ÝKÝNCÝ KÝTAP. Hüseyin Çaðlayan

Transkript

1 ÝKÝNCÝ KÝTAP Semih Aydýn Hüseyin Çaðlayan Yakup Peker Millî Eðitim Bakanlýðý Talim ve Terbiye Kurulunun 06/12/2011 tarih ve 189 sayýlý Kurul Kararý ile öðretim yýlýndan itibaren 5 (beþ) yýl süre ile ders kitabý olarak kabul edilmiþtir. I

2 ZAMBAK YAYINLARI Copyright Zambak Yayýncýlýk ve Eðitim Gereçleri Tic. A.Þ. Bu kitabýn tamamýnýn ya da bir kýsmýnýn, kitabý yayýnlayan þirketin önceden izni olmaksýzýn elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayýt sistemi ile çoðaltýlmasý, yayýnlanmasý ve depolanmasý yasaktýr. Bu kitabýn tüm haklarý Zambak Yayýncýlýk ve Eðitim Gereçleri Tic. A.Þ. ne aittir. HAZIRLAYANLAR Editör Ayhan NAZLI Dil Uzmaný Tuncay ÖZTÜRK Görsel Tasarýmcý Sadi ALACA Ölçme Deðerlendirme Uzmaný Aytekin ÖZTÜRK Program Geliþtirme Uzmaný Þenol DUTLU Rehberlik Uzmaný Fatih KALKINÇ Baský Yeri ve Yýlý II

3 ÝSTÝKLÂL MARÞI Korkma, sönmez bu þafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yýldýzýdýr, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Bastýðýn yerleri "toprak!" diyerek geçme, taný: Düþün altýndaki binlerce kefensiz yataný. Sen þehit oðlusun, incitme, yazýktýr, ataný: Verme, dünyalarý alsan da, bu cennet vataný. Çatma, kurban olayým, çehreni ey nazlý hilâl! Kahraman ýrkýma bir gül! Ne bu þiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarýmýz sonra helâl... Hakkýdýr, Hakk'a tapan, milletimin istiklâl! Kim bu cennet vatanýn uðruna olmaz ki fedâ? Þühedâ fýþkýracak topraðý sýksan, þühedâ! Câný, cânâný, bütün varýmý alsýn da Huda, Etmesin tek vatanýmdan beni dünyada cüdâ. Ben ezelden beridir hür yaþadým, hür yaþarým. Hangi çýlgýn bana zincir vuracakmýþ? Þaþarým! Kükremiþ sel gibiyim, bendimi çiðner, aþarým. Yýrtarým daðlarý, enginlere sýðmam, taþarým. Ruhumun senden, Ýlâhi, þudur ancak emeli: Deðmesin mabedimin göðsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar -ki þahadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. Garbýn âfâkýný sarmýþsa çelik zýrhlý duvar, Benim iman dolu göðsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasýl böyle bir imaný boðar, "Medeniyet!" dediðin tek diþi kalmýþ canavar? O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taþým, Her cerîhamdan, Ýlâhi, boþanýp kanlý yaþým, Fýþkýrýr ruh-ý mücerred gibi yerden na'þým; O zaman yükselerek arþa deðer belki baþým. Arkadaþ! Yurduma alçaklarý uðratma, sakýn. Siper et gövdeni, dursun bu hayâsýzca akýn. Doðacaktýr sana va'dettiði günler Hakk'ýn... Kim bilir, belki yarýn, belki yarýndan da yakýn. Dalgalan sen de þafaklar gibi ey þanlý hilâl! Olsun artýk dökülen kanlarýmýn hepsi helâl. Ebediyen sana yok, ýrkýma yok izmihlâl: Hakkýdýr, hür yaþamýþ, bayraðýmýn hürriyet; Hakkýdýr, Hakk'a tapan, milletimin istiklâl! Mehmet Âkif Ersoy III

4 ATATÜRK ÜN GENÇLÝÐE HÝTABESÝ Ey Türk gençliði! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin, en kýymetli hazinendir. Ýstikbalde dahi, seni, bu hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahilî ve haricî, bedhahlarýn olacaktýr. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düþersen, vazifeye atýlmak için, içinde bulunacaðýn vaziyetin imkân ve þeraitini düþünmeyeceksin! Bu imkân ve þerait, çok nâmüsait bir mahiyette tezahür edebilir. Ýstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düþmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiþ bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanýn, bütün kaleleri zapt edilmiþ, bütün tersanelerine girilmiþ, bütün ordularý daðýtýlmýþ ve memleketin her köþesi bilfiil iþgal edilmiþ olabilir. Bütün bu þeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hýyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri þahsî menfaatlerini, müstevlilerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düþmüþ olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdý! Ýþte, bu ahval ve þerait içinde dahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktýr! Muhtaç olduðun kudret, damarlarýndaki asîl kanda, mevcuttur! IV

5 MUSTAFA KEMAL ATATÜRK V

6 ÝÇÝNDEKÝLER - DERS KÝTABI Etkinlik Sembolleri...IX 4. Ünite Iþýk ve Ses IÞIK VE IÞIK KAYNAKLARI A. Karanlýkta Görebilir miyiz? B. Çevremizdeki Iþýk Kaynaklarý C. Iþýk Bir Enerji midir? GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE AYDINLATMA A. Aydýnlatma Teknolojileri Nelerdir? B. Aydýnlatma Teknolojileri Yaþamýmýzý Nasýl Etkiliyor? C. Iþýk da Çevre Kirliliðine Sebep Olur mu? SES VE SES KAYNAKLARI A. Her Sesin Bir Kaynaðý Vardýr B. Ses Bir Yönde mi Yayýlýr? SES VE TÝTREÞÝM A. Ses Nasýl Oluþur? B. Sesin Ýþitmedeki Rolü C. Ses Çevreyi Kirletir mi? ÜNÝTE DEÐERLENDÝRME Ünite Gezegenimiz Dünya DÜNYA MIZIN ÞEKLÝ NEYE BENZER? Dünya nýn Þekli Ýle Ýlgili Geçmiþte Öne Sürülen Fikirler DÜNYA MIZIN YAPISINI TANIYALIM A. Dünya mýzýn Yapýsýnda Neler Var? B. Katman Modeli ÜNÝTE DEÐERLENDÝRME VI

7 6. Ünite Canlýlar Dünyasýný Gezelim, Tanýyalým ÇEVREMÝZDEKÝ VARLIKLARI TANIYALIM A. Canlý ve Cansýzlar Arasýnda Farklar Vardýr B. Gözle Göremediðimiz Canlýlar da Vardýr YAÞADIÐIMIZ ÇEVRE A. Yaþam Alanlarý B. Çevre Kirliliði C. Çevre Koruma ÜNÝTE DEÐERLENDÝRME Ünite Yaþamýmýzdaki Elektrik ELEKTRÝÐÝ TANIYALIM A. Günlük Hayatýmýzda Elektrik B. Elektrik Kaynaklarýný Tanýyalým C. Elektriði Kullanýrken Dikkatli Olalým PÝLLERLE TANIÞALIM A. Piller Nasýl Kullanýlýr? B. Ýlk Elektrik Devrem ÜNÝTE DEÐERLENDÝRME SÖZLÜK KAYNAKÇA VII

8 ÝÇÝNDEKÝLER - ÖÐRENCÝ ÇALIÞMA KÝTABI 4. Ünite IÞIK VE SES IÞIK VE IÞIK KAYNAKLARI GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE AYDINLATMA SES VE SES KAYNAKLARI SES VE TÝTREÞÝM ÜNÝTE DEÐERLENDÝRME Ünite 6. Ünite 7. Ünite GEZEGENÝMÝZ DÜNYA DÜNYA MIZIN ÞEKLÝ NEYE BENZER? DÜNYA MIZIN YAPISINI TANIYALIM ÜNÝTE DEÐERLENDÝRME CANLILAR DÜNYASINI GEZELÝM, TANIYALIM ÇEVREMÝZDEKÝ VARLIKLARI TANIYALIM YAÞADIÐIMIZ ÇEVRE ÜNÝTE DEÐERLENDÝRME YAÞAMIMIZDAKÝ ELEKTRÝK ELEKTRÝÐÝ TANIYALIM PÝLLERLE TANIÞALIM KAVRAM HARÝTASI DOÐRU - YANLIÞ AÇIK UÇLU SORU KAVRAM BULMA ÜNÝTE DEÐERLENDÝRME GRUP DEÐERLENDÝRME ÖLÇEÐÝ ÖZ DEÐERLENDÝRME FORMU AKRAN DEÐERLENDÝRME FORMU PROJE ÇALIÞMALARINI DEÐERLENDÝRME FORMU VIII

