TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLKÖĞRETİM ANABİLİMDALI

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLKÖĞRETİM ANABİLİMDALI İLKÖĞRETİM OKULLARINDA ŞİDDETİN YAYGINLIĞI: OKUL İKLİMİ, OKUL KÜLTÜRÜ VE FİZİKSEL ÖZELLİKLER Özlem KARAMAN YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA, 2011

2 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLKÖĞRETİM ANABİLİMDALI İLKÖĞRETİM OKULLARINDA ŞİDDETİN YAYGINLIĞI: OKUL İKLİMİ, OKUL KÜLTÜRÜ VE FİZİKSEL ÖZELLİKLER Özlem KARAMAN Danışman : Doç. Dr. Filiz YURTAL YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA, 2011

3 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü ne, Bu çalışma jürimiz tarafından İlköğretim Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan: Doç. Dr. Filiz YURTAL (Danışman) Üye: Yrd. Doç. Dr. Sencer BULUT ÖZSEZER Üye : Yrd. Doç. Dr. Fulya CENKSEVEN ÖNDER ONAY: Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım.../../ 2011 Prof. Dr. Azmi YALÇIN Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

4 ii ÖZET İLKÖĞRETİM OKULLARINDA ŞİDDETİN YAYGINLIĞI: OKUL İKLİMİ, OKUL KÜLTÜRÜ VE FİZİKSEL ÖZELLİKLER Özlem KARAMAN Yüksek Lisans Tezi, İlköğretim Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. Filiz YURTAL Ocak 2011, 119 Sayfa Bu çalışmanın amacı, şiddetin görüldüğü ilköğretim okullarında öğrenci ve öğretmenlerin okul iklimi ve okul kültürünü nasıl değerlendirdiklerini ortaya çıkarmak ve bu okullardaki fiziksel ortamın nasıl olduğunu incelemektir. Araştırmanın evrenini, Eğitim-Öğretim yılında Adana ilinde Seyhan ilçesi Milli Eğitim Müdürlüğüne bağlı, şiddet olaylarının yaşandığı ilköğretim okullarına devam eden 5., 6., 7. ve 8. sınıf öğrencileri ile öğretmenleri oluşturmuştur. Araştırmanın örneklemi ise, Seyhan RAM ( Rehberlik Araştırma Merkezi) tarafından belirlenen şiddet açısından risk taşıyan okulların listesi temin edildikten sonra, uygun örnekleme yöntemi temele alınarak bu okullar içinden seçilen 3 okuldan oluşmaktadır. Araştırmanın örneklemini 197 si kız, 214 ü erkek olmak üzere 411 öğrenci ile 62 si kadın, 15 i erkek 77 öğretmen oluşturmuştur. Araştırmada veri toplama aracı olarak Kapsamlı Okul İklimi Değerlendirme Ölçeği (Comprehensive Assesment of School Enviroment CASE), Okul İklimi Belirleme Anketi (Organizational Climate Description Questionnaire, OCDQ), Okul Kültürü Ölçeği (School Culture Survey) ve okulların fiziksel koşullarını belirlemek için araştırmacı tarafından hazırlanan gözlem formu kullanılmıştır. Elde edilen veriler bağımsız gruplar t testi ve tek yönlü varyans analizi (ANOVA) ile değerlendirilip anlamlılık derecesi p<,05 olarak kullanılmıştır. Bu araştırmada kız öğrencilerin okul iklimini algılamalarına yönelik olarak yol gösterme, ders yönetimi, cinsel taciz ve cinsiyet ayrımcılığına yönelik algılamaları

5 iii erkek öğrencilere göre daha olumlu olduğu; alt sınıflarda okuyan öğrencilerin okul iklimi algıları ise üst sınıflarda okuyan öğrencilere göre daha olumlu bulunmuştur. Güvende hissetme boyutunda ise 8. sınıfta okuyan öğrencilerin algıları daha yüksek bulunmuştur. Öğretmenlerin okul iklimi ve okul kültürü algılamalarının cinsiyete göre değişmediği saptanmıştır. Öğretmenlerin aynı okulda çalışma sürelerine göre okul iklimi algıları anlayış gösterme alt boyutu için 11 yıl ve daha fazla çalışanların algılamalarının bu boyutlarda daha olumlu olduğu; okul kültürü algılarında ise öğretmen işbirliği ile amaç birliği alt boyutlarında anlamlı farklılık olduğu ve 11 yıl ve daha fazla çalışanların daha olumlu olduğu bulunmuştur. Şiddetin görüldüğü okulların, okul mevcutlarının kalabalık olduğu, fiziksel olanakların yeterli düzeyde olmadığı, okul bina ve bahçesinin yetersiz olduğu saptanmıştır. Anahtar Sözcükler: Okul Şiddeti, Okul İklimi, Okul Kültürü, Okulun Fiziksel Koşulları.

6 iv ABSTRACT THE PREVALENCE OF VIOLENCE IN ELEMENTARY SCHOOLS: SCHOOL CLIMATE, SCHOOL CULTURE AND PHYSICAL CONDITIONS Özlem KARAMAN Master of Thesis, Department of Education Sciences Supervisor: Doç. Dr. Filiz YURTAL January 2011,page 119 The purpose of this study was to examine both the students' and teachers' evaluations about the school climate and the school culture in elementary schools where violence takes place and to examine the physical conditions in these schools. The population consisted 5th, 6th, 7th and 8th grade students and their teachers where violence incidents were experienced during the years in public schools in Seyhan, Adana. The sample of the study consisted 3 schools basing the proper sample method, after determining the list of schools having the risk of violence by Seyhan RAM ( Counselling Research Center). Participants included 411 students (197 female and 214 male), and 77 teachers (62 female and 15 male). In this study, as a data collecting means Comprehensive Assesment of School Environment CASE, Organizational Climate Description Questionnaire, OCDQ, School Culture Survey was used and an observation form prepared by the researcher was used to determine the physical conditions of the schools. The collected data was evaluated with independent samples t test and fixed effects variance analysis and as the significance level p<,05 was used. The results showed that girls had positive perceptions of guiding, lesson management, sexual harrassment and sexual discrimination compared to boys; younger students had more positive perceptions about the school climate then older students. It was found that 8th grade students felt safer than any other grades. It was also found that the gender of the teachers had no role in their perceptions about the school climate and

7 v the school culture. For the teachers regarding their experience in the same school, their 'indulgence' for school climate was 11 years and for those who works in the same school longer, it was more positive; in their school climate perceptions there was a significant difference in the subdimensions of 'teachers collaboration' and 'common goal' and the ones working 11 years or more were more positive. It was revealed that in the schools with violence, the school population was high, the physical conditions, the building and the playground were inadequate. Keywords: School Violence, School Climate, School Culture, Physical Conditions of the School.

8 vi ÖNSÖZ Bu araştırmada, şiddetin görüldüğü ilköğretim okullarında öğrenci ve öğretmenlerin okul iklimi ve okul kültürünü nasıl değerlendirdiklerini ortaya çıkarmak ve bu okullardaki fiziksel ortamın nasıl olduğunu incelemek amaçlanmıştır. Araştırmam boyunca bana başaracağımı hissettiren, yardımlarını eksik etmeyen danışmanım Sayın Doç. Dr. Filiz YURTAL a, jüride bulunarak olumlu eleştirileri ve önerileriyle araştırmama son şeklini vermeme katkı sağlayan Sayın Yard. Doç. Dr. Sencer BULUT ve Sayın Yard. Doç. Dr. Fulya CENKSEVEN ÖNDER e, yüksek lisans eğitimimin tamamlanmasında emeği geçen değerli hocalarıma, tezimle ilgili önerilerde bulunan Sayın Yard. Doç. Dr. Zülfü DEMİRTAŞ a, çalışmaya katılan öğrenci ve öğretmenlere, araştırma sırasında her türlü yardımı ve kolaylığı sağlayan okul idarecilerine teşekkür ederim. Çalışmam sırasında desteğini her zaman hissettiğim, varlığıyla güç veren sevgili eşim Ersin e, zamanından çaldığım canım kızım İnci Nisa ma, tüm hayatım boyunca bana duydukları güven ve sevgiyle yanımda olduklarını ve başaracağımı hissettiren annem ve babama, yaptığım her işe iyi dilekleriyle katkıda bulunan kuzenlerim Meltem, Pelin, Pınar ve Mahmut a, biricik dostum Banu ya, çevirilerin yapılmasında yardımcı olan sevgili Berkan BOYDAĞ ve Gökhan BOYDAĞ a, sabır ve desteklerinden dolayı kayınvalideme ve kayınbabama ve bu süreçte yine manevi destekleri ile yanımda olan ismini sayamadığım tüm arkadaşlarıma teşekkürlerimi sunarım. Bu tezi bana her şeye rağmen ayakta durmayı öğreten biricik babama ve çalışmam sırasında aramızdan ayrılan kardeşim, arkadaşım, dostum, her şeyim olan sevgili İnci me ithaf ediyorum. Özlem KARAMAN

