1). Oxford Enfilish Dictionai:yise yetenegi "maharet ile birlesmis pratik edinim" olarak tanimlar (2).O halde simultane ve ardil çevirmenlik pratik edinim yoluyla gelistirilen yeteneklentirodolayisiyla simultane ve ardil çeviri egitiminde dil yetenegi egitiminde kullanilan teknik ve stratejilerden yararlanmak gerekmektedir. Yazili çeviri yapanlar gibi simultane ve ardil çevirmenin de görevi kaynak dildeki mesaji hedef dile aktannaknr. Yazi1içevirmen gibi simu1tane ve ardil çevirmenin de her iki dilin dil yapisini ve kelime haznesini çok iyi bilmesi gerekir. Ayni sekilde her iki dile ait kültürü, tarihi ve o dillerin konusuldugu yer veya yerlerdeki güncelolaylari bilmesi ve genis bir genel" kültüre sahip olmasi kaçinilmazdir (3).Ancak, yazili çeviri yapan kimsenin aksine, simultane ve ardil çevirmen isini yaparken sözlüklere ve diger kaynaklara basvurma olanagindan yoksundur. Çünkü konusmaci çevirmen için yarattigi sorunlardan habersiz, konusmasini sürdürecek, çevirmenden. * H.O. Y.D.Y.O. MütercIm-Tercümanlik Bölümü. 1) Ine Mary Van Dam, "Strategies of Simultaneous Interpretation", "The Theoretical and Practical Aspects of Teaching T~slation" adli sempozyuma gönderilen yayinlanmanus bildiri, Trieste Universitesi, Italya, 1986, s.2. 2) Oxford English Dictionary'den aktaran Ine Mary van Dam, a.g.e., s.2. 3) Je.~n Herhert, "How to Become a Conference Interpreter", The Inter.preter's Handbook, Cenevre, 1969, s.13. -

2 ise sürekli olarak çeviri yapmasi beklenecektir.ardil çevinnen bir yandan konusmanin tonunu, ve mesaji yakalamaya çalisirken bir yandan da hiç bir fikri kaçirmamak için sürekli not tutacaktir. Simultane çevinnen ise kaynak dildeki mesaji dinleyecek, aym anda konsantre olup anlamaya ve hedef dile çevinneye çalisacaktir. Yine, aldigi mesaji üslup ve gramatik açidan dogru olarak diger dile çevirmeye çalisirken kaynak dilde verilen mesajin gerisini de dinlemek zorunda oldugundan dolayi simultane çevinnenin isi biraz daha zordur. Ardil ve simultane çeviride önemli olan çevrilecek konusmayi kelimesi kelimesine aktarmak degil, mesaji diger dile aktarmaktir. Dolayisiyla simultane ve ardil çeviri egitimi gören ögrencinin öncelikle dinlemeyi ögrenmesi gerekir. tik asamada ögrenci kendi dilinde konusan degisik gruptan insanlari, örnegin yaslilari, düsük egitim seviyeli kimseleri ve siradan insanlari, veya çok akici konusan kisileri dinlemeyi ve konusmalarindaki mesaji bulmayi ögrenmelidir. Çünkü insanlar bir seyi sözle anlatmaya bastan sondan ya da ortadan baslayabilmekte, yazili bir metinden oknmaihk1an takdirde cümle, kelime ve hatta fikir tekrarlari yapabilmektedirler. Yazili bir metinden okumadiklari sürece insanlar her zaipan söylemek istedikleri seyi dogrudan ve en kisa yoldan söylemeyebilir, konu etrafinda dolasip durabilirler. O halde bir konusmayi, özellikle ardil çeviri yaparken kelime kelime diger dile aktarmak çevirinin hakkini vermek olmayacaktir. Özellikle ardil çeviride çevinnen az not tutup mesaji, mimikleri, tonu yakalamaya çalismalidir. Simultane ve ardil çevirmenligin bir yetenek isi oldugunu ve pratik edinimle gelistirilebilecegini belirtmistik. Ancak pratiklesme asamasina geç-. meden önce bir dizi egzersizle ögrencinin çeviri yapmaya hazirlanmasi kaçinilmazdir. Bu egzersizlerin ilk grubunda henüz çeviri ögesi yoktur, ve hem simultane hem de ardil çeviri egitimine uygulanabilir.bunlara isinma egzer- 252

