YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI

Transkript

1

2 T.C. GIDA, TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI Tarımsa Araştırmaar ve Poitikaar Gene Müdürüğü YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI EDİTÖRLER Dr. Dürdane MART Dr. Metem TÜRKERİ Dr. Hia YILMAZ Dr. C. Ayin OLUK ADANA

3 DOĞU AKDENİZ TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ Karataş You 17. Km. P.K.: 45, Doğankent - Yüreğir/ADANA Te.: (0322) Faks : (0322) Web: E-mai: dataem@tarim.gov.tr KEP HESABI: dataem@gthb.hs01.kep.tr MERSİN TİCARET BORSASI 3 Ocak Mah. Turgut Öza Bv. Liman D Kapısı Yanı Akdeniz\MERSİN Te: (0324) Faks: (0324) E-mai: posta@mersintb.org.tr Web: Tasarım - Baskı Öz Akdeniz Ofset Matbaacıık Kızıay Cad. Uucami Mh Sk. No: 9/A Seyhan/ADANA Te: (0322) E-mai: ersincokseyrek@hotmai.com Birinci Baskı 300 Adet ADANA

4 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI DÜZENLEME KURULU TARIMSAL ARAŞTIRMALAR VE POLİTİKALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (TAGEM) Dr. Yusuf ARSLAN- TAGEM Daire Başkanı Gözde ÇELİK ÖZER- TAGEM Koordinatör Süveya YILMAZ- TAGEM Bakagi Uzmanı DOĞU AKDENİZ TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ (DATAEM) Dr. Abduah ÇİL Dr. İbrahim CERİT Dr. Dürdane MART Dr. Metem TÜRKERİ Doç. Dr. Derya YÜCEL Dr. Hia YILMAZ Dr. C. Ayin OLUK Dr. Pınar ÇUBUKCU Dr. Ai BOLAT Dr. Ahmet Korhan ŞAHAR Zir. Müh. Rüstem OYUCU Zir. Yük. Müh. Uğur SEVİLMİŞ Zir. Müh. Secan AKKOYUN MERSİN TİCARET BORSASI (MTB) Ö. Abduah ÖZDEMİR İsmai İNAM İker ERYİĞİT Recai İSPAHA Mayıs, 2017

5 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI İ Ç İ N D E K İ L E R Önsöz I. Oturum Açıış Konuşması Dr. Abduah ÇİL Açıış Konuşması Abduah ÖZDEMİR Açıış Konuşması Dr. Yusuf ARSLAN Dünya Yemekik Tane Bakagier Sektöründe Yaşanan Geişmeer ve Ticareti Hüseyin ARSLAN Açıış Konuşması Mehmet SIĞIRCI II. Oturum Dünyada ve Türkiye'de Yemekik Tane Bakagier ve Tarımsa Araştırma Sistemeri Dr. Yusuf ARSLAN Türkiye Yemekik Tane Bakagier Sektörünün Geçirdiği Değişim Ö. Abduah ÖZDEMİR Yemekik Tane Bakagi İşeme Endüstrisi Veyse MEMİŞ Yemekik Tane Bakagier Sektöründe Tohumcuuk, Ar-Ge ve Standardizasyon Çaışmaarı Hüsamettin MEMİŞ III. Oturum Yemekik Bakagi Tohumcuuğu Mustafa AVŞAR, Akın ÖRS Yemekik Tane Bakagierde Tohumcuuk ve TİGEM'in Yeri Ai KOÇ, M. Nazmi CEYLAN Öze Sektör Açısından Yemekik Tane Bakagierin Sorunarı ve Çözüm Önerieri Dr. Nigün SEZER AKMAN Lebebi Sektörünün Durumu ve Sorunarı İbrahim TEFENLİLİ

6 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI IV. Oturum Yemekik Tane Bakagierin Besenmedeki Yeri Dr. Özge ERDOHAN Yemekik Tane Bakagierde Yeni Ürüner ve Teknoojier Prof. Dr. Mahir TURHAN Geçmişte ve Günümüzde Yemekik Tane Bakagi Üretim Karararını Etkieyen Faktörer Sevinç KARABAK, Merve BOLAT Gap Bögesinde Mercimek Tarımının Sorunarı Hai KARAHAN Nohut Yetiştiriciiğinde Üreticinin Karşıaştığı Sorunar Hasan KORUCU Fasuye Yetiştiriciiğinde Üreticinin Karşıaştığı Sorunar Seyit ÇİL Ükemizde Buunan Bakagi Ürünerinin Sorunarı Murat OLGUN V. Oturum Yemekik Tane Bakagierin Önemi ve Yetiştiriciiği Dr. Dürdane MART Yemekik Tane Bakagi Isah Çaışmaarı Dr. Sabri ÇAKIR, Dr. Evren ATMACA, Ramazan AKIN Bitki Isahında Yeni Tekniker ve Bakagi Isahında Kuanımı Dr. Abdukadir AYDOĞAN Ükemizde Yemekik Tane Bakagi Çeşiterinin Tesci ve Sertifikasyon İşemeri Dr. Mücahit KOMSER, Akın ÖRSDÖVEN VI. Oturum Sertifikaı Tohumuk Kuanımı ve Önemi Dr. Murat KOÇ Ükemizde Kuru Fasüye Yetiştiriciiği ve Tohumcuuk Standartarı Dr. Hüseyin ÖZÇELİK, Arsan UZUN Türkiye Baka, Bezeye ve Börüce Tarımına Gene Bir Bakış Dr. Eyem TUĞAY KARAGÜL Yemekik Tane Bakagierde Bitki Beseme ve Gübreeme Prof. Dr. Sait GEZGİN VII. Oturum Çaıştay Raporu Tescii Bakagi Çeşiterinin Listeeri Yemekik Tane Bakagier Çaıştayı ndan Görüntüer

7

8 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 7 Ö N S Ö Z Mersin Ticaret Borsası ie birikte düzenediğimiz Yemekik Tane Bakagier Çaıştayının amacı; Yemekik Tane Bakagierin son yıarda ekim aanarında ve üretim miktararındaki azamaarın nedeneri ie dar boğazarın konu uzmanarı ie tartışıarak çözüm önerierinin beirenmesidir. Bu bağamda, çaıştay sonuçarının bir rapor haine getirierek igii yerere uaştırıması ve yemekik tane bakagier tarımına destek ve katkı sağanması amaçanmaktadır. Yemekik tane bakagierin ana vatanı Türkiye'dir. Bakagierden özeike nohut ve mercimeğin kendi yeri ürünerimiz oması nedeniye bu aanda yapıacak yatırımar ekonomiye, sosya hayata, hayvancıığa, toprağa, sürdürüebiir tarıma kısacası insanımıza, geeceğimize yatırım anamına gemektedir. Son yıarda dünyada ve ükemizde de ik sıraarda gündemimizde oan tarım ve gıda geeceğin dünyasında da değeri ve önemi oacaktır. Bu nedene yemekik tane bakagier tarımı ihma edimemeidir; gereken destek de sağanmaıdır. Çünkü bakagier besin değereri, toprak verimiiği, ekim nöbeti, hayvancıık, sürdürüebiir tarım bakımından geeceğin ürüneridir. Amacımız yemekik tane bakagier tarımının ükemizde ve dünyada ön sıraarda yer aması ve dünya ticaretinde eskiden oduğu gibi söz sahibi oabimesidir. Bakagierde kendi öz yeri materyaerimiz ie geiştireceğimiz çeşiterimize verimi,kaitei, sağıkı, sürdürüebiir,rekabet düzeyi yüksek verimi çeşiter ede ederek üke tarımına katkı sağayabimek ve dünya ticaretinde söz sahibi oabimek ana hedefimizdir. Düzenenen bu çaıştay vesiesiye, çiftçierimize bo kazançı ve bereketi ürüner diiyorum. Doğu Akdeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü ve Mersin Ticaret Borsası işbiriği ie düzenenen Yemekik Tane Bakagier Çaıştayına ev sahipiği yapmaktan da çok onure oduğumuzu ifade etmek isterim. Katıım sağayan tüm misafirerimize çok teşekkür ederek, Yemekik Tane Bakagier Çaıştayının tüm sektör paydaşarı için hayırı ve uğuru omasını diiyorum. Dr. Abduah ÇİL Doğu Akdeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü Müdürü

9

10 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 9 10 Mayıs 2017, Çarşamba YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI I. OTURUM AÇILIŞ KONUŞMALARI

11 10 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Dr. Abduah ÇİL Doğu Akdeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü Müdürü Doğu Akdeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü Müdürüğü -ADANA Sayın başkanarım, sayın hocaarım, kuruuşarın saygıdeğer yöneticieri, oda ve birikerin değeri başkanarı, değeri üreticier, kıymeti basın mensuparı ve aziz misafirer; Enstitümüz ve Mersin Ticaret Borsasının katkıarı ie düzenenen Yemekik Tane Bakagier Çaıştayına hoş gediniz. Enstitümüz, geçmişi 1924'ere kadar uzanan Doğu Akdeniz ve Geçit Bögesi'nde yer aan Adana, Mersin, Osmaniye, Hatay, Kahramanmaraş, Gaziantep, Kiis ve Adıyaman ierinde bazı tarım ve hayvancıık aanarında önemi Ar-Ge faaiyeteri yürüten bir kuruuştur. Enstitümüz tara bitkierinde (pamuk, soya, ayçiçeği, susam, yer fıstığı, buğday, arpa, mısır, nohut, bezeye, yonca, korunga, fiğ, üçgü, çimer, buğdaygi yem bitkieri, çayır mera) ısah ve yönetimi aanarında genetik kaynakarın muhafazası, kaynak materya geiştirme, ısah, yetiştirme tekniği, hastaıkara dayanıkıık, kaite değerendirme ve geiştirme, eğitim ve yayım hizmeteri yürütmektedir. Ayrıca, büyükbaş hayvancııkta biyoteknooji, ısah ve yetiştirme araştırmaarı, gen kaynakarının muhafazası ve beseme çaışmaarı yapmaktadır. Ükese projeere de diğer araştırma enstitüeri ie koordinei çaışarak katkı sunmaktadır. Bu çaışmaar, Enstitümüzün Doğankent ve Hacı Ai yereşkeerinde topam da arazi üzerinde yürütümektedir. Kasik ısah çaışmaarı yanında, moeküer genetik ve doku kütürü çaışmaarının yapıdığı Biyoteknooji Laboratuvarı; sığırarda taze ve dondurumuş embriyo üretimi ve transferi çaışmaarında kuanımak üzere bir Embriyo Transfer Laboratuvarı; tahıar, yem bitkieri ve yağ bitkieri kaite anaiz çaışmaarında kuanımak üzere bir Kaite Anaiz Laboratuvarı omak üzere bünyesinde tam donanımı üç adet aboratuvar buunmaktadır. Ayrıca uzun süren ısah sürecini kısatmak için 2500 m² yarı kontroü ve 400 m² tam kontroü generasyon atatma seraarımız mevcuttur. Bugüne kadar yapıan ısah çaışmaarı sonucunda 26 buğday, 23 pamuk, 5 soya, 5 yem bitkisi, 3 nohut, 2 yer bademi, 1 ayçiçeği ve 1 mısır çeşidi omak üzere topam 66 çeşit geiştirierek böge ve üke çiftçisinin hizmetine sunumuştur. Bu çeşiterden 23 tanesinin tohumuk üretim hakkı, ısahçı hakkı (royaty) karşıığında öze sektöre satışarı yapımıştır. Enstitümüzde tüm bu çaışmaar projeendirierek, bei bir pan çerçevesinde yürütümektedir. Bugün enstitümüzde Bakanığımız, TÜBİTAK, bazı yurt dışı kuruuşar ve öze sektör tarafından destekenen 56 proje yürütümektedir. Son beş yı içerisinde 44 tanesi Uusararası SCI dergierinde omak üzere topam 343 biimse yayın yapımıştır. Bugün Enstitümüz bünyesinde konusunda uzman ve deneyimi 2 doçent, 19 doktora, 34 yüksek isans ve 10 isans omak üzere topam 65 araştırmacı ie birikte topam 200 personei ie çaışmaara devam etmektedir.

12 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 11 Çaıştayımızın konusunu teşki eden yemekik tane bakagier, besenmede bitkise proteinin ana kaynağını ouşturmuş ve binerce yıdır insan besenmesinde önemi bir yer tutmuşardır. Besin değereri bakımından zengin odukarı gibi yetiştiridikeri toprağa da oumu etkierde buunmaktadır. Havanın serbest azotunu toprağa bağama özeikeri, çevreciik ve sürdürüebiir tarımın popuaritesinin arttığı günümüzde bakagierin önemeri daha da artmaktadır. Bakagier toprak dostu, çiftçi dostu omasının yanı sıra tüketicinin tercih edebieceği çok sağıkı ve beseyici üründür. Özeike, bizim gibi geişmekte oan ükeerde yemekik tane bakagierin önemi, son yıarda azaan üretim karşısında daha iyi anaşımaktadır. Kurak ve yarı kurak aanarda nohut ve mercimeğin, suu aanarda ise fasuyenin ekim nöbetine girmesi, gerek birim aanda ede edien verimin artırıması, gerekse nadas aanarının azatıması açısından önemidir. Her zaman dış satım oanağı oan yemekik tane bakagierin Türkiye için, yüksek oduğuna inandığımız üretim potansiyei ve stratejisinin ortaya konuması, bu çaıştayın teme konusunu ouşturmaktadır. Bu aanda yapısa bazı sorunar omasına karşın, çaıştay süresince, araştırma kuruuşarı, üniversite, öze sektör ve üreticierinde yer adığı bu çaıştayda bu sorunar ortaya konuarak, ayrıntıara çözüm önerieri geiştirimeye çaışıacaktır. Bu organizasyonun düzenenmesinde emeği geçen TAGEM personei ve Mersin Ticaret Borsası Yönetim Kuruu üyeeri ve çaışanarına, ayrıca çaıştayda sunuarı ve değerendirmeeri ie katkı sunacak değeri katıımcıara şükranarımı sunuyorum. Bu çaıştayın üke tarımına katkı sağaması dieğiye saygıarımı sunarım.

13 12 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Abduah ÖZDEMİR TOBB Ticaret Borsaarı Konsey Başkanı ve MTB Yönetim Kuruu Başkanı Mersin Ticaret Borsası-MERSİN Mersin Ticaret Borsası ve Doğu Akdeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü işbiriği ie düzenenen Yemekik Tane Bakagier Çaıştayına hoşgediniz. Çiftçierimiz, araştırmacıarımız ve hocaarımız, bürokratarımız, sanayici, tüccar ve ihracatçıarımızı bir araya getiren bu çaıştayın, sektörümüz adına hayırara vesie omasını diiyorum. Son 30 yıda dünyada bakiyat üretimi artarken, ükemizde tam tersine bir süreç yaşanmaktadır. Bu çok önemi bir sorundur. Çaıştayımızın ana amacı bu önemi sorunun nedenerini tespit etmek ve bunara iişkin çözüm önerierini ortaya koymak, bu konuda yapıan araştırmaarın sonuçarını payaşmaktır. Gerçekçi bir durum saptaması yaparak, uyguanabiir bir yo haritası ouşturmayı hedefiyoruz. Bu yönüye çaıştayımız sektörün bieşeneri arasındaki ietişim eksikiğinin giderimesine ve birikte çaışma kütürünün geişmesine önemi bir katkı sağayacaktır. Araştırmacı ve akademisyenerimiz yaptıkarı çaışmaarı hem birbireriye hem de öze sektör temsicieri ie payaşma imkanı buacakardır. Bu çaışmaarın sahada uyguanma şansı artacaktır. Öze sektör temsicierimiz ürün tedarik sürecinde yaşadıkarı sıkıntıarı, bunarın çözümüne dair görüşerini ve taeperini die getirecekerdir. Bu şekide bakiyat araştırmacıarımıza somut hedefer gösterimiş oacaktır. Bundan doayı, bakiyat sektöründeki firmaarımız ie araştırmacı kuruuşarımız arasında yeni işbiriği aanarının ortaya çıkacağına inanıyorum. Bu bağamda, iş adamarımızın, dünya piyasaarındaki gözemerine dayanarak, taebi artan ve azaan ürün çeşiteri hakkındaki tespiterini, araştırmacıarımıza payaşmaarını bekiyoruz. Mersin sadece ükemizin deği, dünyanın sayıı bakiyat merkezerinden birisidir. Ükemizde, bakiyat ürünerinin işenmesine dayaı sanayinin yakaşık % 70'i Mersin'de kuruudur. Benzer şekide, ükemiz bakiyat dış ticaretinin % 85'i Mersin üzerinden yapımaktadır. Kentimizde yakaşık 250 firma bu sektörde çaışmaktadır. Bu firmaarda çaışan insan sayısı on bini rakamara uaşmaktadır. Mersin'de buunan 27 kırmızı mercimek kırma tesisinde yıık 1 miyon ton mercimek işeme kapasitesi, yakaşık 100 adet eeme-tasnifeme ve paketeme tesisinde ise yıda 1.5 miyon ton nohut, kuru fasuye, yeşi mercimek vb. işeme kapasitesi mevcuttur. 2016'da borsamızda işem gören bakiyat miktarı 750 bin tondur. Bu ürünerin değeri 2.5 miyar irayı bumaktadır. Bu yüksek işem hacmi ie bakiyatta açık ara ider borsa, Mersin Ticaret Borsası'dır. Mersin bakiyat sektörünün ana merkezi konumundadır. Bundan doayı, bu topantının Mersin'de yapıması çok isabeti omuştur. Bakiyat tüketiminin arttığı, daha faza ürettiğimiz ve yeniden net ihracatçı konuma gediğimiz günere uaşmak hepimizin ortak arzusudur. Bu kapsamda, Mersin Ticaret Borsası oarak çeşiti çaışmaar gerçekeştirdik ve gerçekeştirmeye devam ediyoruz yıına kadar bakiyat üretimine destek verimiyordu, Tarım Bakanığı nezdinde girişimerde buunarak, bakiyat üretimine destek verimesini sağadık. (8 krş/kg) Destekerin artması için gayret gösterdik (Bugün 30 krş/kg).

14 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 13 Uusa Bakagi Konseyi'ni kurduk, haen sekreterya hizmeterini borsamız yürütmektedir. Herhangi bir getiri kaygısı omadan, sektörümüze ve üyeerimize hizmet amacıya kuruan ve tüm ticaret borsaarı arasında ik ve tek oma özeiğine sahip tohumcuuk şirketimiz faaiyeterini sürdürüyor. Şirketimiz ükemizin farkı bögeerinde kuru fasuye, nohut ve kırmızı mercimekte sertifikaı tohum üretimi gerçekeştirmektedir. Bakagide öze sektör tohumcuuk şirketerince üretien 13 çeşit tohumun yarısından fazası şirketimize aittir. Dünya Bakiyat Yıı kutamaarı nedeniye, Bakiyat ürüneri kuanıarak 120 çeşit yemek yapıabieceğini geçen yı düzenediğimiz sergide gösterdik. Ayrıca, bakiyat tüketimini teşvik etmek amacıya bir kamu spotu hazırattık. Haen uusa teevizyonarda gösterimektedir. Bakiyat ie igii yapıan çok sayıda çaışmanın içinde omaya ve oanakarımız öçüsünde destek vermeye gayret ettik. Bundan sonra da devam edeceğiz. Sözerime son verirken, bu çaıştayda siz değeri katıımcıarın ifade edeceği her görüşün kayıt atına aınacağını ve yapıacak sunumarın borsamız web sitesinde yayınanacağını özeike vurguamak istiyorum. Sizerin de katkısı ie; Bu çaıştaydan çıkan sonuçar bir rapor haine getiriecek ve igii tüm kesimer ie payaşıacak, Die getirien önerierin uyguamaya geçmesi takip ediecektir. Bu duygu ve düşünceere, katıımarınızdan doayı hepinize ayrı ayrı teşekkür ediyor, çaıştayımızın sektörümüz adına verimi sonuçar üretmesini diiyor, saygıarımı sunuyorum.