9 Etkinlik Sembolleri Fen ve Teknoloji Ders Kitabýnda, etkinliklerin baþýnda etkinliðin türünü belirten semboller kullanýlmýþtýr. Bu sembollerin görselleri ve anlamlarý aþaðýda verilmiþtir. deney proje drama gözlem yazalým model grup çalýþmasý araþtýralým Güvenlik Sembolleri röportaj Deney, gözlem ve inceleme gibi etkinlikleri yaparken güvenlik önlemi almamýz gereken yerlerde Güvenlik Sembolleri kullanýlmýþtýr. Bu sembollerin gösterimi ve anlamlarý aþaðýda belirtilmiþtir. KESÝCÝ CÝSÝMLER GÜVENLÝÐÝ: Bu sembol, kesme ve delme tehlikesi olan keskin cisimleri iþaret eder. KIRILABÝLÝR CAM UYARISI: Bu sembol, yapýlacak deneylerde kullanýlacak cam malzemelerin kýrýlabilecek türden olduðunu gösterir. TEMÝZLÝK: Bu sembol, etkinlikten sonra ellerimizi bol su ve sabunla yýkanmamýz gerektiðini gösterir. ELDÝVEN: Cilde zararlý bazý kimyasal maddeleri kullanýrken eldiven kullanýlmasý gerektiðini hatýrlatan uyarý iþaretidir. YANGIN GÜVENLÝÐÝ: Bu sembol, açýk alev etrafýnda tedbir alýnmasý gerektiðinde kullanýlýr. beyin fýrtýnasý poster oyun Ünite Deðerlendirme Bölümü Ünite deðerlendirme bölümündeki logolar ve logolarýn açýklamalarý aþaðýda verilmiþtir. KELÝMELERÝ KULLANMA: Ünitede öðrenilen kelimeleri ve verilen kelimeleri kullanarak anlamlý cümleler oluþturulur. PROJE DÜNYASI: Bu bölümde öðrencilerden proje hazýrlanmasý istenmektedir. PROBLEM ÇÖZME: Öðrencilere verilen probleme öðrencilerden çözüm yollarý bulunmasý istenmektedir. FEN VE TEKNOLOJÝ GÜNLÜÐÜ- MÜZÜ GÜNCELLEYELÝM: Ünite baþýnda fen ve teknoloji günlüðüm bölümünde verilen sorularýn cevaplarý, tekrar gözden geçirilerek cevaplar güncellenir. ÖÐRENCÝ ÜRÜN DOSYASI Bu bölümde öðrencilere ürün dosyalarýnda saklamak üzere çeþitli çalýþmalar yaptýrýlýr. IX

10 114

11 115

12 A. Karanlýkta Görebilir miyiz? Iþýk ve Iþýk Kaynaklarý A. Karanlýkta Görebilir miyiz? B. Çevremizdeki Iþýk Kaynaklarý C. Iþýk Bir Enerji midir? Iþýk, Aydýnlýk, Karanlýk Karanlýk bir oda içindeki eþyalarý görebilir miyiz? Hiç, gece vakti dýþarýda bulundunuz mu? Bulunduysanýz, karanlýkta çevrenizdeki varlýklarý net olarak göremediðinizde neler hissettiniz? Gözlerimizi kapatalým ve kýsa bir süre þöyle düþünelim: Çevremizdeki varlýklarý görmeden yaþamanýn ne gibi zorluklarý vardýr? Düþüncelerimizi sýnýfta arkadaþlarýmýzla paylaþalým. Aþaðýdaki resimlere bakarak sorularý cevaplandýralým. Kadýn ayaðýný neye vuruyor? Kadýn ayaðýný vurduðu cismi neden göremiyor? Kadýn görmek için ne yapýyor? Neden? Ah! Ayaðým! Burada ne var böyle? Kim koymuþ bunu buraya? Çalýþma Kitabý Sayfa: 59 Çalýþma: 1,2,3 116

13 Karanlýkta kaldýðýnýzda varlýklarý net olarak görebilir misiniz? Ortam aydýnlatýldýðýnda veya aydýnlýk bir yere geçtiðinizde sizin için neler deðiþir? Aþaðýdaki etkinlikte bu sorularýn cevabýný bulacaðýz. 1 Odamda Neler Var? Nasýl Yapalým? Akþam olup hava karardýðýnda perdeleri kapatalým ve el fenerini elimize alalým. Neler Gerekli? El feneri Siyah perde (Etkinlik sýnýfta yapýlacaksa) Odamýzýn ýþýðýný kapatalým. Odanýn ortasýna gidelim. Odadaki cisimleri görmeye çalýþalým. Þimdi el fenerini yakalým, etrafýmýzda neler olduðuna bakalým. Þimdi el fenerimizi tekrar söndürelim. Oda içinde günlük iþlerimizi yapmaya çalýþalým. Sonuçlarý Deðerlendirelim Iþýðý kapattýðýnýzda odadaki varlýklarý görebildiniz mi? Neden? Varlýklarý görebilmek için gerekli olan þey nedir? Karanlýk bir ortamda yaþamanýn zorluklarý nelerdir? Karanlýk ortamda yürürken herhangi bir yere çarpmamaya dikkat edelim. Gözümüzü kapattýðýmýzda veya bulunduðunuz ortamda ýþýk olmayýnca çevremizi göremeyiz. Çevremizi göremediðiniz için elimizle yanlýþ bir yere dokunabilir, yürürken bize zarar verecek bir cisme basabilir ya da duvara çarpabiliriz. Ýþlerimizi kolayca yapamayýz. Görmek için mutlaka ýþýða ihtiyacýmýz vardýr. 117

14 B. Çevremizdeki Iþýk Kaynaklarý Aþaðýdaki resimleri inceleyiniz. Hangileri ýþýk yayan, hangileri ýþýk yaymayan varlýklarý veya olaylarý göstermektedir? Söyleyiniz. Çevremizde ýþýk yayan ve yaymayan varlýklara veya olaylara baþka hangi örnekler verilebilir? Bazý varlýklar, çevrelerine ýþýk yayar. Bizi gün boyunca aydýnlatan doðal ýþýk kaynaðý olan Güneþ, en büyük ýþýk kaynaðýmýzdýr. Týpký Güneþ gibi yýldýzlar da doðal ýþýk kaynaðýdýr. Lambalar, el feneri, mum, ateþ böceði, yanan odun, yanan kömür, yanan elektrik sobasý da birer ýþýk kaynaðýdýr. Bazý ýþýk kaynaklarý ýþýðý kendisi üretir. Bunlara doðal ýþýk kaynaðý adý verilir. Örneðin; Güneþ, yýldýzlar ve ateþ böcekleri doðal ýþýk kaynaklarýndan bazýlarýdýr. 118

15 Kibrit alevi, el feneri, ampul, meþale, mumlar, spot ýþýklarý, sokak lambalarý insanlarýn yaptýðý ýþýk üreten, yapay ýþýk kaynaklarýdýr. Iþýk kaynaklarý, ürettikleri ýþýk miktarýna göre az veya çok parlak gözükebilir. Örneðin mum, az parlak bir ýþýk kaynaðý iken aydýnlatmada kullanýlan ampul çok parlak bir ýþýk kaynaðýdýr. Güneþ ise çok daha parlak bir ýþýk kaynaðýdýr. Çok parlak ýþýk kaynaklarýna bakmak, gözümüze zarar verebilir. Bu yüzden ýþýk kaynaklarýna bakarken güneþ gözlüðü kullanmak gibi tedbirler almalýyýz. Fakat güneþ gözlüðümüzle uzun süre ýþýk kaynaðýna bakmamaya özen göstermeliyiz. Çalýþma Kitabý Sayfa: 60 Çalýþma: 4 2 Iþýk Kaynaklarýný Sýnýflandýralým Konunun baþýndan itibaren verilen ýþýk kaynaklarýyla bu kaynaklara sizin ilave edeceðiniz ýþýk kaynaklarýnýn bir listesini yapýnýz. Bir dosya kâðýdýna aþaðýdaki gibi bir tablo yapýp ýþýk kaynaklarýný doðal veya yapay oluþlarýna ve parlaklýklarýna göre sýnýflandýrýnýz. Bazý cisimler, ýþýklý ortamlarda bulunduklarýnda ýþýk yayýyormuþ gibi görünür. Ayna, alüminyum folyo, metal kaþýk, araba reflektörü ýþýk kaynaðý olmadýklarý hâlde ýþýk kaynaðý gibi görünen cisimlerdir. Ay da ýþýk kaynaðý zannedilebilir. Fakat Ay ýþýk üretmez, Güneþ ten gelen ýþýðý etrafa yaydýðý için parlak görünür. Þimdi yapacaðýmýz etkinlik, ýþýk kaynaðý olmayýp ýþýk kaynaðý gibi görünen cisimleri tanýmamýzý saðlayacaktýr. Çalýþma Kitabý Sayfa: 61 Çalýþma: 5 119

