Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 76, Ağustos 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 76, Ağustos 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Dr. Öğr. Üyesi, Hasan LÖK Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Bolu Meslek Yüksekokulu, Finans-Bankacılık ve Sigortacılık Bölümü lok_h@ibü.edu.tr TÜRKİYE DE KATILIM BANKACILIĞININ FİNANS SEKTÖRÜNDEKİ YERİ VE EKONOMİYE KATKILARI Öz Finansal sistemin en büyük paydaşı bankacılık sektörü, mevduat, kalkınma ve yatırım ile katılım bankacılığı olarak sınıflanmaktadır yılında bankacılık sektörüne girmiş olan katılım bankalarında en önemli ilke, faizsiz işlem yürütmektir yılında Bankacılık Kanununda yapılan düzenleme sonrası katılım bankaları, bankacılık sistemine dahil edilmiştir. Katılım Bankaları kâr ve zarara dayalı çalışmaktadır. Toplumsal talep sonucunda ortaya çıkan katılım bankaları, finansal ürünleri üretebilen, hizmet ağı ile ülke geneline yayılan kurumlardır. Bu kurumlar finansal sistemin gelişmesine katkı sağlarken, reel sektörün büyümesini de desteklemektedir. Son yıllarda katılım bankacılığının gelişimi ve yükselişi ile bankacılık sektöründeki payının artış gösterdiği görülmektedir. Bu çalışmanın amacı, bankacılık sektöründe ön plana çıkan katılım bankacılığını kavramsal olarak incelemek, katılım bankalarının ortaya çıkma sebeplerini, çalışma ilkelerini ve finans sektöründeki önemini irdelemektir. Çalışmanın yöntemi, literatür taramasına dayanmakta olup, ayrıca bilimsel verilerle de desteklenmektedir. Çalışmada, katılım bankalarının bankacılık sektörü içerisinde giderek artan bir öneme ve paya sahip olduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Anahtar kelimeler: Katılım Bankacılığı, Faizsiz Bankacılık, Türkiye

2 ROLE AND CONTRIBUTION TO ECONOMY FINANCE SECTOR IN THE PARTICIPATION BANKING IN TURKEY Abstract The banking sector, which is the biggest stakeholder of the financial system,is classified as deposit, development and investment and participation banking. The most important principle in the participation banks that entered the banking sector in 1983 is to carry out interest-free transactions. After the regulation in the Banking Law in 2005, participation banks were included in the banking system. Participation banks are based on profit and loss. Participatory banks emerging as a result of societal demand are institutions that produce financial products and spread througout the country with a service network. While the institutions contribute to the development of the financial system, they also support the growth of the real sector. In recent years, the shre of the banking sector has increased with the improvement and growth of participation banking. The aim of this study is to examine the concept of participation banking in the foreground in the banking sector and to examine the causes of participation banks, their working principles and their importance in finance sector. The method of working is based on literature review and is also supported by scientific evidence. The study concludes that the participation banks have an increasing share of the banking sector. 133 Keywords: Participation Banks, Interest Free Banking, Turkey 1. GİRİŞ Türkiye de bankacılık sektörünün üç önemli unsurundan biri olan katılım bankaları, faizsiz banka ya da islami bankacılık olarak da anılmaktadır. Diğer iki unsur da; yatırım bankaları, mevduat ve kalkınma bankalarıdır. Katılım bankaları, kalkınma ve mevduat bankalarının birebir fonksiyonlarını üstlenen kuruluşlar değil, Türk bankacılık sistemini, tamamlayıcı bankalar olarak ifade edilmektedir. Ekonomik alanda etkin olan ise bankacılık hizmetleri açısından aktif olan ve reel ekonominin finanse edilmesini sağlayan katılım bankalarıdır. Katılım bankalarının en önemli özelliği, gerçekleştirilen bankacılık işlemlerinin tamamına yakınını faizsiz esasa dayandırmasıdır. İşlevsel olarak mevduat bankalarına benzerlik gösterse de özellikle mevduat toplama ve kredi kullandırma da her iki banka arasında farklılıklar bulunmaktadır. Katılım bankaları, hem faizsiz finansman kurallarını dikkate alarak, hem de sanayi ve ticaret alanını göz önünde bulundurarak tasarruf sahiplerinden topladıkları fonları ve oluşan kâr-zarar miktarlarını günü gelince tasarruf sahipleriyle paylaşırlar. Döviz ve Türk Lirası temelinde vadeli hesaplarda toplanan katılım fonları; şirket ve kişilere finansman desteği, leasing olarak verilmekte, elde edilen kâr veya zarar katılımcılara paylaştırılmaktadır. Bu çalışmada, öncelikle katılım bankacılığı kavramı açıklanmakta, katılım bankalarının çalışma prensipleri ve ortaya çıkma sebepleri anlatılmaktadır. Daha sonra Türkiye de katılım bankacılığının önemi ile finans sektöründeki yeri ve Türkiye ekonomisine katkıları ele alınmaktadır. 2. KAVRAMSAL OLARAK KATILIM BANKACILIĞI Katılım bankacılığı, müşterilerle ticari yada ortaklık faaliyetleri çerçevesinde ekonomik hayatın içinden çıkan, fon toplama ve kullan(dır)ma özelliği olan faizsiz bir sistem olarak tanımlanmak-

3 tadır (Tunç, 2010: 37). Katılım Bankacılığı, faizsizlik prensiplerine göre çalışan, bu prensiplere uygun her türlü bankacılık faaliyetlerini gerçekleştiren, kar ve zarara katılma esasına göre fon toplayıp, ticaret, ortaklık ve finansal kiralama yöntemleriyle fon kullandıran bir bankacılık modelidir (Burtan Doğan, Kaya ve Narçiçek, 2017: 177). Katılım bankaları, kar zarar ortaklığı temeline bağlı olarak çalışan, sağladıkları fonların nasıl kullanılacağı, ihtiyaca uygunluğu gibi durumlar karşısında müşterilerine destek olan bankalardır (Toraman, Ata ve Buğan, 2015: 302). Finans ve ekonomi otoriteleri, katılım bankacılığına ilişkin çok çeşitli tanımlar yapmaktadır. Katılım bankacılığı, hukuki olarak anonim şirket statüsünde kurulan, kar/zarar ortaklığına dayanan, üretim ve ticaret ekonomisini finanse eden ve bankacılık hizmeti sunan, ayrıca alternatif finansman yöntemleriyle mali sektörde aktif çalışan kuruluşlardır (Özulucan ve Özdemir, 2010: 6). Bir diğer tanımlama ise kurumların ve kişilerin yatırım ve ticari faaliyetlerinin finansmanı, yurt içi ve dışı kefalet mektubu verilmesi, ortak yatırım yapma, yurt dışından/yurt içinden özel cari hesaplar ile kâr veya zarara katılma hakkı veren hesaplar aracılığıyla fon toplama; toplanan bu fonları mevzuatta belirlenen yöntemlere göre işletmelere kiraya verme veya taksitle satma gibi alanlarda faaliyet gösteren mali kuruluşlara Katılım Bankası denir (Eren, 2017: 283). Mevduat bankacılığında, oranı öngörülmüş faiz karşılığında mudilerden sağlanan mevduatlar, fon gereksinimi olanlara kredi olarak banka tarafından öngörülen faiz oranı üzerinden kullandırılmaktadır. Oysa katılım bankacılığı ile mevduat bankacılığı arasındaki en önemli fark, faiz olmadan katılım payının verilmesidir. Faizsiz bankacılık şeklinde adlandırılan bu sistemde ana unsur müşterilerinin tasarruflarını değerlendirmeleri karşılığında hiçbir şekilde faiz istemeyen tasarruf sahiplerinin sermaye birikimlerini aktif ve etkili olarak değerlendirmektir (Özulucan ve Deran, 2009:87). 134 Katılım bankaları, 1983 yılında yürürlüğe giren Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile yasal bir mevzuata dayanmaksızın Özel Finans Kurumları ismi ile faaliyete başlamıştır tarihinde 4389 sayılı Bankalar Kanunu ile beraber Özel Finans Kuruluşları, bankacılık sistemi içerisine alınmış ve bu kuruluşların faaliyetleri kanuni bir temele dayandırılmıştır Sayılı Bankalar Kanununa göre özel cari hesaplar ile kâr/zarara katılma imkanı tanıyan hesaplar yoluyla fon toplayan, ekonomik faaliyetleri ekipman veya emtia temini veya kiralanması yada ortak yatırımlar yoluyla finanse eden mevduat toplama yetkisi olmayan kurumlar olarak açıklanmaktadır te yürürlüğe giren 5411 sayılı Bankacılık Kanunu kapsamında Katılım Bankası ifadesinin tanımı gerçekleştirilerek, Özel Finans Kuruluşları tam anlamıyla bankacılık sistemi içerisine yerleştirilmiştir. Katılım bankacılığı tanımı, katılım bankalarının gerçekleştirebilecekleri faaliyetler ve katılım bankalarına yönelik tüm yenilikler, 5411 sayılı Kanun da kapsamlı bir şekilde ele alınmaktadır sayılı Bankacılık Kanunu nun 4. maddesinde katılım bankalarının icra edebilecekleri faaliyetler açıklanmıştır: Bankalar, diğer kanunlarda öngörülen hükümler saklı kalmak kaydıyla aşağıda belirtilen faaliyetleri gerçekleştirebilirler ( 2005): a) Nakdî-kaydi ödeme-fon transferi işlemleri, her türlü tediye ve tahsilat işlemleri, muhabir bankacılık ve çek hesaplarının kullanımı. b) Mevduat kabulü. c) Nakdî, nakdi olmayan her cins ve surette kredi verme işlemleri.