15 14 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Dr. Yusuf ARSLAN Tara Bitkieri Daire Başkanı Tarımsa Araştırmaar ve Poitikaar Gene Müdürüğü - ANKARA Çok Değeri Mesektaşarım, Kıymeti Misafirer, Tarımsa Araştırmaar ve Poitikaar Gene Müdürüğü adına hepinizi saygıya seamıyorum. 3 gün sürecek Yemekik Tane Bakagier çaıştayının ükemiz tarımına ve tüm sektör çaışanarına hayırar getirmesini diiyorum. Çaıştay sonucunda ortaya çıkacak değeri katkıar ve katıımınız için şimdiden çok teşekkür ediyorum. Yemekik Tane Bakagier besin değeri bakımından günümüz diyet programarı için kıymeti gıdaardır. Hepinizin bidiği gibi dünyada ve ükemizde günümüzün en önemi sorunarından birisi, hıza artan nüfusun dengei besenmesini sağamak için gereki gıda maddeerinin temin edimesidir. Bu sorunun çözümü için de karbonhidrat, protein, vitamin ve minera maddeerce zengin besinerin üretim ve tüketimerinin yaygınaştırıması gerekmektedir. Başıca protein kaynakarımız, hayvansa ve bitkise ürünerdir. Bitkise ürünerden kuru taneeri cins, tür, çeşit, çevre koşuarı ve yetiştirme teknikerine göre değişikik göstermeke birikte ortaama % protein içeren yemekik tane bakagier önemi bir yer tutar. Dünyada insan besenmesinde kuanıan bitkise proteinerin % 22'si, karbonhidratarın % 7'si, hayvan besenmede kuanıan proteinerin % 38'i ie karbonhidratarın % 5'i bakagierden sağanmaktadır. Yemekik Tane Bakagier besin değerinin yanında çevre dostu bitkierdir. Bakagier ekidikeri toprakarın verimiikerini arttırırar. Bakagi köküye ortak yaşama giren Rhizobium türü bakterier, havada serbest hade buunan, ancak canıar tarafından doğrudan yararanıamayan azotu yaşadıkarı ortama bağarar. Bitki kökerinde bakterier tarafından ouşturuan,nodoziteerde biriktirien azot, bitkinin ihtiyacı için kuanımakta ve bitkinin hasadından sonra toprakta parçaanarak organik madde oarak birikmektedir. Bakagier derine inen kökeri aracıığı ie toprağın sıkışmasını öneyerek topraktaki oksijen miktarının artmasına neden omakta ve kökerinin ayrışması sonucunda da toprağın organik madde miktarına katkıda buunmaktadır. Yemekik Tane Bakagier Türkiye için önemi bitkierdir. Türkiye nohut ve mercimeğin Gen Merkezerinden biridir. Türkiye, Dünyada ana bakagi üreticisi ve ihracatçısıdır. Türkiye, bakagi üretim ve ihracatını sırf ticaret için deği kendi ihtiyacı ve bögese ihtiyaçtan doayı yapmaktadır. Türkiye dünyada kişi başına en faza nohut ve mercimek tüketen ükeerden biridir. Ükemiz için bakagier teme gıdadır. Türkiye'de bakagiere yapıan çok sayıda yemek mevcuttur ve kuru fasuye yaygın tüketimi nedeniye mii yemek oarak adandırıır. Türkiye'de işeme, paketeme, ebebi ve konserve fabrikaarı gibi önemi bir bakagi sanayisi de buunmaktadır. Ükemiz sadece bakagi üreticisi ve ihracatçısı deği aynı zamanda dünyaya teknooji transferi de yapmaktadır (enti decortication and proceeding in Canada, ebebi imaatı).

16 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 15 Ükemiz Ortadoğu'da bakagierde ider üke konumundadır. Türkiye'de bakagi sektörü üretici, tüketici, tohum sektörü, sanayici ve ihracatçı, ithaatçı ve konu bazı örgütenmesi ie gayri safi mii geirde önemi bir paya sahiptir. Yemekik Tane Bakagierin, son yıarda gerek kuru tarım aanarının suu tarım aanarına dönüşmesi ve bakagierin diğer tarım ürüneri ie igii rekabetinin azamasından doayı ekim aanarının daradığını görüyoruz. Bunun yanında sertifikaı bakagi tohumuk arzının yeteri omadığı ve bu aandaki arzın, tohum üretiminde ro aan kuruuşarın tohumuk üretimindeki payının arttırıması ie çözüebieceğine inanıyoruz. Yemekik Tane Bakagier çaıştayının ükemiz tarımı ve tüm sektör çaışanarı için verimi geçmesini diiyorum. Saygıarımı sunuyorum.

17 16 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI DÜNYA YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER SEKTÖRÜNDE YAŞANAN GELİŞMELER VE TİCARETİ Hüseyin ARSLAN Dünya Bakiyat Konfederasyonu ve MTB Mecis Başkanı Arbe Bakiyat A.Ş.-MERSİN Mersin Ticaret Borsası ve Doğu Akdeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü işbiriği ie düzenenen Yemekik Tane Bakagier Çaıştayına hepiniz hoşgediniz. Hepinizin bidiği gibi 2016 yıı Bireşmiş Mieter (BM) tarafından 'Dünya Bakiyat Yıı' oarak ian edimişti. Bu önemi başarı Türkiye'nin büyük çabaarı neticesinde sağandı. Dünya Bakiyat Yıı 70 ayrı ükede çok çeşiti etkiniker ie kutanarak bakiyata yöneik ciddi bir farkındaık yaratıdı. Bu farkındaığın artarak devam etmesi açısından Dünya Bakiyat Konfederasyonu oarak yeni bir çaışmaya giriştik. Hedefimiz bundan böye her yı kutanacak bir Dünya Bakiyat Günü'nün Bireşmiş Mieter tarafından ian edimesi. Konfederasyon oarak Dünya Bakiyat Günü'nün BM Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) tarafından tanınması için gereki çaışmaarı yaptık. 44 ükenin onayı ie Dünya Bakiyat Günü, eğer bir aksiik omazsa inşaah 2017'nin sonunda BM Gene Kuruu tarafından ian ediecek ve dünyada nası Anneer Günü varsa, 10 Şubat dünyada Dünya Bakiyat Günü oarak kutanmaya başanacak. Bunun çok önemi bir başarı oduğunu düşünüyorum. Burada vurguamak istediğim bir diğer konu ise bakiyat paketerindeki 'son tüketim tarihi' ibaresi ie igiidir. Ben bakiyat paketerindeki 'son tüketim tarihi' ibaresi yerine 'tavsiye edien tarih' yazıması gerektiği kanaatindeyim. Bu tüm dünyanın sorunu ama Türkiye'nin bunun önüne geçmesi azım. Dünyada üretien bakiyatın % 30'u çöpe gidiyor. Geişmekte oan ükeerde, taradan sofraya geinceye kadar % 30'u çöpe gidiyor, geişmiş ükeerde ise sofradan tüketime kadar oan aanda kayıp vardır. Paketin arkasına 'son kuanma tarihi' yazıyorar. Bakiyatta son kuanma tarihi diye bir şey omaz. Eti ya da sütü bimem, onarda beki koyarar ama bakiyatta son kuanma tarihi diye bir şey omaz. Konservenin üzerine son kuanma tarihi ibaresi basıyorar. Konservenin son kuanma tarihi mi our? Zaten ik 6 ayda probem varsa konserve şişer. Bunu işin uzmanarı biir. Omamışsa omaz, 40 sene sonra da o konserveyi yiyebiirsiniz. O yüzden son kuanma tarihi konusunun bir şekide ee aınması azım. Tüm dünyada bununa igii çaışmaar yapımaktadır. Bakiyatın önemini tüm dünya çok iyi anadı. İnsan sağığına oan faydaarı, üreticier için önemi bir geir kaynağı oması, başta toprak omak üzere çevreye yarararı, bakiyata oan taebi de artırdı. Şu an dünya da gerçekeştirien üretimin yarısını iki ürün ouşturuyor. Kuru fasuye ve nohut. Şu an dünya geneinde 25 miyon ton kuru fasuye ve 14 miyon ton nohut üretimi buunuyor. Topam bakiyat üretimini üke bazında inceediğimizde ise Hindistan'ın 20 miyon ton yani yüzde 26'ık pay ie açık ara ider üke oduğunu görüyoruz. Hindistan'ı 6 miyon ton ie Kanada, 5 miyon ton ie Myanmar ie Çin ve 3 miyon ton ie Breziya iziyor. Bu 5 üke dünya bakiyat üretiminin yüzde 50'ik böümünü karşııyorar. Ürünere göre baktığımızda ise kuru fasuye üretiminde Hindistan, Myanmar ve Breziya'nın ön pana çıktığını görüyoruz. Bu üç üke 25 miyon tonuk dünya kuru fasuye üretiminin yarısını karşııyorar. Nohutta Hindistan, Avustraya ve Pakistan başı çeken ükeer. Kuru bezeyede ise Kanada, Çin ve Rusya dünya üretiminde söz sahibi oan ükeerdir. Bizer sektör temsicieri oarak tüm dünyada oka üretimin artırımasını istiyoruz. Ükeerin kurdukarı bariyererin, ticaretin önündeki engeerin kadırımasını istiyoruz. Dünyada 75 miyon ton bakiyat üretiiyor. Dünyada son 50 yıda bakiyat üretimindeki artış sadece % 50'dir. Buğday üretiminde % 188, mısırda % 306, pirinçte % 200 civarında artış omuştur. Bakiyata yöneik ouşturuan farkındaığın artarak devam etmesi, üretiminin ve tüketiminin özendirimesi amacıya hepimizin taşın atına eini koyması gerekiyor. Bugün Mersin Ticaret Borsası ve Doğu Akdeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü işbiriği ie düzenenen çaıştayın bu amaca yöneik önemi bir adım oduğuna inanıyorum. Yemekik Tane Bakagier çaıştayının ükemiz tarımı ve sektörümüzün tüm bieşeneri için verimi ve faydaı geçmesini umuyor, hepinize saygıarımı sunuyorum.

18 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 17 Mehmet SIĞIRCI Bitkise Üretim Gene Müdürüğü Tohumcuuk Daire Başkanı Bitkise Üretim Gene Müdürüğü-ANKARA Mersin Ticaret Borsası ve Doğu Akdeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü işbiriği ie düzenenen Yemekik Tane Bakagier Çaıştayına Hoşgediniz. Değeri katıımarınızdan doayı çok teşekkür ederiz. Yemekik Tane Bakagier ükemiz açısından önemi ve vazgeçimezdir. Bakanık oarak 2014 yıından itibaren sektörün de katkıarıya çok güze çaışmaar yapımıştır. Bakagiere verien desteğin kio başına 8 kuruştan 30 kuruşa çıkması Bakanığımız açısından önemi bir geişmedir. Bu artış hiçbir üründe omamıştır. Tohumuk desteğimiz ise dekara 20 TL'dir. Bunar da Bakanığımızın destekeme poitikasının bakagiere ve insan besenmesine verdiği önemi açıkça göstermektedir. Geişmekte oan ükeerde maaesef et tüketimi artıp bakagi tüketimi azamaktadır. İnsan sağığını bu konuda büyük tehikeer bekemektedir. Kanser vakaarının artmasının ve tohumuk üretiminin azamasının nedenerinden biri de bakagi tüketiminin azamasıdır. Bu yüzden protein kaynağı oan bakagi tüketimini artırmak gerekmektedir. Konuya igii oarak medyada yapıan kamu spotu ve çıkarıan bakagi yemek kitabı bakagiere oan farkındaığı artırarak bakagi tüketiminin artmasını sağamaktadır. Son yıarda sanayieşme ve kenteşme nedeniye tarım aanarı azamıştır. Bununa birikte nüfusun da artmasıya birikte üretimimizi de artırmamız gerekmektedir. Bu yüzden birim aandan aınan verimi artırmak Bakanığımızın en önemi hedeferindendir. Üretimi desetekeme çaışmaarından sorumu bir gene müdürük oarak bu çaıştayın sonuçarının herkese faydaı omasını diiyorum. Yemekik Tane Bakagier çaıştayının ükemiz bakagi tarımına ve sektörümüzün tüm paydaşarı için verimi ve faydaı geçmesini umuyor, hepiniz için çaıştayın verimi omasını temenni ediyorum.

19

20 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Mayıs 2017, Çarşamba YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI II. OTURUM Moderatör Prof. Dr. Cemaettin Yaşar Çiftçi

21 20 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER VE TARIMSAL ARAŞTIRMA SİSTEMLERİ Dr. Yusuf ARSLAN GİRİŞ Tarımsa Araştırmaar ve Poitikaar Gene Müdürüğü-ANKARA Her geçen gün hıza artan dünya nüfusunun yeteri ve dengei besenebimesi için bitkise protein kaynağı oan, Yemekik Tane Bakagierin üretiminin de o oranda artması gerekmektedir. Tarım yapıan aanarın sınırı oması nedeniye artan nüfusun besenebimesi ancak birim aandan aınacak verimin yüksemesi ie mümkün oacaktır. Bu amaçar doğrutusunda Tarımsa Araştırmaar Gene Müdürüğüne bağı Araştırma Enstitüerinde bu konuda çaışmaar yürütümektedir. TÜRKİYE'DE TARIMSAL ARAŞTIRMA SİSTEMİ Ükemizde Tarımsa Araştırmaar, Gıda, Tarım ve Hayvancıık Bakanığı Tarımsa Araştırmaar ve Poitikaar Gene Müdürüğüne (TAGEM) bağı 49 Araştırma Enstitüsü tarafından yapımaktadır. Bakanığımız dışında tarımsa Ar-Ge yapan/yaptıran kurum ve kuruuşar, Biim Sanayi ve Teknooji Bakanığı, Türkiye Biimse ve Teknoojik Araştırmaar Kurumu (TÜBİTAK,) Üniversiteer, Ziraat Faküteeri(34), Veteriner Faküteeri (27), Gıda Mühendisiği Böümü(67), Su Ürüneri Faküteeri (21), Deniz Biimeri ( 2), Öze Sektör kuruuşarı ve STK'ar tarafından gerçekeştirimektedir. Şeki 1. TAGEM Organizasyon Şeması

22 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 21 TAGEM Oarak Göreverimiz AR-GE: Verim ve kaiteyi arttırmak, yeni çeşit, ırk ve teknooji geiştirmek ve genetik kaynakarı korumak ve sürdürüebiir kuanımını sağamaktır. POLİTİKA: Karar vericier için biimse temee dayaı aternatif poitika dokümanarı ouşturmaktır. Şeki 2. TAGEM Ar-Ge Sistemi TEMEL ARAŞTIRMA ALANLARI Bitki Isahı ve Yetiştirme Teknikeri Bitki Sağığı Hayvan Isahı ve Yetiştirme Teknikeri Hayvan Sağığı Su Ürüneri Gıda ve Yem Toprak, Su Kaynakarı Biyoçeşitiik ve Genetik Kaynakar Tarım Ekonomisi konuarında, Sektörün ihtiyaç duyduğu konuarda araştırma yapımaktadır.

23 22 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI TAGEM PERSONEL DURUMU Tarımsa Araştırmaar ve Poitikaar Gene Müdürüğü nde topam 6235 persone görev yapmaktadır. Bunar, 2200 araştırmacı, 465 aborant, 360 memur ve 3180 işçiden ouşmaktadır. Persone Durumu Şeki 3. Persone Durumu

24 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 23 Araştırmacıarın Niteikeri Persone kapasitesinin geiş rimesi Topam Yurtdışı eği meri (245 Kişi) (MEB 1416, Başbakanık bursarı) Yabancı di kursarı (ICARDA-CIMMYT ve mahainde) Şeki 4. Araştırmacıarın Niteikeri TAGEM' de YAPILAN ARAŞTIRMALARDAN BAZI ÇIKTILAR Yeri F1 hibrit sebze tohumu kuanım oranını % 10'dan % 60'a çıkartımıştır. Çetik tohumuğunda ithaattan ihracata geçimiştir. Buğday ekim aanında azamaya rağmen üretimde artış sağanmıştır. Toprak işemesiz (doğrudan ekim) tarım teknoojisini üreticiye kazandırımıştır. İk defa 12 adet yeri patates çeşidi geiştirimiş ve tescie sunumuştur. Bodur meyveciiği ve kivi Türk tarımına kazandırımıştır. İnsan gıdası (diyet) amaçı kavuzsuz arpa üretimini başarımış ve tesci ettirimiştir. İeri teknooji merkezeri ükemize kazandırımıştır. Yumurta tavukçuuğunda 3 adet damızık hat geiştiriip, tesci ettirimiştir. Laboratuvar atyapıarı geiştirierek anaizerin akreditasyonarını sağanmıştır. Öze sektör ve Ar-Ge çaışmaarının beraber yürütümesi destekenmiştir. Su ürünerinde yetiştiriciik sektörüne yeni türer kazandırımıştır.

25 24 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Hassas Tarım, üreticierin bigi ve ietişim teknoojierini kuanarak, arazisinde verime etki eden değişkenikeri saptayıp, arazisini bu değişkeniker doğrutusunda yönetebimesidir. Türkiye'de hassas tarım teknikeri konusunda ik çaışmaar Toprak-Gübre ve Su Kaynakarı Merkez Araştırma Enstitüsünde (TGSKMAE) başatımıştır. İk oarak yıarı arasında Ankara'da Hassas Tarım Teknikeri Kuanıarak Hububat Ekim Aanarında Verime Etki Eden Değişkenikerin Beirenmesi projesi yürütümüştür. Çaışmada toprak anaizeri ie arazideki verim değişkenikeri ortaya konmuş ve haritaandırımıştır. Haritaya göre arazide yapıan örnekeme sonucu her metre kareye verimesi gereken gübre uyguaması, 2005 yıında TÜBİTAK başarı ödüü ie ödüendirimiştir. Mobi Güneş Pii Suama Ünitesi, bu makinada kuanıan sistemin diğer güneş pii sistemerden en büyük farkı; taşınabiir oması ve güneşi takip edebimesidir. Bu özeikerinden doayı güneş pieri %40'a varan oranda daha etkin kuanımaktadır. Makinanın güneşi takip eden ünitesi hidroik güçe çaışmakta ve güneş pierinin yüzeyeri de kirendiğinde temizenebimektedir. Farkı aanarın suanması için birden faza sabit güneş pii sistemi yerine, bir adet Mobi Güneş Pii Suama Ünitesi kuanıması durumunda, kuruum maiyeti bakımından avantaj sağamaktadır. DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER Dünyada önemi bakagi üreticisi ükeere bakıdığı zaman son on yıda üretim ve verim rakamarında önemi bir artış görümektedir. Ükemizde ise son on yıda üretim aanarında çok ciddi azama omasına rağmen verimde artış gözenmektedir. Dünyadaki önde geen Nohut üreticisi ükeer sırasıya, Hindistan Avustraya Pakistan Myanmar Etiyopya Türkiye İran Meksika, ABD, Kanada oarak görümektedir. Mercimekte ise, Kanada, Hindistan, Avustraya, Türkiye, Nepa, Çin, ABD, Etiyopya, Bangadeş, İran önemi üretime sahip ükeer oarak sıraanmaktadır. Kuru Fasuyede, Hindistan, Myanmar, Breziya ABD Meksika Çin, Tanzanya, Uganda, Kenya, Etiyopya önemi üretime sahip ükeer oarak sıraanmaktadır.

26 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 25

27 26 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Çizege 3. Dünya Ürün Bazında Ekim Aanarı ve Üretim Miktararı Çizege 4. Türkiye de Ekim Aanarı ve Üretim Miktararı

28 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 27 Türkiye deki Bakagi Verimeri Sertifikaı tohum ihtiyacının üç yıda bir yenienmeye göre hesapandığında bie tohumuk ihtiyacının, Nohutta % 11, Mercimekte % 9 ve Kuru Fasuye'de ise % 5 ini karşıayabiecek durumdadır.