3 sizleri de diyebiliriz (4).Ögrenciler egzersizleri her iki dilde de, yani hem kaynak dilde, hem de hedef dilde yaparlar. Sözkonusu egzersizlerin ilki ögrencilere baskasim dinlerken sasirmadan konusma becerisini kazandiracak olan gölgeleme egzersizleri (shadowing exercises) olacaktir. Henüz çeviri yapmadiklari bu asamada ögrenci yanindakiarkadasinin söyledigicümleyi 1-2 saniye geriden baslamak suretiyle ayni dilde tekrar eder. Bu egzersizlerin her biri ilk olarak ana dil ya da kaynak dilde. daha sonra da hedef dilde yapilmalidir. Yaniegzersizler önce örnegin ana dil Türkçe ile baslayip sonra hedef dil hangisi ise, örnegin Ingilizce ile devam eder. Tekrarlanacak birimler ônce 5-6 kelimelik cümleciklerle baslayip sonra 2-3 veya daha fazla cüm1eliküçük paragraflara kadar uzayabillr. Ayni grup egzersizlerin ikincisi sayilarla yapilir. Yanyana belirli araliklarla oturan ögrencilerden biri 1 den 100 e kadar saymaya baslarken yanindaki arkadasi aym anda 100 den 1 e dogru sayar. Sayilardan sonra haftanin günleri ve aylarin adlari bastan ve sondan baslamak üzere aym dilde ayni anda tekrar ettirilir. Yine önce ögrencinin kendi dili olar. kaynak dilde, sonra da hedef dilde uygulama yapilir. Egzersizlerin amaci, ögrenciyi bir baskasim dinlerken kendi söyleyecegini yanlissiz olarak ve sasirmadan söylemeye alistirmaktir.. Üçüncü tip egzersizlerde biraz ardil çeviriye kayilmaktadir. Bunlar söylenen bir cümlenin yine ayin dilde, baska kelimelerle ifade edilmesi seklindedir, ve çeviride kelimelerin degil mesajin önemli oldugunu vurgulamaya ve mesaji bulma yetenegini gelisti..rmeyeyöneliktir. Cümlelerden sonra sira küçük paragraflara gelir. Ögrenci anlatilan küçük paragrafi aym dilde tam anlamini verecek sekilde baska sözelliderkullanarak aktarir; bir baska deyisle özetini çikarir. Yine egzersiz hem kaynak, hem de hedef dilde yap~. 4) Bu egzersizler Edinburgh'daki Heriot-Watt Üniversitesi Çeviri Bölümünde yaptigim gözlemler ve ögretim elemanlarindan aldigim bilgiler sonucu ge!istiri1f!'istir. 253

4 Yukandaüçanagruptatopladiginiiz ve henüz çevirinin yer almadigi egzersizler ögrenci için bir anlamda isinma hareketlerini olustunnaktadir. Bu egzersizlerin ne zaman yeterli sayilip k~i1ecegi ögrencinin basansina ve egiticinin kanaatine baglidir. Asil simultane çeviri egzersizleri bundan sonra gelir (5).Simultane çeviri stratejisinin üç ana hedefi vardir. 1) Mesaji dinleme 2) Mesaji anlama 3) Mesaji tahmin etme. Bu üç ana hedefi gelistirmeyi amaçlayan üç tip egzersiz söz konusudur: 1) Mesafe egzersizleri (distance exercises) 2) Soyutlama egzersizieri (abstracting exercises) 3) Tahmin egzersizleri (anticipation exercises). Bu egzersizlerin her biri kendinden bir öncekinin basarisina dayandigindan dolayi ögrencilere bir sonraki egzersize geçmeden önce her bir egzersizi yeterince pratik etmeleri için 2-3 hafta verilmelidir. 