DÜNYA GÖRÜŞÜ VE SİYASAL SİSTEMİN MEKANA YANSIMASI

Transkript

1 DÜNYA GÖRÜŞÜ VE SİYASAL SİSTEMİN MEKANA YANSIMASI OSMANLI İMPARATORLUĞU OSMANLI KENTLERİ

2 Bulunduğumuz coğrafyadaki kentsel dinamikleri kavramak için Osmanlı İmparatorluğu nun toplumsal sistemini ve kentlerini tanımak gerekir. Böyle büyük bir imparatorluk nasıl kuruldu? Nasıl hızla büyüdü? Varlığını nasıl sürdürdü? Yanıtı toplumsal yapının özelliklerinde bulabilir miyiz? Kentlerin bu sistem içindeki rolü neydi?

3 OSMANLI KENTLERİ - Kuruluş ve İlk Dönem OSMANLI KENTİ Anadolu Kentleri: Urartu Subarru - Hitit Hatti Mitanni Babil Assur Kimmerler Lidya - Likya - Frigya İskender (Hellen) Karya Pamfilya İyonya Roma Bizans - Selçuklu Osmanlı SİYASAL, EKONOMİK VE TOPLUMSAL DİNAMİKLERİN MEKANA YANSIMASI TARİHSEL SÜREKLİLİK Göçebe ve yarı-göçebeler ile yerleşik halk arasında daima sıkı ilişkiler olmuştur. Bizans sınırlarında dolaşan Türk yarı-göçebeleri ile şehirlerde ve köylerde yerleşmiş Rum ahali arasında ekonomik ilişkiler vardı. Bu ilişkilerin iki tarafın yakınlaşmasını sağladığı düşünülebilir.(h.inalcık (1951); aktaran Yerasimos,1977) TOPLUMSAL SINIFLAŞMA ve KABİLE YAPILARINDA PARÇALANMA Kabile bağlarının çözülüşü Bireylerin hareketliliği artıyor Yeni insan gücü kaynakları açığa çıkıyor Yeni bir eylem isteğiyle donanmış topluluklar doğuyor.

4 OSMANLI KENTLERİ - Kuruluş ve İlk Dönem SİYASAL, EKONOMİK VE TOPLUMSAL DİNAMİKLERİN MEKANA YANSIMASI 1. Süreç: Fethedilen şehirlerin Müslüman-Türkleştirilmesi 2. Süreç: Kırsal alanlarda kurulan zaviyelerin zamanla birer kent çekirdeğine dönüşmesi GAZA ve AKIN _ Bir çeşit ekonomik girişim ve birikim türü İlk Osmanlı hükümdarları.. GAZİ veya BEY 1354 yılında Gelibolu ya ulaşan Osmanlı Devleti, XIV. yüzyılın sonunda bugünkü Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Makedonya topraklarının büyük bir kısmına egemen olur. Bu gelişme sürecinde, Osmanlı yönetimi ile erenler arasındaki ilişki yeni bir boyut kazanır. Bursa dan başlayıp Balıkesir, Çanakkale üzerinden Edirne ye kadar ulaşan bölge içinde, bu gelişme sürecinin maddi ve manevi mimarlarının izlerini görmek hala mümkün aö