29 28 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI YEMEKLİK TANE BAKLAGİL ISLAH ÇALIŞMALARI ve TARİHÇESİ Bağı enstitüerce yürütüen ısah çaışmaarı yıar itibariye 5 ayrı döneme ayrımaktadır Öncesi Dönem: Ağırıkı oarak taze fasuye ısahı üzerinde yoğunaşmıştır Dönem: Kuru Fasuye, Nohut ve Mercimek ie igii ısah çaışmaarı yürütümüştür Dönemi: Ükese Yemekik Tane Bakagi Araştırmaarı Projesi kapsamında; Kuru Fasuye de 6 adet, Nohutta 7 adet, Mercimekte 4 adet çeşit ısah edierek üretim zincirine katımıştır Dönemi: Ükese düzeyde yapıan çaışmaar kapsamında bu dönemde kuru fasuyede 8 adet çeşit geiştirierek tesci ettirimiş ve tohumukarı üretierek üreticiere arz edimiştir Yıı Sonrası Dönem: Ükese Yemekik Tane Bakagier Entegre Ürün Yönetimi Araştırmaarı Projesi kararaştırımıştır. Kuru Fasuye de 14 adet, Nohutta 18 adet, Mercimekte 11 adet çeşit ısah edierek üretim zincirine katımıştır. ISLAH ARAŞTIRMALARI Ükemizde Yemekik Tane Bakagi Isah Araştırmaarı TAGEM Enstitüeri, Ziraat Faküteeri, Sarayköy Nükeer Araştırma ve Eğitim Merkezi, İhracatçı Birikeri, Tohumcuuk ve Araştırma A.Ş. (İTAŞ) Öze Sektör Araştırma Kuruuşarı tarafından yapımaktadır. TAGEM Çaışmaarı Araştırma enstitüeri tarafından Yemekik Tane Bakagierde 2017 yıı itibariye haen 13 Araştırma Enstitüsünde yakaşık 30 araştırmacı personein yürüttüğü projeer devam etmektedir. 1- Ankara, Tara Bitkieri Merkez Araştırma Enstitüsü (Nohut, Mercimek) 2- Eskişehir, Geçit Kuşağı Tarımsa Araştırma Enstitüsü (Nohut, K. Fasuye) 3- Diyarbakır, GAP Uusararası Tarımsa Araştırma ve Eğitim Merkezi (Mercimek, Nohut) 4- Konya, Bahri Dağdaş Uusararası Tarımsa Araştırma Enstitüsü (Nohut, K. Fasuye) 5- İzmir, Ege Tarımsa Araştırma Enstitüsü (Nohut, Baka) 6- Erzurum, Doğu Anadou Tarımsa Araştırma Enstitüsü ( Nohut, K. Fasuye) 7- Samsun, Karadeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü (Nohut, K. Fasuye) 8- Adana, Doğu Akdeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü (Nohut, Bezeye) 9- K. Maraş, Doğu Akdeniz Geçit Kuşağı Tarımsa Araştırma Enstitüsü (Nohut, K. Fasuye) 10- Erzincan, Bahçe Kütüreri Araştırma Enstitüsü (K.Fasuye) 11- Şanıurfa, GAP Tarımsa Araştırma Enstitüsü (Nohut, Mercimek) 12- Sakarya, Mısır Araştırma Enstitüsü (K.Fasuye) 13- Antaya, Batı Akdeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü (Nohut)

30 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 29

31 30 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER GRUP ÇALIŞMALARI 2003 yıından beri iki yıda bir Ükese Yemekik Tane Bakagier Gezici Çaışma Gruparı düzenenmektedir. 17 Haziran 2014 (2. Gün) Karaman Kuru Fasuye Yetiştiriciiği Panei düzenenmiştir Haziran 2015 Nohut Genetik Kaynakarı ve Bitki Isahında Kuanımı Çaıştayı İzmir'de düzenenmiştir. 21 Temmuz 2016 Manyas/Baıkesir Bakagi Yetiştiriciiği Panei gerçekeştirimiştir. Ayrıca her yı geiştirien çeşiterin tanıtıması amacıya igii enstitüerin deneme arazierinde Çiftçi Tara Güneri düzenenmektedir. Bakagier Gezici Grup Çaışmaarı Şeki 5. Bakagi Grup Çaışmaarı

32 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 31 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Türkiye'nin dünya bakagi üretiminde adığı pay, 1990'ı yıarda % 2.5 iken; 2000'i yıarda gerieyerek % 1.9'ara kadar düşmüştür. Yemekik Tane Bakagi ekim aanarı 1990 yıından bu yana yakaşık % 60 azaırken, üretimde yakaşık % 40'ık düşüş görümüştür. Ükemizde mercimek ekim aanarının yakaşık % 90'ını kırmızı mercimek ouşturmaktadır. Topam mercimek üretimi bakımından günümüz ie en yüksek değeri ede ettiğimiz 1988 yıı (1.04 miyon ton) karşıaştırıdığında % 59.4 oranında azamayı göstermektedir. Yeşi mercimekte bu oran daha yüksek oup % 85'i bumaktadır. Nohut 1990 yıında 860 bin ton oan en yüksek üretim günümüzde 450 bin tonara geriemiştir. Azama yakaşık % 48 kadardır. Fasuyede ise 2000'i yıarda yakaadığımız 250 bin tonuk üretimer günümüzde 220 bin ton (%12 azama) gerieyerek günümüzde üke gereksinimini karşıamaktan uzak kamıştır. Standart tohumuk uyguaması sertifikaı tohumuk kuanımının yaygınaşmasını kısıtarken aynı zamanda ısah çaışmaarını da oumsuz yönde etkiemeye başamıştır. Tohum üretici firmaarın, araştırma kuruuşarından ve TİGEM' den yeteri miktarda orijina ve sertifikaı kademede tohum temin edememesi sertifikaı bakagi tohum çeşiterinin tanınmasını ve ekiiş aanarını sınırandırmaktadır. KAYNAKLAR FAO TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu- TTSM Tohumuk Tesci ve Sertifikasyon Merkez Müdürüğü-

33 32 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI TÜRKİYE YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER SEKTÖRÜNÜN GEÇİRDİĞİ DEĞİŞİM Ö. Abduah ÖZDEMİR Mersin Ticaret Borsası-MERSİN Dünya bakiyat ihracatının % 20'sini,30 Yı önce Türkiye yapmaktaydı. Bakagier ihracatımızda önemi bir yer tutmaktaydı.1988 yıında, Dünyada topam ihracat 6.1 miyon ton, ükemizin ihracatı 1.2 miyon ton seviyesindeydi (1988 Yıında dünya bakiyat üretimi 55.5 miyon ton, Türkiye'nin üretimi ise 2.3 miyon tondu). Aradan geçen 30 yıda dünyadaki topam ihracat yakaşık 3 kat artarak 16 miyon tona uaşırken, ükemizin ihracatı % 75 oranında azaarak, 300 bin ton seviyesine geriemiştir. Bugün gediğimiz noktada net ithaatçı konumundayız. Hem ihracat pazararımızı ede tutabimek hem de iç taebe cevap verebimek için ithaat yapmak zorundayız (Geçen yı, tam 463 bin ton bakiyat ithaatı yapımıştır yıının ik 4 ayında ise ithaatımız 215 bin tona yakaşmıştır). Bakiyat sektörü oarak biz bu savaşı üretim cephesinde kaybettik. Üretici hıza bakiyat üretiminden uzakaştı. Üretim düştü hem de sert bir şekide düştü. Üretim ve tüketim rakamarı ie piyasa verieri örtüşmemektedir yıında Mersin'de 27 bin ton, Antaya'da ise 38 bin ton nohut üretimiş oarak görümektedir. Mersin ve Antaya'daki üretim rakamarı gerçek değereri yansıtmamaktadır. Bakiyat üretim miktarına dair rakamarın gerçek değereri yansıtması için, doğru poitikaar inşa edebiir. Tarım Bakanığımızın einde çok önemi verier buunmaktadır. Geçen yı Tarım Bakanığımızın destek verdiği bakiyat miktarı bei, bu rakamar resmi oarak açıkanırsa, gerçek üretim rakamı hakkında bir fikir sahibi oabiiriz ve doğru değereri de ede ederiz. Ayrıca Tarım Bakanığımızın kırsa aanda çaışan ve sayısı on bini aşan bir tarım danışmanı ordusuna sahiptir. Bunardan da veri kaynağı oarak yararanıabiir. Üretim rakamarı ve tüketim rakamarı doğru değereri yansıtmamaktadır. Üretim ve Tüketim değereri her geçen gün hıza düşmektedir. Üsteik ükemizde kişi başı bakiyat tüketimi her geçen yı biraz daha azamaktadır. Sözün özü şudur: Şu anda ne ürettiğimizi ve ne tükettiğimizi çok iyi bimiyoruz. Yepyeni bir veri üretim sistemine ve değerendirmesine ihtiyacımız vardır. Bakiyat sektöründeki üretim ve düşüşer görüemedi ve gereki tedbirer zamanında aınamadı. Şu anda ein taşı ie ein kuşunu vurmaya çaışıyoruz. Ancak, yurtdışından itha ettiğimiz ürüneri ihraç ederek, dünya pazararında rekabetçi omamız ve gücümüzü korumamız mümkün değidir. Bize ma satan ükeer, eninde sonunda bizim pazararımıza doğrudan girmenin yoarını buacakardır. Bu nedene, içinde buunduğumuz durum sürdürüebiir bir durum değidir. Taşıma suya, bu değirmen daha faza dönmez (Dubai, Sri Lanka, Mısır). Üreticimiz niçin bakiyat üretiminden vazgeçti? Esas cevapanması gereken soru budur. Örneğin kuru fasuyede Şeker, Çaı, Batta ve Horoz gibi bize ait türerimiz vardı. Oysa şimdi Şii'den, Peru'dan, Arjantin'den ve Kırgızistan'dan itha ediyoruz. Barbunya Niğde ve Ebistan'da üretiiyordu. Şimdi ise Çin, Kanada, Amerika ve Arjantin'den getiriyoruz. Anavatanı Anadou oan nohutu Meksika, Hindistan, Kanada, Amerika, Arjantin, Rusya ve Avustraya'dan aıyoruz. Kırmızı mercimeği Kanada ve Avustraya'dan, yeşi mercimeği ise Kanada ve Amerika'dan aıyoruz. 30 yı önce sektörün ideri oan ükemiz, o dönemde isimeri dahi anımayan Kanada'ya, Arjantin'e, Meksika'ya bayrağı devretmiş durumdadır.

34 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 33 Üretici hakı oarak en az gayret ve maiyet ie en çok getiriyi ede edeceği ve pazarama garantisi oan ürüneri üretmek ister. Buğdaya ve mısıra verien destekerin yanı sıra, bunarın ithaatına karşı % 130 oranında gümrük vergisi uyguarsak, TMO buğday aımı için dünya fiyatarının üzerinde bir fiyata aım garantisi verirse, üretici buğday üretir, mısır üretir, ancak bakiyat üretmez. Bu nedene diyoruz ki, yeri üretimi artırmak için, bakiyat üretimini tekrar cazip hae getirmeiyiz. Bunun için, verimiiğin artması, hasat sonrası fiyat istikrarının sağanması, devetimizin verdiği destekerin artarak devam etmesi ve rakip ürünere orantısız şekide yüksek destek verimemesi gerekmektedir. Tohum sorunu çözümeden verimiik artmaz. Tarım Bakanığımız 2018 yıından itibaren sertifikaı tohum kuanmayan üreticinin destekerden faydaanamayacağını açıkadı. Bu kararı destekiyoruz, ancak bakiyat sektöründe sertifikaı tohum üretimi son derece yetersiz durumdadır. Bu uyguama, tohumcuukta dışa bağımıığı getirir. Bundan doayı, bu kararın gözden geçirimesini ve zamana yayıarak aşamaı oarak uyguanmasını öneriyoruz. Ayrıca, sertifikaı tohum üreten öze sektör firmaarına ve araştırma kuruuşarına destek sağanmasının bu süreci hızandıracağına inanıyoruz. Tohum sorununu çok önemsiyoruz. Mersin Ticaret Borsası oarak, sınırı öz kaynakarımızı kuanarak, sadece bakiyat tohumarı geiştirmek ve çoğatmak amacıya bir tohumcuuk şirketi kurduk. Havza Bazı Destekeme Programını ik duyduğumuzda çok sevinmiştik. Bu destekeme yöntemi ie ükemizde ürün bazı üretim havzaarının ouşmasını bekiyorduk. Nohut havzaarı, Mercimek havzaarı ve Kuru Fasuye havzaarı gibi. Ancak bu programın uyguanma şeki açıkandığında bazı eksikiker tespit edidi. Aşağı yukarı her ürün, her havzada destekeniyor. Böye bir destekeme yöntemiye ürün bazında uzmanaşmış üretim havzaarının ortaya çıkması zor görüüyor. Bu uyguamanın yeniden gözden geçirimesini bekiyoruz. Sonuç oarak; 1- Bakiyat üretimi ve ihracatımızın azaması sonucunda net ithaatçı konuma gedik. Bu taboyu tersine çevirmeiyiz. 2- Doğru poitikaar üretebimemiz için yeni bir veri üretim sistemine ihtiyacımız var. 3- Bakiyat üretim miktarı arzu ettiğimiz seviyeere geene kadar, verien destekerin artarak devam etmesi gerekmektedir. 4- Sertifikaı tohum üretiminin artması için öze sektör firmaarı ve araştırma kuruuşarına destek sağanmaıdır. 5- Mevcut havza bazı destekeme programı, ürün bazında uzmanaşmayı sağayacak şekide yeniden düzenenmeidir. Sözerime son verirken, Doğu Akdeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü ie birikte düzenediğimiz bu çaıştaya icabet eden misafirerimizi saygı ve sevgi ie seamıyor, tüm emeği geçenere teşekkürerimi sunuyorum.

35 34 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI

36 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 35

37 36 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI

38 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 37

39 38 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI YEMEKLİK TANE BAKLAGİL İŞLEME ENDÜSTRİSİ Veyse MEMİŞ TAT Bakiyat A.Ş. -MERSİN Mercimek, nohut, fasuye, bezeye gibi bakiyat ürünerinin protein, vitamin ve mineraer yönünden çok zengin ürüner oması bakiyatı et ürünerine aternatif bir ürün yapmaktadır. Dünya nüfusunun her geçen gün artması bitkise protein yönünden bakiyatı 1. sıraya amaktadır. Dünyada sadece bitkise proteine besenen 2 miyar insandan faza insan yaşıyor. Dünya'da bakiyat üretimi ve tüketimi yıdan yıa artmaktadır. Bakiyat ürünerine oan igide sağıkı ürün tüketimi trendinden doayı artmaktadır. Dünyada Üretim artmaktayken bakiyat ürünerine katma değeri arttırmak için de bakiyat ürüneri işeme teknoojisi de hıza geişim göstermektedir. Rekabet arttıkça firmaar verimiiğini arttıracak ve maiyeterini düşürecek teknoojiere yönemektedir. Tam otomasyonu, verimiiği arttıran, hijyen kuraarına uygun üründen çıkan yan ürüner de dahi tüm ürünere değer katacak ve paraya dönüştürecek teknoojiere yönenimektedir. Türkiye ojistik konumundaki avantajını kuanarak Dünyanın birçok noktasından adığı bakiyatı Türkiye de yeniden işeyerek başta Ortadoğu ükeeri omak üzere Avrupa ve Dünyanın birçok ükesine tekrar ihraç etmektedir. Türkiye deki bakiyat tesiseri şuan Dünyanın en modern bakiyat işeme tesiseridir. Şuan Dünyada 80 miyon ton bakiyat üretimi omasına karşın Türkiyede 1 miyon tonun atında bakiyat üretimi mevcut buna karşın Türkiye bakiyat ticaretinde Dünyada ik 10 üke arasında yer amaktadır. Bu da Türkiye deki bakiyat tesiserinin artmasına neden omaktadır. Türkiye bakiyat ürünerinin Anavatanı, Türkiye bakiyat üretiminde 90'arın başında ik 3 sırada yer aırken şuan ik 10 sıraya bie girememektedir. Kanada, ABD ve Avusturaya gibi ükeer ise ARGE çaışmaarına önem vererek modern üretim ie bakiyat üretimerini ve ihracatarını son yıarda çok arttırmışar buna karşın Türkiye de 94 yıı itibariye Devet bakiyat aım desteğini çiftçiden çektiğinden doayı, çiftçi pazar sorunu yaşamış ve bakiyat ekmekten vazgeçmiştir. Bunun dışında Türkiye de son yıarda yaşanan kurakık probemi, kaitei ve dirençi tohum kuanımaması, tohum geişimi yapımaması, üretimde modern teknooji kuanımaması ve üretim maiyeterinin faza omasından doayı rekabet sorunu yaşanması gibi nedenerden doayı Türkiye' de bakiyat üretimi her geçen gün azamaktadır yıında, Türkiye bakiyat ihracatı 315 bin ton, ithaatı ise 480 bin ton civarıdır. Buna karşın transit ticarete konu miktara beraber Türkiye'deki tesiser yıda yakaşık 2 miyon ton ürün işemektedirer. Mersin Türkiye bakiyat sektörünün merkezi konumundadır. Mersin'de yakaşık 250 bakiyat firması buunmakta. Mersin'de topam 27 mercimek fabrikası buunmakta, bu fabrikaar yıık kapasitesi 1 miyon ton civarıdır. Ayrıca Mersin deki bakiyat eeme tesiserinin kapasitesi ise yakaşık yıık 1.5 miyon ton civarıdır. Geçen yı Mersin Ticaret Borsasında işem gören bakiyat miktarı 750 bin ton civarıdır ve bu ürünerin yakaşık değeri 2.5 miyar TL civarıdır. Türkiye de bakiyat üretimi gün geçtikçe azamakta buna karşın bakiyat ticareti ve bakiyat sektörüne yapıan yatırımar ise artmaktadır. Şuan bakiyat sektöründe entegre tesiser kurumakta. Geişen teknoojiye, iyi tasaranmış makinaara ürün taşınmakta ve ürüne zarar vermeden ma eenmekte böyeike en maksimum verimiik ede edierek, karıık ve kapasite artmaktadır. Tam otomasyonu makinaara, daha az işçiik ve daha az enerji maiyetiye ürün işenmektedir. Ürün güveniği için geiştirien iyi tasaranmış aspirasyon sistemeriye daha az tozu tesiser kurumakta ve hijyenik ortamar ouşturuarak çevreci tesiser kurumaktadır. Yeni teknoojiye üretim kapasitesi daha koay hesapanmaktadır ve doğru fiyat verme ve karıık artmaktadır. Ayrıca tam otomasyonu makinaara yüksek verimiik sağanmakta, müşteriye aynı kaitede ürün gönderme istikrarı sağanmış omaktadır. 5 farkı ükeden aınan farkı yapıardaki nohutar aynı kaitede ve standartta işenerek müşteriye sunuabimektedir.

40 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 39 Türkiye de bakiyat işeme teknoojisinin geişimiye firmaar şuan müşterierine daha sağıkı ürüner sunabimektedirer. Eskiden ee bakiyat taşı ve yabancı maddeere seçiirken şuan X-ray cihazı sortex makinaarıya daha faza ürün, daha kısa zamanda, daha az maiyete daha kaite bir şekide temizenmektedir. Bakiyat şu an müşterierine sıfır yabancı madde ve hasar ie sunuuyor. Şuan kuruan tam otomasyonu fabrikaarda, sadece fabrikadaki kontro paneerini (monitöreri) kontro için, bir veya iki çaışana ihtiyaç duyumakta bu da işçiik maiyetini düşürmektedir. Geişen tohum teknoojisiye şuan mercimek tarada daha verimi çıkıyor ayrıca geişen işeme teknoojisiye eskiden mercimek kırımında aınan randıman ie şuan mercimek kırımından aınan randıman arasında da çok fark buunmaktadır. Ayrıca sakama koşuarının geişimi, sio ve depoarın daha iyi koşuarda oması, soğuk hava depoarının kuanıması ve fumigasyon teknikerinin geişimi, kuanıan yeni azeri teknoojiye bakiyatta yumurtaanma ouşmadan önem aınması ie bakiyatın raf ömrünü uzatmakta ve israfın önüne geçimesini sağamaktadır. Bakiyatin faydaarından daha çok aanda yararanmak için artık bakiyat ürüneri un yapıarak da kuanımakta. Bakiyat artık ekmek, pasta, tatıar ve birçok yemek içerisnde kuanıarak bu ürünerin protein oranı arttırımaktadır. Bu durum da bakiyat işeme endüstrisine yeni boyut kazandırmaktadır. Nohut ve fasuye gibi ürünerde kabuk soyma teknoojisi geiştirierek ürünün protein içermeyen kısmı atımış omaktadır. Ayrıca daha proteini, koay pişien ve sindirimi koay ürün müşteriye sunumuş omaktadır. Her geçen gün dünya nüfusunun artması ve bitkise proteine sahip bakiyat ürünerine oan taebin artması bakiyat teknoojisinin de geişimini zorunu kımaktadır.