1- Mesafe Egzersizleri: Simultane çeviriye ilk baslayan ögrencinin do~ egilimi konusmaciyi asm bir sadakatle çevirmek, dolayisiyla da kelime kelime yaptigi çeviride anlamsizca tekrar havasi yaratmaktir. Çünkü mesaji anlayacak zamani kendine vermemektedir. Mesafe egzersizleri ögrenciye konusmaciyla arasinda belli bir süre birakmasini ögreterek onun konusmaciyi bir papaian sadakatiyle çevirmesini engellemek iç~dir. Bu egzersizlerin üç asamasi vardir: 1. Asama: Ardil Çeviri: Bu ardil çeviri yöntemine benzer, ancak not tutulmama~tadir. Cümle cümle çeviriye baslanir. Konusmaci bir cümle söyler ve ögrenci o cümlenin çevirisine baslamadan önce tamamen bitmesini bekler. Yaniarada bir tam cümlelik mesafe birakir.. 2. Asama: Geçis A~masi: Söylenen cümleyle çeviriye baslama süresi yarim cümleye indirilir. 5) Bu egzersizlerin saptanmasinda Ine Mary VanDam'in görüslerinden yaralanilmistir. 254

5 3. Asama: Simultane Çeviri: Mesafe ortadan kaldirilir, cümle hemen çevrihneye baslamr. Her üç asamada da ayni metin üzerinde çalisilmaktadir. II- Soyutlama Egzersizleri: Siniultane çevirmen birçok sebepten dolayi konusmaya yetisemeyebilir. Konusmaci ya çok hizli konusabilir, konusmasi karmasik olabilir, ya da çevirmenin dikkati bir an için dagilabillr, dohiyisiyla konusmanin gerisinde kalabilir. Her ne sebeple olursa olsun, böyle birgeri kalma çevirmenin hafizasinda daha fazla bilgi tutmasini gerektirecek, ve kisa dönem hafizaya (short-term memory) bu sekilde yüklenmek çevirmenin daha fazll!; strese girmesine, dolayisiyla çevirisinde hata yapmasina yol açacaktir. O halde ö~enciye konusmaciyi mümkün oldugunca kisa sürede ve dogru olarak yakalamayi ögretmek gerekir. Asagidaki soyutlama egzersizlerinin dört asamasinda ögrenciye konusmanin önemli herhangi bir yerini kaçirmadan, bazi kisimlmm atma ve.diger önemli yerlere geçme teknigi verilmektedir(6). 1. Asama: Ardil Özet: Ögrenci söylenen her cümlenin ardindan not tutni~dan, ana fikri özetleyerek çevirir. Her cümlenin ardindan birakilan süre bu özet için yeterli zamani verir. Ana özne, nesne ve fiilden baska tüm detaylar özetten anliro 2. Asama: Anafikir: Aym egzersiz, aym cümlelerle simultane çeviri olarak tekrarlanir. Yine cümlelerin ana fikirleri çevrilmektedir, ancak çeviri ardil degil simultane olarak yapilir. 3. Asama: Simultane Çeviri: Aym egzersiz artik konusmada geçen detaylar da çevrilerekyapilir.ancakkonusmave çeviri yavastir.konus-. manm tamami bu sekilde b_irkaçkez çevrilir.. 6) B. Moser de "Simultaneous Interpretation:A Hypothetical Model and Its Application" adli makalesinde soyutlama egzersizlerinin gerekliliginden bahsetmektedir. D. Gerver, H. Wallace Sinaiko, ed., Lan~uaf:e... Intef!>retation and Communication, (New York Plenum Press, 1978), s

6 4. A~ama: Hizli Konusma: Ayni konusma bu kez oldukça hizli bir tempoda verilir. Ögrenciden konusmanin mümkün oldugunca fazla bir kismini yakalamasi beklenir. Kaçmiigi bölümleri ögrenci atlayabilir. Soyutlama egzersizleri, ögrencinin, bir konusmanin detaylarini kaçudigi anda hiç olmazsa ana fikri çevinne yetenegini gelistirir. Ögrenci ilk önce ana fikri daha az önemli olan diger fileirlerden ayirdedebilmelidir. Böylece ögrenci dinledigi seyi anlama ve analiz etme becerisini gelistirir. Yukaridaki egze!sizlerin dördüncü asamasinda ögrenci bir önceki asamalarda edindi~ tekni~ uygulamaktadir. ID- Tahmin Egzersizleri: Bu gruptaki egzersizler dinleme becerisine yöneliktir. Ak\if bir dinleyici, beynini konusmacidan daha ileride çalistirmali ve konusmanin gidecegi yönü kestirebilmeli, bir cümleden sonra ne tip bir cümle gelebilecegini asagi yukari saptayabilmelidir. Tahmin egzersizleri ögrenciye 1) konusmaciyi 2) konusmanin temasini, 3) konusmanin dil yapisini saptarna becerisini kazandirir. Bu egzersizler iki asamada yapilabilir. 