5 KENTİN KURULUŞU KOLONİZATÖR DERVİŞLER - TEKKELER Çoğunluğu Hacı Bektaş Veli nin öğrencilerinden oluşan erenler, himayelerindeki topluluklarla, uç bölgelere yerleşip yöre halkı ile kaynaşmaya başlar. Anadolu daki siyasal gelişmelerin etkisiyle sürekli Batı ya doğru göç etmek zorunda kalan bu topluluklar, zaman zaman askeri güçlerden önce Balkan topraklarına yerleşir.... Alevi-Bektaşi önderlerinin hoşgörülü yaklaşımları, Balkan topraklarında yaşayan Hristiyan halkla iyi ilişkiler kurulmasına ortam hazırlar. dini mürşidler [yol gösterenler] çevresinde topluluklar oluştukça aranan sığınak sadece manevi olmaktan çıkıyor, maddi, ekonomik ve siyasal bir güce bürünüyordu Aynı sınır boyunun öte yanında aynı mistisizm buhranlarıyla temelden sarsıntıya uğramış Hristiyan halklar, bu oluşumlar arasında kendi ruh dünyalarına yakın dünyalar bulmakta gecikmeyeceklerdi (Yerasimos, 1977:185). misyoner Türk dervişlerinin telkinatı ordularla birlikte ve ordulardan evvel fütuhata çıkmış ve karşı tarafı daha evvel manen fethetmiş bulunmaktadır (Ö.L.Barkan, 1941) aö

6 KENTİN KURULUŞU KOLONİZATÖR DERVİŞLER - TEKKELER Alevi-Bektaşi geleneğinin Balkanlar a ilk geçişini, Anadolu da ve Avrupa da onlarca türbesi bulunan Sarı Saltuk sağlar. Sarı Saltuk Tekkesi, Bosna- Hersek Arnavutluk un güneyinde bir tekke TEKKE: Tasavvuf tarikatlerinde yaşama, tapım ve tören evi (Hançerlioğlu,1994). Misafirhaneler ve dervişlerin ayin mekanları. ZAVİYE: Küçük tekke. Tapım için sofuların çekildikleri tenha yer (Hançerlioğlu,1994). Selçuklu döneminde zaviyeler hem kırsal alanlardaki Türkmenlere hem de kent halkına hizmet veriyordu. Kırsal alanda, şeyh ve dervişlerin toplandığı zaviyeler göçebelere hizmet veriyordu. Kentlerde ise Sünni tasavvufu yayan Ahi Baba nın kurduğu zaviyeler vardı. Zaviye ve tekkeler akıncıların psikolojik ve ideolojik eğitimlerinin merkezleriydi. Ahi örgütü loncalara ve dolayısıyla kent ekonomisine egemendi ve gaza kültürünün de asal öğesiydi. Kırsal alanlardaki zaviyeler zamanla kent çekirdeğine dönüştü. Ahi örgütü kentlerin kurulması ve gelişmesinde önemli rol oynadı.

7 KAMU YÖNETİMİ: BU İMPARATORLUK NASIL HIZLA BÜYÜDÜ? VARLIĞINI NASIL SÜRDÜRDÜ? Fethedilen yerlerde müttefik muamelesi: Yönetim yerel önderlere bırakılıyor ; Yerel sisteme müdahale az EKONOMİ ve TOPLUMSAL HAREKETLİLİK Savaşa katılanlar ganimetten pay alıyor. Fethedilen topraklar tımar (Tarım toprakları üzerinde özel mülkiyet yok ya da çok sınırlı). Kölelere hareketlilik Devşirme; Acemi Ocağı; Yeniçeri ocağı; Enderun Bu Türk idare adamları devşirme unsurlar lehine ancak XV. asırdan sonra azalmağa başlamıştır. Esasen Fuad Köprülü ye göre, muhtelif unsurlardan teşekkül eden her büyük imparatorluk için sarayın bir müddet sonra atsızlar ve soysuzlardan mürekkeb bir Kapu Kulu yaratması ve kozmopolitleşmesi mukadder bir hâdisedir. Abbasîler ve Bizanslılar için tabiî addedilen bu hal, Osmanlı imparatorluğunda neye Türklerin kabiliyetsizliğine veriliyor? Bizansta birçok imparatorların yabancı unsurların yetişmiş olması, Bizans Rumlarının idare kabiliyetini haiz olmadığını mı isbat eder?..[5] (Ö.L.Barkan, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri Ve Zaviyeler, Vakıflar Dergisi, s. II, Ankara, 1942, sf )