41 40 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER SEKTÖRÜNDE TOHUMCULUK, AR-GE VE STANDARDİZASYON ÇALIŞMALARI Hüsamettin MEMİŞ Başhan Tarımsa Ürüner A.Ş. -MERSİN Mersin Ticaret Borsası ve Doğu Akdeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü tarafından düzenenen bu çaıştaya hoş gediniz. Tüm katıımcıarı şahsım ve Mersini bakiyat sanayicieri adına saygı ie seamıyorum. Bu anamı organizasyonun düzenenmesinde emeği geçen herkese teşekkür ediyorum. Biz aie oarak uzun yıardır bakiyat işindeyiz. Bu sektörün çok iyi günerini de gördük, sıkıntıı dönemerini de yaşadık. Çok şükür bugünere gedik. Ükemizde mevcut bakiyat fabrikaarının yıık topam ürün işeme kapasitesi yakaşık 3.5 miyon tondur. Bunun 2.5 miyon tonu Mersin'dedir. Bundan doayı, bakiyat sektöründe işerin iyi gitmesi Mersin ekonomisini ciddi anamda etkiemektedir. Bir sanayici oarak, hem kentimizde hem de ükemizin geneinde var oan kuruu kapasitenin tamamının kuanımasını arzu ediyoruz. Şu anda ortaama oarak yarı kapasite ie çaışabiiyoruz. Bunun en önemi nedeni, ükemizde bakiyat üretiminin azamasıdır. Şu andaki yeri ürün üretim düzeyimiz iç taebe bie cevap vermekten uzaktır. Bundan doayı hem fabrikaarımızı çaıştırabimek, hem iç taebi karşıayabimek, hem de yurtdışı pazararımızı eimizde tutabimek için ithaat yapıyoruz. Gönümüz arzu eder ki, yeri üretim miktarı artsın, biz de ithaat yapmak zorunda kamayaım. Devetimizden bekentimiz, yeri bakiyat ürünerinde hedefediğimiz noktaya geinceye kadar, üretime destek verimesidir. Borsamızın da yoğun gayreteri neticesinde, 2009 yıından itibaren bakiyat üretimine destek verimeye başandı. Bu destekerin devam etmesini diiyoruz. Üretimi artırmanın you, verim artışından geçmektedir. Siz değeri araştırmacıarımızdan ricamız, verimi, kaitei ve dayanıkı tohumar geiştirmenizdir. Tohum sorunu çözüürse, üreticierimiz tekrar bakiyat üretimine dönebiirer. Bu konuda bazı somut önerier sunmak istiyorum. Nohut üretiminde ükemizde piyasada İspanyo dediğimiz türer hakim durumdadır. Bunarın ısah edierek, daha da geiştirimesini diiyoruz. Ayrıca, bugun itha ettiğimiz Meksika nohut türerinin dünya pazararında ciddi taebi oduğunu görüyoruz. Bu nohut türünün ükemiz koşuarına adapte edimesinde büyük fayda görüyoruz. Bunarın dışında B-90, Hint ve Rus nohutarı da dünyada ticarete konu omaktadır. Bunara yöneik ısah çaışmaarı yapıabiir. Kırmızı Mercimekte asında dünyada fazaca bir çeşit yoktur. Hepsi birbirine yakın. Anadou Kırmızı Mercimeğine dünyanın her yerinden taep gemektedir. Çünkü bizim mercimeğimizin ekimi ie hasatı arasında 150 günük bir süre vardır. Bu süre bugün dünya piyasaarına hakim oan Kanada Mercimeği için 110 gündür. Bizim mercimeğimiz bu nedene çok daha ezzeti ve beseyicidir. Ancak bizim tohumarımız konvansiyone oduğu için, verimimiz düşük omaktadır. Bundan doayı, Anadou Mercimeğinin verimini artıracak yönde çaışmaar yapıması gerekmektedir. Kanada'da hibrit tohumar kuanıdığı için verimiik daha yüksek. Bu nedene rekabet avantajına sahiptirer.

42 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 41 Yeşi Mercimekte Sutani değimiz bir tür vardır, piyasada en çok bunu görmekteyiz. Bunun dışında küçük tanei Köy Tipi bir başka çeşidimiz daha var. Ancak piyasada tutumaktadır. Bu çeşidi geiştirmemiz gerektiğini düşünüyorum. Kuru Fasuyede Göyünük, Bomba, Ereği Çaısı, Dermason, Horoz ve Şeker gibi çeşiterimiz vardı. Maaesef bu çeşiterin üretimi iyice azadı. Yeri üretim tek tipe doğru kayıyor, bu yüzden önem amaıyız. Yeri çeşiterimizi ısah ederek, verimi hae getirebiirsek, kuru fasuye üretimini artırabiiriz. Bu arada ükemizde üretimi omayan Maş Fasuye cinsinin dünyada taebi giderek artmaktadır. Ükemize uygun Maş Fasuye çeşiteri geiştirmemizin faydaı oacağına inanıyorum. Barbunyada Doğu Akdeniz de yetişen Sırık Tipi cinsimiz vardı. Kayboma noktasına gedi. Eimizde sadece Özdemir cinsi buunmaktadır. Sırık tipini geiştirmemizde fayda görmekteyiz. Sözerime son verirken, bu güze organizasyonun aramızdaki ietişimi güçendirmek için iyi bir başangıç omasını diiyor, emeği geçeneri kutuyor, tüm katıımcıara teşekkür ediyor, saygıarımı sunuyorum.

43

44 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Mayıs 2017, Çarşamba YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI III. OTURUM Moderatör Prof. Dr. Cemaettin Yaşar ÇİFTÇİ

45 44 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI YEMEKLİK BAKLAGİL TOHUMCULUĞU 1 Mustafa AVŞAR 2 Akın ÖRS avsar.mustafa@tarim.gov.tr akin.orsdoven@ tarim.gov.tr KAMU TOHUMCULUK ORGANİZASYONLARI 1 Adana Tohum Sertifikasyon Test Müdürüğü (BUGEM)-ADANA 2 Tohumuk Tesci Sertifikasyon Müdürüğü(BUGEM)-ANKARA BİTKİSEL ÜRETİM GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (BÜGEM) Tohumcuuk poitikaarı, Teşvik ve destekemeer, Üretim ve tedarik, İthaat-İhracat ön izin işemeri, Çeşit Tescii, Tohumuk Kontro ve Sertifikasyon Hizmeteri, Piyasa Denetimi, yeni bitki çeşiterinin korunması göreveri arasındadır. GIDA VE KONTROL GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (GKGM) Bitki sağığı ve karantina hizmeteri ie Güveniir gıda ve yem arzını sağamak. Bu amaça poitikaar ouşturmak ve denetemek. Gıda, gıda katkı maddeeri ve gıda ie temasta buunan madde ve mazemeerin üretim, işeme ve pazaramak. Bitki, hayvan, gıda ve yem güveniriğini gözeterek tüketiciyi ve hak sağığını korumak amacıya tedbirer amak, bitki sağığını korumak, bitki hastaıkarı ve zararıarı ie mücadee etmek ve buna iişkin esasarı beiremek göreveri arasındadır. TARIMSAL ARAŞTIRMALAR VE POLİTİKALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (TAGEM) Bitki ısahı ve çeşit geiştirme, uusa kakınma panarı doğrutusunda tarımsa araştırma ve geiştirme stratejierini ve önceikerini beiremek, projeer hazıramak, uyguamak, yeri gen kaynakarını korumak ve geiştirmek, uusa ve uusararası aanda araştırma-geiştirme faaiyeteri yürütmek ve bu kapsamdaki projeeri destekemek göreveri arasındadır Tohumcuuk Kanunu 31/10/2006 tarih ve 5553 sayıı Tohumcuuk Kanununun amacı; bitkise üretimde verim ve kaiteyi yüksetmek, tohumukara kaite güvencesi sağamak, tohumuk üretim ve ticareti ie igii düzenemeeri yapmak ve tohumcuuk sektörünün yeniden yapıandırıması ve geiştirimesi için gereki oan düzenemeeri gerçekeştirmektir. Bu Kanun; tara bitkieri, bağ-bahçe bitkieri, orman bitki türeri ve diğer bitki türeri çoğatım materyaine ait çeşiterin ve genetik kaynakarın kayıt atına aınması, tohumukarın üretimi, sertifikasyonu, ticareti, piyasa denetimi ve kurumsa yapıanmaar ie igii düzenemeeri kapsar. Veteriner Hizmeteri, Bitki Sağığı, Gıda ve Yem Kanunu /06/2010 tarih ve 5996 sayıı Veteriner Hizmeteri, Bitki Sağığı, Gıda ve Yem Kanunun amacı, gıda ve yem güveniiriğini, hak sağığı, bitki ve hayvan sağığı ie hayvan ısahı ve refahını, tüketici menfaateri ie çevrenin korunması da dikkate aınarak korumak ve sağamaktır. Bu kanun, gıda, gıda ie temas eden madde ve mazeme ie yemerin üretim, işeme ve dağıtımının tüm aşamaarını, bitki koruma ürünü ve veteriner tıbbî ürün kaıntıarı ie diğer kaıntıar ve buaşanarın kontroerini, sagın veya buaşıcı hayvan hastaıkarı, bitki ve bitkise ürünerdeki zararı organizmaar ie mücadeeyi, çiftik ve deney hayvanarı ie ev ve süs hayvanarının refahını, zootekni konuarını, veteriner sağık ve bitki koruma ürünerini, veteriner ve bitki sağığı hizmeterini, canı hayvan ve ürünerin ükeye giriş ve çıkış işemerini ve bu konuara iişkin resmî kontroeri ve yaptırımarı kapsar. Kişise tüketim amaçı birinci üretim ie kişise tüketim amacıya hazıranan gıdaar bu kanunun kapsamı dışındadır.

46 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 45 Yem Bitkieri ve Yemekik Bakagi Tohumu Sertifikasyonu ve Pazaraması Yönetmeiği 05/06/2015 tarih ve sayıı Yem Bitkieri ve Yemekik Bakagi Tohumu Sertifikasyonu ve Pazaraması Yönetmeiği yem bitkieri ve yemekik tane bakagi türerinde çeşit geiştirme faaiyeterini teşvik ederek, tohumuk üretimi ie igii zararı organizma ve kaite standartarını beireyip, zararı organizmaarın kontroünü ve kaitei tohumukarın üretimini sağamak amacıya, tohumukarın üretimesi ve pazaranmasına iişkin usu ve esasarı kapsar. Biimse amaçı çaışmaarda, araştırma ve geiştirme çaışmaarında ve genetik çeşitiiğin korunmasına yöneik çaışmaarda kuanıan tohumukar ve çiftçierin kendi ihtiyacını karşıamak amacıya ürettiği tohumukar ie ticarete konu omamak kaydıya çiftçier arasında yapıan takasara konu oan tohumukar bu Yönetmeik kapsamı dışındadır /01/2008 tarih ve sayıı Bitki Çeşiterinin Kayıt Atına Aınması Yönetmeiğinin amacı; tarımsa bitki türerine ait çeşiterin kayıt atına aınması, kayıt isteerinin ouşturuması, kütükte kaış süresi ve siinmesi, bitki genetik kaynakarının kaydedimesi esasarını beiremektir. Bu yönetmeik; tara bitkieri, bağ bahçe bitkieri ve diğer bitki türerine ait çeşiterin ve genetik kaynakarın kayıt atına aınması, öze sektör araştırma kuruuşarının yetkiendirimesi ve denetimine iişkin iş ve işemeri kapsar. 2017/5 Tohumcuuk Hizmeteri uyguama taimatı kapsamında işemer yürütümektedir.

47 46 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI YENİ BİTKİ ÇEŞİTLERİNİN KAYIT ALTINA ALINMASI Farkıık, Yeknesakık ve Durumuşuk (FYD) + Tarımsa Değereri Öçme (TDÖ) Denemeeri ie yapımaktadır. Ükemizde bitki çeşiterinin kayıt atına aınması işemeri; 5553 sayıı Tohumcuuk kanunu ve buna istinaden çıkarıan Bitki Çeşiterinin Kayıt Atına Aınması Yönetmeiği çerçevesinde Tohumuk Tesci ve Sertifikasyon Merkez Müdürüğü tarafından yürütümektedir. Kayıt atına aınacak türer istesi içinde yer aan Yemekik Tane Bakagier, diğer tara bitkieri türerinde oduğu gibi Tarımsa Değereri Öçme denemeeri (TDÖ) ve Farkıık, Yeknesakık ve Durumuşuk (FYD) testeri denemeeri sonuçarına göre kayıt atına aınır. Sertifikasyon Bütün türer sertifikasyona tabi, Sertifikasyon yönetmeikerinde yer aan türer sertifikasyona tabidir. Pazarama Sertifikasyon ve pazarama yönetmeikerindeki esasara göre yapıır. Sertifikaı ve Standart tohum Sertifikaı veya standart tohum oarak üretim yapıabimektedir. Ükemiz üyesi buunduğu ISTA'nın üye aboratuvararını standardize etmek amacıya ortaya koyduğu akredite oma koşuarını yerine getirmiş ve tarihinden itibaren Tohumuk Tesci ve Sertifikasyon Merkezinin akreditasyonu ISTA tarafından onayanmıştır. Türkiye de üretien ürünerdeki kaite standartarı tescii çeşitere ait sertifikaı tohumukarı ie sağanabimekte ve üretien ürünerdeki kaite güvencesi de tohumukardaki kaite standartarının uusararası kaite standartarına uygunuğu ie ede edimektedir yıında yürürüğe giren 5553 sayıı Tohumcuuk Kanunu ie 2008 yıında uyguamaya konuan ve 5 Haziran 2015 tarihinde günceenen Yem Bitkieri ve Yemekik Tane Bakagi Tohumuğu Yönetmeiği bu kaitenin sürdürüebiir omasına katkı vermektedir. İthaat & İhracat OECD ve/veya ISTA Orange Sertifikaarı ve bunarın beirediği kuraara uygun oarak yapıır. YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER TOHUMLUK ÜRETİM DEĞERLERİ 2015 yıında % 70 oan ihracatın ithaatı karşıama oranının, 2016 yıında % 89'a çıkmıştır. Ükemizde bakagier tohum üretimi 2002 yıında ton iken 2016 yıında tona çıkarak % 560 oranında değişim göstermiştir. İhracat oranı 2002 yıına göre %157 değişim gösterirken ihracat oranı % 618 değişim göstermiştir yıında % 70 oan ihracatın ithaatı karşıama oranının, 2016 yıında % 89'a çıkmıştır. Tohum Üretimi ve Dış Ticaret Değereri Çizege 1'de ve Şeki 1'de aşağıda gösterimiştir. Süs bitkieri ve fidan ihracatının da ekenmesiye geçen yı 202 miyon doar ihracatın 262 miyon doara karşıama değeri ouşmuştur.

48 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 47 Şeki 1. Sertifikaı Tohum Üretimi ( )

49 48 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI yıarı arasında artış % 560 omuştur. Nohut, Kuru fasuye ve Mercimek türerinde Sertifikaı Tohum Üretimi değereri ve değişim oranarı Çizege 2' de verimiştir. Nohut, Kuru Fasuye ve Mercimek türerinde 1988 ie 2015 yıarı arasında ekii aan, üretim ve verim değereri aşağıdaki grafikerde, sertifikaı tohumuk üretimi yapıan çeşiter ise aşağıdaki şeki ve çizegeerde verimiştir.

50 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 49 Şeki 2. Nohut Ekii Aan, Üretim ve Verim Değereri Çizege 3. Sertifikaı Tohumuk Üretimi Yapıan Nohut Tohumu Çeşiteri

51 50 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Şeki 3. Kuru Fasuye Ekii Aan, Üretim ve Verim Değereri Çizege 4. Sertifikaı Tohumuk Üretimi Yapıan Kuru Fasuye Tohumu Çeşiteri

52 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 51 Şeki 4. Mercimek Ekii Aan, Üretim ve Verim Değereri Çizege 5. Sertifikaı Tohumuk Üretimi Yapıan Mercimek Tohumu Çeşiteri

53 52 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Nohut, Kuru Fasuye ve Mercimek türerinde 2002, 2015 ve 2016 yıarında tohum denge taboarı aşağıdaki çizegeerde verimiştir.

54 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 53 SERTİFİKASYON KADEMELERİ Yemekik Tane Bakagier tohumuk üretimi yapıacak taraya en az bir yı aynı türe ait başka bir çeşit ekimemiş oması gerekidir. Yemekik Tane Bakagierde Orijina, Sertifikaı Sınıfarda 3 kademe buunmaktadır. Çizege 9. Sertifikasyon Kademeeri Mevzuat değişikiği Sertifikaı ve Standart tohum üretimi yapıabimektedir. Tara kontro işemeri OECD ve yurt içi standartarına göre yapımaktadır. Beiri koşuarda yeniden partiendirme yapıabiir. Arz sıkıntısı durumunda Bakanığın arz yetkisi vardır.

55 54 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Standart/Ticari Tohum Resmi kontroer sonucunda, üretici tarafından beyan edien türe ait oduğu ve bu yönetmeikte sertifikaı sınıftaki tohumukar için beirenen aboratuvar standartarını karşıadığı tespit edien tohumukarı beirtir. İzoasyon Mesafesi Yemekik Tane Bakagierde Eit, Orijina, Sertifikaı sınıf ve dö kademesi izoasyon mesafesi 2m oarak beirenmiştir. Hedef Sertifikaı tohum üretiminin koayaştırıarak miktarının arttırıması, OECD ve AB'ye tam uyum, Yurtiçi üreticierin dezavantajarının kadırıması, Başka ükeerde üretip ükemizde sertifikaandırarak dünyaya pazaranma oanakarının araştırıması, OECD çerçevesinde anaşmaar yapımasıdır. KAYNAKLAR Anonim, TVYS Tohum Veri Yönetim Sistemi. Tohumuk Tesci ve Sertifikasyon Merkez Müdürüğü, Ankara TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu, Bitkise Üretim İstatistikeri. TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu, Tarım ÜFE.

56 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 55 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLERDE TOHUMCULUK VE TİGEM'İN YERİ Ai KOÇ M. Nazmi CEYLAN Tarım İşetmeeri Gene Müdürüğü AR-GE Şube Müdürü 2 Tarım İşetmeeri Gene Müdürüğü Ziraat Mühendisi ÖZET Mercimek, ükemiz tarımı ve ekonomisinde çok önemi bir yere sahiptir. Geniş aanarda tarımı yapıan ve ihracatımızda çok önemi payı oan bir üründür. Türkiye'de yakaşık oarak 2016 yıında ha aanda mercimek tarımı yapımakta oup; yıık mercimek üretimi yakaşık tondur (TUİK,2016) yıında ton nohut, ton mercimek ve 109 ton kuru fasuye tohumu dağıtımı yapıdı. TİGEM 'de yıarı arasında kırmızı mercimek verimi 24.2 ie 23.9 kg/a arasında değişim gösterdi. Nohutta ise yıarı arasında verimde 16 ia 147 kg/da arasında değişim gösterdi. TİGEM Nohutta 2016 yıında topam ton tohum hazırandı bunun 99.2 tonu dağıtıdı. Kırmızı mercimekte 2016 yıında topam 730 ton tohum hazırandı, bunun tonu dağıtıdı. Kırmızı mercimek ve nohut üretiminde üretim performansarı çevre şartarı ve buna bağı oan hastaık etmenerinden önemi öçüde etkienmişerdir. Bu çaışma ie işetmemiz mercimek ekimi yapıan aanardaki yetiştirme teknikeri, ana hastaık, zararı ve yararı böceker ie yabancı otara karşı daha önce yapımış çeşiti çaışmaar bir uyum içerisinde değerendirierek en uygun yetiştirme ie en az masraf ve doğa çevreyi korumaya yöneik bir mücadee ouşturmaya ve uyguamaya çaışımıştır. Ceyanpınar Tarım İşetmesi ekiiş aanarında yeri gediğinde sınırı iaç kuanarak doğa dengeyi koruyarak, doğa düşmanara zararıar kontro atına aınmıştır. GİRİŞ İnsanarın protein gereksinimerini % 70'i bitkise kökeni oup, bunun %18.5'i yemekik bakagier tarafından karşıanmaktadır. Mercimek taneerindeki %25-28 protein oranıya insan besenmesinde değer taşıyan, havanın serbest azotunu tutan ve toprağı azotça zengineştiren tarayı erken terk ettiğinden ikinci ürün için uygun bir bitkidir. Toprak isteği bakımından faza seçici değidir. Mercimeğin samanı da hayvan besenmesinde önemidir ve bögede geniş çapta kuanmaktadır. Cumhuriyet tarihimizin en büyük atıımardan biri oan Güneydoğu Anadou Projesi (kısa adıya GAP) suama ve enerji ağırıkı bir entegre kakınma projesidir. Adıyaman ve Gaziantep'ten başayarak, Şanıurfa, Mardin, Diyarbakır ve Siirt'ten ouşan 6 iimizin kısmen veya tamamen içine amaktadır. Bögede yağışın azığı, haen tarımsa üretimi kısıtayan en büyük faktördür. Proje aanının güneyinde yıık yağış ancak 300 mm. civarındadır. Haziran-Eyü arasında hemen hemen hiç yağış düşmemektedir. Yağışın bu özeiği proje aanında haen hububat ve mercimek ağırıkı kuru tarıma oanak vermektedir. Ceyanpınar Tarım İşetmesi GAP aanı içinde yer amaktadır. Ceyanpınar Tarım İşetmesinde haen yeratı suarından yararanarak 50 bin dekarda suu, 700 bin dekarda kuru tarım yapımaktadır. Bazı yıarda kurakık kasıp kavurmaktadır. Ceyanpınar Tarım İşetmesinde tamamen makinei tarıma dayaı oarak mercimek üretimi yapımaktadır. Ceyanpınar Tarım İşetmesinde mercimek üretimi buğday ie münavebei oarak 1983 yıında ekimeye başamıştır. Çizege 1'de görüdüğü gibi ik yıar 4.3 kg/da aınan verim 231 kg/da'a kadar çıkmıştır. Uzun yıar üretim aanı, istihsa ve verim değereri aşağıda verimiştir.