16 3 Iþýk Kaynaðý mý Deðil mi? Nasýl Yapalým? Malzemeleri masanýn üzerine koyalým. Iþýklarý söndürelim. El feneri ile malzemeleri aydýnlatalým. Malzemelerin parlaklýklarýna dikkat edelim. Neler Gerekli? Çelik tencere ve kapaðý Alüminyum folyo Metal kaþýk El feneri Silgi Gazete Cetvel Sünger Cam kavanoz Cezve Sonuçlarý Deðerlendirelim Hangi malzemeler, üzerine gelen ýþýðý etrafa yaydý, parlak göründü? Hangi malzemeler ýþýðý yaymadý? Çalýþma Kitabý Sayfa: 62 Çalýþma: 6 El fenerini söndürünce ýþýk yaymayý sürdüren bir malzeme var mý? 120

17 C. Iþýk Bir Enerji midir? El fenerinizin hiç durmadan ýþýk vermesi mümkün mü? Hesap makinelerinden bazýlarýnýn pil kullanmadan, ýþýkla çalýþmasýnýn sebebi sizce nedir? Hiç sönmeyen mum olur mu? Fikirlerinizi arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. Elektrik sobasý yanarken hem ýsý hem ýþýk yayar. Ayný þekilde odun, mum, kömür yanarken hem ýsý hem ýþýk yayar. Fotosel lambalar; üzerine ýþýk enerjisi düþtüðünde bu enerjiyi elektrik enerjisine çeviren cihazlardýr. Iþýðýn enerji olmasý sayesinde birçok alanda bu enerji kullanýlabilmektedir. Iþýk üretmek için bir enerji kaynaðýna ihtiyaç duyulduðuna göre ýþýk da bir enerji çeþididir. Cisimleri görebilmemiz için gözümüze o cisimden ýþýk gelmelidir. Gelen ýþýklar gözümüzdeki sinirler yoluyla beynimize ulaþýrlar. Bu þekilde görme olayý gerçekleþir. BÖLÜM DEÐERLENDÝRME Neler Öðrendik? Eleþtirel Düþünce Niçin ýþýða ihtiyaç duyarýz? Bir arkadaþýnýz Bitkiler, ýþýk olma- Yapay ve doðal ýþýk kaynaklarýna saydý hayatlarýný nasýl sürdürür- ikiþer örnek veriniz. dü? diye sorduðunda ona nasýl Iþýk bir enerji çeþidi midir? Açýkla- cevap verirdiniz? yýnýz. 121

18 A. Aydýnlatma Teknolojileri Nelerdir? Geçmiþten Günümüze Aydýnlatma A. Aydýnlatma Teknolojileri Nelerdir? B. Aydýnlatma Teknolojileri Yaþamýmýzý Nasýl Etkiliyor? C. Iþýk da, Çevre Kirliliðine Sebep Olur mu? Günümüzde aydýnlanmak için ne tür ýþýk kaynaðý kullanýyoruz? Acaba günümüzden birkaç asýr evvel insanlar aydýnlanmak için neler kullanýyordu? Aile büyüklerimizden geçmiþte kullandýklarý ýþýk kaynaklarýný öðrenerek arkadaþlarýmýzla paylaþalým. Aydýnlatma Teknolojisi, Iþýk Kirliliði Yað lambasý Meþale Önceleri odun ateþinin ýþýðýyla karanlýk ortamlar aydýnlatýlmaktaydý. Daha sonra meþaleler kullanýldý. Meþaleler, ucu reçineye sürülmüþ odundan oluþmaktaydý. Odun ateþi ve meþale hem is hem koku çýkarmakta hem de yangýn tehlikesi oluþturmaktaydý. Ayrýca uzun ömürlü deðildi. Daha sonralarý yað lambalarý kullanýlmaya baþlandý. Yað lambalarý bir yerden baþka bir yere taþýnabilir, fazla is, koku çýkarmazdý. Fakat yað lambalarýnýn hem ýþýk verme süresi hem de verdiði ýþýk fazla deðildi. Petrol ürünlerinin yaygýnlaþmasýyla gaz lambasý ve mum kullanýlmaya baþlandý. Fakat bunlarýn da ýþýk verme süresi fazla deðildi. Gaz lambasý 122 Mum

19 Bundan yaklaþýk iki yüzyýl önce hava gazý lambalarý kullanýlmaya baþlandý. Hava gazý lambasýný kullanmak için gazýn istenilen yere borularla taþýnmasý gerekirdi. Hava gazý lambasý, gaz geldiði sürece çalýþtýðý için uzun süreli ýþýk verebilirdi. Fakat taþýnmasý oldukça maliyetliydi. Aydýnlatma teknolojilerinde en büyük ilerleme, ampulün icadýyla oldu. Elektrik ampullerinin is ve koku çýkarmamasý, ayrýca uzun ömürlü olmasý gibi özellikleri vardýr. Bu özellikler elektrik ampullerini hava gazý, yað lambasý ve mum gibi aydýnlatma araçlarýnýn önüne geçirdi. Elektrik ampulleri de zamanla geliþti. Ýlk elektrik ampu- Hava gazý lambasý lünü icad edenler, Ýngiliz bilim insaný Swan (Sývan) ve Amerikalý bilim insaný Thomas Edison (Tamýs Edison) dur. Bu ampul, yarým gün kadar ýþýk verebiliyordu de Afrikalý mucit Lewis Howard Latimer (Lavis Havýrd Latimýr) bunu daha da geliþtirdi ve uzun süre ýþýk verebilen ampulü keþfetti. Bundan sonra elektrik ampulleri insanlýðýn günlük kullanýmýna Ampul girdi de çok uzun süre bozulmadan ýþýk verebilen ampul üretildi. Daha sonra icat edilen floresan lambalardan ampule göre çok daha Floresan lamba fazla ýþýk elde edildi. Elektrik ampulleri, gerek pilli araçlarla gerekse þehir cereyaný ile çalýþabildiði için istenilen her yere taþýnabilir, götürülebilir. Bu yönü, elektrik ampullerinin çok kul- Kitabý Çalýþma lanýþlý olmasýný saðlamaktadýr. Sayfa: 62 Çalýþma: 7 Elektrik ampullerinin üretimi hýzla artarken türlerinin sayýsý yüzlere ulaþmýþtýr. Geliþen teknolojiyle birlikte son yýllarda, daha az enerji tüketen ve çevreye daha az zararlý olan, tasarruflu ampuller, floresan ampuller üretilmeye baþlanmýþtýr. Bu üretimlerdeki en önemli amaçlardan birisi de akkor flemanlý ampullerde enerjinin bir kýsmý ýsý olarak açýða çýkmaktadýr. Fakat düþük güçteki floresan ampuller, yüksek güçteki flemanlý ampuller kadar ýþýk verebilmektedirler. Bugün halojen lambalar sayesinde floresan lambaya göre hem daha az enerji harcýyor hem de daha fazla ýþýk elde edilebiliyor. Halojen lamba 123

20 Çaðlar Boyu Aydýnlatma Teknolojileri Aþaðýdaki tarih þeridi, ýþýk kaynaklarýnýn geçmiþten günümüze gelinceye kadar geçirdiði aþamalarý göstermektedir. Thomas Edison ve ilk ampulü Son yüzyýlýn en büyük bilim insanlarýndan biri olan Edison ampulü icat edinceye kadar iki bine yakýn deney yapmýþtýr. Çok alçakgönüllü bir insan olan Edison a bir gün arkadaþý bu kadar büyük bir mucit olmasýnýn nasýl bir duygu olduðunu sorduðunda Edison, Ben mucit deðil kaþifim. diyerek alçak gönüllü insan olduðunu bir kez daha ispatlar. Evet bu kaþif, telgraf aletini, sýcak katotlu tüpü, ampulü, sinema göstericisini, elektrikli yazý makinasýný ve birçok icadý insanlýðýn hizmetine kazandýrmýþtýr. 124

21 B. Aydýnlatma Teknolojileri Yaþamýmýzý Nasýl Etkiliyor? Tek aydýnlatma aracýnýn odun ateþi olduðu zamanlarý düþünelim. O günün þartlarý devam etseydi, bugünkü gibi rahatlýkla ihtiyaçlarýmýzý karþýlayabilir miydik? Gece çalýþan insanlar, iþlerine devam edebilir miydi? Teknoloji bugünkü seviyesine ulaþabilir miydi? Güneþ in batmasý sonucunda ortalýðýn karanlýk olmasý, insanlarý, etraflarýný aydýnlatmak için deðiþik ýþýk kaynaklarýnýn icadýna zorlamýþtýr. Basit bir mum bile, insanýn aydýnlanma ihtiyacýný karþýlamada büyük bir öneme sahiptir. Ýnsanlar yað kandilleri ve mumlarla uzun yýllar karanlýklarý aydýnlatarak iþlerini görmeye çalýþmýþlardýr fakat bugün yað kandilleri, gaz lambalarý ve mumlar ihtiyaç olmaktan çýkmýþtýr. Ampulün icadý ile insanlar, yaþadýklarý ortamlarý rahatlýkla aydýnlatmýþ ve yaþam kalitesini artýrmýþtýr. Çünkü ampuller, binlerce saat ýþýk verebilmekte, her yere taþýnabilmekte ve gecelerimizi gündüz gibi aydýnlatabilmektedir. Ampulün icadýndan sonra, günlük hayatýmýzý etkileyen pek çok araç geliþtirildi. Örneðin kara, deniz ve hava yolculuklarý gece de rahatlýkla yapýlabilir oldu. Ýnsanlarýn bir yerden bir yere gitmesi kolaylaþtý. Eðer ampul icat edilmeseydi ne gece fabrikalar çalýþýr, ne de hastanelerde ameliyatlar yapýlabilirdi. Ampulün icadý sayesinde yollar aydýnlatýldý. Televizyonun yapýlmasý da uzaya yolculuk da ampulün icadýndan sonra oldu. Aydýnlatma teknolojilerindeki geliþmeler, bilimsel araþtýrmalarýn gece gündüz yapýlabilmesini saðladý. Bu da yeni geliþmeleri hýzlandýrdý. 125