8 SINIF PİRAMİDİ XIII XV yy. SULTAN ULEMA TIMARLILAR ASKERİLER KAPIKULLARI LONCA ESNAFI TÜCCAR SARRAF KÖYLÜ REAYA GÖÇEBE KÖLE

9 DIŞ DİNAMİKLER, EKONOMİ VE TOPLUMSAL YAPI İLİŞKİSİ OSMANLI TOPLUMU SINIF PİRAMİDİ SULTAN TIMARLILAR KAPIKULLARI LONCA ESNAFIULEMA TÜCCAR,SARRAF KÖYLÜ GÖÇEBE KÖLE XIII-XV yy SULTAN KAPI KULLARI TIMARLI & TÜCCAR LONCA ESNADI ULEMA KÖYLÜ GÖÇEBE KÖLE XVI yy ve sonrası...bu Türk idare adamları devşirme unsurlar lehine ancak XV. asırdan sonra azalmağa başlamıştır. Esasen Fuad Köprülü ye göre, muhtelif unsurlardan teşekkül eden her büyük imparatorluk için sarayın bir müddet sonra atsızlar ve soysuzlardan mürekkeb bir Kapu Kulu yaratması ve kozmopolitleşmesi mukadder bir hâdisedir. (Ö.L.Barkan, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri Ve Zaviyeler, Vakıflar Dergisi, s. II, Ankara, 1942, sf )

10 ALTYAPI ve DONATI - ULAŞIM Osmanlı devletinde merkezin taşraya egemen olması sadece büyük merkezlere yerleştirilen askeri garnizonlarca sağlanamazdı. Bunun için önce devletin gelişmiş bir yol şebekesine ve posta örgütüne sahip olması gerekiyordu. TARİHSEL SÜREKLİLİK Osmanlılar esas itibariyle Romalıların kurduğu yol şebekesine, mirasçı oldular. Bununla beraber onları çok iyi korudular ve geliştirdiler. (42) Büyük yollar kenarındaki köyleri vergilerden affederek, yolların bakımı ve onarımı ile görevlendirdiler. Osmanlı posta sistemi de Romalılardan kalma sistemin devamıydı. Osmanlılar haberleşmede Bizanslılar gibi optik telgraf (43) veya Romalılar ya da ortaçağ İslam devletlerinde olduğu gibi güvercinler kullanmıyorlardı. (44) Bu konuda yer yer Türkmen aşiretlerinden de yararlandıkları süvariler kullanıyorlardı. Osmanlı merkeziyetçiliğini sağlayan bir unsur da Osmanlıların derbent teşkilatıydı. Osmanlılar ulaşımı kolaylaştırmak, iç düzeni korumak ya da tenha bölgeleri iskan ederek güvenlik altına almak için yol kavşakları, köprüler, dar geçitler v.b. kenarında derbent örgütleri kurdular. (48) Bu konuda ya mevcut köylerden yararlandılar, ya da özel yerleşme birimleri geliştirdiler. Vergi yükümlülükleri konusunda ayrıcalıklar tanıdıkları derbentçiler titizlikle seçiliyor ve çeşitli görevler yükleniyorlardı. Bunlar arasında bir nevi jandarma kuvveti olarak asayişi sağlamak, yolların korunmasında ve tamirinde çalışmak ya da tenha bölgeleri iskan etmek veya dönemin tabiriyle şenlendirmek - sayılabilir (Timur, 1979: ).