57 56 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Mercimek tarımı dünya üzerinde ııman ve subtropik ikim bögeerinde yayımıştır. Kuzey yarı kürede kuzey enemerine, güney yarı kürede ise 40. güney enemerine kadar yayıma göstermektedir. Yurdumuzun çok yağışı Doğu Karadeniz bögesi dışında kaan tüm bögeerinde mercimek tarımı yapımaktadır. Ancak Güneydoğu Anadou bögesi kırmızı mercimeğin ambarı sayımaktadır. Ükemizde mercimek tarımı en yoğun oarak yapıdığı böge Güneydoğu Anadou bögesi oup üretimin de büyük bir kısmını bu böge karşıamaktadır Çizege 2 inceendiğinde Türkiye'deki mercimek ekiminin büyük bir kısmı Güneydoğu Anadou Bögesinde gerçekeşmektedir. Bögedeki mercimek ekiminin büyük bir kısmı işetmemiz arazierinde gerçekeşmektedir. Yapıan çaışmaara bakıdığında görünen şu ki, yağışa dayaı kurak ve yarı kurak tarım aanarında geenekse buğday-nadas üretim sistemine aternatif oacak en karı ekim nöbeti sistemi mercimek-buğday üretim sistemidir. Mercimek üretiminde, birim aandan yüksek verim amak, birçok faktöre bağı buunmakta ve yapacağımız uyguamaara yakından igii omaktadır. Aın terimizin karşıığını amak, biinen yetiştirme teknikerinin yani toprak hazırığından hasada kadar en iyi şekide uyguamaya koymaka mümkün oabiir. MATERYAL VE METOD Kırmızı Mercimeğin Ekoojik İstekeri Toprak İstekeri Kumu toprakardan ağır toprakara kadar çeşiti toprak sınıfarında mercimek başarı ie yetiştirimektedir. Fakat sıcak, nötr yada hafif akai, iyi havaanan, kumu-tını-kireçi toprakar mercimek yetiştiriciiği için ideadir. Mercimeğin ortaama ph isteği arasındadır. İkim istekeri Kırmızı mercimek kışa ve kurak şartara dayanıkı bir kütür bitkisidir. Kırmızı mercimek düşük sıcakara dayanıkıık yönünden yemekik bakagier arasında ik sırayı amaktadır. Bu nedene Güneydoğu Anadou bögesinde ve Ceyanpınar'da sonbaharda kışık ekimi uygun buunmaktadır. Kırmızı mercimek faza yağışa karşı hassastır. Bihassa ikbaharda bitkinin çiçekenme, baka ve tane bağama devresinde normaden faza yağışar veya suama suyunun faza tatbik edimesi ve vejetatif geişmeyi hızandırır. Bitki boyu çok uzayarak yatmaar meydana geir. Tane tutma az our, verim düşer, ayrıca mahsude yeşi ve kavruk tane oranında artarak kaite düşer. Kırmızı mercimek uzun gün bitkisi oup, vejetasyon süresince ºC ısı topamına ihtiyaç göstermektedir. Tohumarın çimeneceği en düşük ısı 4-5 ºC'dır.

58 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 57 Çizege 1. Ceyanpınar T.İ.M Mercimek Ekim Tariheri, Ekim Dönemi Sıcakıkar, Ekiişe Düşen Yağış ve Verimer Kaynak: TİGEM, 2017

59 58 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Çizege 2. Tarım İşetmeeri Gene Müdürüğü Ceyanpınar Tarım İşetmesi Müdürüğü Yıarı Arası Kırmızı Mercimek Üretimeri

60 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 59 Çizege 2 nin devamı. Tarım İşetmeeri Gene Müdürüğü Ceyanpınar Tarım İşetmesi Müdürüğü Yıarı Arası Kırmızı Mercimek Üretimeri NOT: yıında ekiişin tamamı terkin edimiştir yıında kuruya da, suuya da Şakar-2005 (kuş zararı) ve kuruya da Fırat-87 kurakık nedeniye terkin edimiştir yıında kuruya da Şakar-2005 ve da Fırat-87 kurakık nedeniye terkin edimiştir.

61 60 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Şeki 1. Urfa Ceyanpınar Mercimek Verimeri Ceyanpınar Tarım İşetmesinde Yetiştiriciiği Yapıan Mercimek Bitkisinde Sıcakık Verim İişkisi Biindiği gibi yemekik tane bakagier içerisinde mercimek, soğuğa, sıcakığa ve kurakığa en dayanıkı bitkidir. Kışık mercimek ekim deriniğinde toprak ısısı minimum 4-5 ºC'de çimenir. Yetiştirime süresi yakaşık 200 gün oan mercimek, vejetasyonu boyunca ºC topam sıcakığa ihtiyaç duyar. Kış ayarına çıkış yaparak giren mercimeğin -25 ºC soğuğa dayandığı biinmektedir. Çiçekenme döneminde ise 35 ºC nin üzerindeki uzun sürei sıcakıkar oumsuz etki bırakmaktadır. Ceyanpınar Tarım İşetmesinde mercimek ekiişeri çoğunuka Ekim ayı içerisinde tamamanmaktadır. Uygun toprak tavı oduğu takdirde bitki çıkışarı Kasım ayı başarında omakta, çıkıştan yakaşık gün sonra da çiçekenme başamaktadır. Çiçekenme dönemi genede Nisan ayı ortaarında başamaktadır. Nisan sonarı, Mayıs ayı başarında baka teşekküü omakta ve yine Mayıs ayı sonarı veya en geç Haziran başarında hasat başamaktadır. Buna göre Ceyanpınar Mercimek ekiişerinde yetiştirime dönemi boyunca sıcakık yönüye iki kriter öne çıkmaktadır. Bunardan birincisi ekim dönemi toprak ısısı, ikincisi çiçekenme ve baka bağama dönemindeki maksimum hava sıcakıkarıdır. Her iki konunun açığa kavuşturuabimesi için işetmenin ede ediebien konuya igii ikim verieri tabo haine getirimiş ve Şeki1'de (son 22 yı ayık verier) sunumuştur. Özeike çiçekenme ve baka doum dönemerine denk geen Nisan ve Mayıs ayarının günük sıcakık ve yağış verieri son 5 yıık ( yıarı) oarak kayıtardan uaşımış ve Çizege 1' de aşağıda beirtimiştir.

62 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 61 Buna göre; çizege1'deki veriere göre çiçekenme dönemi oan Nisan ayında sadece 1996 yıında 35 ºC, 2007 yıında ise 37.5º C hava sıcakığı gerçekeşmiş, diğer 20 yıda 35 ºC nin atında sıcakık değeri tespit edimiştir. Baka doum dönemi oan Mayıs ayında ise bütün yıarda 35 ºC'nin üzerinde sıcakık değereri ouşmuş, hatta en yüksek verimin aındığı 1993 yıında ise Mayıs ayı maksimum sıcakık 41 ºC omuştur. Yine en düşük verimin aındığı 1997 yıında (46.3 kg/ da) Nisan ayı maksimum sıcakığı 35 ºC iken, kg / da verimin aındığı 2007 yıında Nisan ayı maksimum sıcakık değeri 37.5 ºC omuştur. Bu yıara ait Nisan ve Mayıs ayarının günük maksimum hava sıcakık değereri inceendiğinde; Nisan ayında sadece 2008 yıında Nisan tariheri arasında 4 gün boyunca sıcakığın en yüksek değeri 37.5 ºC omak üzere 35 ºC'nin üzerine çıktığı, diğer yıarda ise norma seviyeerde oduğu görümüştür. Mayıs ayarında ise önceki ve sonraki güner sıcakık değereri norma oan 8 Mayıs tarihinde maksimum sıcakık 39.1 ºC oarak (şüphei) tespit edimiştir yıında, 2012 yıına yakın oan 124,1 kg/da. verim ede edimiştir. Bütün bu verierin ışığı atında, Ceyanpınar Tarım İşetmesinin inceenen sıcakık değererinin, buunduğu ekoojinin tipik değereri oduğu, mercimek bitkisinin ikim değereri yönüye geniş adaptasyon kabiiyeti oduğu fikrinden harekete, mercimek verimerindeki oumsuz dagaanmanın sıcakıkarın ekstrem değererinden kaynakanmadığı sıcakıka beraber vejatasyon dönemindeki yağış ve sıcakık değereri ie beraber etkiidir. Eğer mercimek bitkisinin ekim döneminde toprakta mercimek bitkisinin çimenmesini sağayacak miktarda tav var ise sıcakık ºC oduğundan kışa güçü fide devresinde girmekte ve Nisan ayındaki maksimum sıcakıkar döneminde çiçekenmesini tamamamış omaktadır. Bitkinin ekim döneminde toprakta yeterince tav yok ise veya 5-6 ºC'ik minimum çimenme sıcakığı varsa bitki günde çimenmektedir; çimenmesi geciken bitki kışın ik soğukarına zayıf fide dönemine girmekte bir miktar bu dönemin soğukarından etkienirken, birde geciken çiçekenme nedeni ie Nisan ayının 2. haftası ve Mayıs ayı maksimum sıcakıkarı çiçekenmeyi oumsuz etkiemektedir. Bu nedene mercimek bitkisinde ikim faktörerinin etkisini inceerken sıcakıka beraber yapısını da değerendirmek gerekidir. Mercimek Ekim Tarihi ve Ekim Normu Ekim Tarihi Kırmızı mercimekte ekimden çiçekenmeye kadarki süre gün arasında değişmektedir. Ogunaşma zamanı gündür. Ceyanpınar'da mercimekte sınırayıcı faktör oan aşırı sıcakar Mayıs ayının ik haftasında başadığı gibi bazı yıarda da Nisan ayının ikinci yarısında da birkaç günük aşırı sıcak dönem oabimektedir. Mercimekte çiçekenme süresi 4-15 gün arası değiştiğinden bitkinin en geç 15 Nisan tarihinde çiçekenmeyi tamamaması gerekir ki bu da çiçekenme başangıcına Nisanın ik haftasına gemeidir. Bu tarihten 145 gün geriye gidiirse mercimek tohumunun tavı toprağa atıma tarihi 10 Ekim e tekabü etmektedir. Ekim Normu Yapıan araştırmaarda çeşiter itibariye faza bir farkıık göstermemesine rağmen ekim sıkığı arttıkça metrekaredeki bitki sayısı, ik baka yüksekiği, biyoojik verim ve tane veriminin artış gösterdiği; buna karşın bitkide baka sayısı, bitkide tane ağırığı ve bin tane ağırığının azadığı tespit edimiştir. En yüksek değererin ede edidiği metrekarede 350 bitki ekim sıkığında Fırat-87 çeşidinin ekim normu ortaama 12.5 kg/da'a tekabü ettiği tespit edimiştir (Metrekarede 250 bitki çıkış yapmıştır). Bu değer Çağı çeşidinde 12 kg/da omaktadır.

63 62 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Ceyanpınar Şartarında Mercimek Ekiminin Münavebe ve Mercimek - 2.Ürün Dane Mısır-Buğday Münavebesinin Verim Yönünden Değerendirimesi Ceyanpınar arazierinde özeike suamaya yeni açıan buğday+2.ürün mısır+buğday münavebe sistemi uyguanan arazierde yoğun yabani arpa ve yuaf buunmaktadır. Tohumuk sertifika yönetmeiğine göre içerisinde çok azda osa beiri oranarda yabani arpa ve yuaf buunan buğday parseeri tara muayene kontroerinden geçememekte ve sertifika raporu aamamaktadır. İşetmenin ana faaiyet konusu hububat tohumcuuğudur. Üst üste buğday ekimi yapıan parseerde özeike yabani arpa ie iaçı mücadee yapıamadığı için bu aanarda yabani arpa popuasyonu her sene artmaktadır. Ayrıca buğday içindeki yabani arpa buğdayın bitki besin maddeerine ortak oduğu, buğdaya rekabete girdiği için buğday verimini düşürmektedir. Geçmiş yıarda yabani arpa ie mücadee etmek için buğday- mercimek-buğdaynadas münavebe panı uyguanarak mercimek ekim sahaarına dair yaprakı yabancı ot iacı atıarak mercimek içindeki yabani arpa popuasyonu ödürüerek yabani arpa kontro atına aınıyordu ve 2011 yıarında yaşanan aşırı kurakık nedeniye buğday-mercimek münavebesinden verimerin çok düşmesi nedeni ie vazgeçidi yıında işetmenin suanabiir arazi varığı dekara uaşıp kuru ziraat sahaarı suanmaya başanınca kuru ziraat sahaarında buğday suanmasına başanmış ve buğdaydan sonra 2.ürün dane mısır ekimine başanmıştır. Devamı Buğday+2.Ürün Dane Mısır+Buğday münavebesi zamana toprağı yararak verim düşüküğüne neden oacağı ve artan yabani arpa ve yuafa mücadee için mercimek tekrar münavebe bitkisi oarak üretime aınmıştır. İşetmede yabani arpa ve yuaf kesafeti artan probemi parseerde güzük oarak fiğ ve mercimek ekimi ve yazık oarak 1.ürün ayçiçeği ekiişi pananmakta, ayrıca hayvancıık şubesinin kaba yem ihtiyacını karşıamak için hası fiğ ekiişeride yabani arpa ve yuafın probem oduğu parseerde ekimektedir. Süreki oarak buğday-2.ürün mısır-buğday ekiişerinde taraarın toprak yapısı bozuacağı gibi 2. ürün tane mısırdan sonra ekien buğdayın verimi de düşmektedir. Bu nedene en az dört yıda bir münavebeye 1. ürün oarak bakagi veya geniş yaprakı bir çapa bitkisinin ekimesi gerekmektedir. Münavebeye ekiecek mercimek bitkisinin diğer bir avantajı ise buğdaya göre erken hasat edidiği için kendinden sonra geen 2.ürün tane mısır ekimi erken yapıabimekte, bu da neticede mısır ekim işeminin erken başamasına, erken ekien mısırarın hasadının daha erken ve düşük rutubette yapımasını sağayacağından kurutma daha ucuza ma edimektedir. Mercimek parseerine ekien 2.ürün mısır hasadının erken yapıması ie beraber 2.ürün mısırdan sonra ekiecek güzük buğday ekimeri Kasım ayı 2.yarısında veya Araık ayının ik haftasında tamamanmakta bu sayede bitki çıkışarı düzeni oarak neticede buğday verimerini oumu etkieyerek artırmaktadır. 2.ürün mısır ekiişerinin erken veya geç hasat edimesi kendisinden sonra ekien buğdayın verimini de etkiemektedir. Buğday - 2. ürün mısır - buğday ekiişerinde verim mercimek - 2. ürün mısır - buğday ekiişerinden kg/da arasında düşük gerçekeşmektedir. Ceyanpınar İşetmesinde şu anki mevcut duruma göre suu sahaarda 650 adet aternatifi parse mevcut oup bu şekide da aan suanmaktadır. Güzük ekiişerde aternatifi oan iki parsein her ikiside buğday-buğday veya mercimek-buğday ekim deseni şekinde ekimektedir. Ekiişerde özeike mercimek-buğday ekimi tercih ekimektedir. Çünkü yı içerisinde mercimeğin su ihtiyacının oduğu pik dönem Nisan ayına denk gemekte ve mercimeğe bu dönemde mm su verimekte ve yeteri omaktadır. Aternatife ekien buğday parseinin su ihtiyacı yağış yeteri değise Ocak ayında mm/ay Şubat ayında mm/ay Mart ayında 52.2 mm/ay Nisan ayında mm/ay ve Mayıs ayında mm/ay omak üzere mm/yıdır. Bu nedene aternatifi mercimek oan parsein aternatif ekimi buğday parseinin su ihtiyacını karşıayacak kadar suyun verimesinde herhangi bir sıkıntı yaşanmamakta bu parsein buğday verimi buğday-buğday aternatifi parseerden kg/da faza amaktadır.

64 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI yıı biançosuna göre mercimeğin maiyeti karşıama verimi (başa baş verimi) kg/da oup ik bakışta mercimek karsız gibi görünse de, yabani arpa ve yuaf kontroü nedeniye buğday tohumcuuğuna katkısı, mercimek+2.ürün dane mısır+buğday ekim nöbetindeki 2.ürün dane mısır verim ve kurutma maiyetine katkısı, 2.üründen sonra ekien buğday verimine katkısı, parsee ekien mercimek bitkisinin toprağa kazandırdığı 12 kg/da civarındaki azot, toprağa kazandırdığı organik madde ve saparının hayvan besenmesinde yüksek protein kaynağı oma gibi kazanımarı göz önüne aındığında, mercimek bitkisinin Ceyanpınar'da hububat sahaarında 4 yıda bir münavebeye aınması doayısıya dekar oan suu hububat sahaarında yakaşık dört yıık münavebe panına göre her yı da civarında ekimesi gereki ve ezemdir. Çizege 3. Türkiye`de Ekim Aanarı (dekar) ve Üretim Miktararı (ton)

65 64 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Çizege 4. Sertifikaı tohum ihtiyacının üç yıda bir yenienmeye göre hesapandığında bie tohumuk ihtiyacının, nohutta % 11, mercimekte % 9 ve kuru fasuye'de ise % 5 ini karşıayabiecek durumdadır yıında ton nohut, ton mercimek ve 109 ton kuru fasuye tohumu dağıtımı yapıdı (Çizege 4).

66 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 65 Hasat Aanı (da) Hasat Aanı (da) Hasat Aanı (da) Hasat Aanı (da) Hasat Aanı (da) Nohutta yıarı arasında verim değereri 16 ie 147 kg/da arasında değişim gösterdi.

67 66 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Nohutta 2016 yıında topam ton tohum hazırandı bunun 99.2 tonu dağıtıdı. (Çizege 6) Hasat Aanı (da) Hasat Aanı (da) Hasat Aanı (da) Hasat Aanı (da) Hasat Aanı (da)

68 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 67 t Kırmızı mercimekte 2016 yıında topam 730 ton tohum hazırandı, bunun tonu dağıtıdı (Çizege 8). SONUÇ ve TARTIŞMA Ceyanpınar Tarım İşetmesinde kırmızı mercimek ekimi kuru ve suu şartarda 20 Eyü-20 Ekim tariheri arasında yapımaktadır. Yapıan değişik araştırmaarda en iyi ekim yağmurardan sonra yabancı ot tohumarın çimenip sürümesi ve daha sonra mercimek ekimesidir (Aagöz ve ark.,1990). Bu görüş daha çok ikbaharda yağışı bo oan bögeer için doğru bir yakaşımdır. Ancak işetmemiz az yağış aan bögede buunuduğundan ekimin üzerine düşen yağış azamaktadır. Bu bögede geç yapıan ekimerde mercimek verimi düştüğünü çeşiti denemeere kanıtanmıştır. Birkaç yı üst üste yaptığımız denemeerde yağıştan sonra yapıan ekimerde verimin çok düşük oduğunu tesbit edimiştir. İşetmemiz için en iyi ekim zamanı yağışardan önce yapıan ekim zamanıdır. Buğdaya ikii rotasyona girebiecek bitkieri tespit etmek amacı ie yıarı arasında Güneydoğu Anadou Tarımsa Araştırma Enstitüsü arazisinde bir deneme yürütümüş ve sonuçta buğdaya rotasyona girebiecek en uygun ve en karı bitkierin nohut ve mercimek oduğu tespit edimiştir. Denemenin konuarına göre marjina kazanç oranarı nadas-buğday sistemine kıyasa, buğday-mercimek sistemi % 208 karı buunmuştur (Aagöz ve ark.,1990).yapıan çaışmaara bakıdığında, görünen şu ki, yağışa dayaı kurak ve yarı kurak tarım aanarında geenekse buğday-nadas üretim sistemine aternatif oacak en karı ekim nöbeti sistemi mercimek-buğday ve nohut-buğday üretim sistemidir(aagöz ve ark.,1990). İşetmemizde pazar durumunu da göz önünde buundurarak mercimek yerine nohutun ikame edimesine çaışımaktadır. Yapıan araştırmaara göre; Güneydoğu Anadou Bögesinde yeri kırmızı mercimek için ekim normu dekara 9 kg oarak beirenmiştir. Ekim deriniği toprağın her çeşidinde 4-5 cm omaıdır. Sıra arası mesafeer, hububat mibzererini ekici ayakarına uygun oarak cm omaıdır. Ekimden sonra siindir çekimeidir. Bu aşamaar bir bütün oarak yapıdığında çok iyi sonuçar aındığı tespit edimiştir. Araştırmaar göstermiştir ki topam azotun %85'ten fazası azot bakterieri ie bitkiye sağanmaktadır. Bu yüzden genede tabi veya suni oarak Rhizobium var ise o taraya Azotu gübre tatbiki mercimek veriminin artmasında pek önemi ro oynamamaktadır (Saxena,1979).