22 4 Sizce Nasýl? Sizce aydýnlatma teknolojileri geliþmemizi nasýl etkilemiþtir? Hayatýmýzý kolaylaþtýrmýþ mýdýr yoksa zorlaþtýrmýþ mýdýr? Aydýnlatma teknolojileri geliþmeseydi fotoðrafçýlýk, gazetecilik (basýn-yayýn) týp, ulaþým sektörü bu durumdan nasýl etkilenirdi? Bu sorularýn sayýsýný daha da artýralým. Görüþ ve düþüncelerimizi arkadaþlarýmýzla paylaþalým. Iþýðý Nasýl Kullanalým? Yandaki resmi inceleyiniz. Sizce ortamýn aydýnlatmasý uygun mu? Düþüncelerinizi söyleyiniz. Ders çalýþma ortamýnýzýn nasýl ýþýklandýrýlmasý gerekir? Iþýk, ortamlarý aydýnlatýr, günlük hayattaki iþlerimizi kolaylaþtýrýr. Ama ýþýðýn yanlýþ kullanýmý, saðlýðýmýzý olumsuz etkiler. Göz saðlýðýmýz açýsýndan ortamlarýn aydýnlatýlmasýnda ýþýðýn uygun bir þekilde kullanýlmasý gerekir. Aydýnlatma þekli, aydýnlatýlacak yerin çalýþma ortamý, salon, evin içi, evin dýþý ya da sokak olmasýna göre farklýlýk gösterir. Bunun için bir ortamý aydýnlatýrken aþaðýdaki durumlara dikkat etmeliyiz. Iþýðýn, gözümüzün görme yeteneðini bozmayacak þiddette olmasý gerekir. Yüksek güçte, aþýrý parlak ýþýk veren kaynaklarýn aydýnlatmasý kötü olur. Iþýk kaynaklarý, aydýnlatýlmasý gereken yere, uygun bir þekilde yönlendirilmelidir. Iþýk, sadece istenilen yeri aydýnlatmalý, aydýnlatýlmasý gerekmeyen yerleri aydýnlatmamalýdýr. Eðer ýþýk istenilen yeri aydýnlatmýyorsa doðru kullanýlmýþ sayýlmaz. Fazla ýþýk, her zaman iyi aydýnlatma anlamýna gelmez. Iþýk, göze doðrudan gelmemelidir. Bir ýþýk kaynaðýndan çýkarak doðrudan göze gelen ýþýk, göz saðlýðýný bozar. Çalýþma Kitabý Sayfa: 63 Çalýþma: 8 126

23 Ders çalýþma ortamýnda, göz saðlýðýmýz için ýþýk, sol taraftan gelmelidir. Aþaðýdaki 1 ve 2. þekilleri inceleyiniz. Sizce, göz saðlýðýmýz açýsýndan hangisi daha iyi bir aydýnlatma biçimidir? Sebebini söyleyiniz. 1. Þekil 2. Þekil Resimleri inceleyiniz. Hangilerinde iyi bir aydýnlatma için ýþýk kaynaklarý uygun þekilde kullanýlmýþtýr? Uygun þekilde kullanýlmayanlarý belirtiniz

24 Aydýnlatma araçlarýný kullanýrken dikkatli olmalý, gereksiz aydýnlatmalardan kaçýnmalýyýz. Örneðin; bir odadan çýktýðýmýzda, içeride kimse yoksa lambayý söndürmeliyiz. Çünkü kimsenin olmadýðý odada yakýlan ýþýk, israfa sebep olur. Ayrýca gereksiz aydýnlatmalar da boþa harcanan enerji demektir. Aydýnlatma araçlarýnýn tasarruflu kullanýmý, hem aile hem de ülke ekonomisi açýsýndan önemlidir. Iþýk enerjisi, aþýrý miktarda ve gereksiz yerde kullanýldýðýnda israf edilmiþ, boþa harcanmýþ olur. Iþýk üretmek için kullanýlan kaynaklardan birisi de elektrik enerjisidir. Elektrik üretiminin maliyeti ise yüksektir. Kullandýðýmýz elektriðin bir kýsmý doðal gaz, petrol, kömür gibi yakýtlardan elde edilir. Bu yakýtlarýn israfý hem ekonomik açýdan zararlýdýr hem de çevre kirliliðine sebep olur. C. Iþýk da Çevre Kirliliðine Sebep Olur mu? Çalýþma Kitabý Sayfa: 64 Çalýþma: 9 Nerede Ne Kadar? 5 Bir gece vakti büyüklerimizle dýþarý çýktýðýmýzda binalarýn ve çevrenin aydýnlatýlmasýna dikkat edelim. Nerelerde gereðinden fazla ýþýk kullanýlýyor? Iþýk kaynaklarý, gerekli yerleri deðil de havayý aydýnlatmak için mi kullanýlýyor? Iþýk çevrede rahatsýz edici bir durum oluþturuyor mu? Iþýðýn gereksiz kullanýmýyla ilgili gördüklerinizi yazarak sýnýfta arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. Aydýnlatmanýn olmadýðý ortamlar, yeterince güvenli midir? Iþýðýn yetersiz olduðu ortamlarda verimli çalýþma yapýlabilir mi? Etrafýmýzý daha iyi görmek, çevremizi güzelleþtirmek, kendimizi güvenli hissetmek ve iþlerimizi kolaylaþtýrmak için çevremizi ýþýklandýrýrýz. Geceleri meydanlar, bazý tarihî ve turistik binalar, reklam panolarý aydýnlatýlýr. 128

25 Fakat bu aydýnlatma sýrasýnda pek çok yerde ýþýðýn yanlýþ bir þekilde ve gereðinden fazla kullanýldýðý görülmektedir. Bu durum, hem çevrede aþýrý ve gereksiz aydýnlanmaya yol açar hem de enerji israfý anlamýna gelir. Bu, ayný zamanda ýþýðý elde etmek için kullanýlan enerjinin boþa gitmesi deðil midir? Iþýk kirliliði, Yanlýþ yerde, miktarda, yönde ve yanlýþ zamanda ýþýk kullanýlmasý olarak tanýmlanýr. Aþaðýdaki resimleri inceleyiniz. Bu resimlerde sizce ýþýk kirliliði var mý? Geceleri ýssýz vakitlerde havuzlarýn aydýnlatýlmasý sizce uygun mu? Çevre aydýnlatmasýnda ýþýk kaynaðý, gökyüzüne deðil, aydýnlatýlmasý gereken yerlere yöneltilmelidir. Çünkü hava karardýktan sonra gökyüzünü aydýnlatmamýz mümkün deðildir. Aþaðýda çevre ýþýklandýrmasý ile ilgili doðru ve yanlýþ aydýnlatma þekilleri gösterilmiþtir. Çevrenizdeki binalarda, panolarda, park ve bahçelerin aydýnlatmasýnda bu duruma dikkat edilmiþ mi? Ýnceleyip gördüðünüz doðru veya yanlýþ örnekleri arkadaþlarýnýza anlatýnýz. Çalýþma Kitabý Sayfa: 64 Çalýþma: 10 Pano Pano Pano Pano Iþýk Kirliliði ve Çevre: Aþaðýda verilen örneklerde de görüldüðü gibi ýþýk kirliliðinin de diðer kirlilik çeþitleri gibi zararlý, zehirleyici, yaþamý zorlaþtýrýcý, doðrudan ve dolaylý zararlarý vardýr. Evimizin dýþýnda yaptýðýmýz aþýrý aydýnlatma, baþka ailelerin bu durumdan rahatsýz olmasýna sebep olabilir. 129