11 DEVLETÇİ - MERKEZİYETÇİ YÖNETİM SİSTEMİ TARİHSEL SÜREKLİLİK Yönetim Açısından Osmanlı Kentinin Özellikleri: Atanmış kent yöneticileri. Kentin yüksek yöneticileri yalnızca kendi kentlerinden değil, bölgedeki diğer birimlerden de sorumlu. Kent, bölge yönetiminin merkeziydi Bir kale, bir kasaba, bir panayır değişik ayrıcalıklardan yararlanabilirdi; ama, özel bir statüsü olan ve gerçek anlamda bir belediye kurumu ile temsil edilen bir kent yoktu. KENTİN TÜZEL KİŞİLİĞİ YOKTU

12 KENTSEL YÖNETİM BİRİMLERİ KENT YÖNETİMİ KALE ÖRGÜTÜ DİZDAR KETHÜDA KALE ERLERİ LONCA ŞEYH KETHÜDA YİĞİTBAŞI KADI KENTTEKİ MEKANSAL ÖRGÜTLENMENİN ÖĞELERİ KALE (hazine, emanet, garnizon ve tutukevi) VAKIF (sosyal donatılar) ÇARŞI (esnaf ve loncalar) MAHALLE (konut alanı)

13 DEVLETÇİ - MERKEZİYETÇİ YÖNETİM SİSTEMİ BÖLGESEL YÖNETİM BİRİMLERİ ve GÜÇLER AYRILIĞI BEYLERBEYİLİK (eyalet)...örfi idare birimi SANCAK (liva)... Örfi idare birimi KAZA... Şer-i idare birimi DİVAN - (meclis, kurul).bey eyaleti BEYLERBEYİ DİVANI ile yönetirdi Osmanlı padişahları bir bölgeye iki yönetici yollarlardı: BEY ve KADI BEY (BEYLERBEYİ, SANCAKBEYİ), örfi yönetici; yürütmeyi temsil ederdi; kolluk güçlerini yönetirdi. Ancak, kadının hükmü olmadan hiç kimseyi cezalandıramazdı. KADI, Şer i yönetici; yargıyı temsil ederdi. Kadı hükümlerinde bağımsızdı; doğrudan doğruya padişahtan emir alırdı. Ancak, beyin gücüne dayanmadan hükmünü uygulatamazdı. Bölgesel yönetim birimleri olan SANCAK ve LİVA, Bizans devrindeki piskoposluk birimleri ile çakışır. 19. yüzyılın ilk yarısına dek, gerçek anlamda kentsel yerler sancak ve liva merkezleri olmuştur.. O nedenle, kentlerin hemen hepsi antik bir çekirdeğe sahiptir. Bir çok Anadolu kenti bir höyükten veya bir Bizans akropolünden gelişmiştir.

14 BEYLERBEYİ, bir eyaletin yönetiminden sorumlu, askeri ve mülki yetkileri olan görevliydi. Görevleri bölgelerindeki kaleleri korumak, defterdar ve kadıları denetlemek, tımar ve zeametleri uygun kişilere dağıtmak; sefer sırasında dirlik sahiplerini toplayarak savaşa katılmak idi. Osmanlı Devleti'nin kuruluş döneminde, I. Murat zamanında (14.yy) Rumeli deki genişlemeye bağlı olarak bu bölgeye bir beylerbeyi atandı. I.Bayezit döneminde ise Anadolu beylerbeyliği oluşturuldu. Daha sonra kurulan eyaletlerin valilerine de beylerbeyi sanı verildi. KADI: Ulema (İlmiyye) sınıfından; görevleri yargı ve yönetim. Belirli bir süre için atanırdı. Kadılar arasında bir kademelenme vardı. Belirli bir düzeyin üzerindeki kadılar Sadrazam tarafından, daha aşağı statüdeki kadılar beylerbeyleri tarafından atanırdı. Atandıkları yerin askeri işleri dışında tüm yerel ve yönetsel işlerini yürütürlerdi.