4 d) Kambiyo senetleri ve çek iştirası işlemleri. e) Katılım fonu kabulü. f) Saklama hizmetleri. g) Sermaye piyasası araçlarına, ekonomik ve finansal göstergelere, kıymetli madenlere, mala ve dövize dayalı; opsiyon sözleşmelerinin, vadeli işlem sözleşmelerinin, birden fazla türev aracı içeren karmaşık veya basit yapıdaki finansal araçların alımı, satımı ve aracılık işlemleri. h) Garanti işlemleri, üçüncü kişiler lehine garanti ve teminat yüklenilmesi işlemleri. i) Banka kartları, kredi kartları ve seyahat çekleri gibi ödeme vasıtalarının ihracı ve bunlarla ilgili faaliyetlerin yürütülmesi işlemleri. j) Factoring ve forfaiting işlemleri. k) Bankalararası piyasada para alım satımı işlemlerine aracılık. l) Efektif dahil kambiyo işlemleri; kıymetli maden ve taşların alımı, para piyasası araçlarının alım ve satımı; satımı veya bunların emanete alınması işlemleri. m) Portföy yönetimi ve işletmeciliği. n) Hisse Senedi, Tahvil vb sermaye piyasası araçlarının halka arz yoluyla satışına aracılık işlemleri. 135 o) Yatırım danışmanlığı işlemleri. p) Daha önce ihraç edilmiş olan sermaye piyasası araçlarının aracılık maksadıyla alım satımının yürütülmesi işlemleri. q) Sigorta acenteliği ve bireysel emeklilik aracılık hizmetleri. r) Sermaye piyasası araçlarının alım ve satımı ile geri alım veya tekrar satım taahhüdü işlemleri. s) Leasing işlemleri. t) Merkez Bankası ve Hazine Müsteşarlığı gibi devlet kuruluşlarının oluşturacağı sözleşme yükümlülükler çerçevesinde alım satım işlemlerine ilişkin piyasa yapıcılığı. u) Kurulca belirlenecek diğer faaliyetler. Mevduat bankaları finansal kiralama ve katılım fonu kabulü, katılım bankaları mevduat kabulü, kalkınma ve yatırım bankaları mevduat ve katılım fonu kabulü faaliyetlerini yapamayacakları hükmü getirilmiştir Katılım Bankalarının Çalışma Prensipleri Katılım bankalarının, olası krizler karşısında daha dinamik, sağlam ve dayanıklı olduğu kabul edilmektedir. Bunun sebebi ise katılım bankacılığının esasını oluşturan çalışma prensipleridir. Bu prensipler ise bankaların aktiflerinin yaklaşık %70 ini meydana getiren kredilerin daha sağlam, pasiflerinin yaklaşık %70 ini meydana getiren katılım fonlarının yönetilebilir ve daha esnek olması koşuluyla onları olası krizlere karşı daha rahat koruyabilmeyi amaçlar. Katılım bankalarının çalışma prensiplerini aşağıdaki başlıklar altında toplamak mümkündür (Yılmaz, 2018: 46-47):

5 1- Faiz Yasağı: Faiz, öngörülemeyen gelecek ile ilgili bir taahhüt olarak tanımlanabilir. Bankaları, öngörülemeyen geleceğin risk ve zararlarına karşı koruyarak, onların olası krizleri en az hasarla atlatmasına yardımcı olur. Bankalar gelecek için taahhüt verilen faize göre daha yüksek oranlarla karşı karşıya kalabilir ve bundan büyük zararlar görebilir. Fakat kâr ve zarara katılma ilkesi açısından müşteriye herhangi bir taahhütte bulunulmadığı için katılım bankaları, geleneksel bankalara göre karşılaşılan krizleri daha kolay ve rahat aşabilmektedir. Yani katılım bankaları faiz riski almayarak, gelecek dönemde/dönemlerde ortaya çıkabilecek krizlere karşı kendini korumaya almaktadır. Bu durum, faiz yasağının bir neticesidir. 2- Belirsizlik Yasağı: Belirsizlik, anlaşmazlık, uyuşmazlık ve/veya taraflardan birinin zararına yol açma ihtimali olduğu için yasaklanmıştır. Örneğin, hasattan önce meyve veya hububatın satılması, belirsizliğin bir türüdür. Faiz de bir belirsizlik türüdür. Yani banka vadede ne kazanacağını bilmeden taahhüt verebilmektedir. Faizin değişken olması da onu daha da belirsiz duruma getirmektedir. Örneğin, 2008 Finansal Krizde eğer değişken faiz değil de sabit faiz uygulanmış olsaydı bu kriz daha uygun şartlarda atlatılabilirdi. Çünkü kriz, değişken faiz üzerinden verilen ipotekli kredilerin faizlerinin büyük ölçüde artmasıyla ortaya çıkmıştır ( 3- Risk Paylaşımı Esası: Faizsiz bankacılık esasına göre, sadece kâra katılım değil aynı zamanda zarara katılım da olması gerekendir. Riskin sadece bir kişi üzerinde kalması uygun görülmemiştir. Geleneksel bankacılıkta müşteri riski paylaşmamakta ve faiz riski bankanın üstünde kalmaktadır. Katılım bankalarının kullanmış olduğu finansal yöntemlerin ana unsuru, daha önce belirtilmiş bir kazancın olmaması sebebi ile karşılaşılacak olan zarar veya kâra göre, kazancın ve riskin doğru ve adil olarak dağıtılmasını sağlamaktır İnsanlığa Zararlı Nesnelerle İlgili Hizmet Yasağı: Örnek verilecek olursa; alkollü içecekler, tütün mamulleri, silah, şans oyunları ve müstehcen yayınlar vb. gibi hususlarda bankacılık hizmetleri verilmesi yasaklanmıştır. 5- Reel Ekonomiye Bağlılık: 2008 finansal kriz ile birlikte diğer birçok kriz, finans ile ilgili işlemlerin reel ekonomiden koparak, büyük bir balon oluşturması ve sonunda patlaması sonucunda doğmuştur. İnsanların aşırı para hırsı, risk yönetimindeki hataları, örtbas ve kural ihlali bu büyük balonu daha da büyültmüş ve tüm finans sektörü öngörülmeyen bir süreçle karşılaşmıştır yılında Lehman Brothers in battığı sırada finansal işlem hacminin, reel ekonominin 500 katı büyüklüğe ulaştığı tahmin edilmektedir. Katılım bankacılığı ilke ve prensipleri gereği finansman sağlanırken müşteriye ödeme yapılmamakta, nakit kredi kullandırmamaktadır. Müşterisinin işletmesi için gerekli mal ve hizmeti satıcısından satın alarak, üzerine kâr ilave edip müşterisine satmaktadır. Böylece finansal sektörün büyüklüğü, reel ekonomin büyüklüğünü aşmamaktadır ( 6- Spekülasyon ve Aşırı Risk Yasağı: Spekülasyon ve aşırı risk, büyük risk ve zarar oluşturacağı için yasaklanmıştır. Mesela Bitcoin ve Forex işlemleri islami danışmanlar açısından asla uygun bulunmamıştır.

