KİŞİLİK BOZUKLUKLARI. HAZIRLAYAN: Yazar Leyla demir BSN, RN

Transkript

1 KİŞİLİK BOZUKLUKLARI HAZIRLAYAN: Yazar Leyla demir BSN, RN

2 KİŞİLİK BOZUKLUKLARI VE HEMŞİRE YAKLAŞIMI KİŞİLİK: Bireyin dış çevresine uyumunu sağlayan, diğer bireylerden ayırt edici, kendine özgü davranış ve düşünce biçimidir. Kişilik geniş anlamıyla: Bir bireyi diğerlerinden ayıran duyuş, tutum ve davranış örüntüleri ile tüm ilgilerin, tutumların, yeteneklerin, konuşma tarzının, dış görünüşün ve çevresine uyum biçiminin özelliklerini içeren bir terimdir.

3 Kişiliğin oluşumunda kalıtım, yapısal (fiziksel) etkenler, aile, eğitim, sosyal çevre vb. etkili olmaktadır. Freud un psikanaliz yaklaşımına göre kişilik, id, ego ve süperego arasındaki etkileşime göre gelişir. İd doyurulması gereken temel gereksinimlerin karşılanması için egoya baskı yapar. Süperego ise bilinçaltına itilen destek ve arzuların bilince çıkmasını denetler. İd ve süperegoyu dengeleyen ego, bu dengeyi sağlarken kişilik yapısına göre davranır. Freud a göre, cinsel içerik taşıyan biyolojik kökenli dürtüler kişilik oluşumunda belirleyici rol oynar.

4 Kişilik gelişimi: Her birey kişi olarak diğerlerinden farklı özelliklere sahiptir ve bu onun diğer insanlardan farklılıklarını oluşturur. Her birey, hayat görüşü olarak diğerlerinden ayrılabilir. Güdüler, çeşitlilik ve şiddet bakımından farklılıklar gösterebilir. Bireyler birbirlerinden farklı amaçlara sahip olabildikleri gibi, aynı amaçlara sahip olan kişiler de, kendilerini amaçlara ulaştıracak yolların seçiminde farklı şekillerde hareket edebilirler. Çünkü her insanda kişiliğin gereği olan hırslar, arzular ve ihtiyaçların şiddetleri farklıdır. Doğuştan fizyo-biyolojik olarak farklı karakterlere sahip olunmasının yanında insanlar, her gün yaşadığı olaylar, karşılaştığı insanlar nedeniyle daha da farklılaşmaya yüz tutarak kişiliğini geliştirebilir. Kişiliğin oluşumunda ve kişilik tiplerinde değişik görüşler ve değişik sınıflamalar vardır. Bazı kuramcılar, bireyin beden yapısı ve beden kimyası ile kişiliği arasında ilişki kurarlar. Bu gibi beden yapısının kişiliği biçimlendiren temel etken olduğunu savunan yaklaşımlara tip kuramları denir.

5 KİŞİLİK TİPLERİ Krestschmer insanları, üç temel beden yapısına ayırır ve bu yapılara göre farklı kişilik tipleri olduğunu ileri sürer. Buna göre: 1- Piknik Tip: Kısa boylu, kısa kol ve bacaklı şişmanca kişiler piknik tip tir. Bu tipler manikdepresif psikoza, duygusal dalgalanmalara yatkındır. 2- Atletik Tip: Geniş omuzlu, dar kalçalı olan kişiler atletik tip tir. Bu tipler akıl hastalıklarına daha az yatkındır. 3- Astenik Tip: ince, uzun gövdeli, uzun kol ve bacaklı, zayıfça kişiler astenik tip tir. Bu tipler şizofreniye yatkındır.