69 68 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Güneydoğu Anadou Tarımsa Araştırma Enstitüsünde yapıan deneme sonuçarına göre mercimeğe ekime birikte 2-3 kg/da azot veriirse Diyarbakır ve çevresindeki toprakarda en iyi mercimek verimi aınmaktadır (Kaya,1981). Yine aynı çaışmada dekara ton çiftik gübresi veriirse daha iyi verim aındığı, fosforca fakir oan toprakarda fosforu gübre uyguamasıya mercimekte önemi bir verim artışı oduğu tesbit edimiştir. Ceyanpınar Tarım İşetmesi arazierinde yapıan gübre normu ie igii denemeerde verimde en iyi sonuç 185 kg/da oarak, uyguamada ise 12 kg/da DAP gübresi vermiştir. Fosforu gübre ekime birikte tohum yatağına verimemeidir. Çünkü mercimek kökeri ik çimenme sırasında fosfora temasta zarar görmektedir. Bu yüzden bitki sıkığında azama our. Fosforu gübrenin tohumun 2 cm atına veya yanına verimesi hainde böye bir oumsuz etkisi görümemiştir. Mercimeknadas sisteminde dekara 3 kg, mercimek-tahı sisteminde dekara 6 kg fosforu gübre veriirse en iyi verim aınmaktadır yıarı arasında Güney Suriye'de yapıan fosfor mercimek iişkieri araştırmasında az yağışı dönemerde mercimeğin fosfora karşı responsunun genede yüksek oduğunu göstermiştir. Az yağışı oan dönemerde fosfor gübreemesi ie mercimeğin performansının artmasının en önemi sebebi, fosfor gübreemesi ie bitkinin iyi ve derine giden bir kök sistemi meydana getirmesi ve bu şekide kökerin daha derin toprak tabakaarından faydaı suyu amasını sağar (Kııç,2000).Ceyanpınar Tarım İşetmesi ekim aanarında tohum ve gübre normu kombinasyonarı ie igii denemeerin verierinden ede edien sonuçarın işetmenin bütün aanarına yaymak şekinde çaışmaarımız devam etmektedir. Mercimek zararıarı oarak işetmemiz mercimek ekim aanarında özeike Apion ana zararı durumundadır. Bu zararı ie kütüre mücadee yanında kimyasa mücadee yapımaktadır. Yapıan surveyer sonucunda yakaşık oarak her yı bin dekar aanda mücadee yapımaktadır. Yapıan gözemere göre kurak geçen yıarda zararı daha faza omaktadır. Mercimek ekim aanarımızda görüen bir başka zararıda yaprak biteridir. Her ne kadar mercimekte bu zararının ekonomik zarar eşiği beirenmemişse de yaptığımız gözemere göre popuasyonun çok yoğun oduğunu ve buna parae oarak da doğa düşmanarının (özeike yedi noktaı geinböceği) baskı atında tuttuğu gözenmiştir. Bu faydaı böcek zararıyı o kadar kontro atında tutmuştur ki, iaçamaya gerek bie kamadığı tarafımızca tespit edimiştir. Ancak bu zararının ekonomik zarar eşiğini ve doğa düşmanarını araştırmacıar tarafında araştırıması gerekir. Güneydoğu Anadou Bögesinde yapıan bir survey çaışmasında mercimek ekim aanarında görüen en önemi sorunun yabancı ot oduğu tespit edimiştir (Uzun,1985). Bu sorun bütün Dünya da oduğu gibi Ceyanpınar Tarım İşetmesi ekim aanarında da yaşanmaktadır. Yapıan birçok araştırmaya göre ikimi Güneydoğu Anadou Bögesi gibi oan yererde mercimek tarımında mutaka yabancı ot mücadeesi yapıması gerektiğini göstermiştir. Yabancı ot mücadeesi küçük aie işetmeerin dışında gene oarak kimyasa iaçara yapımaktadır. Özeike işetmemiz gibi büyük aanarda kendi yürür yer aeteri ie mücadee yapımaktadır. Mercimek ekim aanarında sorun oan geniş yaprakı yabancı otara karşı kimyasa iaç oarak güvene önerebiecek bir iaç buunmamaktadır. Ancak dar yaprakı yabancı otara karşı birçok herbisit buunmaktadır ve başarıı bir şekide de kuanmaktadır. Ceyanpınar Tarım İşetmesi nde mercimek ekim aanarında mercimek hastaıkarı faza bir epidemi yapmamaka birikte suu aanarda mercimek kök çürükğü ve mercimek Phoma Hastaığı na rastanmıştır. Bu hastaıkara karşı tohum iaçaması oarak Benomy etkii iaç kuanımakta ve diğer araştırma kuruuşarında yapıan denemeerde iyi sonuçar aınmaktadır (Sağır, 1986). Ayrıca kütüre mücadee oarak hem münavebe uyguamakta hem de daha az su vermeke etmen için uygun oan koşuarı ortadan kadırımaya çaışımaktadır. Mercimekerde görüen midiyö hastaığı ve mücadeesi ie igii yapıan bir araştırmada; FLIP 8331(ILL 6017) dayanıkı çeşit, yeri kırmızı, Fırat 87 ve İzmir-10 çeşiteri ise duyarı buunmuşardır. Aynı çaışmada hastaık etmenine karşı kuanıan iaçardan, tohum iacı oarak Aprin 35 SD (300g) %97.05 yeşi aksam iaçamasında ise Antraco (200 g) % oranında etkii buunmuştur (Sağır ve ark.,1995).

70 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 69 Şeki 2. TİGEM Ceyanpınar Tarım İşetmesi Mercimek Hasatı SONUÇ Ceyanpınar Tarım İşetmesi oarak dayanıkı çeşiteri tercih ederken bunun yanında pazar durumu ve çeşidin verimini de göz önünde buundurmaktayız. Buna göre Mercimek tohumuğu üretimi için GAP Uusararası Tarımsa Araştırma ve Eğitim Merkezi Müdürüğünden yüksek kademei (orijina+sertifikaı kademede) kırmızı mercimek tohumuğu sınırı miktarda temin edidiğinden Ceyanpınar Tarım İşetmesi Müdürüğünde sertifikaı mercimek tohumuğu üretimi yapıamamaktadır. Bu sorun ortadan kaktığında TİGEM ükemizin kırmızı mercimek tohum ihtiyacını karşıayacak kapasiteye sahip oacaktır. İgii Enstitünün üretmiş oduğu kırmızı mercimek çeşiterinin kademei tohumuk miktararının taeperi karşıayabiecek düzeyere çıkartıması için; şayet üretim aanı sıkıntısı our ise, TİGEM Ceyanpınar Tarım İşetmesi arazierinden bu iş için yeteri miktarda arazi tahsisinin yapıma oanağı mevcuttur. Nohutta, kurakığa dayanıkı, dik geişen yatmaya dayanıkı ve makinaı hasata uygun yüksek boyu, bakaarını bitkinin üst kısmında ouşturan çeşiterin geiştirimesi; Kırmızı Mercimekte ise, kurakığa, yatmaya dayanıkı, yukarıdan baka bağayan, makinaı hasata uygun yüksek boyu, orabanja, yabancı ot, kök ve kök boğazı hastaıkarına dayanıkı çeşiterin geiştirimesi, bakagi tarımını ieri taşıyacak oan hedeferdir.

71 70 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI KAYNAKLAR Aagöz, R., Kekikçi.,1990. İki Yıık Ekim Nöbeti Denemesi Sonuç Raporu. Güneydoğu Anadou Tarımsa Araştırma Enstitüsü Müdürüğü DİYARBAKIR Sağır, A.,1986.Güneydoğu Anadou Bögesinde Mercimekerde Görüen Kök çörüküğü Hastaığı ve Mücadeesi. VI. Türkiye Fitopatooji Kongresi. Bidiri Özeteri İzmir. Sağır, A., F.Tatı, B.Gürkan, Güneydoğu Anadou Bögesinde Mercimekerde Görüen Midiyö Hastaığı ve Mücadeesi. VII. Türkiye Fitopatooji Kongresi. Bidiri Özeteri Adana. Saxena, M.C.,1979. Agronomy of Lentis. The Internationa Center For Agricutura Research in the Dry Areas.p3-94 TİGEM, TUİK,

72 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 71 ÖZEL SEKTÖR AÇISINDAN YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLERİN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ ÖZET Dr. Nigün SEZER AKMAN Tohum Sanayicieri ve Üreticieri At Biriği (TSÜAB)-ANKARA Dünya üzerinde tarımı çok eski yıardan beri yapımakta oan yemekik tane bakagier insan besenmesinde bitkise kaynakı protein gereksiniminin karşıanması bakımından odukça önemidir. İkim ve toprak istekeri dikkate aındığında, Türkiye'nin üretim potansiyeinin çok yüksek oduğu görümektedir. Nadas aanarının daratımasında nohut ve mercimek, suu tarım arazierinde de fasuye, baka, bezeye ve börücenin ekim nöbeti içerisinde yer aması, üretim panamasının etkin yapıması sayesinde üretim artışı mümkün oacaktır. Teknooji kuanıarak ede edien ve yüksek geir getiren ekonomik değere sahip bir ürün oan tohumun taşıdığı potansiyei, üretime yansıtabimesi de ancak kaitei tohum yani Sertifikaı Tohum kuanımı ie mümkün omaktadır Sayıı Tohumcuuk Kanunu ie yapıandırıan öze sektör, tohumuk üretiminde ve çeşit geiştirmede etkii çaışmaar yapmaktadır. Sertifikaı yemekik tane bakagi tohumuk üretiminin %100'e yakını öze sektör tohum firmaarı tarafından gerçekeştirimektedir. Verien destekere birikte sertifikaı tohumuk üretimi ve kuanımı artmasına karşın henüz istenien düzeye geememiştir. Bu makaede ükemiz öze sektör tohumcuuğunun geişimi ve yemekik bakagi tohumuk üretiminde öze sektörün yeri anatımıştır. Anahtar keimeer: Tohumcuuk Kanunu, sertifikaı tohumuk, öze sektör, at biriker GİRİŞ Binerce yıdır insan besenmesinde bitkise proteinin ana kaynağı oan yemekik tane bakagier, havanın serbest azotunu toprağa bağama özeikerinden doayı yetiştiridikeri toprakarı da organik azotça zengineştirirer. Dünyada insan besenmesindeki bitkise proteinerin %22'si, karbonhidratarın %7'si; hayvan besenmesindeki proteinerin %38'i karbonhidratarın %5'i yemekik tane bakagierden sağanmaktadır (Adak ve ark. 2010). Bireşmiş Mieter Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) 2014 yıı verierine göre dünya üzerinde 71 miyon hektar aanda topam 77.6 miyon ton yemekik tane bakagi üretimi yapımaktadır. Ükeere göre bakagi üretimine bakıdığında 19.9 miyon ton ie ik sırada Hindistan'ın yer adığı görümektedir. Kanada 5.8 miyon ton üretim ie ikinci en büyük üretici konumundadır. Türkiye bakagier üretiminde ve ihracatında,1980'i yıarda atın çağını yaşamış ancak 1990'ı yıardan itibaren ihracatta darama ie birikte ithaat artmıştır yıarındaki artışa rağmen haen topam bakagi üretiminde 1990 yıı rakamına uaşıamamıştır. Haihazırda 702 bin ha aanda 1.1 miyon ton topam yemekik tane bakagi üretimi gerçekeştirimekte ve bu bakagier arasında en faza nohut, kuru fasuye ve mercimek üretimektedir (TÜİK,2016). Ükeerin üretimerinde geneike bir veya iki bakagi türünde yoğunaştıkarı görüse de kuru fasuye dünyanın hemen her yerinde üretimektedir. Dünya kuru fasuye üretim miktarı FAO 2014 yıı verierine göre 25 miyon tona uaşmış ve bu üretimin 10.6 miyon tonu Asya kıtasında gerçekeştirimiştir. Nohut; dünya bakagi üretiminde kuru fasuyeden sonra ikinci sırada gemektedir ve 2014 yıında 14.2 miyon ton oarak gerçekeştirien üretimin 11.9 miyon tonuk kısmı Asya kıtasında yapımıştır. Amerika kıtasının en faza üretimini yaptığı kuru bezeye de ise topam üretim miktarı 11.3 miyon ton civarındadır ve dünyada üçüncü en faza üretien bakagi türüdür. Mercimek ise 4.9 miyon tonuk üretime dünya bakagi üretiminde %6'ık bir paya sahiptir ve yakaşık 2 miyon tonu üretimin yapıdığı Kanada en büyük mercimek üreticisi konumundadır. Dünyada üretien bakagierin %84'ü iç taebi karşıamak amacıya üretimektedir ancak %16'ık kısmı dünya ticaretine konu omaktadır. Kanada 5 miyon ton ihracata ideriği einde buundururken, Avustraya ve Myanmar da Kanada'yı takip etmektedir.

73 72 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE TOHUMCULUK SEKTÖRÜNÜN GELİŞİMİ Tohumuk aışverişinin ticari temei yapıması odukça yeni omaka birikte son birkaç yüzyıa dayanmaktadır. Yüzyıardır mahsuden ayrıan ürün tohum oarak kuanııyor iken, 19. yüzyıdan itibaren ABD ve bazı AB ükeerinde niteiki tohum üretimi ve kuanımına başanıarak, tohum ticari bir değer kazanmıştır. 20. yüzyıın ik çeyreğinden sonra geişmiş ükeerde tohumcuuk kuruuşarı yaygınaşmış ve kamu, tohumuk üretim ve dağıtım sistemerinden çekierek yerini öze kuruuşara bırakmıştır. Bunu izeyen benzer bir eğiim çeşit geiştirme aanında gözemenmiş ve 1970'erden sonra öze tohumcuuk kuruuşarı AR-GE konusunda önemi yatırımar yapmaya başamıştır. Biimse ve teknoojik geişmeer dünya tohumcuuğunun geişmesinde daima beireyici ve önemi bir unsur omuştur. Temeeri 19. yüzyıa dayanan genetik biimi, bitki ısahı ve çeşit geiştirme faaiyeterine giden you açmıştır. 20. yüzyı başında uyguanmaya konuan hibrit (meez) teknoojisi ise öze sektör girişimciiği ie ticari tohumcuuk arasında güçü ve etkii bir bağ kurmuştur. 20. yüzyı sonundaysa modern biyoteknooji ve rekombinant DNA teknoojieri ie tohumcuuk yeni bir ivme kazanmıştır. Sektördeki verimiik ve kaite arayışarının önem kazanması da tohumuk ticaretinin geişmesinden kaynakanmaktadır. Buna parae oarak, tohumcuuk sektörünün ve tohumuk ticaretinin denetim atında tutumasına oan ihtiyaç en başından itibaren kendisini hissettirmiş ve 19. yüzyıın sonuna doğru ik uusa tohumcuuk aboratuvararı ve berabererinde kaite güvence sistemeri görümeye başanmıştır. Tarımsa üretimin bir girdisi oarak tohumuk ticaretinin payı 1970'i yıara kadar dünya ticaretinde odukça düşük seviyede seyretmiştir. 1970'erden sonra dünya tohumcuuğu pek çok bakımdan değişim göstermiştir. Geişmiş Batı ükeerindeki tohumcuuk firmaarı araştırma, üretim ve pazarama faaiyeterini diğer ükeere doğru genişetmişerdir. Özeike 1980'erden sonra başayan küreseeşme ogusu sonucu birçok üke tohumcuuk sektörünü geiştirme ve güçendirme yönünde poitikaar geiştirerek, uyguamaya başamış, sonuç oarak 21. yüzyıın ik yıarında tüm dünyada kaitei tohumuk üretimi, kuanımı, pazaraması ve ticaretinde önemi sıçramaar omuştur. Ükemizin tarihinde de gerçek anamda, tohumcuuka igii geçmiş ABD ve Avrupa gibi eskiye dayanmamaka birikte, tohumcuuğun fark edimesi ve benimsenmesi 19. Yüzyıın ortaarına kadar inmektedir. Tanzimat Dönemi ne rastayan bu yıarda ( ) tarımda moderneşme ana kakınma stratejisi oarak benimsenmiştir. Takip eden 1. ve 2. Meşrutiyet dönemerinde, Tarımda Moderneşme Stratejisi'nin bir gereği oarak, tohumcuuk bağamında; deneme amaçı mısır ve arpa tohumuğu, yüksek verimi patates tohumuğu, ABD'den pamuk, mısır, sebze tohumukarı, Romanya'dan buğday tohumuğu ithaatı gibi açıımar yapımış, kaitei buğday tohumukarı dağıtımıştır. İtha edien tohumukar, deneme çiftikeri ve demonstrasyon taraarında ekimiş, çiftçiere tanıtımıştır. Bakan Savaşarı ve I. Dünya Savaşı'nı da kapsayan bu dönemde, tohumcuuka igii ancak bu faaiyeter gerçekeştiriebimiştir. Cumhuriyet'in ianını takip eden yıarda; araştırma, üretim, dağıtım konuarında Kurumsaaşma ve Yasa At Yapının ouşturumasına başanımış, çeşiti ierde bitki türeri bazında Isah İstasyonarı kuruarak, sanayi anamında Türkiye Tohumcuuğunun temeeri atımaya başanmıştır. Uzun yıar, Kamu ağırıkı Tohumcuuk Modei şekinde; kamu eiye üretien, kamu tarafından fiyatı beirenen ve kamu kanaıya çiftçiere dağıtım yapıan bir sisteme, daha çok hububat ağırıkı tohumuk üretimi ve dağıtımına devam edimiştir yıında, çiftçierin tohumuk ihtiyaçarını karşıanması amacıya Devet Üretme Çiftikeri kurumuş, 1963 yıında da 308 sayıı ik Tohumcuuk Kanunu çıkarımıştır. 1980'i yıara kadar, kamu ağırıkı yapıya devam eden tohumcuuğumuz, 1980'i yıarın ortaarında başayan yasa ve idari düzenemeere kabuk değiştirmeye başamıştır. Bu yıarda yeni ve verimi çeşiterin ithaatı serbest bırakımış, fiyatarda serbest piyasa kuraarı işemeye başamıştır.