15 BÖLGESEL YÖNETİM BİRİMLERİ VE KENTİN KİMLİĞİ DİVAN (a) Bölgeyi ve kenti yöneten kurul; örfi yönetici başkanlığında toplanırdı. (b) Aynı bölgede, birbirleriyle bağlantılı köylerin oluşturduğu küçük kadılıklara da divan denirdi (~nahiye,bucak)(köy sayısına göre: dörtdivan, sekizdivan) DİVAN ÜYELERİ DEFTER KETHÜDASI Kahya; defterdarın vekili & yardımcısı HAZİNE DEFTERDARI Eyaletin en yüksek maliye memuru BEYLERBEYİ KETHÜDASI Beylerbeyinin vekil ve yardımcısı TEZKERECİ Sekreter

16 ÜRETİM ve TİCARET Uzmanlaşma & Konum CAMİ 1.1Kuyumcu, kitapçı; 1.2 Besin maddeleri, sabuncular 2. Ayakkabıcı, kumaşçı, bakırcı 3. Çevreyi kirleten üretim&ticaret Saman satan Hayvan tic. Demirci Saraç KENT KAPILARI KENT KAPILARI NEHİR TOPTAN TİCARET Nehir kıyısında KAYNAK: CAN, Y. (1995) İslam Şehirlerinin Fiziki Yapısı, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları

17 KAMUSAL ALAN, DONATILAR ve HİZMETLER CAMİ, ÇEŞME, HAMAM, İMARETHANE, TABHANE, TİMARHANE, KÜTÜPHANE, OKUL, ÇARŞI, HAN, KERVANSARAY, TÜRBE

18 BİMARHANE F.: (1) Hastane; (2) Akıl hastanesi. DERBEND, F.: (1) Dar geçit, boğaz; (2) Küçük sınır kalesi. HAN, F.: (1) Han, kervansaray; (2) Dükkan; (3) Meyhane. İMARETHANE, A.: (1) Bayındırlık; (2) Fakirlere, medrese öğrencilerine ekmek, yemek dağıtılan yer. KAL A, A.: Kale. Etrafı kuvvetli surette korunmuş olan yapı. KÂRBAN, F.: Kervan. KÂRBANSERAY [KERVANSARAY], F.: Kervanların konaklayacağı yapı. MATBAH A.: Mutfak, yemek pişirilen yer. MEDRESE, A.: (1) Ders okutulan yer; (2) Ders gören öğrencilerin yatıp kalktıkları vakıf odalarının bulunduğu yapı. MEKTEB, A.: Okul MİHMANHANE F.: Misafir edilecek yer. MUVAKKİTHANE F.: Çoklukla büyük camilerin yanında ve zaman tayin eden muvakkitle bu işe ait aletlerin ve saatlerin bulunduğu yer. SEBİL, A.: (1) Yol; (2) Sebil, su dağıtma yeri; (3) Parasız dağıtılan su ve başka şeyler. SIBYAN, SÜBYAN, A.: Çocuklar TABHANE, F.: (1) Kış evi, kış odası; (2) Hastane. TİMARHANE, F.: (1) Hastane; (2) Deli hastanesi. TİMAR, F.: (1) Hastaya bakma; Hayvana, bağ ve bahçeye bakma. VAKF [VAKIF] A.: (1) Duruş, durma; (2) Mal ve mülkü satılmamak şartiyle bir hayır işine bağışlayıp bağlama. Kaynak: Mustafa Nihat ÖZON, Büyük Osmanlıca-Türkçe Sözlük, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1959.

19 KAMUSAL ALAN, DONATILAR ve HİZMETLER - TEKKE ve ZAVİYELER 13.Yüzyılda Anadolu nun Türkler tarafından iskanı sırasında derviş, abdal ve baba gibi tarikat mensuplarına ait yapılar Anadolu da yoğunluk kazanmıştır. [...] Tarikatların örgüt, eğitim ve eylem merkezi olan tekkelerin mimari özellikleri her tarikatın örf ve geleneklerine, toplantı, tören ve zikir biçimlerine göre değişiklik gösterir.... Bektaşilik geniş halk kitlelerine inmiş bir tarikattir ve tekkeleri kırsal bölgelerde kurulmuştur. Bu nedenle tekke çevresinde çiftlik yapıları niteliğinde kuruluşları da vardır. Bektaşi tekkesinde Meydan tarikat törenlerinin düzenlendiği en kutsal bölümdür. Bunun çevresinde KilerEvi, AşEvi, EkmekEvi, AtEvi, MihmanEvi gibi yapı bölümleri yer alır. ÖDEKAN, 1997: 326)