6 2.2. Katılım Bankalarının Ortaya Çıkma Sebepleri Türkiye nin de dahil olduğu İslam coğrafyasında faizsiz bankacılık modelinin yayılmasıyla, İslam ülkeleri bu islami bankalar vasıtasıyla transfer ettiği yabancı sermayeden yararlanmak, faizin haram olduğunu kabul eden ve tasarruflarını yastık altında tutan tasarruf sahiplerini mali sistemle buluşturmak, Türkiye de katılım bankalarına gereksinim duyulmasının farklı sebepleri arasında sıralanabilir (Kalaycı, 2013:61). Kutsal kitap Kur an ve Sünnet, birçok alanda olduğu gibi ekonomik alanda da insanların hayatını düzenleyici kurallar koymuştur. İslamiyette yasaklanan faiz, İslam ülkelerinde alternatif bir bankacılık sistemi arayışını zorunlu kılmıştır. Bu faizsiz sistemi oluşmasını sağlayan sebepler dini, ekonomik ve sosyal sebepler olarak ele alınmaktadır (Pehlivan, 2016: 300); i)dini Sebepler: Faiz yasağı İslam ın temel ilkelerinin en önemlilerindendir. İslam Dini, herhangi bir zarara veya mağduriyete sebep olmayan, ticari ve hukuki hayata kural olarak müdahale etmeyen, yalnızca haksız ve yanlış uygulamalar konusunda insanları uyarmış ve bu yönde bazı kısıtlama ve sınırlamalar getirmiştir. Faiz yasağı da bu kısıtlamalardan birisidir (Karaman ve Bardakoğlu, 2000: 411). İslam da ve diğer dinlerde faiz konusu, üretim esaslı olmayıp, ticaret veya emek riski olmayan haksız kazanç yolu olarak kabul edilmiş ve yasaklanmıştır. Mekke de ilk olarak Miraç ile ilgili hadislerde ribanın (faizin) kötülendiği, yine Mekke de inen bir ayette ribanın sevap kazandıran bir amel olmadığı vurgulanmaktadır (Döndüren, 2015: 866). İslam ülkelerinin sermaye birikimini hızlandırmak, birikimleri finansal pazarlara çekmek için, insanların dini inançları ile uyumlu bir bankacılık sistemi geliştirmeye çalışmışlar veya hazırdaki bankaları, faizsiz çalışma esasına göre yeniden düzenleme yoluna gitmişlerdir (Burtan Doğan, Kaya ve Narçiçek, 2017: 178). Ekonomi alanında önemli faaliyetler gerçekleştiren Müslümanların birikimlerinin ekonomiye kazandırılması ve kaynağa ihtiyaç duyan firmalara aktarılması gerekmektedir. İşte bu düşünceyle ortaya çıkan faizsiz bankalar yalnızca İslam ülkelerinde değil, aynı zamanda diğer dinlere mensup ülkelerde de kabul edilmiştir. 137 ii)ekonomik Sebepler: Faizsiz bankacılığı ortaya çıkaran sebeplerden birisi de ekonomik sebeplerdir. Katılım bankacılığının gelişmesindeki en önemli ekonomik sebep, 1970 li yıllardan sonra Orta Doğu ya akmaya başlayan petro-dolarlardır. Son yıllarda yaşanan petrol fiyatlarındaki artış, bu kuruluşların finans sektöründe en çabuk büyüyen firmalar olmasına yol açmıştır (Dikkaya ve Kutval, 2014: 78) lerde faizsiz bankaların artmasının diğer bir sebebi de, gelişime teknik destek verecek uluslararası finansal kurumsallaşmanın sağlanmış olmasıdır. İslam Konferansı Teşkilatı nın 1973 yılında Cidde de düzenlediği toplantıda, üye ülkelerin sosyal ve ekonomik gelişimine katkıda bulunmak üzere kredi desteği sağlayabilecek bir bankanın kurulmasına karar verilmiştir. Bu doğrultuda, Türkiye nin de kurucu ortakları arasında yer aldığı İslam Kalkınma Bankası nın (İKB nin) 1974 yılında kurulması ile İslami bankacılık faaliyetleri hızlanmış ve İslami bankaların kurulmasında teknik açıdan büyük destek sağlanmıştır (Yozgat, 2010: 16). iii)sosyal Sebepler: Katılım bankaları toplumsal rehabilitasyona az da olsa katkı sağlayan kuruluşlardır. Toplumdaki bazı kesimlerin; asli fonksiyonlarını yerine getirmiyorlar, diğer bankalar gibi çalışmıyorlar şeklindeki eleştirilere rağmen, bu kurumların ekonomik ve sosyal yapıya katkıları küçümsenemez seviyededir. Bu açıdan katılım bankaları, faize karşı olan bir toplumda finansal ihtiyaçların nasıl karşılanacağına dair çözümler üreterek, sosyal barışa katkı sağlayan kuruluşlar olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Katılım Bankaları çalışma prensipleri gereğince, sosyal sorumluluk taşıyan kurumlardır. Bu sorumlulukların başında, ekonomik büyümenin sağ-

7 lanması ve gelir adaletsizliğinin ortadan kaldırılması gelmektedir. Karz-ı Hasen olarak adlandırılan uygulamaya göre, Katılım Bankaları, karşılıksız borç verebilmektedirler (Tunç, 2010: ). Sermayeye ihtiyacı olan sanatkârlar, işletme sahipleri ve bireyler için gerekli olan finans nasıl sağlanabilir, bunun için gerekli kurumlar nasıl kurulabilir sorularına aranan cevaplar finans kurumlarının doğuşuna yol açmıştır (Burtan Doğan, Kaya ve Narçiçek, 2017: 178). Toplum içerisinde gelir dağılımının dengeli olması, sosyal barış açısından önemli unsurlardan biridir. iv) Politik Sebepler: Suudi Arabistan ve İran gibi İslam dinini siyasal bir rejim gibi uygulayan ülkeler 1970 li yıllardan sonra İslami bankacılığı seçeneksiz, Pakistan ve Endonezya gibi ülkeler ise aşamalı olarak uygulamaya başlamışlardır (Kalaycı, 2013: 61). Faizsiz bankacılık sisteminin Türkiye de başlayabilmesi için hem ulusal hem de uluslararası alanlarda etkili adımlar atılmıştır. Türkiye, İslam Kalkınma Bankası nın kuruluşunda kurucu üye olmuş ve 1984 yılında da sermaye artışı sonrası bankanın en büyük ortaklarından birisi seviyesine yükselmiştir. Böylece dünyanın ileri gelen finansman kuruluşlarından biri olan İslam Kalkınma Bankası na üye olan Türkiye, İslam ülkeleri ile olan ilişkilerini geliştirme ve etkinliğini artırma fırsatını yakalamıştır (Özulucan ve Deran, 2009: 90). 3. TÜRKİYE DE KATILIM BANKACILIĞI yılları arasında özel finans kuruluşları adı altında faaliyet gösteren kuruluşların; sermaye ihtiyacının bulunmaması, katılım fonu (mevduat) garantisinin bulunmaması ve konvansiyonel bankacılığa göre daha az düzenlemelere tabi tutulması, topladıkları fonları kredi olarak kullanabilmeleri bir tür finansal aracılık işlemi olduğundan, ilgili kuruluşlar gölge bankacılık özelliği taşımaktaydı (Dinç, 2015: 130) tarihinde yürürlüğe giren 5411 sayılı Bankacılık Kanunu düzenlemeleriyle bu kurumların faaliyetleri diğer mevduat bankaları gibi kabul edilmiş, bu kurumlardaki hesaplar da diğer mevduat bankaları gibi TMSF güvencesine alınmış ve katılım bankaları adıyla sistem gelişmeye devam etmiştir (Tuncay, 2018: 163). 