1) Konu~maciyi Tahmin Etme: Bir konusmaci kürsüye ilk çiktigi anda çevinnen onun hakkinda, yani onun kültürel ve sosyal geçmisi, veya üslubu hakkinda hiç birse~ bilmeyebilir. Ancak konusmacimn genel tavrini ve üslubunu saptayabildigi ölçüde konusmasinin tonunu, duygusunu ve temasim iyi yansitma olanagina sahiptir. çevinnen kürsüye çikan konusmaciyi izler ve yukarida saydigimiz verileri elde edebilmek için ipuçlari arar. Konusmaci sözlerine devam ettikçe çevinnen onun pozisyonunu anlar, aksanina, konusma hizina, kisisel dil kullanimina ve vurgularina uyum saglar. Ve giderek konusmacmin beynine girer. Konusmacmin dilsel kimligini saptarna egzersizleri sinifta bir oyun haline dönüstürillebilir. Olanaklar dah.jlindesinifa çesitli kültür gruplarin- 256

7 dan insanlar getirilip ögrencilerin göremeyecegi bir yerden konusturularak konusmacinin k:imli~ ve konusmasinin, dilinin genel özelliklerinin saptanmasi yolunda egzersizler yapilabilir. Bu egzersiz sözlerden veri yakalama sekline de dönüstürülebilir. Örne~, "Mr. President, i believe that French ministers should be spoken of, and to, with respeet diye baslayan bir konusma bu noktada kesilerek gerisinin nasil gelecegi ögrencilerin tahminine birakilir. Konusmaci Fransiz bakanlara karsi mi yoksa onlarin yaninda yer alan bir konusma mi yapacaktir? Konusmasinda sinirli mi görünmektedir? Bunlarin cevabi konusmanin gerisi dinletilmeden tartisilir, ardindan yine ayni sekilde yarim birakilan cümlelerle egzersize devam edilir. Bir süre sonra ögrenciler bu kesme ve tartismalarla konusmaci hakkinda bir kanaate varacak ve onun milliyetini, politik görüsünü ve ruh halini tahmin edeceklerdir. 2) Mes~in Manti~ni Saptarna: Çeviri sirasinda her zaman mesaji duymak ve anlamak mümkün degildir. Çevirmen her zaman duydugunun gerçekle ve konusmayla uygunlugunu sorgulamak zorundadir. Eger çevirmen çevirdigi seyin her zaman mantikli ve metnin geneline uygun olup olmadigi konusunda tetikte olursa çeviri yanlislari en aza indirgenebilir. Bu egzersizle ögrenciye duydugu seyin gerçekle ilgili olup olmadigini saptarna becerisikazandirilir. Bir cümle söylenir ve ögrencinin çevirmesi beklenen bu cümlede bazi kisimlar atlanarak ögrenciden bu atlanan yerde ne olabilecegini tahmin etmesi beklenir. Bu egzersizin birinci asamasinda ögrenci mesajin yapisini tahmin etmeye yöneitilir. Ögrenciler kaynak dilde söylenen her cümleyi mümkün oldugunca çok ve küçük cümlelere bölerek çevirir. Her küçük cümle kendi içinde anlamli ve gramatik açidan dogru olmalidir. Ikinci asamada ise yine ayni konusma.ayni hizda tekrar edilir, ancakbu asamada gerekli olan yerde uzun cümleler daha küçük birimlere indirgenir, açikça ve kolayca anlasilan 257