9 vii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET....ii ABSTRACT....iv ÖNSÖZ vi TABLOLAR LİSTESİ..xi EKLER LİSTESİ..xii BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. Araştırmanın Amacı Araştırmanın Önemi Sayıltılar Sınırlılıklar Tanımlar Kısaltmalar....7 BÖLÜM II KURAMSAL AÇIKLAMALAR VE İLGİLİ ÇALIŞMALAR 2.1. Okulda Şiddet Şiddetin Nedenleri Okul İçi Şiddetin Yaygınlık Düzeyi Okulda Şiddet ve Okul İklimi Okulda Şiddet ve Okul Kültürü Okul Kültürü Ve Okul İklimi Okulun Fiziksel Özellikleri Okulun Bulunduğu Yer Okul Binaları ve Derslikler Sınıf Mevcutları Okul Bahçesi...29

10 viii 2.5. İlgili Araştırmalar Yurt İçinde Yapılan İlgili Araştırmalar Yurt Dışında Yapılan İlgili Araştırmalar..43 BÖLÜM III YÖNTEM 3.1. Araştırmanın Modeli Evren ve Örneklem Veri Toplama Araçları Kapsamlı Okul İklimi Değerlendirme Ölçeği (KOİD) Okul İklimi Belirleme Anketi Okul Kültürü Ölçeği Gözlem Formu Verilerin Toplanması Verilerin Analizi BÖLÜM IV BULGULAR 4.1. Şiddetin Görüldüğü Okullarda Okuyan Öğrencilerin Okul İklimini Algılamalarına Yönelik Bulgular Cinsiyete Göre Kapsamlı Okul İklimi Değerlendirme Ölçeği (KOİD), Alt Ölçek Puanlarına İlişkin Bulgular Sınıf Düzeylerine Göre Kapsamlı Okul İklimi Değerlendirme Ölçeği (KOİD) Alt Ölçek Puanlarına İlişkin Bulgular Şiddetin Görüldüğü Okullarda Öğretmenlerin Okul İklimini Algılamalarına Yönelik Bulgular Cinsiyete Göre Öğretmenlerin Okul İklimi Belirleme Anketi Alt Ölçek Puanlarına İlişkin Bulgular Aynı Okulda Çalışma Sürelerine Göre Öğretmenlerin Okul İklimi Belirleme Anketi, Alt Ölçek Puanlarına İlişkin Bulgular Şiddetin Görüldüğü Okullarda Öğretmenlerin Okul Kültürünü Algılamalarına Yönelik Bulgular

11 ix Cinsiyete Göre Öğretmenlerin Okul Kültürü Ölçeği Alt Ölçek Puanlarına İlişkin Bulgular Aynı Okulda Çalışma Sürelerine Göre Öğretmenlerin Okul Kültürü Ölçeği Alt Ölçek Puanlarına İlişkin Bulgular Araştırma Kapsamındaki Okulların Fiziksel Özelliklerine İlişkin Bulgular BÖLÜM V TARTIŞMA VE YORUM 5.1. Şiddetin Görüldüğü Okullarda Okuyan Öğrencilerin Okul İklimini Algılamalarına Yönelik Bulguların Tartışma ve Yorumu Şiddetin Görüldüğü Okullarda Okuyan Öğrencilerin Cinsiyete Göre Okul İklimini Algılamalarına Yönelik Bulguların Tartışma ve Yorumu Şiddetin Görüldüğü Okullarda Okuyan Öğrencilerin Sınıf Düzeyine Okul İklimini Algılamalarına Yönelik Bulguların Tartışma ve Yorumu Şiddetin Görüldüğü Okullarda Öğretmenlerin Okul İklimi Algılamalarına Yönelik Bulguların Tartışma ve Yorumu Şiddetin Görüldüğü Okullarda Çalışan Öğretmenlerin Cinsiyete Göre Okul İklimini Algılamalarına Yönelik Bulguların Tartışma ve Yorumu Şiddetin Görüldüğü Okullarda Çalışan Öğretmenlerin Aynı Okulda Çalışma Sürelerine Göre Okul İklimini Algılamalarına Yönelik Bulguların Tartışma ve Yorumu Şiddetin Görüldüğü Okullarda Öğretmenlerin Okul Kültürü Algılamalarına Yönelik Bulguların Tartışma ve Yorumu Şiddetin Görüldüğü Okullarda Çalışan Öğretmenlerin Cinsiyete Göre Okul Kültürünü Algılamalarına Yönelik Bulguların Tartışma ve Yorumu Şiddetin Görüldüğü Okullarda Çalışan Öğretmenlerin Aynı Okulda Çalışma Sürelerine Göre Okul Kültürünü Algılamalarına Yönelik Bulguların Tartışma ve Yorumu Şiddetin Görüldüğü Okulların Fiziksel Özelliklerine Yönelik Bulguların Tartışma ve Yorumu Şiddetin Görüldüğü Okullara Ve Öğrenci Sayılarına Yönelik Bulguların Tartışma ve Yorumu...88

12 x Şiddetin Görüldüğü Okulların Fiziksel Olanaklarına Yönelik Bulguların Tartışma ve Yorumu Şiddetin Görüldüğü Okulların Arsa Alanı ve Okul Binalarına Yönelik Bulguların Tartışma ve Yorumu Şiddetin Görüldüğü Okulların Bahçe Özelliklerine Yönelik Bulguların Tartışma ve Yorumu BÖLÜM VI SONUÇ VE ÖNERİLER 6.1. Sonuçlar Öneriler Uygulamalara İlişkin Öneriler Gelecekteki Araştırmalara İlişkin Öneriler...95 KAYNAKÇA EKLER ÖZGEÇMİŞ.119

13 xi TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo 1. Araştırmanın Örneklemini Oluşturan Öğrencilerin Cinsiyet ve Sınıf Düzeylerine Göre Dağılımı ve Yüzdeleri Tablo 2. Araştırmanın Örneklemini Oluşturan Öğretmenlerin Cinsiyet ve Aynı Okulda Çalışma Sürelerine Göre Dağılımı ve Yüzdeleri Tablo 3. Cinsiyete Göre Öğrencilerin Kapsamlı Okul İklimi Değerlendirme Ölçeği, (KOİD) Alt Ölçeklerinden Aldıkları Puanlara İlişkin Bağımsız Gruplar t-testi Sonuçları.63 Tablo 4. Sınıf Düzeylerine Göre Öğrencilerin Kapsamlı Okul İklimini Değerlendirme Ölçeği (KOİD), Alt Ölçeklerinden Alınan Puanlara İlişkin N, X ve Ss Değerler Tablo 5. Sınıf Düzeyine Göre Kapsamlı Okul İklimini Değerlendirme Ölçeği (KOİD) Alt ölçeklerinden Alınan Puanlara İlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo 6. Cinsiyete Göre Öğretmenlerin Okul İklimi Belirleme Anketi Alt Ölçek Puanlarına İlişkin Bağımsız Gruplar t-testi Sonuçları Tablo 7. Aynı Okulda Çalışma Sürelerine Göre Öğretmenlerin Okul İklimi Belirleme Anketi Alt Ölçek Puanlarına İlişkin N, X ve Ss Değerleri..71 Tablo 8. Aynı Okulda Çalışma Sürelerine Göre Öğretmenlerin Okul İklimi Belirleme Anketi Alt Ölçek Puanlarına İlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları...73 Tablo 9. Cinsiyete Göre Öğretmenlerin Okul Kültürü Ölçeği Alt Ölçek Puanlarına İlişkin Bağımsız Gruplar t-testi Sonuçları Tablo 10. Aynı Okulda Çalışma Sürelerine Göre Öğretmenlerin Okul Kültürü Ölçeği Alt Ölçek Puanlarına İlişkin Betimsel Değerler.. 75 Tablo 11. Aynı Okulda Çalışma Sürelerine Göre Okul Kültürü Ölçeği Alt Ölçek Puanlarına İlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo12. Araştırma Kapsamındaki Okullara, Öğrenci ve Personel Sayılarına İlişkin Bazı Özelliklerin Dağılımı Tablo 13: Okulların İdari ve Yardımcı Hizmet Birimlerini Tanıtıcı Bazı Özelliklerin Dağılımı Tablo 14: Okulların Eğitim-Öğretim ve Sağlıkla İlgili Bazı Fiziksel Olanaklarına