6 BEDEN YAPISI TİPLEMESİ Sheldon da aynı biçimde şu üç beden yapısı tiplemesi yapar: 1. Endomorf: Bu tiplerin beden yapısı yuvarlak ve yumuşaktır. Bu tipler rahat, zevki, yemek yemeyi ve toplumsal ilişkileri severler. 2. Mezomorf: Bu tiplerin kas ve kemik yapıları gelişmiştir, güçlü ve adalelidirler. Bu tipler, hareketli, enerjik, atılgan ve saldırgandırlar. 3. Ektomorf: Ektomorf tipler, ince, uzun ve narin yapılıdırlar. Bu tipler de içe dönük, duygusal ve entelektüeldirler.

7 Freud'a göre kişilik tipleri: İd, ego ve süperegonun bireyin kişiliğindeki farklı yansımaları psikoanalitik kuramın temelidir. Freud'a göre bu üçlüden herhangi birisi daha etkin olduğunda aşağıdaki üç kişilik tipi ortaya çıkar: 1. Erotik tip: Freud un tanımıyla sevgi kaybetme korkusuyla yaşar ve özellikle kendisinden sevgiyi sakınanlara bağımlı olarak yaşar. Başkaları ile olmayı ve kalabalığı sever, kendisini ve başkalarını, popüler, doğru olanı yapmak, toplumsal baskı gibi değerlerle ölçer. Abartmayı sever. 2. Obsesif tip: Vicdanıyla mücadele eder. Eleştirir, şüphecidir, kolay kolay etkilenmez. Obsesif ve rasyonel olmakla övünür. Basit olayları karmaşık bir biçimde yorumlar. 3. Narsist tip ise; kendini yaşatma ve devam ettirme savaşındadır. Kusuru başkalarına atar, başkalarıyla ilişkilerinde kendini beğenir ve kendisiyle ilgili endişelerinin farkında değildir. Kendisinden memnundur.

8 Enegram'ın Dokuz Kişilik Tipi: Enegram'ın Dokuz Kişilik Tipi (Kişilik tiplerine çok kaynaklı ve modern yaklaşımlar): Enegram: Yunanca dokuz demek olan enne ve kişilik anlamına gelen agram kelimelerinin birleşmesiyle ortaya çıkan Enneagram 9 kişilik tipi manasında kullanılmaktadır. Dokuz farklı temel kişilikten herhangi birisinin, diğerine üstünlüğü yoktur. Her kişiliğin kendisine göre güçlü yönleri ve zayıf yönleri vardır. Kişiliklerin kendi içerisinde sağlıklı, ortalama ve sağlıksız seviyeleri vardır. Dokuz farklı temel kişilik özellik, potansiyel olarak her insanda vardır; fakat herkeste baskın olan potansiyel farklıdır. Her bir kişilik hayatta ayrı bir zenginliği ifade eder. 9 farklı kişilikten bir tanesi, bireyin kişiliğini yansıtan temel kişilik motifidir. Temel kişilik motifi, tüm kişiliğe rengini veren motiftir. İnsanlar seviyelerine, aldıkları eğitime, yaşadıklarına göre farklı kişilik özelliklerini kazanabilirler ve kendi yaşamlarında farklı bir kişiliği modelleyebilirler. Kişi farklı kişiliklerin bakış açılarını da kazanarak yaşamında zenginlik oluşturabilir. Ancak temel kişilik motifi değişmez. Dokuz farklı kişilik motifi hem bir insana ait, hem de farklı kişiliklere ait motifleri anlatan bir sistemdir.

9 Enegram'ın Dokuz Kişilik Tipi: Bu sisteme göre kişilik özellikleri: 1. Mükemmeliyetçi: Reformcu, prensipli, düzenli, ideal, kuralcı, ihtiyatlı, detaycı, eleştirici, gerilimli, objektif ve hep haklı.

10 Enegram'ın Dokuz Kişilik Tipi: 2. Yardımsever: Sevecen, cömert, ilgili, sevgili, hizmetli, empatik, sempatik, yönlendirici, sahiplenici ve manipulatif.

11 Enegram'ın Dokuz Kişilik Tipi: 3. Başarı Odaklı: Motive eden, yeniliklere uyumlu, tutkulu, gelişimci, üretici, hızlı, işkolik, rekabetçi, hırslı, imaj düşkünü ve saldırgan.