20 KAMUSAL ALAN, DONATILAR ve HİZMETLER - TEKKE ve ZAVİYELER Yenikapı Mevlevihânesi Yenikapı Mevlevihanesi, Topkapı surları dışındadır.... İstanbul daki Mevleviliğin merkezi konumundaki bu Mevlevihane semahanesi, selamlığı, haremi, türbesi, muvakkithanesi, hünkâr mahfili, matbah-ı şerifi, sarnıçları ve müştemilât bölümleri ile tam bir yapı topluluğudur. Kaynak:

21 KAMUSAL ALAN, DONATILAR ve HİZMETLER - VAKIFLAR Osmanlı kentinde bir belediye örgütlenmesi yoktu. Kentsel hizmetler padişahın atadığı memurlar ve VAKIFLAR tarafından yerine getirilirdi. VAKIF Belirli bir mülkten ya da onun gelirinden yararlanma hakkının, mülk sahibi tarafından belirli bir amaçla, belirli bir süreyle sınırlı olmaksızın kamuya bırakılması. Vakfın geçerli olabilmesi için, mülk sahibi tarafından yalnızca Tanrı ya yakın olma amacıyla vakfedilmiş olması gerekir; mülkün geliri ya da yararlanma hakkı artık Tanrı kullarınındır (ibadullah). Vakfedilen mülkü kamuya ait kılan da budur! Kentin altyapısı, kültürel-toplumsal donatıları, e.g. Cami, okul, imaret, hastane, çeşme yapımı; su getirilmesi, çeşitli vakıflar tarafından yapılır, bunların bakımı da yine bu vakıflar tarafından yürütülürdü.

22 KAMUSAL ALAN, DONATILAR ve HİZMETLER - VAKIFLAR Vakıflar kentleşme sürecine önemli katkıda bulunmuştur. Türk kentleri, vakıfların yaptığı büyük cami ve külliyelerin çevresinde büyümüştür. XVI.yüzyılda Anadolu da vakıf konumunda yaklaşık 1400 cami, ve mescit, 250 mektep ve medrese, 600 tekke ve zaviye, 75 büyük han ve kervansaray, 45 büyük imaret vardı. XVIII.yüzyılda, bugünkü Türkiye sınırları içerisindeki vakıfların sayısı 6000 e ulaşmıştı. KÜLLİYE, bir cami etrafındaki kültürel ve sosyal yapılar kümesidir; eğitim, sağlık, yoksullara yardım vb. toplumsal hizmetlerin sunulduğu mekanlardır.

23 KAMUSAL ALAN, DONATILAR ve HİZMETLER - VAKIFLAR Süleymaniye Külliyesi (Mimar Sinan, ) 1. Cami 2. Rabi Medresesi 3. Salis Medresesi 4. Evvel Medresesi 5. Sani Medresesi 6. Tıp Medresesi 7. Darülhadis Medresesi 8. Bimarhane 9. Darüzziyafe 10. Tabhane 11. Hamam 12. I. Süleyman Türbesi 13. Hürrem Sultan Türbesi 14. Mimar Sinan Türbesi 15. Türbedar Odası

24 Beyazıd Camii ve Külliyesi

25 ÇARŞI Beyazıt kulesinden Kapalıçarşı ile Nuruosmaniye (sol minaresinin alemi yıkık) ve Sultanahmet camiilerinin görünümü