138 Katılım Bankacılığının Türkiye ye gelmesinin dünyadaki örnekler incelendiğinde biraz geç olduğu görülmektedir. Ancak süre bazlı karşımıza çıkan bu farklılığın yanında, faizsiz bankacılığın ortaya çıkış sebeplerine baktığımızda diğer ülkelerle çokta farklılık gözükmemektedir. Faizsiz bankacılığın doğuşunu hazırlayan dini sebepler açısından Müslüman bir ülke olan Türkiye de de aynı sebeplerin geçerli olduğu söylenebilir (Burtan Doğan, Kaya ve Narçiçek, 2017: 177). Dünyanın pek çok yerinde faizsiz veya islami bankacılık adıyla faaliyetlerini yürüten bu tür bankaların Türkiye de katılım bankacılığı adını almasının sebepleri arasında, 28 Şubat sürecinde hükümetin post-modern darbe ile devrilmesi ve bu tür bankaların yeşil sermaye gibi vasıflandırılması da önemli bir etken sayılmaktadır. Odabaşı (2015), İslam hukuku kurallarına uygun olarak kurulan ve faaliyetlerini yürüten katılım bankacılığı tabirinin, İslami bankacılık tabirinden daha uygun olduğunu, ancak İslami bankacılık tabirinin kullanılmasında da bir sakınca olmadığını ileri sürmektedir. İslami bankacılığı destekleyen ve faizli çalışan bankacılık sistemine dâhil olmak istemeyen grupların sermayelerinin de bankacılık sistemine kazandırılmasını sağlamak kaynak sorunu çeken ülkemiz için katılım bankacılığı önemli bir adımdır. Kaynakların ekonomiye kazandırılması amacıyla kurulan katılım bankalarının Türkiye de yer bulması, faiz hassasiyeti dolayısıyla atıl kalan fonların sisteme kazandırılması yastık altı tasarrufların üretken olmasını sağlamaktadır. Ayrıca petrol zengini Arap sermayesinin de ülkeye kazandırılması, 24 Ocak kararlarıyla

8 birlikte başlayan liberalizasyon süreci ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsası nın kurulması gibi çeşitli sebepler özel finans kurumlarının ülkemizde ortaya çıkmasına neden olmuştur (Tuncay, 2018: 163). BDDK nın 2014 tarihindeki 6046 sayılı kararıyla Ziraat Katılım Bankası nın, (BDDK, 2014) 2015 tarih ve 6205 sayılı kararıyla da Vakıf Katılım Bankası nın kuruluş izni almasıyla da (BDDK, 2015) Türk katılım bankacılığı sistemine kamu kaynaklı kurumlar da dâhil olmuştur. Böylece 2017 sonunda Türkiye de, 34 mevduat, 13 kalkınma ve yatırım, 5 i de katılım bankası olmak üzere toplam 52 banka aktif görünmektedir (TBB, 2017). Katılım bankacılığı alanına yeni bankaların girmesi bankalar için önemi olan bir hususken, Türkiye de katılım bankacılığı sektöründe son yıllarda gerçekleşen devlet desteğinin ve yaşanan gelişmelerin, bankacılık sektörünün gelişmesinde oldukça etkili bir rolü olduğu görülmektedir (TKBB, 2016: 35). 4. TÜRKİYE DE FAALİYET GÖSTEREN KATILIM BANKALARI Ülkemizde faaliyet gösteren katılım bankalarının kuruluşu tarihçeleri, faaliyet alanları, sermaye dağılımlarına ilişkin özet bilgiler aşağıda yer almaktadır. Albaraka Türk Katılım Bankası; Özel finans kurumları ismi ile faizsiz bankacılık alanında ilk faaliyete geçen kurum Albaraka Türk Katılım Bankasıdır. Şirket 21 Ocak 1985 gün sayılı Merkez Bankası onayına Albaraka Türk Özel Finans Kurumu A.Ş. unvanı ile kurulmuştur. Kurum, tarihinde özel finans kurumlarına ilişkin yapılan yasal düzenleme ile Bankalar Kanunu kapsamına alınmıştır. Özel finans kurumlarına ilişkin ikinci düzenleme ise tarihinde yürürlüğe giren 5411 sayılı Bankacılık Kanunudur. Bu yasanın yürürlüğe girmesi ile bankanın unvanı, günü gerçekleştirilen Olağanüstü Genel Kurul kararıyla Albaraka Türk Katılım Bankası A.Ş. olarak değiştirilmiştir. Banka, katılım bankası olarak faizsiz bankacılık yapmaktadır. Banka, özel cari hesaplar ve katılma hesapları adı altında iki yöntemle fon toplayıp, şirketler ile kişilere finansman desteği, kâr-zarar ortaklığı yatırımı, leasing, mal karşılığı vesaikin finansmanı ve ortak yatırımlar yoluyla fon kullandırmaktadır. Albaraka A.Ş., bankacılık faaliyetlerinin yanı sıra, şubeleri aracılığıyla çok sayıda sigorta şirketinin acenteliğini yapmaktadır. Bunlar arasında, Bereket Sigorta, Anadolu Sigorta, Güneş Sigorta, Allianz Sigorta, Unico Sigorta, Neova Sigorta, Ankara Sigorta, Coface Sigorta, Avivasa Emeklilik Hayat, Generali Sigorta adına sigorta acenteliği, Anadolu Hayat Emeklilik ile Avivasa Emeklilik Hayat ile Katılım Emeklilik ve Hayat adına bireysel emeklilik sigorta acenteliği bulunmaktadır. Ayrıca Bizim Menkul Değerler A.Ş. adına aracı kurum acenteliği, kıymetli madenlerin alım satımı işlemleri, hızlı para transfer işlemlerine aracılık hizmetleri, kredi kartı ve üye işyeri (P.O.S.) hizmetleri de sunmaktadır tarihinden itibaren Banka nın hisselerinin %54,06 sı (31 Aralık 2017: %54,06) Bahreyn de mukim Albaraka Banking Group a aittir. Banka hisselerinin %25,22 si (31 Aralık 2017: %25,16) Borsa İstanbul a kayıtlı olup halka açık hisselerden oluşmaktadır (Albaraka Türk Katılım Bankası A.Ş. Konsolide Bağımsız Denetim Raporu, 2018). 139 Kuveyt Türk Katılım Bankası; Kuveyt Türk Katılım Bankası, tarihinde Merkez Bankasından alınan izinle Kuveyt Türk Evkaf Finans Kurumu A.Ş. adıyla kurulmuştur. Şirket katılım bankacılığı faaliyetine tarihinde başlamıştır Sayılı Bankacılık Yasasına uyum için tarihindeki bankanın normal genel kurul toplantısında sözleşme değişikliği onayı ile bugünkü unvanını almıştır. Banka nın ana faaliyet konusu diğer katılım bankalarında olduğu gibi yurt içinden ve dışından yasaya uygun olarak fon toplamaktır. Fon toplama işlemlerini katılım hesapları, özel cari hesaplar, özel fon havuzları ve sair izin verilen müşterek,