14 xii İlişkin Bilgiler Tablo 15. Okulların Arsa Alanı ve Okul Binalarına İlişkin Bazı Fiziksel Özelliklerin Dağılımı Tablo 16: Okulların Bahçelerine İlişkin Bazı Fiziksel Özelliklerin Dağılımı

15 xiii EKLER LİSTESİ EK-1. Kapsamlı Okul İklimi Değerlendirme Ölçeği 107 EK-2. Okul İklimi Betimleme Anketi..111 EK-3. Okul Kültürü Betimleme Anketi 114 EK-4. Okulların Fiziksel Özelliklerini Değerlendirmeye Yönelik Form.116 EK-5. İlköğretim Okulları nda Okul Çevre Sağlığı Değerlendirme Kriterleri.118

16 BÖLÜM I GİRİŞ Okullar, aile ve yaşamsal çevreden sonra bilinçli ya da bilinçsizce, toplumsal yaşam düzeylerindeki farklılıkların fark edildiği, değişik özelliklerde, değişik sosyokültürel yapılardaki aileler tarafından yetiştirilmiş insanların tanındığı ilk sosyal ortamdır. Öğrencilerin bireysel farklılıkları da göz önünde bulundurulduğunda kendi beklenti ve ihtiyaçlarını karşılamaya çalışırken okul yönetimleriyle, öğretmenleriyle, birbirleriyle ve kendi aralarında çatışma yaşamaları kaçınılmazdır. Bu durumun her ne kadar istenmese de şiddet ile sonuçlandığı durumlar da mevcuttur (Can, 2007: 13). Okullarda şiddet başlığıyla basılı ve görsel medyanın manşetlerini taşınan haberler, her gün biraz daha artmakta ve sonu ölüme varan boyutlar kazanmaktadır (Gökdaş, 2007: 263). Ülkemizde okullarda şiddet olayları ile yapılmış bazı çalışmalar gözden geçirildiğinde Türkiye genelinde yaş grubunda yer alan ilköğretim öğrencilerinin katılımıyla yapılan araştırma sonuçlarına göre, öğrencilerin şiddete maruz kaldığı ve şiddet olaylarında, dayağın öne çıktığı belirtilmektedir. Şiddete maruz kalan öğrencilerin çoğunu erkeklerin oluşturduğu saptanırken, bu çocukların genellikle anne ve babasının arasında şiddetli geçimsizlik olduğu ve annenin baba tarafından dövüldüğü ortaya çıkmıştır. Araştırmaya katılan çocuklardan dayağa maruz kaldığı, eşyalarına zarar verildiği, gasp edilme, cinsel bir davranışa zorlanma vb. durumların olduğu anlaşılmıştır. Araştırma, şiddet olaylarının öncelikli olarak daha çok evde geçtiğini ortaya koyarken, bunu okul ve sokakta yaşanan şiddet olaylarının izlediğini saptamıştır. Çocukların başkalarına karşı uyguladıkları şiddeti belirlemeyi hedefleyen araştırma ise öğrencilerin % 24,45`inin çabuk sinirlendiğini ortaya koymuştur (Durmuş ve Gürgan, 2003). Çok boyutlu bir görünüm gösteren şiddet olgusunun, okullarda ortaya çıkmasıyla ilgili oldukça fazla sayıda risk faktörünün olduğu söylenebilir. Söz konusu olan bu faktörler şöyle belirtilebilir: Bireysel Faktörler veya Çocuğun Özellikleri (Anti-sosyal davranışın varlığı,düşük zekaya sahip olma, dikkat bozukluğu/hiperaktiflik, öğrenme güçlülüğü, motor-beceri gelişiminin yetersiz olması,

17 2 doğum öncesi ve sonrası komplikasyonlar, küçük düzeyde bazı anormalikler vb), Aileye İlişkin Faktörler (ebeveynsel denetimin/gözetimin yetersizliği, çocukların sosyalleşmelerinde ebeveyn katılımının yetersizliği, ebeveynsel disiplinin yetersizliği, aile bireyleri arasında suçla ilgili olan davranışların varlığı, ebeveynlerin çocuklarına kötü muamelede bulunmaları veya onları ihmal etmeleri, eşler arasındaki evlilik ilişkilerinin zayıflığı, ebeveynlerin boşanmaları ve ayrılmaları vb), Toplumsal faktörler (silahların varlığı veya silahlara kolay bir biçimde sahip olunabilme, uyuşturucuyu elde edebilme ve kullanma, şiddetin yaygınlığı, suçlu arkadaş grubunun varlığı/çete oluşumları, kitle iletişim araçlarının etkisi, yüksek düzeydeki geçici nüfus ve ekonomik yoksunluk, şiddet davranışını sıradan ve normal olarak görülmesini sağlayan bir kültürel yapının varlığı vb), Okula ilişkin faktörler ( düşük düzeydeki akademi başarı, okula olan bağlılık düzeyinin düşüklüğü, okul koşulları ve iklimi, çeteye katılma vb) (Kızmaz, 2006). Öğülmüş, (1995 ten Akt. Çınar, 2007) Morrison ve Morrison dan aktardığına göre, ABD Ulusal Araştırma Konseyi, okulların aşağıda belirtilen dört özelliğinin okulda şiddeti artırdığını belirtmiştir: 1. Okulda sınırlı bir alanı işgal eden öğrenci sayısının görece yüksek oluşu, 2. Okulların, öğrencileri karşı karşıya getirmekten kaçınma kapasitelerinin sınırlılığı, 3. Öğrencilerde öfke, dargınlık ve reddetme duygularına katkı yapabilen, alışılagelmiş (rutin) davranışların ve tekdüzeliğin neden olduğu bıkkınlık, 4. Okul binasının kötü tasarlanmış olması. Oluşumu birçok farklı nedene dayanan şiddetin, hayatın her alanında olduğu gibi eğitim sisteminde de bulunduğu gözlenmektedir. Okullarda yaşanan şiddet davranışlarının gün geçtikçe artması, bu durumun eğitim sistemini saran en önemli sorunlardan biri haline gelmiş olması ve bununla birlikte bu sorunun yayıldığı yer olan okulların ayrıca çözümün temelini oluşturan yerlerden en önemlisi olması gibi durumlar göz önüne alındığında okullarda yaşanan şiddetin analiz edilmesinin gerekliliği ön plana çıkmaktadır (Coşkuner, 2008: 16-17).