74 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 73 Bu değişimerin oumu bir yansıması oarak, tohumcuukta faaiyet ve uzmanık aanarı, ticarete konu edien tür ve çeşit sayısı, istihdam kapasitesi, yeni üretim ve işeme teknoojierinin kuanımı ve Ar-Ge yatırımarı artmaya başamıştır. Tohumcuuk sektöründe batıı ükeerin yıdan daha eskiere dayanan deneyimerine karşı, ükemizde batıı öçüere göre tohumcuuk 1980'i yıarın ikinci yarısından itibaren başamıştır. Tohumuk üretim, tedarik ve ticaretini düzeneyen kuraarın değiştirimesi ve kürese anamda entegrasyon, öze sektör girişimciiğini teşvik etmiş, bu surete öze sektör geişmeye başamıştır. Bu geişmenin bir yansıması oarak 1998 yıında Dünya Tohumcuar Biriğine (ISF) üyeik gerçekeştirimiştir. Tohumcuuğumuzdaki geişmeye parae oarak, ükese anamda tohumcuuk poitikaarı ve mevzuatı yeniden gözden geçirimiş, 2006 Yıında 5553 Sayıı Tohumcuuk Kanunu çıkarımıştır sayıı Yeni Bitki Çeşiterine Ait Isahçı Hakarının Korunmasına İişkin Kanun ve 2007 yıında UPOV'a üyeik ükemiz Ar-Ge çaışmaarında ve tohumcuuğunda yeni ve farkı bir boyut getirmiştir (Çizege 1). Kamu sektörü ağırıkı geişme Öze sektör ağırıkı geişme başangıcı

75 74 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI SEKTÖRÜN ÖRGÜTSEL YAPILANMASI 5553 sayıı Kanun, Tohumcuuk sektöründe Öze Sektör Yapıanmasını da hükme bağamıştır. Bu düzenemeye göre Tohumcuuk sektörünün öze kanadı, tohumcuuğumuzun çeşiti daarındaki faaiyetere göre, yedi at birik ve bir üst birik oarak yapıandırımıştır. Türkiye Tohumcuar Biriği TÜRKTOB 1. Tohum Sanayicieri ve Üreticieri At Biriği TSÜAB 2. Bitki Isahçıarı At Biriği BİSAB 3. Tohum Yetiştiricieri At biriği TYAB 4. Fidan Üreticieri At Biriği FÜAB 5. Fide Üreticieri At Biriği FİDEBİRLİK 6. Süs Bitkisi Üreticieri At Biriği - SÜSBİR 7. Tohum Dağıtıcıarı At Biriği - TODAB Sektör, Tohumcuuk Kanunu ie Tüze kişiiğe sahip Kamu Kurumu niteiğinde mesek kuruuşu şekinde örgütü bir yapıya kavuşmuştur. Bu yapıanmanın amacı; tohumcuuk sektörünün geiştirimesi ie sektörde faaiyet gösteren gerçek veya tüze kişier arasında meseki dayanışma sağayarak meseki faaiyeteri koayaştırmak, tohumcuuk faaiyetinde buunanarın ekonomik ve sosya hakarının korunmasını sağamak ve mevzuata verien göreveri yerine getirmektir. TÜRKTOB ve yedi at birik; kuruuş ve çaışma esasarını beireyen ve Bakanıkça onayanmış buunan tüzük çerçevesinde faaiyet göstermekte oup, Gıda Tarım ve Hayvancıık Bakanığının idari ve mai denetimine tabidir. Ükemizde Tohumcuuk faaiyeti yapmak üzere kurumuş, tohum üreticisi begesine sahip 791 TSÜAB üyesi firma buunmaktadır. Bu firmaarın faaiyet aanarına göre dağımı aşağıdaki Çizege 2'de verimiştir. Tohumcuuk faaiyetinde buunan 791 üye firmadan 188 üye, aynı zamanda öze sektör araştırma kuruuşu yetkisine de sahip oup Ar-Ge faaiyeti yürütmektedirer. Bu firmaarın önemi bir kısmı -küçük veya büyük çapı- ısah programarı yürütmektedir. Öze sektör tohumcuuk firmaarı yurt içi bitki ısahı ve çeşit geiştirmeye büyük önem vermektedir. Bu konuda yapıan yatırımar yıdan yıa hıza artmaktadır. Sektörün sermaye yapıarına baktığımızda yeri sermayei firma sayısının 739, yabancı sermayei firma sayısının 30, yeri-yabancı ortak sermayei firma sayısının da 22 oduğu görümektedir. Üke içinde örgütenme sağanırken, aynı zamanda tohumcuuka igii ISTA, ESA, APSA, ISF, OECD, ECOSA VE UPOV gibi bögese ve kürese kurum ve kuruuşara da entegrasyon sağanmıştır.

76 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 75 ÖZEL SEKTÖR YEMEKLİK TANE BAKLAGİL TOHUMCULUĞU Bitkise üretim materyai oan tohum, ükeerin tarım sektöreri için stratejik bir öneme sahiptir. Günümüzde tohum, sadece tarımsa bir girdi deği aynı zamanda teknooji kuanıarak ede edien ve yüksek geir getiren ekonomik değere sahip bir üründür. Biindiği gibi; bitki geişimi için idea tüm koşuar sağansa bie gübreeme, çapaama, suama, iaçama vb. uyguamaarın hiçbiri, üretimi artırmada tohum tarafından beirenen genetik sınırın ötesinde bir katkıda buunamaz. Bu bakımdan, bir bitkinin ortaya koyduğu verim veya ürünün kaitesi o bitkiyi yetiştirmede kuanıan tohumun taşıdığı potansiye ie doğrudan igiidir. Tohumun taşıdığı potansiyei üretime yansıtabimesi de ancak kaitei tohum yani Sertifikaı Tohum kuanımı ie mümkün omaktadır. Zira sertifikaı tohum; tara ve aboratuvar kontroeri neticesinde genetik, fizikse ve biyoojik değereri beirenmiş, çeşit safiyeti sağanmış ismine doğru tohumdur. Üretim ve verimin artırıması için yetiştirme tekniği metotarı, arazi ısahı, suama, mekanizasyon, gübreeme, mücadee teknikerinin uyguanmasıya birikte bögeye uyumu çeşiterin kaitei tohumukarının kuanıması gerekmektedir. Sertifikaı tohumuğun verimi artırmadaki payının buğday ve fasuye, nohut gibi kendine döenen bitkierde %20 30 seviyesinde, mısır ve ayçiçeği gibi yabancı döenen bitkierde ise %100'erin üzerinde oduğu biimse araştırmaara ortaya konuan bir gerçektir. Yemekik tane bakagierin kendine döenen bitkier oması nedeniye çiftçier, kendi üretiminden veya komşusundan tedarik ettiği ya da gıda amaçı oarak satıan ürünü tohumuk oarak kuanımı eğiimi taşımakta bu nedene de sertifikaı tohumuk üretim ve kuanım miktarı arzu edien seviyeye geememektedir. Ancak uyguanan destek poitikaarı ie sertifikaı tohum üretim ve kuanımında artış oduğu gözenmektedir. Biindiği gibi ükemizde, kayıt atına aınan ve Mii Çeşit Listesinde yer aan çeşiterin sertifikaı tohumuk üretimi yapıabimektedir. Kamu Araştırma Enstitüeri ısah ve çeşit geiştirmede yoğunaşırken öze sektör daha çok tohumuk üretiminde yer amıştır. Bu durum son birkaç yıda değişim göstermiş ve öze sektör firmaarı tarafından ısah çaışmaarına ağırık verierek çeşit tesci ettirimeye başanmıştır. Bu geişmeye parae oarak son iki yı içinde öze sektör tohumcuuk firmaarının geiştirdiği 11 çeşide üretim izni verimiştir yıı itibariye nohut, kuru fasuye, mercimek, baka ve börüce türerinde topam 93 çeşit Mii Çeşit Listesinde yer amaktadır (Çizege 3). Kuru fasuye, nohut ve mercimek türerinde topam sertifikaı tohumuk üretiminde 2010 yıından itibaren artan bir ivme yakaanmış, 2013 yıında bir miktar üretim miktarı azasa da 2016 yıında ton üretim gerçekeştirimiştir. Mercimekteki artışın topam yemekik bakagi tohumuk üretimini de oumu yönde etkiediği görümektedir. Kuru fasuye, mercimek ve nohut çeşiterinin sertifikaı tohumuk üretimine Kamu ve Öze Sektör açısından bakıdığında, özeike 2016 yıında öze sektörün payının %100' e yakın bir seviyede oduğu görümektedir.

77 76 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Tohumun üç yıda bir yeniendiği varsayımına göre hesapandığında bie mevcut üretime, tohumuk ihtiyacının nohutta % 11'inin, mercimekte % 9'unun ve kuru fasuyede ise % 5'inin karşıanabieceği anaşımaktadır. Çizege 5. Yıar İtibariye Yemekik Bakagi Mahsü Ekim Aanı ve Tohumuk Üretimi Ürüner Yıar Mahsu Tohumuk Ekien Aan ( h ektar) Üretim (ton) İhtiyaç (ton) Üretim(ton) Nohut Mercimek Kuru Fasuye * * * * * * ** ** ** 109 Kaynak: TÜİK, 2017 *Nohut ve mercimekte ekim normu 13/ kg/ da, **fasuyede 10 kg/ da oarak hesapanmıştır. TOHUM DIŞ TİCARETİ Yemekik bakagi tohumuk dış ticaretinin önemi bir kısmını kuru bezeye ve kuru bezeye tohumarı ouşturmaktadır. İhracaat da ise baka tohumuğu ik sırada yer aırken kuru fasuye, nohut, mercimek ve bezeye de ihraç edien tohumukar arasındadır. Türkiye'nin 2016 yıı topam yemekik bakagi ihracat miktarı kg omuş ve bu ihracata karşıık doar geir ede edimiştir. Aynı yıda itha edien yemekik bakagi tohum miktarı kg, bu miktarın parasa değeri de doar oarak gerçekeşmiştir.

78 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 77

79 78 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI KAYNAKLAR Adak M.S. Güer M. ve Kayan N., Yemekik Bakagierin Üretimini Artırma Oanakarı, Ziraat Mühendisiği VII. Teknik Kongresi, Ankara BÜGEM, (Erişim: ) FAO, (Erişim: ) TTSM, (Erişim: ) TÜİK, (Erişim: )

80 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 79 LEBLEBİ SEKTÖRÜNÜN DURUMU VE SORUNLARI İbrahim TEFENLİLİ Denizi Ticaret Borsası -DENİZLİ Lebebi, nohudun farkı sıcakıkarda kavrumasıya ede edien başta protein ve karbonhidrat omak üzere besin öğeeri açısından zengin bir içeriğe sahip bir kuruyemiş çeşididir. Üretim süreci yoğun emek isteyen bir üretimdir. Genede küçük öçeki geenekse aie işetmeerinde üretim yapımaktadır. Lebebi üretiminin yapıdığı ier Denizi, Çorum, Erzincan ve Kütahya'dır. Lebebinin hammaddesi nohut oduğu için nohut üretimine doğrudan bağımıdır. LEBLEBİNİN FAYDALARI Yüksek oranda if içeren ebebi, sindirim sistemi faaiyeterini hızandırmaya yardımcı omaktadır. Lebebinin hammaddesi nohut, kap sağığını koruduğu için, ebebi kap hastaıkarı riskini azatmaya yardımcı our. Lebebi içeriğindeki if ve protein ie açık hissini azatır ve düşük kaoriidir. İyi bir diyet atıştırmaığıdır. Yağ içermediği için kap sağığını ve koesteroü dengeemeye yardımcı our. İçerdiği kasiyum, magnezyum, potasyum ve protein sebebiye sağıkı bir yiyecektir. LEBLEBİ ÜRETİMİ Denizi'de ebebi üretimi ağırıkı oarak Serinhisar İçesinde ve Kızıca Kasabasında yapımaktadır (Şeki 1). Şeki 1. Lebebi Üretimi Yapıan Şehirer

81 80 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Denizi iimizde ebebi üretimi yapan irii ufakı 184 işetme vardır. Ayrıca iimizde kuruyemiş imaatı ie uğraşan 56 işetme vardır. Denizi'de 156 işetme sayısının buunması yanında yıık ebebiik nohut ihtiyacı bin ton arasındadır. Çizege 1. Lebebiik Nohut İhtiyacı Lebebi Kaynak: TÜİK, 2016 Türkiye (000 ton) Denizi (000 ton) Oran (%) Üretim İhracat Denizi Ticaret Borsamızda 2016 yıında işem gören ebebi iç satış işem hacmi 173 miyon TL dir. Şeki 2. Denizi Ticaret Borsamızda 2016 Yıında İşem Gören Lebebi İç Satış İşem Hacmi

82 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 81 Çizege 2. Ükeere Göre Denizi Lebebi İhracatı (2016) Kaynak: TÜİK, TÜİK verierine göre 2015 yıında nohut üretiminde ton ie19. sıradaki Denizi iimiz 2016 yıında tona 17. sıraya yüksemektedir. Şeki 3. Sarı Lebebi Üretimi Çizege 3. Dünya Nohut Üretimi No Üke Üretim (bin ton) 1 Hindistan Avusturya Pakistan Türkiye Myanmar İran Oran (%) TOPLAM Kaynak: TÜİK, 2016

83 82 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI

84 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 83 Şeki 4. Türkiye'de Nohut Ekim Aanarı Değişimi (1.000 ha) Denizi Ticaret Borsasının girişimeri sonucunda 2009 yıında Denizi Lebebisi için coğrafi işaret aınarak, Denizi ebebisinin hammadde ve üretim standartarı beirenmiştir. Şeki 5.Cografi İşaret Tesci Begesi

85 84 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI LEBLEBİ ÜRETİMİNDE BAŞLICA SORUNLAR 2017 yıına gediğimizde nohut ekim aanarının kademei oarak düştüğü görümüştür. Bunun nedeneri arasında ikame ediecek daha karı ve hastaıkara daha dayanıkı diğer ürünerin ekiişidir. Başıca bu ürüner kekik, haşhaş, ayçekirdeği ve yem bitkieridir. Suanan aanarın artmasıya da nohut ekien taraarın mısır, ayçekirdeği ve yem bitkierine dönmüştür. Nohutta sıkıka görümeye başayan Antraknoz, Sogunuk ve Kök Çürüküğü hastaığının artması nedeniye ekien nohut arazisi azamıştır. Son yıarda kürese ısınmaya birikte ikimin değişmesi ve buna bağı oarak sıcakık, yağışarda görünen düzensizikere birikte nohuttaki verim düşmektedir. Lebebi imaatçıarı iri tanei, düzgün yüzeyi, kabuk rengi kırmızı, kabuğu koay ayrıabien özeikteki nohutarı ebebi üretiminde tercih etmektedir. Çizege 6. Lebebiik Nohutta Kaite Kritereri Kaite Kriteri Sarı Lebebi Beyaz Lebebi Dane Şeki Koçbaşı Koçbaşı* İriik İri Orta İri Dane Rengi Kırmızı Beyaz Kabuk Kaınığı Kaın İnce İşem Görmeye Dayanım Sağam Çeneki Su Ama ve Şişme Kapasitesi Yüksek Kabarma Katsayısı Yüksek Lebebiik nohutta çeşitiiğin az oması sektörün bir diğer zorukarındandır. İstenien nohut çeşiterin yetersiziği fiyat dagaanmaarına yo açmaktadır. Şeki 6. Yıar İtibariye Borsamızda İşem Gören Nohut ve Lebebi Fiyatarı (TL)

86 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 85 Bu sorunarın çözümü amacı ie Denizi Ticaret Borsası, Türkiye Atom Enerjisi Kurumu ve Gıda Tarım ve Hayvancıık Bakanığı Geçit Kuşağı Tarımsa Araştırma Enstitüsü ie işbiriğinde, Türkiye Atom Enerjisi Kurumundan Dr. Zafer SAĞEL'in Koordinatörüğünde Nükeer Tekniker Kuanıarak Lebebiik Nohut Isahı Projesi başatımıştır. Şeki 7. Proje Ortakarı Oan Kurumar Projenin Amacı; Denizi, Uşak ve Konya okasyonarında, ikimin koşuarına adaptasyonu yüksek, makinaı hasada uygun, antraknoza ve diğer hastaık ve zararıara dayanıkı, kaitei ve yüksek verimi, ebebi sanayinin ihtiyacı oan, iri tanei, kabuğu koay soyuabien, işem görmeye dayanıkı, ebebiik nohut çeşiterinin geiştirimesi amaçanmıştır. Lebebi sanayinin ihtiyacı oan iri tanei, kabuğu koay soyuabien, işem görmeye dayanıkı nohut çeşiterinin geiştirimesi amacıya böge çiftçieri tarafından yetiştirimesi tercih edien Tavas, Yeşiova, Uşak Kırmızı yörese çeşiteri ve Sarı 98 çeşiti ie proje başatımıştır. Mutasyon ısahı teknikeri kuanıarak, Tavas, Yeşiova, Uşak Kırmızı ve Sarı 98 nohut çeşiterinde (farkı ışınama dozarında 100, 150, 200 ve 250 Gray/doz) varyasyon genişetiecektir. Bu geniş varyasyon içerisinden bögeye adaptasyonu yüksek, makinaı hasata uygun, yüksek verimi, antraknoza ve diğer hastaık ve zararıara dayanıkı ebebi oarak değerendirmeye uygun kaite özeikerine sahip tek bitkierin seçierek, bitki ısahı sürecinin tamamanması sonucu yeni bir ebebiik nohut çeşidi oarak ükemiz ve böge çiftçierinin hizmetine sunuması hedefenmektedir. Şeki 8.Sarı ve Beyaz Lebebi Üretimi KAYNAKLAR TÜİK, TÜİK,

87

88 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Mayıs 2017, Çarşamba YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI IV. OTURUM Moderatör Prof. Dr. Adem Emin ANLARSAL

89 88 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLERİN BESLENMEDEKİ YERİ Dr. Özge ERDOHAN Öze Sektör Temsicisi Goba bakagi üretimi yıda 76 miyon ton ve kişi başı tüketim 7 kg/yı'dır. Goba günük enerji ihtiyacının %2'si, protein ihtiyacının %3.5'i bakagierden karşıanmaktadır. Afrika, Güney Amerika, Asya ve Orta Doğu'da ise bakagier günük enerji ihtiyacının %20'sini, protein ihtiyacının %50'sini karşıamaktadır. Bakagier g/100 g protein, g/100 g yağ, fitokimyasaar, antioksidanar ve vitaminer içermektedir. Ayrıca gisemik indeksi düşük, koestero içermeyen ve gutensiz diyeter için de uygundur. Amerikan Tarım Bakanığı (USDA)'ya göre önerien diyet ifi, kasiyum ve demir aımı sırasıya % 24-60, % 4-37 ve % arasındadır. Bu besin bieşenerinin bakagierden karşıanan miktarı ise sırasıya 9-18g/100g; mg/100g ve mg/100g'dır. Günümüzde yetersiz besenme (manutrisyon) goba bir probemdir. Dünya yetişkin nüfusunun 1.9 miyarı faza kiou veya obezdir. Ancak diğer yandan 2.0 miyar insan mikrobesin yetersiziği ve buna bağı hastaıkara mücadee etmektedir. 161 miyon çocuk büyüme geriiği yaşarken, 795 miyon insan sağıkı bir yaşamı sürdürecek kadar yiyeceğe uaşamamaktadır. Goba öümerin %63'ü ako, yeteri fizikse aktivite, sigara ve sağıksız besenme sonucu ortaya çıkan kap damar hastaıkarı, diyabet, kronik sounum you enfeksiyonarı ve kansere omaktadır. Bakagier iyi bir protein ve if kaynağı omaarından doayı tercih edimektedirer. Türkiye'de 6.5 miyon diyabet hastası buunmaktadır yıı itibariye dünyada 382 miyon insan diyabet hastası buunmakta iken, 2035 yıında bu sayının %55 artarak 592 miyon oması bekenmektedir. Dünyada diyabet için yapıan sağık harcamaarı giderek artmaktadır (Şeki 1).

90 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 89 Şeki 1. Diyabete Yapıan Sağık Harcamaarı (Miyar $) Düşük gisemik indeks ie besenme diyabet, kap ve damar hastaıkarı ve kansere yakaanma riskini azatmaktadır. Bakagierde yüksek diyet ifi buunmaktadır. İçerdikeri amiozun kan şekerini yüksetme hızı daha düşüktür, fitat ve ektiner karbonhidrat metaboizmasını etkiemektedir. Bakagi proteineri nişastaya sıkıca bağıdır ve amiaz inhibitöreri nişasta sindirimini azatır. Bu sebepten 8 hafta düzeni bakagi tüketimi kanda gukoz ve insüin seviyesini düşürmeye yardımcı omaktadır. Her yı 17.5 miyon kişi kap hastaıkarı nedeniye hayatını kaybetmektedir. Bakagier içerdiği foat ve B12 vitamineri ie kap krizi riskini arttıran homosistein metaboizmasını bozmaktadır. Ayrıca yüksek diyet ifi sebebiye LDL ve trigiserid seviyesini düşürmektedir. Haftada 4 veya daha faza sıkıkta bakagi tüketiminin kardiovasküer hastaıkara yakaanma riskini %11 azattığı beirtimektedir. Her yı 8 miyondan faza kişi kanser nedeniye hayatını kaybetmektedir. Bakagier içerdikeri proteaz inhibitöreri, saponiner, ektiner, fitoseroer, fitatar gibi biyoaktif bieşener ve diyet ifi, oigosakkariter, foatar, seenyım, çinko gibi besin bieşeneri içermesi nedeniye başta koon, mide, meme ve prostat omak üzere kanseri hücre geişimini öneyebimektedirer. Dünyadaki her 100 kişiden biri Çöyak hastasıdır. Diyetinde bakagi oan Çöyak hastaarı yaşamarını sorunsuz şekide sürdürebimektedirer. Sonuç oarak bakagi tüketimimiz yeteri seviyede değidir. Bakagi tüketimini artırmak için tüketicier biinçendirimei, tüketime hazır ürün sayısı artırımaı, hammadde oarak kuanımı yaygınaştırımaı, üretim miktarı ve maiyeti düşürümei ve bakagi işemeyi koayaştıran yeni proseser ve ekipmanar geiştirimeidir.