8 paragraftar oldu~ gibi çevrilir. Birinci asamada ögrenci konusmaemin gramer kaliplanm ve tonunu tanimis ve tahmin edebilir hale gelmistir. Ikinci asamada ise ögrenci bir öncekinde ögrendigini pratikte gereken yerde uygulayabilmektedir. Yukanda belirtilen egzersizler ögrenciyi simultane çeviri pratigi yapmaya hazirlayacaktir. Bunlardan baska sayilar ve özel isimlerle egzersizler yapilmalidir. Ögrenci kaynak dilde duydu~ bir sayiyi aninda hedef dile çevinne refleksini kazanmalidir. Dolayisiyla ögretim elemaninin yeterli gördügü sürede sayilarla egzersiz yapilmalidir. Bu egzersiz, kaynak dilde iki rakamhdan baslamak üzere artinlarak sayilar ardarda siralanirken ögrencinin bunlari sürekli olarak hedef dile çevirmesi seklinde olur. Daha sonra yapi olarak basit fakat içinde çok fazla miktarda sayi geçen konusmalar çevriltilmelidir. Ayni egzersiz özel isimler için de uygulanir. Artik sira simultane çeviriye gelmistir. Simultane çevinnen yetistiren bir kurumda ögrencilerin pratik:kazanmalari için egzersizlerin kabinlerde yapilmasi gerekmektedir. Her ders degisik bir konusma çevrilir. Konusmalann uzunlugu 5 dakikadan baslayip 20 dakikaya ve daha sonra yanm saate çikar. Konusmalar kasetten verilebilecegi gibi sinifa canli konusmaci da getirilebilir. Çeviriye baslanmadan önce ögrencilere o konusi;naniniçerigi, konusmacmin kimligi, özellikleri, politik egilimleri, konusmanin ne zaman yapildigi ve kime hitap ettigi hakkinda bilgi verilir. Konusmada geçen ve ögrencilerin nasil çevrileceginibilemeyecekleri kelimelerin karsiliklarini ögretim elemam konusmadan önce verir. Bu asamada olayi biraz daha zevkli ve ögrenci merkezli hale getirmek için böyle bir konusmada hangi kelimelerin geçebilecegi sorulup onlardan bir liste hazirlamalan istenebilir. Konusmanin çevirisinden sonra da bu listenin ne kadar gerçege uydugu tartisilabilir. Çeviriye geçmeden önce yapilacak üçüncü is ise ögrencilerin kabinlerde nefesieriniayarlama egzersizleri yapmasidir. Üç da1cihrun ye- 258

9 terli olabilecegi bu sürede ögrenci heyecanini bastiracakve sesinin heyecan dolayisiyla çok yüksek veya çok alçak çikmasini önleyecek nefes alip verme egzersizleri yapar. Daha sonra konusma kasetten verilir ve ögrenciler kulakliklardan dirileyerekçevirilerini yaparlar. Ögrenciler kulakliklarla konusmayi dinlerken konusmaciyi da televizyon ekranindan izlemeli, onun a~hareketlerini görebilmelidir.ögretim elemani her ögrencinin çevirisini kismen dinler ve not alir. Çeviri bittikten sonra genel hatalar ve ögrencilerin yapugi bireysel hatalar üzerinde durulur. Ögrenciler çevirilerini yaparken kabinlerde kendi önlerinde bulunan kasetlere seslerini kaydedip daha sonra dinleyerek hatalarini düzeltme inik3.nina sahip olmalidirlar (7). Görüldügü gibi simultane çeviri önce egzersiz1erlebaslayan ve bol miktarda pratige dayanarak gelistirilmesi gereken bir beceridir. Simuhane egitimi veren bir kurulusta son sinifa gelen ögrenciler, ögrendikleriniuygulayarak hayatlarini kazanmaya baslamadan önce gerçek hayatta simultane çeviri ortamlarinda bulunmali, toplantilara katilmali ve kendileri de aktif olarak gözlem yapip ögrendiklerinipekistinnelidir. KAYNAKÇA : 1. GERVER, D., SiNAIKO, H. W. ed. Language. Inter:pretationand Comunication. New York: Plenum Press, HERBERT, J. The Inter:preter'sHandbook. Cenevre: VAN DAM, I. M. "Strategiesof Interpretation". "The Theoretical and Practical Aspects of TeachingTranslation"adli sempozyuma gönderilen yayinlanmamis bildiri. Italya: )Edinburgh Heriot-Watt ÜniversitesiÇeviriBölümünde bu asamada burada belirtilen yöntem izlenmektedir. 259