18 3 Toplumlar, gelişmişlik düzeyini artırma, daha iyi yaşayabilme yönünde çalışmalarını sürdürürken, eğitime özel bir önem vermek durumundadırlar (Gökdaş, 2007: 263). Eğitimin formal bir yapıda gerçekleştiği okulun, bireyin güçlüklerle baş edebilmesini sağlama ve toplumsal değerlerin aktarılması açısından önemli bir işlevi vardır. Okul dönemlerinde veya öğrenim sürecinde, bireylere yaşama ilişkin sorumluluk duygusu ve anlayışının kazandırılması, bireylerin sosyokültürel değerler ve okulun öngörüleri etrafında sosyalleştirilmelerinin sağlanması gibi çabalar, bireylerin okulun işlevleri etrafında bir yaşam biçimini deneyimlemesine neden olacaktır. Bu yaşam biçimi de, hiç kuşkusuz bireyin, şiddete olan eğilim riskini azaltacaktır (Kızmaz, 2006). Okulun bu işlevlerini gerçekleştirmesi için de okulda olumlu iklim ve kültür ile yeterli fiziksel koşulların oluşturulması gerekir. Okul, kendine has bir kültür ve iklimi olan sosyal bir sistemdir (Çelik, 2009). Welsh (2000) de, okulların da insanlar gibi, kendilerine özgü kişilikleri ve iklimleri olduğunu ileri sürmektedir. Bir okulun iklimi ile kast edilmek istenen; öğrenciler, öğretmenler ve yöneticiler arasında bir etkileşim biçimi haline gelen yazılı olmayan inançlar, değerler ve tutumlardır (Kızmaz, 2006: 58). İklim okulda şiddet üzerinde etkisi olan önemli bir faktördür. Sağlıklı okul iklimi verimli eğitim ve öğretime, öğretmenler, yöneticiler, öğrenciler ve veliler arasında pozitif iletişim kurulmasına neden olur. Bu tip etkili okullarda günümüzde çok sık rastlanan şiddet, taciz gibi sorunlarla karşılaşılmaz (Acarbay, 2006). Okullarda olumlu bir iklimin varlığı öğrenci saldırganlığını da azaltmaktadır (Güçkıran, 2008). Her okulun kendine ait sembolik bir dünyası vardır. Bu dünyanın içine girildiğinde yönetici, öğretmen ve öğrencilerin davranışlarını etkileyen sembollerle örülü bir dünyayla karşılaşılır. Okulun örgütsel kültürünün tanınması, okul yöneticisi ve öğretmenlerin kendilerini kuşatan sembolik dünyanın nasıl olduğunu görmelerine yardım eder. Okul ortamında yönetici ve öğretmenlerin ortak hareket etmesini sağlayan temel faktör, kültürdür. Kültürün ana öğelerinden değerler ve normlar, okul personelinin ortak hareket etmesini sağlar. Paylaşılan değerler ve normlar ne kadar güçlüyse, personelin ortak hareket etme ihtiyacı o derece artar (Çelik, 2009). Örgüt kültürü güçlü olan kurumlarda şiddet eğilimlerinin düşük yoğunlukta gözlenebileceği söylenebilir (Yatmaz, 2009: 36). Öyle ki, Demirtaş ve Ersözlü (2007), yaptıkları çalışma sonucunda

19 4 okul kültürünün geliştikçe öğrencilerin şiddete yönelik davranışlarında azalma görüldüğünü bulmuşlardır. Karasolak (2009), çalışmasında okulların genel görünümünün ve fiziki mekan uygunluğunun, eğitim-öğretim kalitesini etkilemede önemli bir faktör olduğunu, mimari özellikleri iyi olan okullardaki öğretmen ve öğrencilerin okullarına karşı olumlu duygular geliştirdiklerini, mimari özellikleri iyi olmayan okullardaki öğretmen ve öğrencilerin ise okullarına karşı olumsuz duygular geliştirdiğini tespit etmiştir. Alanın büyüklüğü, ortamda bulunan renkler, ortamın güneş ışıklarını alması vb. gibi birçok etken fiziksel alanın kalitesinin bir göstergesidir. Beklentilerle birlikte okul alanlarının tehlikelerden de uzak olması gerekir. Kendisini güvende hisseden bir çocuk hem akademik hem de sosyal olarak daha olumlu davranışlar sergileyecektir (Kıldan, 2007: ). Okul büyüklüğü ile okulda şiddet arasında ilişki vardır. (Goldstein, 1994 ten Akt. Meb, ; Verdugo,1999 dan Akt: Işık, 2004). Okullarda fiziksel ve duygusal şiddet uygulanmasının nedeni olarak sınıfların kalabalık olmasını bu nedenle de öğretmenin sınıfa hakim olamaması gösterilebilir. Ancak bu tür davranışların uygulanan kişiye zararının çok fazla olduğunu bilinmektedir (Alkan, 2007:52). Çınar, Temel, Beden ve Göçgen (2004), kalabalık sınıfların öğretmen ve öğrenci üzerindeki etkilerini araştırdıkları çalışmalarında, kalabalık sınıfların gerek öğretmeni gerekse öğrenciyi olumsuz etkilediğini, öğretmen ve öğrencilerin büyük çoğunluğunun sınıf mevcudunun 20 kişi olması gerektiği görüşünü benimsediklerini ortaya çıkarmışlardır. Araştırmalara göre şiddetin en önemli risk grubunu ilköğretim öğrencileri oluşturmakla birlikte şiddetin kaynağının okul içinde ya da dışında olup olmadığı belirsizdir. Ancak ilköğretim okullarında, öğretmenlerin ve okul yöneticilerinin, öğrencilere yakın bir konumda olmalarından dolayı özel bir öneme sahip oldukları bilinen bir gerçektir (Şarlayan ve Göktürk, 2007). Bu yaşlarda öğrenciler öğretmenlerini gözlemleyip birbirleri ve öğretmenleriyle iletişime geçerler. Böyle bir iletişim öğretmenlerin kendi aralarında da vardır. İyi bir iletişimin olduğu okullarda okulun kişiliğini oluşturan okul iklimi, okuldaki ortak paylaşımları ifade eden okul kültürü ve okulun fiziksel koşulları olumlu davranışlar oluşturmada etkilidir.

20 5 Yukarıda da ifade edildiği gibi okulda oluşan şiddet davranışlarında iklimin, kültürün ve fiziksel koşulların önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Bu araştırmada şiddetin görüldüğü ilköğretim okullarında algılanan iklim, kültür ve fiziksel özelliklerin nasıl olduğunun ortaya konması amaçlanmıştır. Bu amaçla araştırmanın problem cümlesi şöyle ifade edilmiştir: Şiddetin görüldüğü ilköğretim okullarında okul iklimi, okul kültürü ve fiziksel koşulların özellikleri nelerdir? Araştırmanın Amacı Bu araştırmanın temel amacı, şiddetin görüldüğü ilköğretim okullarında öğrenci ve öğretmenlerin okul iklimi ve okul kültürünü nasıl değerlendirdiklerini ortaya çıkarmak ve bu okullardaki fiziksel ortamın nasıl olduğunu incelemektir. Bu amaca yönelik olarak aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır: Şiddetin görüldüğü okullarda; 1. Öğrencilerin okul iklimini algılamaları arasında cinsiyete göre anlamlı bir farklılık var mıdır? 2. Öğrencilerin okul iklimini algılamaları arasında sınıf düzeyine göre anlamlı bir farklılık var mıdır? 3. Öğretmenlerin okul iklimini algılamaları arasında cinsiyete göre anlamlı bir farklılık var mıdır? 4. Öğretmenlerin okul iklimini algılamaları arasında aynı okulda çalışma süresine göre anlamlı bir farklılık var mıdır? 5. Öğretmenlerin okul kültürünü algılamaları arasında cinsiyete göre anlamlı bir farklılık var mıdır? 6. Öğretmenlerin okul kültürünü algılamaları arasında aynı okulda çalışma süresine göre anlamlı bir farklılık var mıdır? 7. Fiziksel koşullar nasıldır? 1.2. Araştırmanın Önemi Son yıllarda şiddet, toplumum hemen her kesiminde görülmektedir. Okullarda da hızla artan sorunlardan biri haline gelen şiddet, başta Milli Eğitim Bakanlığı olmak üzere pek çok kurumun harekete geçmesini sağlamıştır. Temel işlevlerinden biri