26 Iþýk kirliliði, gökyüzünde geçici (parlaklýðý az) parlaklýða sebep olur; bu da gök cisimlerini gözlemlemeyi zorlaþtýrýr. Aþýrý ýþýk kirliliðinden dolayý þehir merkezlerine yakýn olan yerlerden gökyüzünü net olarak izlemek zorlaþmýþtýr. Iþýk kirliliði, doðal hayatý da olumsuz etkiler. Þehirlerden gökyüzüne doðru yayýlan ýþýk (park ve bahçelerin aydýnlatýlmasý, reklam panolarý, yol ve caddelerin aydýnlatýlmasý gibi), göç eden kuþlarýn yönlerini þaþýrmasýna yol açar ve gitmeleri gereken yere uçuþlarýný engeller. Sahillerde yapýlan ýþýklandýrmadan deniz kaplumbaðalarý ve mercanlar olumsuz etkilenir. Deniz kaplumbaðalarý (Caretta carettalarýn) yavrularý denizin aksi yönünde hareket eder ve ölürler. Iþýk kirliliði, gereksiz aydýnlatma sonucu olduðu için enerji israfýna sebep olur ve ekonomiye zarar verir. 6 Çalýþma Kitabý Sayfa: Çalýþma: 11,12,13,14 Iþýk Kirliliði Problemini Nasýl Çözeriz? Iþýk kirliliðinin ne gibi zararlarý vardýr? Iþýk kirliliðini azaltmak için nasýl önlemler alýnmalýdýr? Bu konuda ansiklopedi, gazete, kitap, dergi ve Ýnternet gibi deðiþik kaynaklardan araþtýrma yaparak bilgi toplayalým. Bu problemin çözümüne yönelik fikirler üretelim. Gereksiz zamanlarda ýþýðýn kapanmasý için zamanlayýcý kullanýlmasý gibi... Alýnabilecek önlemleri, çözüm önerilerini bir poster çalýþmasý yaparak ifade edelim. Posterimizde anlatmak istediðimiz olay ve kavramlarý, resim ve çizimlerle destekleyelim. Öðretmenimizin gözetiminde posterimizi sýnýfýmýzda arkadaþlarýmýza sunalým. Iþýk kirliliði ile ilgili aþaðýdaki siteleri ziyaret edebilirsiniz. BÖLÜM DEÐERLENDÝRME Neler Öðrendik? Eleþtirel Düþünce Ampulün icadý hayatýmýzý nasýl etkiledi? Doðru ve yanlýþ aydýnlatma nedir? Bu durumlara örnekler verir misiniz? Iþýk kullanýmý ne zaman israfa sebep olur? Demir kaynaðý yapýlýrken yoðun ýþýk çýkar. Demir kaynaðý yapan bir iþçi göz saðlýðýný korumak için ne yapmalýdýr? 130

27 A. Her Sesin Bir Kaynaðý Vardýr Ses ve Ses Kaynaklarý A. Her Sesin Bir Kaynaðý Vardýr B. Ses Bir Yönde mi Yayýlýr? Ses Kaynaðý, Doðal Ses, Yapay Ses Sesin olmadýðý bir hayatý hiç düþündünüz mü? Hiçbir þeyin sesini duymamak ve hiç kimseyle konuþamamak nasýl olurdu? Þimdi bir dakika kadar sessizce duralým ve çevremizde oluþan sesleri dikkatlice dinleyelim. Sonra aþaðýdaki sorularýn cevabýný sýnýfta arkadaþlarýmýzla paylaþalým. Sesleri hangi organýmýzla algýladýk? Kaç farklý ses iþittik? Ýþittiðimiz seslerin hangilerinden hoþlandýk? Hangilerinden hoþlanmadýk? Bir kuþ sesi mi dinlemek isterdiniz yoksa çalar saatin sesini mi? Her ses beynimiz tarafýndan anlama dönüþtürülür. Okuldaki zil sesi derse giriþ ya da çýkýþ vaktinin geldiði konusunda bizi bilgilendirir. Ayný þekilde saatin tik taklarý, saatin çalýþtýðýný gösterir. Telefon sesi, birisinin bizi aradýðýný haber verir. Kapý gýcýrtýsý da kapýnýn açýldýðýný veya kapandýðýný anlatýr. Sizde bu duruma benzer örnekler verebilirsiniz. Çalýþma Kitabý Sayfa: 67 Çalýþma:

28 7 Bardaklarla Ses Çýkaralým Neler Gerekli? 3 adet aðzý ince, ayaklý bardak Su Nasýl Yapalým? Bardaðýmýzý yarýsýna kadar su dolduralým. Parmaðýmýzý suya batýralým ve parmaðýmýzý yavaþça bardaðýn aðzýna sürtelim. (Diðer elimizle bardaðý tutarak suyun dökülmesini önleyelim.) Bir elimizle bardaðý tutup týrnaðýmýzla bardaða vuruþlar yapalým. Þimdi ayný boydaki bardaða farklý miktarda su koyalým. Her bardaðýn aðzýna üfleyelim. Sonuçlarý Deðerlendirelim Parmaðýnýzý bardaða sürtünce ortaya nasýl bir ses çýktý? Parmaðýnýzla cam bardaða vurduðunuzda nasýl bir ses ortaya çýktý? Cam bardaklarý üflediðiniz zaman çýkan ses tüm bardaklarda ayný mý? Neden? Masada duran tencere bir ses çýkarmaz fakat masadan düþen tencere yere çarpýnca ses çýkarýr. Davul üzerinde duran tokmak bir ses çýkarmaz fakat tokmakla davula vurulduðunda ses çýkar. Öyleyse her sesin mutlaka bir kaynaðý vardýr, diyebilir miyiz? Çalýþma Kitabý Sayfa: 67 Çalýþma: 16 Çevremizdeki Ses Kaynaklarý 8 Ses kaynaklarý ve çeþitleri ile ilgili araþtýrma yapalým. Bulabildiðimiz kadar ses kaynaðýnýn adýný yazalým. Bunlarý doðal ve yapay olarak gruplandýralým. Ses kaynaklarýný resimleriyle birlikte anlatan bir poster hazýrlayalým. Bunlarý öðretmenimizin gözetiminde sergileyelim. 132

29 Ses, canlýlar arasýnda iletiþim kurmak için gereklidir. Ýnsanlar istek ve arzularýný seslerle ilettikleri gibi bazý hayvanlar da ihtiyaçlarýný seslerle bildirirler. Sesin üretildiði yere ses kaynaðý adý verilir. Ses çýkaran her varlýk bir ses kaynaðýdýr. Çevremizde çok farklý ses kaynaklarý vardýr. Ses kaynaklarý doðal ve yapay olarak iki grupta incelenir. Doðada bulunan ses kaynaklarý doðal, insanlarýn yaptýðý ses üreten araçlar ise yapay ses kaynaklarýdýr. Ses Bir Kaynaktan Yayýlýr Doðal ses kaynaklarýna þunlar örnek olarak verilebilir: deðiþik canlýlarýn çýkardýðý sesler, þelaleden akan suyun, yaðan yaðmurun, esen rüzgârýn sesi, gök gürültüsü, yer sarsýntýsý ya da volkanik patlamalarýn sesleri. Makine sesleri, kaydedilmiþ sesler, müzik aletlerinden çýkan sesler, hoparlörlerden çýkan sesler, telefon, zil ya da çalar saat sesleri, yuvarlanan ya da düþen cisimlerin çýkardýðý sesler de yapay ses kaynaklarýna örnektir. Bu sayfadaki resimleri inceleyin. Kaç tane doðal kaç tane yapay ses kaynaðý buldunuz? Bunlarý bir tablo yaparak defterinize listeleyin. Çalýþma Kitabý Sayfa: 68 Çalýþma:

30 B. Ses Bir Yönde mi Yayýlýr? Ses, kaynaktan çýktýktan sonra nasýl bir yol izler? Ampulden çýkan ýþýk odamýzý aydýnlatýyor. Acaba ses de böyle mi yayýlýr? Bunu test etmek için aþaðýdaki etkinliði yapalým. 9 Saate Ne Kadar Uzaksýnýz? Nasýl Yapalým? Odanýzýn ortasýna bir sehpa koyun. Çalar saati kurup sehpanýn üzerine býrakýn. Oda içinde farklý yerlerde durup saatin sesini dinleyin. Saatin sesini duyuyor musunuz? Neler Gerekli? Çalar saat Boþ kâðýt Kalem Sehpa Þimdi de aþaðýdaki gibi boþ kaðýda basit bir þemada saatin yerini ve odada bulunduðunuz konumlarý belirtin. Saatten gelen sesin bulunduðunuz yöne doðru yayýlýþýný oklarla belirtin. Bulunduðunuz konumlarý bu þekilde iþaretleyin. Sonuçlarý Deðerlendirelim Ses sadece bir yöne doðru mu, yoksa her yöne doðru mu yayýlýr? Konumunuz nerede olursa kaynaktan gelen ses daha net duyulur? Ses Kaynaðýnýn Yeri Sýnýfta otururken veya bahçede yürürken birisi seslendiðinde ona doðru yöneliriz. Bu, bize bir ses kaynaðýnýn yerini doðru tahmin edebileceðimizi gösterir. Bize seslenen kiþinin yerini nasýl fark ederiz? Bunu, arkadaþlarýmýzla yapacaðýmýz güzel bir etkinlikle keþfedebiliriz. 134