9 iştirak veya münferit halinde hesaplar açmak şeklinde yerine getirmektedir. Katılım hesaplarındaki yatırılan para veya sair kıymetleri çalıştırmak diğer faaliyetleri arasındadır. Ayrıca avans kabul etmek, borç almak ve fon elde etmek, faizsiz bankacılık ilkeleri çerçevesinde ekonomiye fon tahsis etmek, mevzuat kapsamında her türlü finansman faaliyetinde yer almak başlıca faaliyet alanıdır. Bu faaliyetler yanında ticari faaliyet ve hizmetlerle iştigal eden gerçek ve tüzel kişilerin yatırım faaliyetlerini teşvik etmek, bu faaliyetlere iştirak etmek ve müşterek teşebbüs ortaklıkları teşkil etmek ve bütün bu hizmet ve faaliyetleri faizsiz olarak gerçekleştirmek ana amaçlarından bazılarıdır. Bankanın sermaye dağılımı ise şöyledir. Sermayenin %62.24 ü Kuveyt kökenli Kuwait Finance House a, %18.72 si Vakıflar Genel Müdürlüğü ne, %9.00 u diğer bir Kuveyt kökenli The Public Institution For Social Security e, %9.00 u Suudi Arabistan da bulunan Islamic Development Bank a ve geriye kalan %1.04 oranındaki sermaye diğer gerçek ve tüzel kişilere aittir (Kuveyt Türk Katılım Bankası A.Ş. Konsolide Bağımsız Denetim Raporu, 2018). Türkiye Finans Katılım Bankası; 2001 yılı finans krizi sonrası bazı mevduat bankalarının TMSF ye devredilmesi sonucunda finans kesiminde banka birleşmeleri yaşanmıştır. Özel finans kurumlarının faaliyete başladığı 1985 yılından sonra kurulan Family Finans ve Anadolu Finans kuruluşları finans krizini izleyen 2005 yılında birleşme kararı almıştır. Her iki katılım bankasının birleşmesi sonucu Türkiye Finans Katılım Bankası A.Ş. ortaya çıkmıştır. Mevduat bankalarında yabancı sermayenin etkin olması paralelinde Türkiye Finans Katılım Bankası A.Ş. nın %60 lık hissesi 31 Mart 2008 yılında Suudi Arabistan menşeli The National Commercial Bank (NCB) tarafından satın alınmıştır. Faizsiz bankacılığı ana amaç edinen Türkiye Finans Katılım Bankası diğer katılım bankalarının amaçlarında olduğu gibi özel cari hesap ve katılma hesapları şeklinde fon toplayıp, bireysel ve kurumsal finansman, finansal kiralama, kar/zarar ortaklığı yatırımı, mal karşılığı vesaikin finansmanı ve ortak yatırımlar yoluyla fon kullanımını sağlamaktadır. Hesap kayıtlarında katılma hesapları ve özel cari hesaplarını diğer hesaplardan farklı olarak vadelerine göre sınıflandırmaktadır. Normal bankacılık faaliyetlerinin yanında, şubeleri vasıtasıyla sigorta acenteliği yapmaktadır. Bu sigorta şirketlerinden bazıları şunlardır. Unico Sigorta, Eureko Sigorta, Neova Sigorta, Bereket Sigorta, HDI Sigorta, Groupama Sigorta ve Emeklilik, Vakıf Emeklilik, Bereket Emeklilik, Metlife Emeklilik, Garanti Emekliliktir. Şirketin en büyük ortağı The National Commercial Bank (NCB) Suudi Arabistan ın ilk en büyük bankasıdır. Bahreyn ve Lübnan'da sınır ötesi şubesi aracılığı ile bankacılık faaliyetlerinde bulunmaktadır. The National Commercial Bank (NCB)'nin merkezi Cidde'dedir tarihine göre Ana Ortaklık Katılım Bankası nın ödenmiş sermayesi birim pay nominal değeri 1 TL olan 2,600,000,000 adet hisseden oluşmaktadır (Türkiye Finans Katılım Bankası A.Ş. Konsolide Bağımsız Denetim Raporu, 2018). 140 Ziraat Katılım Bankası; Banka tarihli BDDK izniyle Ziraat Katılım Bankası A.Ş. unvanı ile kurulmuştur. Kuruluşta belirlenmiş olan TL sermayenin tamamı hazine tarafından ödenmiştir. Bankanın merkezi İstanbul da olup ilk şubesini aynı şehirde tarihinde açmıştır. Banka, Faizsiz finans ilkeleri çerçevesinde faaliyet gösteren ilk kamu katılım bankası hüviyetindedir. Ana faaliyet alanı, Bankacılık Kanunu ve diğer mevzuat hükümleri saklı kalmak kaydıyla esas sözleşmesinde belirtilmiştir. Banka, faizsiz bankacılık kuralları çerçevesinde fon toplayıp, yine faizsiz bankacılık kuralları çerçevesinde nakdi, gayri nakdi her cins ve surette fon kullandırmaktır. Ayrıca mevzuat çerçevesinde, toplumun faydası düşünülerek katılım bankacılığı ilkelerinden sosyal gayeli faaliyetler gibi her türlü katılım bankacılığı faaliyetlerini yürütmektedir. Katılım bankacılığı ilkelerine uyumlu katılım sigortacılığı

10 ürünlerini, Ziraat Hayat ve Emeklilik A.Ş. ve Ziraat Sigorta A.Ş. acentesi olarak müşterilerine sunmaktadır. Ana ortağı T.C. Ziraat Bankası A.Ş. nin hisselerinin tümü hazineye aitken, Bakanlar Kurulu nun, tarih ve 2017/9756 sayılı kararnamesi ile Türkiye Varlık Fonu na devredilmiştir. Bankanın ödenmiş sermayesini 2016 yılında TL'ye yükseltmiştir. Aralık 2016 tarihi itibarıyla Banka nın kredi bakiyesi milyon TL, katılım fonları milyon TL ve aktif büyüklüğü ise milyon TL dir. Banka hâlihazırda 911 (31 Aralık 2017: 890) personeli ile faaliyet katılım bankacılığı alanında hizmetini sürdürmektedir (Ziraat Katılım Bankası A.Ş. Konsolide Sınırlı Denetim Raporu, 2018). Vakıf Katılım Bankası; Vakıf Katılım Bankası A.Ş. BDDK nın tarih ve 6205 sayılı izniyle kurulmuştur tarihinde ticaret sicilinde tescil işlemi gerçekleştirilmiş ve tüzel kişilik kazanmıştır. Banka BDDK nın tarihli 6729 sayılı kararı ile faaliyet iznini almış ve tarihinde Katılım Bankacılığı faaliyetlerine başlamıştır. Bankanın ödenmiş sermayesi TL dir. Banka nın Genel Müdürlüğü İstanbul dadır. Banka, tarihi itibarıyla 65 şubesi (31 Aralık 2017: 63) ve 849 (31 Aralık 2017: 724) personeli katılım bankacılığında faaliyet göstermektedir. Vakıf Katılım Bankası A.Ş.nin sermaye dağılımı ise şöyledir: TL T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü, 2.262,5 tl si Bayezid Han-ı Sani (II.Bayezid) Vakfı, 2.262,5 tl si Mahmut Han-ı Evvel Bin Mustafa Han (I.Mahmut) Vakfı, 2.262,5 tl si Mahmut Han-ı Sani Bin Abdulhamit Han-Evvel (II.Mahmut) Vakfı ve 2.262,5 tl si Murat Paşa Bin Abdusselam (Murat Paşa) Vakfına ait olup tamamı ödenmiştir. Bankanın asıl amacı faizsiz bankacılık sistemi ile çalışmasıdır. Bankanın temel amacı özel cari hesaplar ve katılma hesapları adı altında fon toplayıp, kurumsal finansman desteği, bireysel finansman desteği, kâr-zarar ortaklığı yatırımı, finansal kiralama, mal karşılığı vesaikin finansmanı ve ortak yatırımlar yoluyla fon kullandırmaktadır. Banka bankacılık faaliyetlerinin yanı sıra, şubeleri aracılığıyla sigorta acenteliği yapmaktadır. Kurum, Güneş Sigorta, Neova Sigorta, HDI Sigorta, Bereket Sigorta, Katılım Emeklilik ve Vakıf Emeklilik sigorta şirketleri ile bu faaliyetlerini yürütmektedir. kıymetli madenlerin alım satımı işlemleri hizmetleri, üye işyeri (P.O.S.) hizmetleri, kredi kartı hizmetleri, PTT A.