21 6 davranış ve düşüncelerinde sağlıklı bireyler yetiştirmek olan okulların, ülke geleceği için önemi yadsınamaz. Okul toplumun temel taşlarından biridir. Okulun iklimi, kültürü ve fiziksel özellikleri, okulda bulunan herkesi etkilemektedir. Okulda yaşanan şiddet sadece okul yaşantısını olumsuz etkilemekle kalmayıp toplumsal hayatı da olumsuz etkilemektedir. İçinde bulunulan çevrede ve aile-okul ortamlarında şiddet görülüyor veya bu davranışlara maruz kalınıyorsa, bu davranışların doğru olduğu düşünülebilir. Okulda şiddetin oluşumunda okul ikliminin, okul kültürünün ve okulun fiziksel özelliklerinin etkili olduğu düşünülmektedir. Bu araştırma öğrenci ve öğretmenlerin okul ilimi algılarını, öğretmenlerin okul kültürü algılarını ve okulun fiziksel özelliklerinin nasıl olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Şiddetin yaşandığı okullarda egemen olan iklim ve kültür ile okulun fiziksel özelliklerinin bilinmesinin, okullarda mevcut durumların düzenlenmesinde, alınacak önlemlerin belirlenmesinde faydalı olacağı beklenmektedir. Şiddete yönelik okuldan kaynaklanan risk faktörleri anlaşıldığı zaman, okullarda şiddete yol açan riskli durumlar düzeltilebilir. Ayrıca bu çalışma ile okulların, bireylerde olumlu sosyal davranışın gelişimini sağlayacak becerileri kazanmaları ve bu konuda gerekli sorumlulukları almaları sağlanabilir. Şiddet davranışının okuldaki risk faktörlerinin belirlenmesi, şiddetle baş etme için başta okul ve aile olmak üzere toplumun çeşitli kesimlerinde farkındalıklar, duyarlılıklar oluşturabilir Sayıltılar Bu araştırmada aşağıdaki temel sayıltılardan hareket edilmiştir: 1. Araştırma için seçilen örneklem evreni temsil etmektedir. 2. Uygulanan ölçme araçları bu araştırma için gerekli verileri toplamada uygun araçlardır. 3. Uygulanan ölçme araçlarını araştırmaya katılan bütün öğrenciler ve öğretmenler içten ve dürüst bir şekilde okuyup doldurmuşlardır Sınırlılıklar 1. Bu araştırmada elde edilen veriler, Adana ili Seyhan ilçesinde eğitim öğretim yılında şiddetin görüldüğü üç okulda bulunan 5., 6., 7. ve 8. sınıf öğrencileri ve öğretmenleriyle sınırlıdır.

22 7 2. Bu araştırmada, toplanan veriler Kapsamlı Okul İklimi Değerlendirme Ölçeği ve Okul İklimi Belirleme Anketi, Okul Kültürü Ölçeği ile okulların fiziksel koşullarını belirlemek için araştırmacı tarafından yapılan gözlem ve hazırlanan gözlem formundan elde edilen verilerle sınırlı kalmıştır. 3. Araştırmanın bağımsız değişkenleri Kişisel Bilgi Formu ile belirlenen; cinsiyet, sınıf düzeyi ve aynı okulda çalışma süresi değişkenleri ile sınırlıdır Tanımlar Şiddet: Yara, ölüm, psikolojik hasar, gelişim bozukluğu veya yoksunluk ile sonuçlanan ya da oluşması olasılığı taşıyan bireyin kasıtlı bir şekilde kendisine, başka bir bireye, gruba veya topluluğa fiziksel güç kullanımıdır (Krug, Etienne G., Linda L. Dahlberg, James A. Mercy, Anthony B. Zwi and Rafael Lozano (ed.) (2002), World Report on Violence and Health, Ceneva: World Health Organization). Okul iklimi: Eğitim yönetimi sözlüğüne göre okul iklimi: Bir örgüt ya da grubun bütün duygusal sistemi, bir örgütün iç çevresinin doğası, yarattığı etki, dalgılanması, algılayanların örgütsel davranışları üzerindeki etkisi olarak tanımlanmıştır. Bir okulun "duygusu" ya da atmosferi; kültür, karakter, örgütsel ideoloji, iklim ve sağlık gibi terimlerle tanımlanır (Karataş, 2008: 30). Okul kültürü: Okul kültürü, en basit anlamıyla okul topluluğunu bir araya getiren idealler, değerler, varsayımlar, inanışlar ve tutumların birleşimidir (Arslan, Satıcı ve Kuru, 2007: 372). Okulun fiziksel özellikleri: Okul binasının yeri, okul binasının tasarımı, okul binasının ve eklerinin kullanımı ve denetimi okulun fiziksel özellikleri olarak sayılabilir Kısaltmalar CASE: Comprehensive Assesment of School Enviroment KOİD: Kapsamlı Okul İklimi Değerlendirme Ölçeği MEB: Milli Eğitim Bakanlığı OCDQ:Örgütsel İklimi Betimleme Anketi

23 8 OÇSS: Okul Çevre Sağlığı Standartları TBMM: Türkiye Büyük Millet Meclisi ÖİBA: Örgütsel İklimi Betimleme Anketi TSE: Türk Standartları Enstitüsü

24 9 BÖLÜM II KURAMSAL AÇIKLAMALAR VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR Bu bölümde okul şiddeti, okul iklimi, okul kültürü, okulun fiziksel özellikleri ile ilgili kuramsal açıklamalar ile ülkemizde ve yurtdışında yapılmış olan ilgili araştırmalara yer verilmiştir Okulda Şiddet Şiddet bir kimsenin fiziksel yada bir nesne kullanarak diğer bireyi ciddi sayılabilecek biçimde yaralaması yada zarar vermesi olarak tanımlanan oldukça geniş bir kavramdır (Olweus,1993). Dünya Sağlık Örgütü şiddeti şöyle tanımlamıştır: Yara, ölüm, psikolojik hasar, gelişim bozukluğu veya yoksunluk ile sonuçlanan ya da oluşması olasılığı taşıyan bireyin kasıtlı bir şekilde kendisine, başka bir bireye, gruba veya topluluğa fiziksel güç kullanımıdır (Krug vd, 2002). Okulda şiddet ise okul ortamında, okul saatlerinde ve okul sınırları içinde öğretmenler, öğrenciler ya da okulda çalışan diğer kişilerle etkileşim sonucunda oluşan saldırgan davranışlar şeklinde ifade edilmektedir (Australian Commonwealty Goverment, 1994; Akt. Healey, 2004). Şiddet her şeyden önce vurma ve kötü davranma eylemidir, bu yüzden her zaman iz bırakır. Tek bir neden şiddeti doğurmaz (Can, 2007: 25). Şiddet, nedenleri, failleri ve yöneldiği kesimler ile türü açısından çok boyutlu olup, niteliği, görünümü ve algısı giderek değişmektedir. Şiddeti sadece fiziksel boyutuyla algılama eğilimi yaygın olsa da sözel, duygusal, ekonomik ve cinsel boyutları da bulunmaktadır (MEB, 2006: 9). Dünya Sağlık Örgütünün tanımında da görüldüğü gibi şiddetin uygulanış şekline göre; fiziksel incinme ya da hastalığa neden olma Fiziksel Şiddet, istek dışı cinsel ilişkide zorlama veya ilişkide bulunmak Cinsel Şiddet, benlik saygısını azaltma ya da azaltmaya çalışmak Duygusal Şiddet ve ekonomik olarak bağımlı yapmak ya da yapmaya çalışmak ise Ekonomik Şiddet olarak tanımlanmaktadır (TBMM, 2007: 15). Şiddetin eğitim ortamlarında görülen boyutları, Türkiye nin çeşitli illerinde (Adana, Ankara, Diyarbakır, İstanbul, Karaman, Kars ve Sivas ta) yapılan araştırmalara