31 Körebe Oyunu Nasýl Yapalým? 10 Beþ kiþilik bir grup oluþturalým. Arkadaþlarýmýzdan birisini ebe olarak seçelim. Ebenin gözlerini çevresini göremeyecek biçimde kaþkolla baðlayalým. Geriye kalan arkadaþlarýmýz ellerine ikiþer kaþýk alsýn ve ebenin etrafýnda farklý yerlere geçsin. Neler Gerekli? 8 kaþýk Kaþkol Arkadaþlarýmýz kaþýklarý farklý sýrayla birbirine vurup ses çýkarsýn. Ebe, sesin hangi taraftan geldiðini tahmin etsin. Eliyle sesin geldiði yeri iþaret etsin Kaþýklara vuran arkadaþlarýmýz yerlerini deðiþtirerek deneyi tekrar etsin. Önce bir arkadaþýmýz kaþýklarý vurarak ebe olan kiþiden uzaklaþsýn, sonra da diðer bir arkadaþýmýz kaþýklarý vurarak yaklaþsýn. Ebe eliyle sesin geldiði yeri iþaret etsin. Þimdi ebe olan arkadaþýmýz tek kulaðýný kapatsýn ve diðerleri sýrayla kaþýklarý birbirine vursun. Ebe sesin geldiði yeri bulmaya çalýþsýn. Sonuçlarý Deðerlendirelim Ebe, gelen seslere göre arkadaþlarýnýn yerini tahmin edebildi mi? Ebe, yaklaþan ve uzaklaþan arkadaþlarýmýzýn hareketini tahmin edebildi mi? Ebe, tek kulaðý kapalýyken arkadaþlarýmýzýn yerini tam olarak tahmin edebildi mi? BÖLÜM DEÐERLENDÝRME Neler Öðrendik? Ses kaynaklarýný gruplara ayýrýp örnekler verin. Bir ses kaynaðýnýn yerini nasýl bulabiliriz? Açýklayýnýz. Eleþtirel Düþünce Ses sadece bir yönde yayýlsaydý ne gibi zorluklarla karþýlaþýrdýk? Ýþitme engelli olsaydýk, günlük yaþantýmýzda bundan nasýl etkilenirdik? Açýklayýnýz. 135

32 A. Ses Nasýl Oluþur? Ses ve Titreþim A. Ses Nasýl oluþur? B. Sesin Ýþitmedeki Rolü C. Ses Çevreyi Kirletir mi? Titreþim, Ýþitme, Ses Kirliliði Çevremizde pek çok ses kaynaðý olduðunu daha önceki etkinliklerde gördük. Peki bu kaynaklar nasýl ses çýkarýyor? Sesin oluþumunu kavramak için aþaðýdaki etkinliði yapalým. Zýplayan Nohutlar Nasýl Yapalým? 11 Tepsi boþken tahta kaþýkla tepsinin kenarýna vuralým. Çýkan sese dikkat edelim. Tepsinin içine nohut taneleri koyalým. Tahta kaþýkla tepsinin kenarýna vuralým. Çýkan seslere dikkat edelim. Neler Gerekli? Tepsi Nohut taneleri (Boncuk ya da bilye de olabilir.) Tahta kaþýk Sonuçlarý Deðerlendirelim Boþ tepsiye vurduðunuzda çýkan sesle dolu tepsiye vurduðunuzda çýkan ses ayný mý? Neden? Ýçi dolu tepsiye vurduðunuzda elde ettiðiniz sesle nohutlarýn zýplamasý arasýnda bir iliþki var mý? Neden? 136

33 12 Balonun Islýðý Nasýl Yapalým? Balonu þiþirelim. Parmaklarýmýzla balonun aðzýný iki yana çekelim, sýkýca tutalým. Neler Gerekli? Bir adet balon Parmaklarýmýzý hafifçe gevþetelim ve havanýn yavaþça dýþarý çýkmasýný saðlayalým. Þimdi de þiþirilmiþ bir balonu aniden havada serbest býrakalým ve sonucu izleyelim. Sonuçlarý Deðerlendirelim Balondan hava çýkarken balonun aðzý titreþti mi? Bir ses iþittiniz mi? Serbest býrakýlan þiþirilmiþ bir balonda neler gözlemlediniz? Balon ses çýkardý mý? Cisimlerin titreþimi ile sesin oluþumu arasýnda bir iliþki olabilir mi? Neden? Resimdeki öðrenci gibi parmaklarýnýzla gýrtlaðýnýza dokunarak yanýnýzdaki arkadaþýnýzla konuþun. Parmaðýnýzda titreþimler hissediyor musunuz? Bütün bu etkinliklerden sonra ses üreten bütün cisimlerin titreþtiðini söyleyebilir misiniz? Düþüncelerinizi arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. Mandolinin telleri titreþtiðinde ses çýkarýr. Mandolin, gitar, kanun gibi telli; davul, tef gibi vurmalý çalgýlarýn ortak bir noktasý vardýr: Hepsi de titreþim sonucu ses çýkarýr. Titreþim bir cismin sýk aralýklarla ileri geri hareket etmesiyle oluþur. Hareket eden her cismin bir enerjisi vardýr. Cisimler titreþerek hareket edip ses çýkardýðýna göre, ses de bir enerji çeþididir. 137

34 B. Sesin Ýþitmedeki Rolü Sesi kulaðýmýzla iþitiriz. Peki kulaðýmýz her sesi iþitebilir mi? Çevreden gelen sesler kulak tarafýndan algýlanýr. Fakat kulaðýmýz titreþen cisimlerin çýkardýðý her sesi algýlayamaz. Bir davula yavaþça vurulduðunda mý yoksa hýzlýca vurulduðunda mý daha fazla ses çýkar? Düþüncelerinizi söyleyiniz. Sesin kuvvetli ya da zayýf þekilde duyulmasýný saðlayan özellik ses þiddetidir. Þiddeti yetersiz olan sesleri duyamayýz. Aþýrý þiddetteki ses kulaklarýmýzý rahatsýz eder. Çalýþma Kitabý Sayfa: 69 Çalýþma: Ses Þiddeti Nasýl Deðiþir? Radyonun sesini hafifçe açýn, bir kaç adým uzaklaþýn. Radyonun sesini net bir þekilde duyabiliyor musunuz? Þimdi üç dört adým daha uzaklaþýn, sesi duyabiliyor musunuz? Ses þiddetinin azaldýðýný fark ettiniz mi? Þimdi de radyoya doðru yaklaþýn ses þiddeti arttý mý? Gözlemlerinizi sýnýfta arkadaþlarýnýzla paylaþýn. Sesin ilk çýktýðý yerdeki þiddeti ile uzak bir noktadaki þiddeti ayný deðildir. Ses kaynaðýndan uzaklaþtýkça ses þiddeti azalýr. Ses kaynaðýna yaklaþtýkça ses þiddeti artar. Bazý canlýlar insanlarýn iþitemediði þiddetteki sesleri iþitebilir ve duyabilir. Köpek, yarasa, yunus balýðý gibi hayvanlar, insan kulaðýnýn iþitemediði sesleri çýkarabilir ve iþitebilirler. Bu canlýlarýn iþitme duyularý insanlarýn iþitme duyularýndan daha geliþmiþtir. Kulaðýmýz ses kaynaklarýndan gelen sesleri algýlar. Yunus balýðý, köpek ve yarasa bizim duymadýðýmýz sesleri algýlayabilir. 138

35 Ýþitemediðimiz Sesleri Kullanan Canlýlar ve Teknoloji Bazý canlýlar insanlarýn duyamadýðý sesleri duyar. Balina, yarasa, at insanlarýn duyamadýðý sesleri duyan canlýlardýr. Yunuslar, baþlarýndaki özel bir organdan titreþim yayarlar. Cisimlere veya avlarýna çarpýp geri dönen sesi yine baþlarýnýn altýndaki bir organla algýlarlar. Yunuslar böylece kendilerinden kilometrelerce uzaklardaki avlarýný tespit edebilirler. Gemilerde ve denizaltýlarda yön ve hedef belirlemek için kullanýlan sonar cihazý, yunus balýklarýndaki ses sisteminin benzerini kullanmaktadýr. Yarasalarýn görme yeteneði çok zayýftýr, yarasalar hedeflerini ve avlarýnýn yerini, gönderdikleri sesin geri dönmesine göre belirlerler. Bu yüzden yarasalar gece karanlýðýnda önlerini hiç görmeseler de havada uçan bir böceði rahatlýkla avlayabilirler. Bazý yarasalar, su üstünden gönderdikleri ses ile su altýndaki avlarýný takip edip yakalayabilirler. Yarasalarýn bu özelliklerinden yararlanýlarak uçaklara kurulan bir sistemle, havada iken su içindeki balýk sürüleri tespit edilebilmektedir. Günümüzde, iþitemediðimiz ses titreþimleri pek çok alanda kullanýlmaktadýr. Týp, yer kabuðu incelemesi, madencilik, deprem araþtýrmalarý, haberleþme ve petrol aramalarý bunlardan bazýlarýdýr. Denizlerde balýk sürülerinin tespiti ve deniz diplerinin araþtýrýlmasýnda yine ses titreþimleri kullanýlmaktadýr. 139