Ş. ve Vizyon Tahsilat ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. ye para gönderim hizmeti, portföy yatırım hizmetleri, sınırlı saklama hizmetleri, emir iletimine aracılık hizmeti ve işlem aracılığı hizmeti diğer faaliyetleri içerisindedir (Vakıf Katılım Bankası A.Ş. Konsolide Sınırlı Denetim Raporu, 2018). 141 Bu beş katılım bankasının dışında, iki katılım bankası da (İhlas Finans Kurumu ve Halk Katılım Bankası A.Ş.) lisanslarının iptal edilmesiyle, günümüzde katılım bankacılığı işlevini yerine getirememektedir. İhlas Finans Kurumu; 1995 yılında faaliyete başlayan İhlas Finans Kurumu 5 yıl gibi kısa bir sürede aktif büyüklüğü yaklaşık yüz kat artarak 901 milyon TL ye yükselmiştir yılında 755 milyon TL katılım fonu ve kredi hacmine ulaşan İhlas Finans Kasım 2000 ve Şubat 2001 krizlerinde aktif kalitesi bozulmaya ve likidite problemi yaşamaya başlamıştır. Grup firmalarına kullandırılan kredilerin yüksek olması, kredi takip oranlarının artması, katılım fonu sahiplerinin parasını geri almak için İhlas Finans Kurumuna hücum etmesi, yükümlülüklerin varlıkları karşılamaması gibi sebepler, Kurumun faaliyet yetkisinin BDDK tarafından iptal edilmesine yol açmıştır (Dinç, 2015a: ). Halk Katılım Bankası A.Ş.; BDDK 15 Ocak 2015 tarihli ve 6168 sayılı kararı ile şirkete kuruluş izni vermiştir. Katılım bankacılığı faaliyet izni için şirketin kurula yaptığı başvuru tarih ve 6504 sayılı karar ile iptal edilmiştir. İptal gerekçesi olarak Bankacılık Ka-

11 nunu nun 6. Maddesi gösterilmiştir. Bu maddenin gerekçesi ise şirkete Ana ortak Halk Bankası A.Ş. nin farklı bir ortaklık yapısının olduğu ve gelecek dönemde değerlendirilmek üzere bu aşamada faaliyet izni başvurusunun uyun olmadığı tebliğ edilmiştir. 5. TÜRKİYE KATILIM BANKACILIĞI STRATEJİ PLANI Ülkemizde katılım bankacılığının geliştirilmesi amacıyla 2015 yılında Türkiye Katılım Bankacılığı Strateji Belgesi yayınmıştır. Bu belgede gelecek 10 yıla ilişkin stratejik hedefler açıklanmıştır. Strateji belgesinde katılım bankacılığının son 10 yıldaki seyri izlendiğinde bankacılık sektörü içindeki payın %2 den %5,2 ye çıktığı görülmüştür. Söz konusu strateji belgesinde vizyon olarak, 2025 yılında katılım bankalarının tüm bankacılık sektörü içerisinde varlık büyüklüğünün % 10 artırılarak %15 lik paya çıkarılması hedeflenmiştir. Bu kapsamda, sektörel strateji ve koordinasyonun sağlanması, kurumsal algı ve itibarın yönetilerek, ürün ve kaynak çeşitliliğinin geliştirilmesi, danışma kurullarının tesis edilmesi, insan kaynakları niteliğinin arttırılması amacıyla sürekli eğitimin verilmesi ile sertifikasyon işlemleri en önemli stratejik hedefler olarak kabul edilmiştir (Türkiye Katılım Bankacılığı Strateji Belgesi, 2015: 6). Türkiye, ekonomiyi canlandırmak ve uluslararası konjonktürel riskleri azaltmak için hazırlanan düzenlemelerin katkısı ile ülke olarak, dünyanın en fazla büyüyen ekonomilerin biri haline gelmiştir. Katılım bankacılığının varlık büyüklüğü bir önceki yıla göre %21, krediler %26, katılım fonları ise %27 artış göstermiştir yılında GSYH ye bakıldığında özel tüketim harcamalarının büyümeye en çok katkı sağlayan kalem olduğu görülmektedir (TKBB Katılım Bankaları, 2017). 142 Tablo-1: Katılım Bankalarının Bankacılık Sektörü İçindeki Payları Sektör Payı Nisan/Mayıs 2018 Aralık 2017 Değişim Toplanan Fonlar %15 Kullandırılan Fon %15,8 Toplam Aktif %7,3 Öz Kaynaklar %8,8 Net Kâr %38,4 Kaynak: TKBB Katılım-Finans Dergisi, 2018 Yukarıdaki tabloya göre, son beş aylık dönemde katılım bankalarının varlık toplamları %7,3, toplamış oldukları fonları %15, kullandırılan fonları % 15,8, öz kaynakları %8,8 ve net karı %38,4 oranında artış göstermiştir. Hazine sermayesi ile Ziraat ve Vakıf katılımın sektöre girmiş olması, önümüzdeki yıllarda katılım bankacılığının daha etkin olmasına yol açacaktır. 6. TÜRKİYE DE KATILIM BANKACILIĞININ FİNANS SEKTÖRÜNDEKİ YERİ VE EKONOMİYE KATKILARI Katılım bankaları, kâr ve zarara katılma ilkesi çerçevesinde fon toplayarak, ortaklık, finansal kiralama ve ticaret usulü ile topladığı fonları, faizsiz bankacılık ilkelerini dikkate alarak kullandıran bir bankacılık modelidir (Göktaş, 2018: 41). Türkiye de 2005 yılında bankacılık kanunu

12 düzenlemesinde yer alan faizsiz finans kuruluşları, bankacılık sektörünün bir parçası haline gelmiş ve bu bankaların da gelişiminde rol oynamıştır. Devlet bankalarının bankacılık sektörüne giriş yapmaları ve katılım bankacılığındaki bilanço rakamları, şube-personel sayıları, topladıkları ve kullandırdıkları fon rakamlarındaki gelişmeler, bankacılık sektöründe gerçekleşen büyüme ve gelişimin en önemli göstergesidir. Katılım Bankalarının ekonomik alana değişik yönlerden katkı sağladığı görülmektedir. Finans kesimi özel finans modeli ile iştirak ve kâr ve zarar payı gibi risk paylaşımıyla yüz yüze gelmiş ve bir yandan fonlar ile desteklenen kesimin KOBİ niteliğinde firmalar olması ve ekonomiyi sürükleyen olumlu bir çeşitlilik arz eden kurumlar olması, diğer yandan ekonominin daha dinamik bir boyut kazanması, yatırımların hem marjinal getirisi, hem de diğer sektörleri beslemesiyle istihdam ve gelir etkisi de daha yüksek olmuştur. Bankacılık sistemine girmeyen kaynakların sisteme aktarılması ile mevduat sahiplerine gelir sağlanması (atıl kaynakların değerlendirilmesi), gelir dağılımını düzenleyici etkileri, reel sektöre kaynak aktararak ekonominin büyümesine olan katkıları, kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin kayıt altına alınması katılım bankacılığının ekonomi içerisinde önemini ortaya çıkarmıştır. Kamu maliyesine, Kurumlar Vergisi, Katma Değer Vergisi, KKDF ve BSMV ödeyerek yaptığı bu katkılar, reel sektörün doğrudan fonlanması sebebi ile istihdam artışı ile sosyo-kültürel faaliyetleri katkıları ayrıca sayılabilir(ece, 2011: 4). Tasarruf sahiplerinin faiz endişesi taşımaları sebebi ile sahip oldukları fonların ekonomiye kazandırılması amacıyla İslam ülkeleri başta olmak üzere birçok ülkede faizsiz bankacılık faaliyetleri yapan işletmelerin kurulmasına yönelik girişimler hız kazanmıştır (Aras ve Öztürk, 2011: 168). Günümüzde mevduat bankaları, kalkınmayı hızlandıracak uzun vadeli yatırım kredileri yerine, kısa süreli kredilere ağırlık vermekte, bunun sonucunda da gelişme trendinde olan ülkeler kalkınma hedeflerine ulaşmakta büyük güçlükle karşılaşmaktadır. Faizsiz sistemle çalışan katılım bankalarının ise yatırım projelerine plasman sağlayarak gelişme trendinde olan ülkelerdeki bu açığı kapatabileceği düşünülmektedir (Bulut ve Er, 2012: 28). 143 Yıllar Sektör Tablo-2: Katılım Bankacılığının Bankacılık Sektörü İçindeki Yeri Varlık Toplamı Mevduat Toplamı Krediler Toplamı Katılım Bankaları (Milyar TL) % Sektör Katılım Bankaları (Milyar TL) % Sektör Katılım Bankaları (Milyar TL) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,2 %