25 10 göre sırasıyla sözel şiddet, duygusal şiddet, fiziksel şiddet ve cinsel şiddet şeklindedir (MEB, 2006: 10). a. Sözel şiddet kapsamında, ad takma, alay etme, iğneleyici söz söyleme, takılma, laf atma, hakaret- küfür etme, tehdit etme, kızma, dedikodu yayma bulunmaktadır. b. Duygusal şiddet kapsamında, gruptan dışlama, görmezden gelme, küçük düşürme, ayrımcılık yapma, baskı yapma, fazladan ev ödevi verme, eşyasında zarar verme davranışları gerçekleştirilir. c. Fiziksel şiddet kapsamında, itme, tekmeleme, tokatlama, tehlikeli aletle saldırma, tebeşir fırlatma, saç- kulak çekme, ayakta tutma, bedene kaba şaka yapma gibi davranışlar yer alırken; cinsel şiddet olarak da cinsellik içeren sözler söyleme, sarkıntılık etme, elle rahatsız etme, sıkıştırma vb gibi davranışlar sergilenmektedir. d. Cinsel şiddet olarak da cinsellik içeren sözler söyleme, sarkıntılık etme, elle rahatsız erme, sıkıştırma vb davranışlar sergilenmektedir (MEB, 2006: 10). Kendisini çok farklı biçimlerde gösterebilen şiddet olgusu, günümüzde toplumsal ve bireysel boyutta sık sık ortaya çıkmaktadır. Başlıca, eziyet, korkutma, sindirme, yaralama, öldürme, cezalandırma, başkaldırı vs. her toplumda derece derece, fakat sürekli olarak rastlanan şiddet türleridir. Gerçek yaşamda saldırganlık ve şiddet eylemlerinin genellikle birbirlerini tanıyan birey ya da gruplar arasında gerçekleştiği bilinmektedir. Kendisiyle aynı koşullarda olan bireylerin, grup olmanın vermiş olduğu güvenle davranışlarında sapma görülmesi ve şiddet eylemlerine yönelmesi artık olağan görüntüler olarak ortaya çıkmaktadır (Ayan, 2006: 191). Şiddetin doğası fiziksel, cinsel, ekonomik, psikolojik ve yoksun bırakma ya da ihmal şeklinde olabilir. Türleri ise Dünya Sağlık Örgütü tarafından yayınlanan Şiddet ve Sağlık Üzerine Dünya Raporu nda (2002), şiddet davranışının karakteristiğine göre aşağıda sıralandığı şekilde üç ana kategoriye ayrılmıştır:

26 11 1. Kendine Yöneltilen Şiddet Kendine yöneltilen şiddet intiharla ilgili davranışlar ve kendini istismar etmek olarak 2'ye bölünür. Birincisi intiharla ilgili düşünceleri, girişilen intiharları ve tamamlanan intiharları içerir. Kendini istismar etme ise, tersine, kendi kendini yaralama, sakatlama gibi davranışları içerir. 2. Kişiler Arası Şiddet Kişiler arası şiddet iki alt kategoride incelenir: - Aile ve yakın partner şiddeti: Yani şiddet büyük ölçüde aile üyeleri arasında ve yakın partnerler arasında gözlenir. Her zaman olmasa da daha çok evde yer alır. -Toplum şiddeti: Genellikle evin dışında gerçekleşen birbirleriyle ilişkileri olmayan ve birbirlerini muhtemelen tanımayan bireyler arasındaki şiddet Birinci grup çocuk istismarı, yakın partner şiddeti ve yaşlıların istismar edilmesi gibi şiddet türlerini içerir Diğeri gençler arasındaki şiddeti, rastgele şiddeti, yabancı biri tarafından tecavüz veya cinsel istismar ve okul, iş yerleri, cezaevleri, ve bakım yurtları gibi kurumlarda şiddeti içerir. 3. Toplu Şiddet Toplu şiddet, sosyal, politik, ve ekonomik şiddet gibi alt kategorileri içerir. Diğer iki kategorinin aksine, toplu şiddetin alt kategorileri geniş gruplar veya devlet tarafından gerçekleştirilen olası şiddet eylemlerini içerir. Toplu şiddet, nefret suçu, terörist eylemleri ve çete şiddetini içerir. Politik şiddet savaş ve ilgili şiddet çatışmalarını, devlet şiddetini ve geniş gruplar tarafından gerçekleştirilen benzer eylemleri içerir. Ekonomik şiddet ekonomik kazanç için geniş gruplar tarafından yapılan saldırıları, örn., ekonomik eylemi bozma amaçlı saldırılar, zorunlu hizmetlere ulaşımı engelleme.

27 Şiddetin Nedenleri Şiddet; nedenleri, failleri ve yöneldiği kesimler ile türü açısından çok boyutlu bir niteliğe sahiptir. Şiddetin nedenleri arasında (MEB, 2006: 9); Psikososyal ve fiziksel gelişim Aile Medya Sosyal çevre Beceri düzeyi ve akademik başarı Alkol ve madde bağımlığı Okul ve arkadaş ortamı yer almaktadır. Çocukların şiddete yönelmelerinde içinde bulundukları psikososyal ve fiziksel gelişimlerinin etkisi büyüktür. Çatışma çözmede farklı seçenek rol modellerine sahip olmayan birçok genç statü kazanma, saygı görme, temel kişisel ve sosyal gereksinimlerini karşılamanın tek ve en etkili yolu olarak şiddeti görmektedir. Ayrıca içsel ve dışsal denetimi sağlayan moral normlardan da yoksun olan gençler şiddet davranışını kolaylıkla rasyonel hale getirmektedir (MEB, 2006: 11). Aile bağlarının zayıf olması, aile tarafından yeterli gözetim ve denetim yapılmaması; aile içinde şiddete tanık olunması, şiddete maruz kalınması ve şiddetin pekiştirilmesi ile şiddet kullanmayı destekleyen ya da hoş gören beklentilerin, tutumların, inançların ve duyuşların bulunması gibi ailedeki ilk öğrenme deneyimleri şiddetin temel nedenleri arasında sayılabilir. Aile içinde şiddet deneyimi yaşanmasa bile şiddet davranışlarının neler olduğu çocuklara öğretilmiyorsa, etkili sosyal bağ kurulamıyorsa ya da denetim sağlanamıyorsa çocuklar için yine de bir risk söz konusudur (MEB, 2006: 11). Çocuğun okul öncesi dönemde, aile içindeki sosyalleşme biçiminin yetersiz veya yanlış olması, şiddet veya suçluluk açısından ciddi bir risk oluşturmaktadır. Çünkü bireylerin kişilik oluşumları, ilk çocukluk dönemindeki sosyalleşme süreci ile alakalıdır. Çocuğun aile içerisindeki sosyalleşme sürecinde etkili olan sorunların önemli bir oranı; ebeveynlerin sosyo-ekonomik yetersizliklerinden (ailenin yoksul olması, eğitim düzeyinin düşüklüğü, ilgili olma düzeyinin düşüklüğü) ve kendi aralarında yaşadıkları bazı sorunlardan (ebeveynler arasındaki çatışma, aile içi

28 13 şiddet, boşanma) kaynaklandığı söylenebilir. Şiddet davranışı ile ilintili olan aileye ilişkin çok sayıda değişken söz konusudur (Kızmaz, 2006: 53). Avcı (2006), şiddet davranışı gösteren ve göstermeyen ergenlerin ailelerini aile işlevleri, öfke ve öfke ifade tarzları açısından incelemek ve ailelerde psikolojik probleme sahip olma, alkol kullanımı ve suça yönelik davranışların görülme sıklığını karşılaştırdığı araştırmasında, şiddet davranışı gösteren ergenlerin ailelerinin problem çözme, iletişim, duygusal tepki verebilme, ailedeki roller, davranış kontrolü, gereken ilgiyi gösterebilme ve genel aile işlevlerinde karşılaştırma grubunda yer alan ailelere göre önemli oranda yetersizlik yaşadıkları belirlenmiştir. Öfke düzeyleri açısından incelendiğinde, şiddet davranışı gösteren ergenlerin ailelerinin karşılaştırma grubunda yer alan ergenlerin ailelerine göre sürekli öfke, içe-yönelik öfke ve dışa yönelik öfke düzeylerinin anlamlı bir şekilde daha yüksek olduğu saptanmıştır. Şiddet davranışı göstermeyen ergenlerin ailelerinin öfkelerini daha iyi kontrol ettikleri görülmüştür. Ayrıca şiddet davranışı gösteren ergenlerin aile üyelerinin daha fazla psikolojik probleme sahip oldukları, alkol kullandıkları ve suç işleme davranışında bulundukları saptanmıştır. Televizyondaki şiddetin etkisi, aile bağlarının güçlü olması, moral değerlerin ve kuralların etkili biçimde öğretilmesi ve etkili davranış gözetimi gibi etmenlerin varlığına göre farklılık göstermektedir. Aile içinde bu tür bir sosyal koruma yoksa televizyondaki şiddetin etkisi daha da güçlü olabilmektedir. Çocuk, televizyon ve medyadan yalnızca şiddeti öğrenmekle kalmaz aynı zamanda şiddete karşı bir duyarsızlık geliştirir, kanıksar ve rasyonalize eder (MEB, 2006: 11). Emanetoğlu (2006) şiddet öğelerinin algılanması ve öğrenilmesinde, işitsel ve görsel uyaran olarak televizyonun rolünü incelediği çalışmasında ebeveyn ve çocukların saatleri arasında, hep birlikte, hafta içi ortalama 4 saat, hafta sonu ise ortalama 5 saatini televizyon izleyerek geçirdiği saptanmıştır. Ebeveyn ve çocukların, televizyon izleme eğrilerinin birbirine paralel bir seyir izlemesi, hoşlanılan program türlerinin 7-8 yaş haricinde benzeşmesi programlardaki şiddet dozuna tüm ailenin maruz kaldığını ve ailelerin denetim konusunda yetersiz kaldığını düşündürmektedir. Televizyonun işitsel ve görsel uyarıcı niteliğiyle algılamayı kolaylaştırdığı, uyaranlara ayrı ayrı maruz kalınsa bile şiddetin algılanmasındaki etkinin ortadan kalkmadığı saptanmıştır.