36 Sesin Þiddeti Arttýrýlabilir mi? Düþük þiddetteki sesleri iyi duyamayýz. Ayný þekilde, uzaktan gelen sesleri de iyi duyamayýz. Bazý insanlarda iþitme problemi vardýr. Bu sebeplerden dolayý ses þiddetini artýracak ve iþitme yeteneðini geliþtirecek araçlara ihtiyaç duyulur. Ýþitme Cihazý: Ýþitme yetersizliði olan kiþiler tarafýndan kulaða takýlarak kullanýlan bir araçtýr. Ýþitme cihazý pille çalýþýr ve sesi yükseltir. Ýþitme cihazý örnekleri Ses Yükseltici (Amplifikatör): Kalabalýk gruplara sesimizi ulaþtýrmak için amplifikatör sistemleri kullanýrýz. Amplifikatör elektrikle çalýþýr. Amplifikatör sayesinde sesimizi yüzlerce kat yükseltebiliriz. Ancak amplifikatörler hoparlör ve mikrofonla birlikte kullanýlýr. Hoparlör Amplifikatör Mikrofon Bazý insanlar örneðin; polisler, sokak satýcýlarý ve turist rehberleri uzaktaki insanlara seslerini duyurmak için genellikle megafon kullanýr. Megafonlar sesi yükselten araçlardýr. Ellerimizi þekildeki gibi aðzýmýza götürdüðümüzde aslýnda basit bir megafon yapmýþ oluruz. Megafonlarýn bazýlarý elektirikle çalýþýr. Bunlar sesin þiddetini çok fazla yükseltebilir. Megafonlarýn içinde mikrofon, elektronik yükseltici ve hoparlör bulunur. Megafon 140 Çalýþma Kitabý Sayfa: 71 Çalýþma: 20,21,22

37 14 Daha Ýyi Duymak Ýster misiniz? Þimdi gelin, teknolojinin imkanlarýný kullanarak daha iyi duymamýzý saðlayacak bir araç geliþtirelim. Amaç: Basit malzemeler kullanarak ses toplamaya yarayan kulak üzerine yerleþtirilebilecek araç geliþtirmek. Ön araþtýrma: Kulaðýn yapýsý ve duymaya nasýl yardýmcý olduðu konusunda bilgi toplayalým. Kulak kepçesinin görevini öðrenelim. Daha iyi iþitmenin nasýl olabileceðini araþtýralým. Tasarým ve yapým: Ses toplamaya yarayan, kulak üzerine yerleþtirilecek bir araç geliþtirmeye yönelik fikirler üretelim. Çizim yaparak taslaklar geliþtirelim. Taslaklardan birini gerçekleþtirmek için hangi malzemelere, araç ve gereçlere ihtiyacýmýz olduðunu belirleyelim. Karton, bant, tutkal, zýmba, makas, cetvel vb. malzemeleri kullanarak istediðimiz aracý oluþturalým. Deðerlendirme: Oluþturduðumuz ürünün iyi çalýþýp çalýþmadýðýný test edelim. Aracýmýzý, arkadaþlarýmýzda test ederek iyi çalýþýp çalýþmadýðýna karar verelim. Ýþitme ve Saðlýðýmýz Yüksek þiddetteki ses, kulak saðlýðýmýza zarar verir. Uzun süre yüksek þiddetteki sese maruz kalan kulak, düþük þiddetteki sesleri duymamaya baþlar. Þiddetli seslerin sürekli tekrarlanmasý, iþitme kaybýna yol açar. Toplumumuzun iþitme saðlýðýný korumak için gürültüsü çok az olan aletler, makineler üretilmeli, þehir içindeki gürültülü iþ yerleri þehrin dýþýna taþýnmalý, ses yalýtýmlarý arttýrýlmalýdýr. Kulak saðlýðýmýz için yüksek þiddetteki sese hayýr! Çalýþma Kitabý Sayfa: 72 Çalýþma: 23,24,25 141

38 C. Ses Çevreyi Kirletir mi? Bir dere kenarýna gittiðinizde mi daha hoþ sesler duyarsýnýz yoksa kalabalýk ve yoðun trafiðin olduðu caddede yürürken mi? Çevredeki seslerin hepsi insanýn hoþuna gitmez. Ýnsanlarýn huzurunu bozan, dinleyenlerde olumsuz etki yapan, istenmeyen seslere gürültü adý verilir. Gürültü ses kirliliðinin diðer bir adýdýr. Gürültünün pek çok sebebi vardýr. Sürücülerin rastgele korna çalmalarý, eðlence yerleri, düðün salonlarý, sanayi ve atölyelerden çýkan rahatsýz edici sesler gürültüye sebep olur. Evlerde ise televizyon ve müzik aletlerinin sesinin çok açýlmasý, elektrikli süpürgenin çalýþtýrýlmasý gürültüye sebep olur. Ayrýca zamansýz yapýlan bakým, onarým ve tamirat iþleri de gürültüye sebep olur. Ayrýca matkap, beton kýrma makinesi ve motorlu aðaç testeresi de gürültü kirliliðine neden olan araçlardandýr. Çevremizdeki mekânlarýn gürültü düzeyleri farklýlýk gösterir. Bazý mekânlar çok gürültülü iken bazýlarý az gürültülüdür. Örneðin lokanta, gürültüsü az olan bir yerdir fakat yemekhane ve kantin genelde gürültülü ortamlardýr. Evimiz rahat ve huzur duyduðumuz gürültüsü çok az olan bir ortamdýr fakat pazar yeri gürültülü bir ortamdýr. Çalýþma Kitabý Sayfa: 70 Çalýþma: Gürültü Avcýlarý Öðretmenimizin gözetiminde iki veya üç arkadaþýmýzla bir grup oluþturalým. Çevremizdeki gürültülü mekânlarý tespit edelim. Bu gürültünün kaynaðýný belirleyelim. Elde ettiðimiz sonuçlarý bir tabloya kaydedelim. Çalýþmamýzý sýnýfta arkadaþlarýmýza sunalým. 142

39 16 Okulumuzdaki Ses Kirliliðini Araþtýralým Öðretmenimizin gözetiminde ikiþerli, üçerli gruplar oluþturalým. Okulumuzun ses kirliliði haritasýný çýkarmak için deðiþik ortamlardaki ses yoðunluðunu tespit edelim. Örneðin konferans salonu, kütüphane, kantin, bahçe, koridor, spor salonu ve varsa yemekhane ortamlarýnda ses yoðunluðu tespiti yapalým. Tespit yapacaðýmýz ortamlardaki sesleri yoðunluklarýna göre az, orta ve çok olmak üzere 3 gruba ayýralým. Tespitlerimiz için grup arkadaþýmýzla birlikte belirlediðimiz ortamlara giderek sesleri dinleyelim. Not defterimize bir tablo çizelim. Belirlediðimiz yerlere öðrencilerin bulunduðu zamanlarda gidip ortamdaki sesleri dinleyelim. Ortamdaki sesin az, orta veya çok yoðunlukta mý olduðunu not edelim. Bütün tespitleri yaptýktan sonra büyük bir fon kartonuna "Okul Ses Kirliliði Tablosu" yapalým. Hazýrladýðýmýz tabloyu, öðretmenimizin gözetiminde arkadaþlarýmýza sunalým ve sergileyelim. Aþaðýdaki tablolarý yapacaðýmýz çalýþma da fikir vermesi için kullanabiliriz. 143