26 ÇARŞI SİVİL TOPLUMUN HABERCİSİ LONCALAR (Cohen, 2001:181) ÇARŞI, kentte belirli bir yer ve kendi içinde bir işlevler-kurumlar bütünüdür. Çarşı, meslek loncalarını barındırırdı ve yönetmeliklere dayanan bir çeşit özerkliğe sahipti. Ağırlık ve ölçülerde, mal ikmalinde denetimin yapıldığı yerdi. Devlet-askeriye içindeki memur tarafından denetlenirdi. Çarşının her sorunu karma bir grup tarafından çözülürdü: Vatandaşlar + seçilmiş görevliler + resmi görevliler + yarı-özel kuruluş sorumluları. Gerome-TheCarpetMerchant LONCA: Loncalar, kent ekonomisini ve toplumsal yaşamı düzenleyen kurumlardır. Kentteki üretime katılan herkes o sanayi dalındaki bir örgütün (loncanın) üyesiydi. Her loncanın başında bir ŞEYH, bir KETHÜDA, ve bir YİĞİTBAŞI bulunurdu. Bunlar o meslek grubunun oybirliği ile seçilir, durum kadıya tescil ettirilirdi. KETHÜDA ve YİĞİTBAŞI esnaf grubunun mesleki ve sosyal meseleleri ile ilgilenirlerdi. YİĞİTBAŞI yalnızca lonca içinde görevli değildi; genel anlamda halkın, her hangi bir kamu hizmeti sırasında anlaşmazlığa düşmesini önlemekle görevliydi. Ayrıca asayişin bozuk olduğu zamanlarda mahallelerin ve köylerin güvenliğinin sağlanması, içlerine yabancıların sızmasının önlenmesi için her mahalleye bir yiğitbaşı tayin edilirdi. (Ergenç, 1995)

27 Kapalıçarşı esnafı ve müşteriler topluca kameraya poz vermekteler.

28 SİVİL TOPLUMUN HABERCİSİ LONCALAR (Cohen, 2001:181) [...] Loncalar sırf özgül işleri yapan meslek sahiplerinin bir yığışımından ibaret değildi; kurallara dayalı bir yapıları vardı... Lonca üyeleri genellikle üç katmana ayrılırdı: En alt katmanda mesleği öğrenmek isteyen ve ehil bir lonca üyesinin yanında uzun bir çıraklık sürecinden geçmesi gereken gençler bulunurdu... Lonca üyelerinin çoğunluğunu kapsayan ikinci katman, sani denilen ehil işçilerden oluşurdu. En üst katmanda ise usta, üstat ve muallim gibi ünvanlarla anılan lonca üyeleri yer alırdı. Lonca reisi önemli sayıda lonca üyesinin katıldığı bir mahkeme oturumunda resmen kadı tarafından atanırdı. (Cohen, 2001:181) Bu örgütün ekonomik, mali, yönetsel, ve sosyal işlevleri vardı... Bu örgüt gerçekte, XIII. ve XIV.yüzyılların Ahi hareketinin bir devamı idi. Ama, 16.yyda Osmanlı nın merkezi otoritesi altında zayıflamış, ilk zamanların güçlü ve bağımsız karakterini yitirmişti (Ergenç, 1995). Şehir loncalarında çalışan zanaatkarlar aletlere, hammaddelere ve işletme sermayesine, dolayısıyla üretilen mallara da sahip olan özgür zanaatkarlardı. Fakat Devlet, bunlara müdahaleye yarayan güçlü araçları da elinde tutuyordu. Bunların ilki devlet siparişlerinin yerine getirilmesini zorunlu kılan seferberlikler (Greklerin leitourgeia sına ve Romalıların munera sına benzeyen), ikincisi de, üretim araçları ve bizzat üretim üzerindeki devlet denetimiydi (Yerasimos, 1977, C.I, s.44).