29 14 Pınar (2006), görsel medya ve şiddet kültürünün orta öğretim öğrencileri üzerine etkisini incelediği araştırmasından öğrencilerin seyrettikleri yerli dizilerden etkilenerek şiddet kültürünü arttığı ve şiddeti normal bir hayat tarzı gibi görerek sorunlarını çözmede kullandıkları ortaya çıkarken, hem Anadolu lisesinde hem de normal lisede öğrenim gören erkek ve kız öğrenciler televizyonun zararlı yönlerinin olduğunu, medyanın tutum ve davranışlarında biraz etkili olduğunu, şiddet içeren film ve programların gençler için kötü örnek olduğunu ve gençlerin filmlerdeki kahramanların kullandığı yöntemlerle kendi problemlerini çözmek istedikleri ortaya çıkmıştır. Bu da bize görsel medyanın, şiddet kültürünü arttırdığı sonucunu göstermektedir Sosyal çevre, çocuk ve gencin şiddeti öğrenmesinde ve uygulamasında etkili olan diğer bir etmendir. Çocuğun ve gencin sosyal çevresinde çetelerin bulunması, zararlı madde kullanan ya da satanların bulunması gibi durumlar çocuk ve gençlerin bir yandan şiddet deneyimi edinmesine yol açarken, bir yandan da şiddeti pekiştiren rol modelleri ile bir arada bulunmasına neden olmaktadır (MEB, 2006: 12). Beceri düzeyi ve akademik başarısı düşük öğrenciler akranlarından dışlanma görürler ve bu öğrenciler sorun yaratanlar olarak damgalanabilirler ve gruplaşabilirler. Suç davranışı sergileyen ve akranlarınca dışlanan bu çocuk ve gençler, öfke, reddedilme ve yabancılaşma gibi duygular yaşarlar ve grup içinde bu duyguları pekiştirirler. Suç işleme eğilimi olan gruplarda yer almak, gencin şiddet davranışları sergilemesinin arkasındaki en güçlü ve en yakın nedenler arasındadır (MEB, 2006: 13) Yapılan araştırmalar; düşük düzeydeki okul bağlılığının, suçluluğun ve şiddet davranışının önde gelen bir faktörü olduğunu ortaya koymaktadır. Hirschi (1969), 4000 lise öğrencisi üzerindeki çalışmasında, bireylerin okul gibi geleneksel sosyal kurumlara olan bağlılıklarının zayıflamasıyla ile onların suç işleme oranlarının artış eğilimi göstermesi arasında bir ilişki bulmuştur (Akt. Kızmaz,2006: 58). Alkol ve madde bağımlılığı gençler arasında giderek yaygınlaşmaktadır. Alkol ve madde bağımlısı olan bir ebeveynin çocuğunu ihmal ve istismar etme eğilimi daha yüksektir. Bu gibi bir ortamda yaşama, çocuk ve gencin alkol ve zararlı madde kullanımı riskini arttırmaktadır. Alkol ve madde bağımlılığı ile şiddet arasındaki ilişki çoğu zaman karmaşık olmakla birlikte araştırma sonuçları, sorun olacak düzeyde alkol

30 15 ve madde kullanımının şiddet ile ilişkisinin bulunduğuna işaret etmektedir (MEB, 2006:13). Okul ve arkadaş ortamı şiddetin nedenleri arasında dikkate alınması gereken en önemli etmenlerden biridir. Erken çocukluk döneminde öğrenilen davranış kalıpları okul ortamına aktarılmakla birlikte okul, çatışma yaratabilecek, hayal kırıklığı yaşatabilecek ve şiddet davranışlarına neden olabilecek etkenler içermektedir. Aile içinde uyumlu ve şiddetten uzak bir geçmişe sahip olmak, okul ve akran ortamında böyle bir yaşamı desteleyebilir. Okul ortamı ve okul ortamındaki arkadaş çevresi çocuklar ve gençler için uyum sağlanması gereken yeni sosyal sistemlerdir. Okul ve arkadaş ortamı, gençten gerçekleştirilmesini istediği beklentilere sahiptir. Örneğin akademik başarı, akranlarından onay görme, kişisel yetkinlik ve bağımsızlık, kişiler arası ilişkiler ve yakınlık kurma ve bunları sürdürme kapasitesi gibi okulun ve arkadaş çevresinin beklentileri çocuk ve genç üzerinde baskıya ve çatışmaya neden olabilir. Okul ve arkadaş çevresindeki gözetim ve denetimin azalması durumunda bu yeni çatışma kaynakları şiddet olasılığını artırır (MEB, 2006: 13). Genel olarak okul bağlamındaki şiddet, öğrenci ile öğrenci; öğrenci ile öğretmenler veya okul yöneticileri/okul personeli arasında yaşanan tehdit ve fiziksel saldırıyı içermektedir (Kızmaz, 2006: 48). Kramer, öğrenciler tarafından gerçekleştirilen şiddet veya suç davranışları arasında üçlü bir ayırım yapmaktadır (Henry, 2000: Akt. Kızmaz, 2006, 48): 1. Başkasının malına göz dikme şeklinde işlenen ekonomik suçlar: Öğrencilerin maddi çıkar elde etmek için kullandıkları bir şiddet biçimidir. Diğer bir deyişle bu şiddet biçimi, başkasının malına göz diken yağmacı bir nitelik arz etmektedir. 2. Uyuşturucu endüstrisine dayalı suçlar: Bu şiddet türü, şiddet davranışlarını sergileyen çetelerin, hakim olma mücadelesini içermektedir. 3. Güçsüz olmaya dayalı bir kızgınlıkla ilintili olarak ortaya çıkan sosyal ilişkisel şiddet: Bu şiddet biçimi ise, güçsüz pozisyonda bulunan bazı gençlerin küçük düşürülmeleri ile ilintili olarak gerçeklesen bir şiddettir. Bir anlamda burada dile getirilen şiddet davranışı, küçük düşürülen bazı