12 Enegram'ın Dokuz Kişilik Tipi: 4. Özgün: Bireyci, yaratıcı, farklı, sanat, estetik ve tasarım sezgileri güçlü, duygulu, melankoli, kendisiyle meşgul ve depressif.

13 Enegram'ın Dokuz Kişilik Tipi: 5. Araştırmacı: Algılayıcı, orijinal, uzman, bilgili, gözlemci, kavrayıcı, meraklı, yalnız, arşivleyici, nesnel, mesafeli ve çılgın.

14 Enegram'ın Dokuz Kişilik Tipi: 6. Sadık Sorgulayıcı: İlgili, görev bilincine sahip, tedbirli, güven, bağlılık, sistemcilik, endişeli, gizemli, savunucu ve paranoyak.

15 Enegram'ın Dokuz Kişilik Tipi: 7. Kaşif: Coşkulu, hevesli, başarılı, iyimser, ilham, vizyon, değişim, sıradışılık, yenilik, maceracı, doyumsuz, radikal ve manik.

16 Enegram'ın Dokuz Kişilik Tipi: 8. İddialı: Lider, kendine güvenen, dominant, adalet, güç, mert, koruma, cesaret, aksiyon, müdahaleci, kararlı ve kavgacı.

17 Enegram'ın Dokuz Kişilik Tipi: 9. Barışçıl: Sakinleştirici, uyumlu, huzur, doğallık, diyalog, sabırlı, inat, iknacı, ağırbaşlı, kararsız, pasif ve ihmalkar.

18 DİSSOSYAL KİŞİLİK: DSM IV e göre kişilik bozukluğu; kişinin içinde yaşadığı toplumda önemli ölçüde sapmalar gösteren sürekli bir davranış biçimidir. Bu davranışlar yaygındır ve toplum düzenini bozucu nitelikte olup çok sayıda kişiye zarar verdiği halde, birey bir suçluluk ve pişmanlık hissi duymaz. Kişilik bozukluğu olan birey; Topluma uygun davranışlarda bulunmaz ve topluma uyum sağlayamaz. Bazen de toplum tarafından dışlanır. Sosyal zorunlulukları göz ardı eder ve diğer kişilerin duygularına karşı katı bir ilgisizlik vardır. Davranış ile geçerli olan sosyal normlar arasında büyük bir uçurum vardır. Davranışları, cezalandırma ile de kolaylıkla değiştirilemez. Diğerlerini suçlama veya kişiyi toplumla çatışma içine sokan davranışları için, makul açıklamalar getirme eğilimi vardır. Dissosyal kişilik aynı zamanda disosyal, amoral, antisosyal, asosyal, psikopatik veya sosyopatik kişilik olarak ta tanımlanır. Bazı küçük topluluklarda gelişmiş olan gelenek ve görenekler, büyük toplumun gelenek ve görenekleriyle çatışır. Küçük toplumlarda normal sayılan ve itibar gören bir davranış normalde antisosyal nitelikte olabilir. Yankesicilik veya çalmayı meslek edinmiş çevrelerde itibar gören kimse normalde psikopat veya antisosyal kabul edilir. Yine kan davası devam eden alt kültürlerde adam öldürmek onurlu iken, bu çevrede bu durumdan kaçınmak korkak, onursuz ve amoral sayılır.