40 Gürültü Saðlýðýmýzý Nasýl Etkiler? Bazen, gürültülü bir ortamdan çýktýðýmýzda kulaðýmýzda çýnlama hissederiz. Niçin? Gürültülü yerlerde çalýþanlarýn, kulak saðlýðýný korumak için hangi önlemler almasýný önerirsiniz? Uzun süre gürültülü ortamda bulunan insanlarda iþitme kaybý olabileceðinden bahsedilmiþti. Bunun dýþýnda gürültünün, insanýn hayatýna pek çok olumsuz etkileri vardýr. Uzun süre gürültülü ortamda çalýþanlarda baþaðrýsý, mide aðrýsý, solunum hýzýnda ve kalp atýþ hýzýnda artma gibi saðlýk sorunlarý görülebilir. Ses kirliliði, iþ yerlerinde iþ veriminin azalmasýna, dikkat daðýnýklýðýna, saðlýklý düþünememeye sebep olur. Gürültülü bir ortamda kitap okumak, ders çalýþmak anlamayý zorlaþtýrýr. Ýnsanlar gürültülü ortamda konuþmak istediðinde daha fazla baðýrmak zorunda kalýr. Bu da ses tellerine zarar verir. Gürültülü ortamda çalýþan iþçilerde iþitme kaybý ihtimali çok yüksektir. Gürültü, sanayi iþletmeleri ve yerleþim alanlarýndaki hayvanlarý da etkiler. Örneðin doðaya güzellik katan kuþlar, kelebekler ve böcekler sesten rahatsýz olup kaçarlar. Gürültülü ortamlarda çalýþan insanlarda iþitme kaybý riski yüksektir. Çalýþma Kitabý Sayfa: 73 Çalýþma: Saðlýðýmýz ve Çevremiz için Ses Kirliliðini Önleyelim Yaþadýðýmýz çevrede ses kirliliðini önlemek için birey olarak ya da toplumsal hangi önlemleri alabiliriz? Bu konuda deðiþik kaynaklardan araþtýrma yaparak bir sunum hazýrlayalým. Yararlanabileceðimiz internet adresleri:

41 Ses Kirliliðine Karþý Ne Yapabilirim? Kendi saðlýðýmýz ve birlikte yaþadýðýmýz kiþilerin saðlýðý için, çevremizde aþýrý gürültü yapmamalýyýz. Gürültü bizim hem kulak hem de ruh saðlýðýmýzý bozduðuna göre, bireysel olarak mutlaka birtakým tedbirler almalýyýz. Fazla ses çýkarmaktan, ýslýk ya da düdük çalmaktan kaçýnmalýyýz. Toplu yerlerde, yüksek sesle konuþmaktan kaçýnmalýyýz. Gürültülü yerlerde bulunmamalýyýz. Aniden yüksek sese maruz kaldýðýmýzda aðzýmýzý açýk tutmalýyýz. Gürültülü yerlerde çalýþýyorsak mutlaka kulaklarýmýzý gürültüden koruyan yandaki gibi kulaklýk takmalýyýz. Müzik aletlerinin seslerini evimizde ya da baþka yerlerde toplumu rahatsýz etmeyecek kadar açmalýyýz. Çok gürültü çýkaran, bozuk ev aletlerini tamir ettirmeliyiz. Arabalarýn kornalarýný çevreyi rahatsýz edecek þekilde çalmamalýyýz. Yol kenarlarýna ses önleyici duvarlar yaparak ya da aðaç dikerek gürültünün etkisini azaltabiliriz. Binalarýn yapýmýnda, evlerimizde, okulumuzda, iþ yerlerimizde ses geçirmeyen maddeler kullanýlmalý, ses yalýtýmý yapmalýyýz. Yani ses geçiþini engellemek için duvarlarýmýzý köpük, elyaf, cam gibi yalýtým maddeleriyle kaplamalýyýz. BÖLÜM DEÐERLENDÝRME Neler Öðrendik? Ses nasýl kirlilik oluþturur? Gürültülü çevrede yaþamanýn saðlýðýmýza ne gibi olumsuz etkileri vardýr? Eleþtirel Düþünce Dinlenmek için ailenizle bir tatile gideceðinizi düþünün. Sahil kenarýnda çok kalabalýk ve gürültülü bir yer mi yoksa doða ile iç içe sessiz gürültüden uzak bir yeri mi tercih edersiniz? Niçin? 145

42 Kelimeleri Kullanma Aþaðýdaki kelime çiftlerini cümle içinde kullanýnýz. 1. Aydýnlýk-karanlýk 2. Iþýk-kaynak 3. Parlak-Güneþ 4. Titreþim-þiddet 5. Enerji-ses 6. Gürültü-kirlilik Proje Dünyasý Yüksek seslerin, insanlarýn ruh ve beden saðlýðýna etkilerini araþtýrýp bir rapor hazýrlayalým ve hazýrladýðýmýz raporu sýnýfta arkadaþlarýmýza sunalým. Problem Çözme Tekstil fabrikalarýndaki makineler çok gürültülü çalýþýr. Böyle bir fabrika kuracaðýnýzý düþünün. Çalýþanlarýnýzýn saðlýðýný korumak ve ses kirliliðini önlemek için, hangi önlemleri alýrdýnýz? Fen ve Teknoloji Günlüðümüzü Güncelleyelim Fen ve Teknoloji Günlüðümdeki sorularý ünitede edindiðimiz bilgiler doðrultusunda cevaplayalým. Sorulara ünitenin baþýnda verdiðimiz cevaplarla karþýlaþtýralým. Hangi farklýlýklar olduðuna dikkat edelim. Öðrenci Ürün Dosyasý Yandaki resimleri inceleyin. Bir dosya kâðýdýna, bu aletlerde sesin nasýl oluþtuðuna dair kýsa bir açýklama yazýnýz. Ayrýca, buna benzer ses çýkaran araçlar çizip boyayýnýz. 146

43 A. Aþaðýdaki cümleleri kutulardaki uygun kelimelerle tamamlayýnýz. ses 1. Bir odada... olmadýðý için etrafý göremeyiz. ýþýk 2. Güneþ... bir ýþýk kaynaðýdýr. doðal 3. Yüksek þiddetteki... kulaðýmýza zarar verir. yapay B. Aþaðýdaki cümlelerden doðru bilgi içerenlerin baþýna D, yanlýþ bilgi içerenlerin baþýna Y harfi yazýnýz. ( ) 1. Iþýk bir enerji çeþididir. ( ) 2. Davul, doðal ses kaynaðýdýr. ( ) 3. Ses þiddeti arttýrýlamaz. C. Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularýn doðru cevabýný iþaretleyiniz. 1. Aþaðýdakilerden hangisi doðal ýþýk kaynaðýdýr? A. Ay B. Ateþ böceði C. Ampul D. Mum 2. Aþaðýdaki bilgilerden hangisi doðrudur? A. Iþýk gözümüze doðrudan gelmelidir. B. Ýçinde bulunduðumuz ortam az ýþýklý olmalýdýr. C. Iþýk, gözlerimizi kamaþtýracak kadar çok parlak olmalýdýr. D. Aþýrý miktardaki dýþ aydýnlatma, ýþýk kirliliðine sebep olabilir. 3. I. Ses titreþimler sonucu oluþur. II. Ses bir enerji çeþidi deðildir. Yukarýdaki bilgilerle ilgili olarak aþaðýdakilerden hangisi söylenebilir? A. Yalnýz I doðru B. Yalnýz II doðru C. Her ikisi de doðru D. Her ikisi de yanlýþ Ç. Aþaðýda verilen tanýmlar ile karþýlýðý olan kavramlarý eþleþtiriniz. Tanýmlarýn sonundaki boþluða kavramýn baþýndaki harfi yazýnýz. 1. Elektrikle çalýþan aydýnlatma aracýdýr. ( ) a. amplifikatör 2. Ýnsanlarýn yaptýðý araçlarla çýkardýðý seslerdir. ( ) b. lamba c. yapay ses 3. Sesi yükselten bir araçtýr. ( ) ç. doðal ses Bu ünite ile ilgili Çalýþma Kitabýnýzýn 74, 75 ve 76. sayfasýndaki Ünite Deðerlendirme bölümündeki sorularý yapabilirsiniz. 147

44 148

45 149

46 Dünya nýn Þekli ile Ýlgili Geçmiþte Öne Sürülen Fikirler Dünya mýzýn Þekli Neye Benzer? A. Dünya nýn Þekli Ýle Ýlgili Geçmiþte Öne Sürülen Fikirler Günümüzden bin yýl önce yaþýyor olsaydýnýz ve belgesellerde, ansiklopedilerde veya kitaplarda Dünya nýn þeklini görmemiþ olsaydýnýz, Dünya nýn þeklinin neye benzediðini düþünürdünüz? Gözlem yaparak Dünya nýn þekli hakkýnda çýkarýmlarda bulunabilir miydiniz? Ýnsanlar çok eskiden beri yaþadýklarý Dünya nýn þeklini, yapýsýný, akþamlarý gördükleri yýldýzlarý, Ay ý merak etmiþlerdir. Merak ettikleri bu sorulara sahip olduklarý bilgi düzeylerine ve tecrübelerine göre cevaplar vermiþlerdir. Küre Yerküre Dünya Çok eski Mýsýr, Çin ve Hint toplumlarýnda insanlar, Dünya nýn düz, hareketsiz, kare veya tepsi þeklinde olduðuna inanýyorlardý. Dünya nýn þekli ve hareketleriyle ilgili görüþler astronomi bilimindeki geliþmeler sonucu zamanla deðiþikliklere uðradý. Özellikle teleskobun icadýndan sonra bilimsel araþtýrmalara dayalý çalýþmalar hýzlandý. 150