31 16 bireylerin, problemlerini çözmenin bir yolu veya aracı olarak yöneldikleri şiddeti tanımlamaktadır Okul İçi Şiddetin Yaygınlık Düzeyi Yeniden Sağlık ve Eğitim Derneği (2004) tarafından İstanbul un 15 değişik ilçesinden seçilen 3483 lise ikinci sınıf öğrencisi ile yapılan gençlik araştırması sonuçlarına göre son bir yıl içinde en az bir kez fiziksel kavgada bulunanlar grubun yaklaşık yarısını oluşturmaktadır. Cinsiyete göre dağılımına baktığımızda bu oranın erkeklerde % 68.8, kızlarda ise % 29.7 olduğu görülmüştür. Erkeklerin fiziksel bir kavgada bulunma riskinin kızlara göre 5 kat fazla olduğu saptanmıştır. Fiziksel kavga sonucunda yaralandığını belirtenlerin oranı % 15.4 olduğu görülmüştür. Erkeklerde kavga sonucu yaralanma riskinin kızlara göre 3.6 kat daha fazla olduğu bulunmuştur. Hayatı boyunca en az bir kez bir başkasını yaralayanların oranı % 26.3 olarak bulunmuştur. Erkeklerde hayatları boyunca kavga sonucu birisini yaralama riskinin kız öğrencilere göre 3.2 kat daha fazla olduğu bulunmuştur. Şiddet olayları sonucunda bir başkasını yaraladığını belirtenlerin yarıya yakını bunu ilk kez yaşları arasında yaptıklarını belirtmişlerdir. 12 yaşından önce birisini yarayanların oranı ise %39 olarak saptanmıştır. Hayatı boyunca en az bir kez bıçak, çakı ya da benzeri kesici alet taşıyanların oranı %22.6 olarak bulunmuştur. Erkeklerin kesici alet taşıma riski kızlara göre 4.2 kat daha fazla olduğu saptanmıştır. Bıçak, çakı gibi kesici alet taşıyanların yarıdan çoğu (%55.2) ilk kez yaşları arasında kesici alet taşıdıklarını belirtmiştir. Yapılan çalışmada erkeklerin kızlara oranla daha erken yaşlarda kesici alet taşımaya başladığı görülmüştür. İlk suç işleme yaşı ağırlıklı olarak yaş (%42.6) arasındadır. İlk suç işlediklerinde 7-9 yaşları arasında olduklarını belirtenler grubun beşte birini oluşturmaktadır. Görüldüğü üzere ortaya çıkan oranlar durumun ciddiyetini gözler önüne sermektedir. Fakat aynı zamanda önemli bir bilgiyi de bizlere vermektedir. Ergen ve çocuklarda görülen şiddet yaşları arasında en yüksek seviyeye ulaşmakta ve risk faktörü olmaktadır yaşları arasında çetelere katılma riski artmaktadır. 17 yaşından sonra bu oranlar düşmeye başlamaktadır. Erkekler kızlara oranla fiziksel şiddet kullanımına daha fazla başvurmaktadırlar. Ülkemizde de, okullarda çeteleşme eğiliminin artışı ile paralel bir biçimde şiddet ve suç olaylarının da artış göstereceğini şimdiden öngörmek mümkündür (Kızmaz, 2006:4).

32 17 Özcebe nin Şiddet algısı ve sıklığı konulu araştırmasında, dördüncü ve beşinci sınıf öğrencilerinin % 43'ü, yedinci sınıfların % 41.7'si şiddeti dayak olarak tanımladığı, onur kırma, saldırganlık gibi davranışların şiddetten sayılmadığı görülmektedir. Çocukların % 76.9'u şiddeti sokakta yaşadığı, % 56.5 inin ise TV'den etkilendiğini belirtmektedir. Ayrıca, bireylerin yaşlarının büyümesi ile şiddete başvurma oranının da artıyor olması önemli bir bulgu olarak görülmektedir (Akt. MEB, 2008: 3-4). Şiddetin bu derece yaygınlaşması şüphesiz kendiliğinden gerçekleşmemiştir. Bu duruma neden olan faktörleri birebir tespit etmek mümkün olmamakla birlikte araştırmalar belirli etmenlerin ön plana çıktığını ortaya koymaktadır (Pehlivan, 2008: 8) Okulda Şiddet ve Okul İklimi Okul ve şiddet ilişkisini, okul bağlamında (okul koşulları ve iklimi) analiz eden araştırmalar, öğrencinin okul sistemi içerisinde diğer öğrencilerle ve okul personeli ile olan ilişkisine odaklanmaktadır. Okul iklimi (climate) analizlerinde genelde sıklıkla güvenli bir okul tanımına gönderme yapılmaktadır. Etkili ve güvenli okulların özellikleri arasında; yöneticilerin öğrenci problemlerine ilgi duyan bir yapıya sahip olması, ebeveynler ile okul yönetimi arasında işbirliğinin sağlandığı, öğrencilerin okul etkinliklerine katılım düzeyinin yüksek olduğu ve okulun fiziksel çevresinin güvenli olması gibi hususlar belirtilmektedir (Hernandez ve Seem, 2004: Akt.Kızmaz, 2006:58). Okulların örgütsel özellikleri ile ilgili çalışmalar 1960 larda yapılmaya başlandığından, okul iklimi okulların genel yapısını analiz etmek için önemli bir perspektif sağlarken davranış ve tutumların örgütsel analizi için gelecek vaat eden bir araç olmuştur (Ekşi, 2006: 10). Okul iklimi, öğretmenlerin çalıştıkları ortama ilişkin algılarını belirten, eğitim için oldukça önemli bir kavramdır. Okul iklimi, formal ve informal örgüt, katılanların kişilikleri ve örgütsel liderlik üzerinde etkide bulunmaktadır. Okulun örgütsel iklimi, o okulda çalışanların performanslarını etkileyen diğer okullardan farklı bir iç özellik taşır. Okul iklimini anlamak için, örgüt çalışanlarını anlamak gerekir. Örgüt çalışanlarının, çalıştıkları kurum ile ilgili tutumlarının anlaşılması ise, çalışanların, örgütün hedeflerine ulaşma becerisi ve örgüt yapısı üzerindeki etkisinin bilinmesine yardımcı olacaktır (Demir, 2008:1). Kültürel örüntülerin yaşatılması, geliştirilmesi büyük ölçüde okulda çalışan işgörenlerin,

33 18 öğrencilerin okulla özdeşleşmelerini, bunun karşılığında iş doyumu elde etmelerini gerektirir. Bu da okulda yaratılan örgüt iklimi ile yakından ilişkilidir (Baykara,2009:21). Okul iklimi, okulun kişiliği olarak düşünülebilir. Onu başka okullardan ayırt eden iç özelliklerin bütünüdür ve okuldaki formal ve informal gruplar, kişilik yapıları ve yönetim üzerinde etkide bulunur ve bunlardan etkilenir (Baykal,2007:27). Sprott (2004), okul iklimi ile sınıf ikliminin suç ve şiddet davranışı üzerindeki etkisini incelemiştir. Araştırmada; okul ikliminin suç ve şiddet davranışı üzerinde her hangi bir etkisi bulunmazken, sınıf ikliminin suç ve şiddet davranışı üzerinde bir etkisi olduğu bulunmuştur. Söz konusu araştırmada özellikle güçlü akademik odaklanma ile mala yönelik suçların düşük düzeyde gerçekleşmesinin ilişkili olduğu, sınıftaki olumlu sosyal ilişkilerin şiddet davranışı üzerindeki etkisinin beklenildiğinden daha az olduğu saptanmıştır. Ancak, bu araştırmada; sınıf içindeki olumlu sosyal etkileşimin, akademik odaklanmaya kıyasla düşük düzeydeki şiddet davranışı ile olan ilişkisinin daha güçlü olduğu bulgusu elde edilmiştir. Sprott, okul ikliminin de suç ve şiddet davranışı üzerindeki etkisinin dolaylı olabileceğini belirtmektedir (Akt. Kızmaz, 2006). 2.3.Okulda Şiddet ve Okul Kültürü Okulda egemen olan kültürün doğası ile öğrencilerin şiddete başvurma davranışlarındaki sıklık arasında negatif yönde orta düzeyde anlamlı bir ilişki vardır. Okul kültürü işbirlikçi yönde geliştikçe, öğrencilerin şiddete yönelik davranışları azalmaktadır denilebilir. İşbirlikçi özellikler taşıyan okul kültürleri kendileriyle birlikte saygı kültürünü de geliştirirler, bundan dolayı okul liderleri olması beklenen yöneticilerin okul kültürlerinin işbirlikçi doğasını daha fazla geliştirmesi, saygı kültürünü daha fazla geliştirecektir. Saygı kültürünün gelişmesi öğrencilerin şiddete yönelik davranışlarını azaltabilir (Demirtaş ve Ersözlü, 2007: 187). Bilgi toplumunun önemli toplumsal kurumlarından biri eğitimdir. Eğitim örgütlerinin bilgi toplumundaki rolü çok değişik olacaktır. Okul bilgiyi üreten, sunan ve yayan bir örgüttür. Bilgi toplumunda okulun örgütsel kültürü de önemli bir değişim gösterecektir. Böyle bir toplumda, okulun sahip olduğu örgütsel kültür, bilimsel