13 , , , , , ,9 Kaynak: TKBB Katılım Bankaları Yıllık Faaliyet Raporlarından derlenmiştir. Tablo-2 de görüldüğü gibi, katılım bankalarının hem varlık toplamları, hem mevduat toplamları hem de krediler toplamı açısından bankacılık sektörü içindeki yeri %4 ila %6 arasında değişmektedir. Yastık altındaki fonların sisteme sokulması, faiz dolayısıyla kredi kullanmayan kuruluşların katılım bankaları aracılığı ile yatırımlarını finanse ettikleri düşünülmektedir yılı sonrasına bakıldığında, bankacılık sektörü yaklaşık 17 kat büyürken, katılım bankaları yaklaşık 63 kat büyüyerek bankacılık sektöründeki payını hızlıca arttırmıştır. Katılım bankalarındaki hızlı artış neticesinde, sermaye ve hazine piyasası ürünlerinin önemi de yükselmiştir. Bu ürünler içinde, banka aktifinde oluşan kaynakların etkili bir şekilde yönetilebilmesi, müşterilerin bu tarz ürünlerle faizsiz finans alanına çekilebilmesi için geliştirilen ve yeni pazarların oluşması için katkı sunan kira sertifikası (Sukuk) ürünü sektörde elzem bir finansal araç olmuştur. Katılım finans prensiplerine uygunluk ve teknik açıdan konvansiyonel bankalarla karşılaştırma yapıldığında, katılım bankalarının nakitlerini değerlendirdikleri yada müşterilerine sundukları para piyasası işlemleri için kullandığı ürünler ile döviz ve kıymetli madenler piyasası ürünleri faizsiz finans kuruluşlarının finansal piyasalara eskiye oranla daha fazla entegre olduğu gözlemlenmektedir (Dede, 2018:56-57). Günümüz itibari ile katılım bankacılığı sektöründe ikisi kamu kuruluşu, üçü de özel kuruluşlar olarak faaliyet gösteren beş farklı banka hizmet vermektedir. Türkiye de ilk defa 1984 yılında Albaraka Türk Finans Kuruluşu, faizsiz finansman işlemleri uygulamak için kurulmuştur. Özel Finans Kuruluşları adı ile başlangıcı yapılan faizsiz bankacılık işlemlerinin geçen süre içerisinde önce bankacılık sektörü içerisine dâhil edilip, daha sonra da Katılım Bankası adını alması ile dönüşüm sürecinde sona gelinmiştir. Bugün katılım bankacılığı sektörüne ilişkin beş bankanın (Albaraka Türk, Kuveyt Türk, Türkiye Finans, Ziraat Katılım, Vakıf Katılım) oluşturduğu toplam değerler incelendiğinde; Kasım 2017 yılı verilerine göre toplam aktifleri milyon tl, öz varlık toplamları milyon tl ve net kârları ise milyon tl olduğu görülmektedir. Ayrıca katılım bankalarının topladıkları fon rakamları da Aralık 2017 sonuna göre toplam milyon tl seviyelerine ulaşmış ve milyon tl fon kullandırılmıştır. Personel sayıları ise %3 artış göstererek personel ve %6 artışla şube sayısı ile faaliyetlerine devam etmektedirler (TKBB Katılım Finans Dergisi, 2018: 16-17). Katılım bankaları, 2002 den bu yana sektörün iki katı büyüme göstermiştir. Türkiye ekonomisi yılları arasında ortalama %7,1 büyümüş olup, 2016 yılında ise %2,9 luk bir büyüme oranına ulaşmıştır (Erdoğan, 2018: 32). Bu arada şube ve personel sayısını arttıran katılım bankaları, 2017 yılında geçen yıla göre %36 kâr etmiştir yılı kasım ayına kadar olan verilere göre toplanan fonlar %26 artışla 107,3 milyar olmuştur. Kullandırılan fonlar %26 artışla 109 milyara, aktif toplam ise %21 artışla 160 milyara ulaşmıştır. Tahminen 2017 yılı kârı ise lira civarındadır. İstatistiklerden anlaşılacağı üzere katılım bankaları, 2017 yılını iyi bir performansla geçirmiştir yılında ise katılım bankacılığı sektörünün iyi bir yıl olması ve katılım bankalarından %20-25 civarında büyüme beklenmektedir (Akyüz, 2018: 33) yılı itibariyle Türk bankacılık sistemi içerisinde katılım bankalarının aldığı pay toplanan fonda 144

14 %2,6, kullandırılan kredilerde %4,6, öz varlıkta %3,7, net kârda ise %2,6 gibi küçük bir paya sahiptir (Atar, 2017: 1053). Katılım bankalarının Türkiye de bankacılık sektöründeki önemini yansıtan temel göstergelerden biri de finansal sistem içindeki oransal payıdır. Günümüzde finansal sektör içindeki payı giderek artan katılım bankaları, finansal hizmetlerin her alanında dikkat çekici bir büyüme performansı görülmektedir yılı sonu itibari ile toplam aktifler açısından 2016 yılına göre payı %21 e, toplam özvarlıkları içindeki payı %17 ye, net kar payı da %36 ya ulaşmıştır. Bu veriler katılım bankalarının hızlı bir büyüme gerçekleştirdiklerinin bir göstergesidir (TKBB Katılım Finans Dergisi, 2018: 16-17). Aktif büyüklüğü bir önceki seneye göre %19,3 oranında artış gösteren Türkiye Bankacılık sektörü milyar TL ye ulaşmış, krediler %21, mevduat %17 artmış, toplam kâr ise %31 yükselmiştir yılsonu itibarıyla bakıldığında katılım bankalarının başarılı bir performans kaydettikleri görülmektedir. Bu bankaların ortalama büyümesi %20,5 mertebesinde gerçekleşmiş, bu oran %18,8 olarak belirlenen Türkiye bankacılık sektör ortalamasının üzerine çıkmıştır de toplanan fonlarda %26 ve kullandırılan fonlarda %25,7 büyüme sağlanmıştır. Kaydedilen büyüme oranları, 2017 için TÜİK tarafından açıklanan enflasyon değerinin kayda değer şekilde üzerinde olup, bankacılık sektörünün reel anlamda büyüdüğünü de göstermektedir. Katılım bankaları, özkaynaklarını %18,7 net kârlarını da %43,1 oranında arttırmışlardır. Diğer yandan katılım bankaları sermaye yeterliliği standart rasyosunun 2017 yılında %17 olarak gerçekleştiği ve bu oranın hem sektör hem de mevduat bankaları açısından ortalamanın üzerinde seyrettiği aşikardır yılsonu itibarıyla Türkiye de faaliyet