19 ANTİSOSYAL KİŞİLİK: Bu kişiler; toplumun gelenek, görenek ve yasalarına uymayan davranışların görüldüğü veya bunlara karşı suç işleyen insanlardır. Bu kişiler bencil, sorumsuz ve zevk ilkesine göre hareket eden ve isteklerini hemen orada elde etmek isteyen kişilerdir. Çoğunlukla çocukluklarında ezilmiş, çok baskı görmüş veya sevgi görmemiş, ego ve süperegoları gelişmemiştir. Özellikle cinsel veya saldırganca suçlar ve cinayetler işleyen ve asosyal-şizoid olanlarına sosyopat denir. Heyecan ve duygu yönünden tutarsızdırlar, empati yapamazlar, sağlıklı ilişkiler sürdüremezler, irritabildirler ve her an patlayacak bomba gibidirler. Rasyonalizasyon, yansıtma ve acting out (çocuksu davranış) gibi ego savunma mekanizmalarını kullanırlar. Öte yandan, antisosyallerin zeki ve yetenekli olanları bunları gizleyebilir, hatta çok etkileyici ve düzgün insanlarmış gibi izlenim bırakabilirler. Çok yetenekli ve zeki olup bir meslekte ustalaşsalar bile sık sık işlerini bırakma eğilimindedirler. Bu kişiler bozuk davranışlarını inatla yinelerler. Yaptıklarından pişmanlık ve suçluluk duymazlar. Suçlarını önemsiz göstererek davranışlarını haklı çıkarırlar. Örn. Evi soyan birisinin Zenginlerden almak kötü bir şey değildir demesi gibi. Bu kişilerde suçun cezalandırılmaması bunaltı ve huzursuzluk yaratır. Yakalandıklarında suçluluk duygusundan kurtulur ve rahatlarlar, bu nedenle kayıtsızlık gösterirler. Antisosyal kişilik özelliği gösterenler kompulsif bir şekilde para harcar, kumar oynar, yangın çıkarır, cinsel veya cinai suçlar işlerler. Her şeye rağmen bu eylemleri yapmadan duramazlar ve yapınca rahatlarlar. Daha sonra bu davranışlarından dolayı suçluluk ve anksiyete yaşarlar, yakalanınca rahatlarlar. Bu durum böyle sürüp gider.

20 DSM IV, e göre kişilik bozuklukları: DSM IV, Kişilik Bozukluklarını DSM III R den farklı bir şekilde ele almıştır. DSM IV on bir tane Kişilik Bozukluğu tanımlamıştır. Kişilik Bozuklukları Sınıflandırması: 1- Paranoid Kişilik Bozukluğu, 2- Şizoid Kişilik Bozukluğu, 3- Şizotipal Kişilik Bozukluğu, 4- Antisosyal Kişilik Bozukluğu, 5- Borderline (Sınır) Kişilik Bozukluğu, 6- Histrionik Kişilik Bozukluğu, 7- Narsistik Kişilik Bozukluğu, 8- Çekingen Kişilik Bozukluğu, 9- Bağımlı Kişilik Bozukluğu, 10- Obsesif-Kompulsif Kişilik Bozukluğu, 11-Başka Türlü Adlandırılamayan (Sınıflanamayan) Kişilik Bozukluğu.

21 PARANOĠD KĠġĠLĠK BOZUKLUĞU AĢırı Ģüpheci, sürekli kötülük edilme beklentisi içerisinde olan, alıngan ve genellikle korkak, bazen de tam aksine ufacık Ģey için öfke tepkisi ile saldırganlaģabilen, herkesin kendileriyle uğraģtığını düģünen, güvensiz, sürekli kin besleyen, karısını veya kocasını gereksiz yere kıskanan kiģilerdir.

22 ġġzoġd KĠġĠLĠK BOZUKLUĞU Utangaç ve içe dönük, çok az arkadaģı olan, duygulanımları künt, duygusal dıģavurumları zayıf, tekdüze, soğuk, övgü ve eleģtirilere ilgisiz kiģilerdir.

23 ŞİZOTİPAL KĠġĠLĠK BOZUKLUĞU Bilişsel veya idrakle ilgili çarpıklıkların ve alışılagelmişin dışında davranışların (batıl inanç ve altıncı hisse inanma, enteresan dış görünüş ve fikirler, şüphecilik, güvensizlik ve sosyal gerginlik) yanı sıra, ilişkilerde birden bire rahatsızlık duyma ve yakın ilişkilere girebilme becerisinde azalmayla kendini gösteren toplumsal ve kişilerarası yetersizliklerin olduğu bir kişiliktir.