29 Kentli kimliğinin oluşması yönünde SİVİL TOPLUMUN HABERCİSİ LONCALAR (Cohen, 2001:181) Osmanlı taşra idaresindeki merkeziyetçilik ve ademi merkeziyetçilik sorunu bu çerçeve içinde yeniden ele alınmalıdır. Stoianovich bir keresinde 16.yüzyılın bağımsız Osmanlı kentinin giderek yerini yarı-bağımlı bir yapıya bıraktığını belirtmiştir. Bazı kentler, kuruluşlarında önemli rol oynayan Ahi örgütü eliyle (örn.sarayevo, Kayseri) vergi muafiyeti ve kente askeri birliklerin girmemesi gibi ayrıcalıklar da elde etmiştir. [...]16.yüzyıl sonları Ankarası na ilişkin çalışmasında Özer Ergenç, söz konusu dönemde Ankara da ilk bakışta sanılabileceğinden daha düzenli bir birlik bulunduğuna dikkat çekmiştir. Ergenç in gözlemlerine göre, Ankara da kentin zaman zaman örgütlü bir birlik olarak hareket etmesini ve insiyatif kullanmasını sağlayan kent kurumları vardı. Mahalleler ve dinsel kesimler biçimindeki bölümlenmeler, kimi zaman varsayıldığı kadar katı değildi (in ref. Stoianovich, 1970:94). Bu, 16.yüzyıl sonları Ankarası nın, bağımlı kentten çok, yarı-bağımlı kente yakın konumda olduğu biçiminde yorumlanabilir (Faroqhi, 1993:369, in ref. Özer Ergenç,1973) Kentin, kendi sivil örgütleriyle kararlar vermesine ve eyleme geçmesine bir örnek Ö. Ergenç tarafından veriliyor: 16.yyda Celali döneminde eşkıya kentlere saldırarak halka ve esnafa zarar veriyordu. Ankara nın korunmasında devlet görevlilerinin yanısıra esnaf loncaları da, sıkı bir örgütlenmeleri olduğundan, önemli rol oynamışlardı. (Ergenç, 1995)

30 KAMUSAL ALAN ÖZEL ALAN KONUT MAHALLE CEMAATLER

31 KONUT Mardin Marmara Bölgesi

32 KONUT Sedad Hakkı Eldem, Türk Evi Plan Tipleri, İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1954 (Çevik, 2010: 320)

33 Bazı kamusal ve ortak öğelere sahip küçük kent köyleri. (Cerasi) Osmanlı İmparatorluğu nun ilk dönemlerinde kentleşme yeni mahallelerin oluşumuyla gerçekleşti. Çeşitli yerlerden gelen göçmenler fethedilen yerlerde -dini, etnik, toplumsal açıdan- homojen kümeler halinde yerleşiyorlardı. Evlerini ibadethane veya külliyeler çevresinde inşa ediyorlardı. Anadolu da daha eski çağlarda oluşmuş meydan ve geniş cadde geleneği zamanla kayboldu. İçe dönük bir yaşam biçimi egemen oldu: Dar ve/veya çıkmaz sokaklar, avlular... MAHALLE

34 MAHALLE

35 MAHALLE MAHALLE, biribirini tanıyan ve sosyal dayanışma içinde olan bir topluluğun yaşadığı yerdir. Osmanlı sisteminde devlet karşısındaki kurumsal güç, sivil toplum değil dini cemaattir. Osmanlı kentinde konut dokusu, bütün İslam dünyasında mahalle olarak adlandırılan küçük cemaatlere bölünmüştür. Başlangıçta, bunların her biri bir dini yapının çevresinde düzenlenmiştir a dek [Müslüman] mahallenin en üst otoritesi caminin imamıydı

36 Her etnik-dini küme (millet) kendi dini lideri ve kurumu çevresinde örgütlenmişti. Kentsel sorunlar o kurum içinde çözülürdü.

37 Nüfus arasında değişirdi. Alan büyüklüğü genellikle 1-5Ha arasındaydı. Mahalle her dönemde bazı kamusal ve ortak öğelere sahipti: İbadethane Okul Kütüphane Yiyecek dükkanları Çeşme Hamam Küçük meydan Kahvehane MAHALLE