gösteren 5 katılım bankasının toplam şube sayısı ye ulaşmış ve bankacılık sektörü şube ağının yaklaşık %8,9 unu oluşturmuştur. Aynı dönem itibarıyla, katılım bankalarının toplam çalışan sayısı bir önceki yıla göre %3,9 artışla kişi olmuştur (TKBB Katılım Bankaları, 2017) TÜRK KATILIM BANKALARININ EKONOMİYE GETİRDİĞİ YENİLİKLER Katılım bankaları kaynak israfını önleme, finansman maliyetlerini düşürme, ekonomik krizlerin etkilerini hafifletme, ekonominin kayıt altına alınması, reel sektörün finansmanı, istihdamın artırılması, rekabetin geliştirilmesi anlamında Türk ekonomisine yenilikler getirmiştir. Bunları şöylece açıklamak yerinde olacaktır. Kaynak İsrafını Önlemek; Yasal mevzuatta geçen yöntemlere öncelik ve önem veren katılım bankaları sanayi ve ticaret sektörüne nakit kredileri plase etmek yerine, öngörülen yöntemlerle finansman desteği sağlanmaktadır. Finansman yöntemleri aracılığıyla katılım bankaları yalnızca üretime ve katma değer oluşturan üretken sınai, ticari ve sabit sermaye yatırımları şeklinde reel ekonomiye fonlarını kullandırmaktadır. Bu fonların spekülatif işlemler yerine üretim ve ticaret alanlarında kullandırılması, fonların geri dönmeme riskini azaltmaktadır. Geleneksel bankacılıkta tahsil edilemeyen alacaklar diğer bir deyişle sorunlu krediler ile karşılaşma oranının düşük olması, katılım bankalarının kullandırdığı fonlarda kaynak israfının söz konusu olmamasını ortaya çıkarmaktadır (Aras ve Öztürk, 2011: 172). Finansman Maliyetlerinin Düşürülmesi; Faize dayalı bankacılık faaliyetlerini yürüten kurumlardan uzak duran Katılım Bankaları, fon sahiplerinin ellerindeki atıl fonların bir kısmını reel ekonomiye kazandırmıştır. Faizsiz bankalar, toplamış oldukları fonlar karşılığında sabit faiz getirisi üstlenmedikleri için, sahip oldukları birikimleri çok farklı yöntemlerle piyasaya sunma imkânına sahiptirler. Geleneksel bankalarda elde edilecek kar, plase edilen kredilerden elde

15 edilen faiz ile mevduata ödenen faize bağlıdır. Katılım bankalarında ise fonlama maliyeti, büyük ölçüde kullandırılan fonlardan elde edilecek kazanca bağlıdır. Katılım bankalarının maliyet yapısının etkileyen önemli unsurlardan birisi fon sahipleri ile banka arasındaki kar paylaşım oranıdır. İlk kurulduğu yıllarda katılım bankaları topladıkları fonların işletilmesinden elde edilen kazançları müşterileri ile genel ve sabit bir oran üzerinden (kazancın %20 si bankaya, %80 i ise fon sahibine olacak şekilde) paylaşırken, günümüzde fon tutarına, para cinsine ve vadeye göre farklılaştırılmış paylaşım oranları uygulanmaktadır (Tunç, 2016: ). Ekonomik Krizlerin Olumsuz Etkilerini Hafifletme; Türk ekonomisinin ve özellikle finans sektörünün maruz kaldığı 4 büyük krizden yani 1990 körfez krizi, 1994 finansal kriz ve Güney Doğu Asya krizi ve 2001 finansal krizinden, katılım bankaları en az hasarla çıkmışlardır. Bu ise, katılım bankalarının oluşturduğu başarı ve performansın en büyük kanıtıdır. Bu krizlerin ekonomiye ve finans sektörüne yapmış olduğu tahribata bakıldığında, katılım bankalarının hem model olarak hem de uygulamada göstermiş olduğu başarı daha iyi anlaşılmış olur. Çünkü katılım bankaları meydana gelen bu krizlerden; kamu kaynaklarından hiç bir esnada faydalanmadan öyle ki bu desteklere gereksinim bile duymadan çıkmayı başarabilmişlerdir (Arslan, 2017: 13). Katılım Bankaları, Türk mali sisteminde çeşitliliği ve derinliği artırmıştır. Çalışma prensipleri gereğince fon kullanımlarında reel ekonomi faaliyetlerini destekleyen bu bankalar, faizsiz enstrümanlar ile faaliyette bulundukları için, mali kriz süreçlerinde kur ve faiz risklerini üstlenmemekte, yalnızca piyasa ve kredi riski ile karşılaşmaktadırlar. Kredi miktarının kredi kullanan işletmeden ziyade mal tedarik eden satıcılara ödenmesi, kredinin veriliş amacı dışında spekülatif ve verimsiz alanlarda kullanılmasını önlemektedir (Sırım, 2013: 197). 146 Ekonominin Kayıt Altına Alınması; Geleneksel bankalardan farklı olarak, katılım bankalarında kullandırılan fonlarda mutlaka bir yatırım veya mal ya da hizmetin satın alınması veya kiraya verilme şartı aranmaktadır. Mevzuat gereği de, bu kuruluşlar, alım satıma konu olan mal ya da hizmete ait faturanın bir örneğini müşteri dosyalarında bulundurmak zorundadırlar. Dolayısıyla katılım bankaları tarafından finansmanı sağlanan işlemlerin muhasebe kayıtlarına geçmesi gerekmektedir. Bu yönüyle de katılım bankaları, özellikle kayıt dışı ile mücadelede devlete büyük bir fayda sağlamaktadır (Tunç, 2016: 238). Reel Sektörün Finansmanı; Bir ekonomide faiz oranlarını düşüren her türlü girişim, fonksiyonel anlamda ekonomiye olumlu yönde katkılar sağlar. Katılım bankaları esnek fon toplama yöntemleri ve ticarete dayalı finansman biçimleriyle de cari faiz oranlarını düşüren bir etki oluşturmaktadır. Bunun sonucunda, ekonomide yatırımların artması ve ekonomik büyümenin gerçekleşmesi ile birlikte milli gelir seviyesi de yükselmektedir (Polat, 2015: 13). Ekonomide kriz süreçlerinde ve durgunluk dönemlerinde bile katılım bankaları reel sektörü finansman desteği sağlamaya devam etmiş, geleneksel bankaların yaptığı gibi, verilen kredileri geri çağırma yollarına gitmemişlerdir. Ayrıca, toplanan fonların, proje bazında kullandırılması ve reel karşılığı olmayan projelerin desteklenmemesi, kaynakların etkili ve verimli kullanımını sağlamıştır. Bu bankalar çalışma prensipleri gereği, TCMB de bloke edilmesi zorunlu olan fonlar ile disponibilite dışında kalan fonlarla reel ekonomiyi finanse etmektedirler (Sırım, 2013: 197). İstihdamın Arttırılması; Katılım bankalarının en başta gelen amaçlarından birisi de İslami kurallar çerçevesinde ekonomiyi geliştirmektir. İslam dininin koymuş olduğu faiz yasağından dolayı, geleneksel bankalara mesafeli olan, İslami hassasiyetleri yüksek olan kişi ve kuruluşların tasarruflarının ekonomiye kazandırılmasında katılım bankalarının payı büyüktür. Bu sayede atıl kalan fonlar ekonomiye kazandırılarak, ekonomi büyümüş, üretimde artış sağlanarak istihdamın