24 ANTİSOSYAL KĠġĠLĠK BOZUKLUĞU Bu kişiler toplumun gelenek, görenek ve yasalarına uymayan davranışların görüldüğü veya bunlara karşı suç işleyen, yalancılık, hırsızlık gibi kanunsuz davranışlar sergileyen, agresif ve sorumsuz insanlardır.

25 BORDERLİNE (SINIR) KĠġĠLĠK BOZUKLUĞU Kişilerarası ilişkilerde, kendilik idrakinde ve duygulanımda tutarsızlık, zararı düşünmeden davranış, kuralları sevmeme, inanmış görünme ve yoğun ilişki, ruhsal dengenin kolay alt üst olması, kolay sinirlenme, öfkeyi kolay kontrol edememe, depresyon, posttravmatik semptomlar, fırtınalı ve kaotik ilişkiler, kimlik karmaşası, kim ve nasıl bir insan olduğunu algılamada tutarsızlık, kendini sürekli olarak boşlukta hissetme, kendi problemlerinde başkalarını suçlama, sinirli ve kavgacı, tekrarlayıcı şekilde intihar girişiminde bulunma, bu konuyla ilgili olarak göz korkutma ve kendine zarar verme davranışlarının görüldüğü kişiliktir.

26 HİSTRİONİK KĠġĠLĠK BOZUKLUĞU Aşırı duygusallık ve ilgilenilme arayışı gösteren, ilgi odağı olmaktan ve insanları her yönden etkilemekten hoşlanan, baştan çıkarıcı ve yapmacık davranışlar sergileyen, kolay etkilenen, çıkarcı, ayrıntıya girmeden konuşan ve duygularını aşırı abartan kişiliktir.

27 NARSİSTİK KĠġĠLĠK BOZUKLUĞU Üstünlük duygusu içinde (hayallerde veya davranışlarda kendini çok önemli ve özel hissetme), beğenilme gereksinmesi ve empati yapamamayla karakterize, özel veya toplumsal açıdan üstün kişilerin kendisini anlayabileceğine veya sadece onlarla arkadaşlık etmesi gerektiğine inanma, kendini haklı bulma, çıkarcı, kendini beğenme, başkalarını kıskanıp, onların kendisini kıskandığını söyleme vb. davranışların bulunduğu kişiliktir.

28 ÇEKİNGEN (AVOİDANT) KĠġĠLĠK BOZUKLUĞU Toplumsal ketlenmenin, yetersizlik duyguların ve olumsuz değerlendirilmeye aşırı duyarlılığın olduğu, aşırı ürkek ve korkak, kendine güvensizlik, alıngan, küçük düşme, eleştirilme ve dışlanma korkusu, kişilerarası ilişkilerde ve sosyal faaliyetlerde yetersizlik gibi özelliklerin görüldüğü kişiliktir.

29 BAĞIMLI (DEPENDENT) KĠġĠLĠK BOZUKLUĞU Uysal bir yapıda olma, insanların kendisiyle ilgilenme ihtiyacını çok fazla hissetme, ayrılma korkusuyla insanların üstüne fazlaca düşme, öğüt, karar ve sorumluluk almada başkalarına bağımlı, güven eksikliği nedeniyle başarısızlık, fikrini açıklayamama, destek görmek amacıyla her şeyi yapma, yalnız kaldığında çaresizlik ve kaygı duyma, derhal başka bir ilişki arayışına girme gibi özelliklerin görüldüğü kişiliktir.

30 OBSESİF- KOMPULSİF KĠġĠLĠK BOZUKLUĞU Kendisinın, başkasının ve herşeyin mükemmel olmasını istemek, ayrıntıcılık, kişiler arası ilişkileri kontrol etmede aşırı kafa yorma, kendini işe veya üretkenliğe adama, ahlak ve topluk kurallarına aşırı bağlılık, eskimişleri atmama, cimrilik halinde para biriktirme, soğuk etki yaratan, monoton sesle konuşma, katı ve inatçı olma özelliklerinin bulunduğu kişiliktir.

31 TEŞEKKÜRLER