91 90 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLERDE YENİ ÜRÜNLER VE TEKNOLOJİLER Prof. Dr. Mahir TURHAN Mersin Üniversitesi, Gıda Mühendisiği Böümü-MERSİN Günümüzde dünyanın büyük bir kısmında nişastaı ürün sektörü mevcuttur. Market rafarında sunuan nişastaı ürünerin (ekmek, makarna, bisküvi vb.) büyük kısmı buğdaya temeidir. Söz konusu ürünerin hasatından, işenmesine, pazaranmasına, satışına kadar buğday dayaı yaygın ve büyük bir sistem yıardır kurumaktadır. Benzer şekide, nişastaı ürünerden oan ve tüketimi yaygın oan cips sektöründe de mısır ve patatese dayaı bir sistem mevcuttur. Bakagierin yukarıda verien sektörerinde kuanıma oanağı varken günümüzde bakagie dayaı bir sistem kurumamıştır. Bakagier yaygın oarak yemekik oarak tüketimektedir. Başka bir ürüne işenmemekte ve katma değeri düşük kamaktadır. Türkiye ve coğrafyasında yetiştirien nohut, ebebi oarak işenmektedir. Lebebi biinen tek mamü bakagi ürünüdür. Her nohuttan ebebi üretimediği için de nohutun başka bir ürüne dönüştürümesi de sınırı kamaktadır. Bakagierin sınırı miktarda unarı, konserveeri yapımaktadır. Ancak bu ürünerde bakagi bakagi oarak kadığından orijina özeiğini korunmakta ve katma değeri düşük kamaktadır. Bakagier buğday, mısır ve patates gibi birçok ürüne işenebiir. Buna ek oarak bakagierin beseyici değererinin buğday, mısır ve patatesten daha üstün oduğu biinmektedir. Tarafımızdan tamamen bakagi ve/veya bakagi katkıı yeni ürüner üretimiştir. Bu örneker arasında ekmek, makarna, cips, çerez vb. ancak bazıarıdır (Şeki 1). Bu ürünerin üreticinin igi duyacağı kadar kar getiren ve tüketicinin tüketmek isteyeceği kadar ezzeti oduğu tespit edimiştir. Söz konusu ürünerin sanayi öçeki üretimerinin mevcut kuruu makine/ekipman ie veya küçük yatırım ve değişimere yapıabieceği değerendirimektedir. Bakagierden beğenien yeni ürünerin teknik oarak yapıması mümkün omaka birikte pazarama/satışının da üstünde çaışması gereken bir konudur. Şeki 1. Sodan Sağa Ekmek (100 % nohut), Makarna (100 % mercimek), Cips (100 % nohut), Çerez (100 % nohut) Bakagiin potansiyei fark edimeye başanmış ve butik öçekte de osa bakagi katkıı ürüner marketerde görünmeye başamıştır. Bunarın arasında ABD de humus örneği veriebiir. Ne yazık ki humus buunduğumuz coğrafyaya ait omasına karşın nohutun biinmediği bir coğrafyada mamü ürün oarak pazarda yerini amıştır. Buunduğumuz coğrafyanın diğer ürünerinin mamü oarak başka coğrafyaarda ünenmesi şaşırtıcı omayacaktır. Bakagie dayaı bir gıda sektörünün ik baştan kuruacak oması mevcut nişastaı ürün üreticierini ve bakagi paketeyicierini konudan uzak tutmaktadır ve bir bakagi görmeziği hakim omaktadır. Ancak konu üstünde düşünmeye değecek kadar önemidir.

92 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 91 ÖZET GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE YEMEKLİK TANE BAKLAGİL ÜRETİM KARARLARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Sevinç KARABAK Merve BOLAT Tara Bitkieri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürüğü-ANKARA Türkiye ve Dünya tarımında önemi bir yere sahip oan bakagierin ekim aanarı 1990 yıından itibaren Türkiye'de hızı bir azama göstermiştir. Bu çaışmada; azamaya neden oan faktöreri beiremek amacıya; Tara Bitkieri Merkez Araştırma Enstitüsünde 2002 ve 2016 yıarında yürütüen iki araştırma sonuçarı karşıaştırıarak, değerendirmeye aınmıştır. Araştırma verieri, 2002 yıında Ankara, Çorum, Konya ve Yozgat ierinde nohut ve mercimek üreten üreticier ie 2016 yıında Çorum, Diyarbakır, Erzincan, Konya, Karaman, Kütahya, Samsun, Şanıurfa, Yozgat ierinde nohut, yeşi mercimek, kırmızı mercimek ve kuru fasuye üreten çiftçier ie yapıan anketer sonucunda ede edimiştir. Bu ier bakagi ekim aanının yoğunuğuna göre gayei oarak seçimiş ve örnekem sayısı her iki araştırmada da tabakaı örnekeme yöntemi ie beirenmiştir. Üretici probemeri kategorize edierek, önceikendirimiş ve üretim karararını etkieyen faktörer ekonomik, teknik ve çevrese, sosya ve at yapı oarak 4 ana başık atında sıraanmıştır. Sonuç oarak; üretici satış fiyatı, ürün fiyatarındaki beirsiziker, yüksek girdi fiyatarı ve daha faza geir getiren aternatif ürüner, hastaık ve yabancı ot, verim değişikikeri, göç, üreticinin yaşı, aie birey sayısı ve yabancı işgücü oanağı üretim karararını etkieyen en önemi faktörer oarak beirenmiştir. Bakagi tarımının geiştirimesi için önceike pazar ve fiyat poitikaarının yeniden düzenenmesi, maiyeti düşürücü tedbirerin aınması, makinaı hasada uygun, hastaıkara dayanıkı çeşit geiştirimesi önerimiştir. Anahtar keimeer: Yemekik tane bakagi tarımı, sosyo-ekonomik probemer, üretici GİRİŞ Eski çağardan beri kütüre aınarak üretimi yapıan bakagierden mercimek, nohut, kuru fasuye, baka, bezeye ve börüce ekonomik önemerinin yanı sıra bieşimerinde yüksek oranda protein içermeeri nedeniye insan besenmesinde de önemi bir yer tutmaktadırar. Türkiye'de tahıardan sonra en faza ekim aanına sahip ürüner omasına rağmen bakagi ekim aanarı, 1990'ı yıarın başından itibaren azamaya başamış ve son yıarda önemi bir düşüş göstermiştir. Yeşi mercimek ekim aanarı 1988 yıında yakaşık da iken yakaşık %93 oranında azaarak 2016 yıında da a inmiştir. Azama oranarı kırmızı mercimekte yakaşık %68, nohutta %54 ve kuru fasuyede %49 düzeyindedir (Şeki 1). Ekim aanarına bağı oarak üretimde de yıarı arası sırasıya; nohutta yakaşık %42, kırmızı mercimekte %58 ve yeşi mercimekte %91 oranında azama, kuru fasuyede ise %12'ik bir artış gerçekeşmiştir. Kuru fasuyedeki bu artış %118 oranında verim artışından kaynakanmaktadır (TÜİK, 2016). Serbest piyasa düzeninde bakagi üretici ve tüketici fiyatarında önemi dagaanmaar yaşanmıştır yıarı arasındaki üretici fiyatarı inceendiğinde nohut ve kırmızı mercimek fiyatarında artış(2003:2.7 TL/kg, 2016:3.7 TL/kg), kuru fasuyede azaış(2003:4.3 TL/kg, 2016:3.4 TL/kg) görümüştür. Yeşi mercimekte fiyat dagaanmaarının diğer ürünere göre daha az gerçekeştiği beirenmiştir.

93 92 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Şeki 1. Yıar İtibariye Kuru Bakagier Ekim Aanı (da) Kaynak: TÜİK ( ) BULGULAR VE TARTIŞMA Bakagier konusunda bugüne kadar yapımış araştırmaarın birçoğunda üretimde meydana geen düşüşerin nedeneri, destekeme poitikaarı, üretici ve tüketici fiyatarı gibi konuar inceenmiştir. Araştırmaar sonucunda, ekim aanarının azaması sorununun ortaya çıkışında sosyo-ekonomik probemerin yanı sıra, mekanizasyon ve girdi kuanımının düşüküğü, sertifikaı tohumuk kuanımının yetersiziği, ürün maiyetinin yüksekiği, üretimin çevre faktörerine bağıığı, birim aandan aınan verimin düşüküğü, pazarama kanaarının azığı ve destekeme poitikaarının istikrarsızığı gösterimiştir. Tarımsa ürün fiyatarının serbest piyasada ouşmasından doayı üreticinin fiyat beiremede söz sahibi omaması, piyasa bigisiziği ve beirsiziğinin üretici geirini etkiediği beirtimiştir. Aynı zamanda bakagi sektörünün son dönemde yaşanan bu krizerden odukça etkiendiği aktarımıştır. Bakagie verien destekerin üretimi artırıcı, dengei ve adi omasına özen gösterimesi, protein bitkieri ve tane bakagier oarak destekeme yapıması, sertifikaı tohum kuanımının arttırıması, üretici, sanayici ve nihai tüketici taebine uygun çeşit geiştirimesi, fiyat ouşumunda etkii oan kaite kritererinin sağanması gerekiiği vurguanmıştır (Gündüz ve Esengün (2004), Sayıı ve ark. (2008), Aydoğan (2009), Uzunöz (2009), Öze ve Gü (2010), Adak ve ark. (2010), Öze (2004), Ataseven ve ark. (2012), Özdem (2012), Okutucu ve ark. (2013), Adak (2014), Ton ve ark. (2014), Ünüvar (2014)). Tara Bitkieri Merkez Araştırma Enstitüsünde 2002 ve 2016 yıarında iki araştırma yürütümüştür. Bu çaışmada iki araştırma sonuçarı karşıaştırıarak, bakagi üretim karararını etkieyen faktörer beirenmiştir. Orta Anadou Bögesinde Bakagi (Nohut, Mercimek) Tarımını Sınırandıran Sosyo-ekonomik Faktörerin Tespiti ( ): Bu çaışma nohut ve mercimek tarımının mevcut durumunun beirenmesi, üretimi etkieyen ve sınırandıran sosyo-ekonomik faktörerin tespit edimesi ve üretimin geiştirimesi için önceike aınması gereken tedbirerin ortaya konuması amacıya gerçekeştirimiştir. Nohut ve mercimek için Ankara, Çorum, Konya ve Yozgat ierinde üreticiere anket yapımıştır (Karabak ve Cevher (2002)). Türkiye'de Yemekik Dane Bakagierin Üretim ve Tüketim Karararını Etkieyen Faktörerin Beirenmesi ( ):Bu çaışmanın amaçarı ise Türkiye'de üretici bazında bakagi üretiminin yapısı, üretim ve pazarama aşamasında karşıaşıan probemerin beirenmesi ve önceikendirimesi, üretime devam etme kritereri, tüketici bazında ise tüketicierin bakagi tüketim sebeperi, bakagi tüketim miktarı ve sıkığı ve fiyat agıarını beiremektir. Nohut'ta: Konya, Uşak, Yozgat ve Kütahya, kuru fasuyede: Konya, Samsun, Karaman, Erzincan, yeşi mercimekte: Yozgat, Çorum ve kırmızı mercimekte:diyarbakır ve Şanıurfa İerinde üreticiere anket çaışması yürütümüştür.

94 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 93 Demografik Özeiker İşetme sahiperinin ortaama yaşı yakaşık 45.5 düzeyinde iken 2016 yıında yakaşık 50.0 düzeyindedir. Hane hakı büyüküğü 2002 yıında ortaama yakaşık 5.5, 2016 yıında ise ortaama yakaşık 4.3 oarak hesapanmıştır. Bu durum; işetme sahiperinin yaşının gittikçe yüksediğini ve hane hakı sayısının azadığını göstermektedir. İşetme sahiperinin büyük bir böümü 2002 yıı sonuçarına göre ikoku mezunu( % 70), 2016 yıı sonuçarına göre ise yeşi ve kırmızı mercimekte ortaoku mezunudur (% 68, %78). İşetmeerde topam ekii aan içinde 2002 yıında nohut %12'ik paya sahip iken 2016 yıında %78'ik bir paya sahip omuştur. Yeşi mercimek dışında 2002 yıına orana 2016 yıında dekara üretim miktarının arttığı beirenmiştir (Çizege 1). Tercih Edien Çeşiter ve Tohumuk Probemeri Üreticier, 2002 yıında nohutta; Dama-89, İspanyo, Yeri, Gökçe, 2016 yıında; Azkan, Gökçe, Hisar-98, Sarı-98,Yeri, Dama-89 çeşiterini; hastaık ve zararıara dayanıkıık, yüksek verim, makinaı hasada uygunuk, pazar fiyatı ve ikime uygunuk açısından tercih ettikerini ifade etmişerdir. Yeşi mercimekte her iki çaışma sonucunda da Yeri ve Sutani çeşiterinin tercih edidiği beirenmiştir. Başka çeşit bimemesi, ikime uygunuk, aışkanık, koay temin ediebiiriği ve yüksek verim başıca tercih nedeneridir. Kırmızı mercimekte 2002 Yıında; Kafkas, Fırat-87 tercih ediirken 2016 Yıında; Fırat-87 ve Yeri çeşiter tercih edimektedir. Başıca tercih nedeneri; aışkanık, başka çeşit bimemesi, pazar fiyatı, ikime uygunuk, hastaık ve zararıara dayanıkııktır. Kuru Fasuyede; Aberto, Şeker, Dermason, Sarıkız, Amerikan, Seanik, Karayaprak, ve yere çeşiter hastaık ve zararıara dayanıkı oması, pazar fiyatı, ikime uygunuk, yüksek kaite nedeniye tercih edimektedir. Tohum fiyatarının yüksek oması, çeşiter konusunda bigiye sahip ounmaması ve istenien tohum çeşidinin buunamaması, tohumuk temininde haen devam eden en önemi probemerdir (Çizege 2).

95 94 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Toprak Hazırığı Toprak hazırığında nohut için mazot ve sürüm maiyetinin yüksek oması devam eden en önemi probem iken, yeşi ve kırmızı mercimek ve kuru fasuye için arazi kiraarının yüksek oması ik sırada yer aan probemdir. Ekim Döneminde Karşıaşıan Probemer Ekim döneminde 2002 yıında nohut ve mercimek için yüksek maiyet, 2016 yıında nohutta ikim geçişeri, yeşi mercimek, kırmızı mercimek ve kuru fasuyede ise yabancı ot en önemi probemer oarak beirenmiştir. Ekimin ee yapımasından kaynakı probemer ise haen bir probem oarak devam etmektedir (Çizege 3).

96 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 95 En Sık Görüen Hastaık, Zararı ve Yabancı Otar 2002 yıında yapıan araştırmada nohutta: Üreticierin % 51'i 2016 yıında % 83'ü Güneş Yanıkığı (nohut antraknozu) hastaığının, yeşi mercimekte üreticierin % 55'i Antraknoz Hastaığının probem oduğunu ifade etmişerdir. Kuru fasuyede ise pas ve kök çürüküğü probem oarak beirenmiştir. Nohut, yeşi mercimek ve kırmızı mercimekte harda, yabani yuaf, kuru fasuyede sirken üreticierin en yoğun oduğunu ifade ettikeri yabancı otardır. Ayrıca; nohutta yeşi kurt ve nohut sineği, kuru fasuyede ise kırmızı örümcek sık görüen zararıardır. Her iki araştırma sonucunda da üreticier; iaç fiyatarının yüksekiği, nakit yetersiziği, iaçarın etkii omaması, yabancı otu ee yomak ve işgücü yetersiziğini hastaık, zararı ve yabancı ot konusunda yaşadıkarı probemer oarak sıraamışardır. Suamada Karşıaşıan Probemer Suama kuru fasuyede yapımaktadır. Suamada yüksek maiyet, suama oanağı omaması, suama sırasında yeteri nakit buunmaması probem oarak ifade edimiştir. Hasat ve Harman Döneminde Karşıaşıan Probemer Nohut dışında tüm ürünerde ee youm üreticier için en önemi probemdir. Nohutta 2016 yıında domuz zararı probem oarak birinci sırada yer amıştır (Çizege 4). Pazaramada Karşıaşıan Probemer Pazaramada da 2002 yıındaki probemerin devam ettiği görümektedir. Fiyatarın beirsiziği ve istikrarsızığı, istenen fiyattan satamamak, peşin ödeme yapımaması ve aıcının az oması başıca probemerdir (Çizege 5). Ürüner içinde kırmızı mercimekte depoama yapımaktadır ve üreticierin en büyük probemeri; böcek ve fare zararı, depo kiraarının yüksek oması ve depo omamasıdır.

97 96 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Satış yeri oarak birinci sırada tüccar buunmaktadır. Nohut ve kırmızı mercimek dışında borsa ise ikinci sırada yer amaktadır. Üreticier peşin ödeme, yüksek fiyat, başka aıcı omaması, yakın ve tanıdık oması sebebiye tüccar ve borsaara satış yaptıkarını beirtmişerdir. Bakagi üretici satış fiyatarının 2 TL/kg ie 5 TL/kg arasında değiştiği beirenmiştir: Nohut : 2.50 TL/kg Kuru Fasuye : 5.10 TL/kg (yere çeşiterde dahi) Yeşi Mercimek : 2.56 TL/kg Sertifikaı Tohum Kuanımı Kırmızı Mercimek : 2.14 TL/kg İki çaışma sonucunda en önemi farkıık nohutta sertifikaı tohum kuanımında görümüştür yıında üreticierin % 68'i kuanırken, 2016 yıında bu oran % 4'e düşmüştür. Yeşi mercimekte fiyatının yüksek oması, tohum buamama, sertifikaı tohumukar hakkında bigisinin omaması nedeniye sertifikaı tohum kuanımadığı beirenmiştir. Kırmızı mercimekte ise üreticierin % 3.8'i sertifikaı tohum kuanmaktadır. Kuanmayan üreticier nedenerini; tohum buamama, aışkanık, fiyatının yüksek oması, tohum satış yeri uzak, nakit yetersiziği, isteğe uygun çeşit yok şekinde sıraamışardır. Kuru fasuyede bu oran %17 oup, kuanmama sebeperi sırası ie fiyatının yüksek oması, tohum buamama, aışkanık, nakit yetersiziği, isteğe uygun çeşit omamasıdır. Bigiye İhtiyaç Duyuan Konuar Gene oarak üreticier; hastaıkar ve iaçama, çeşit tanıtımı, gübreeme ve ekim konusunda bigiye ihtiyaç duymaktadır. Nohutta son yıarda ikimde görüen değişikiker nedeniye ekim zamanı, kırmızı mercimekte toprak işeme hakkında bigi verimesini taep etmişerdir (Çizege 6.). Özeike yayım çaışmaarında ürün bazında eğitim programarının düzenenmesi faydaı oacaktır.

98 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 97

99 98 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Bakagi Üretim Kararını Etkieyen Faktörer Bakagi üretiminde etkii oan birçok faktör buunmaktadır. Bu faktörer, ekonomik, teknik ve çevrese, sosya ve at yapı oarak 4 ana başık atında irdeenmiştir. Keey,T.G., ve ark. (1990), Oram ve ark. (1994), tarafından Hindistan ve Çin'de yapıan bir araştırmada bakagi arz ve taebini etkieyen faktörer 5 grupta inceenmiş ve döviz kuru, serbest ticaret, sürdürüebiir tarım sistemeri, üretim maiyetinin yüksekiği, verim değişikikeri, araştırma yatırımarı, taşımacıık, haber ama ve ietişimin arzı etkiediği saptanmıştır. Ekonomik faktörer içinde üretici satış fiyatı, ürün fiyatarındaki beirsiziker, yüksek girdi fiyatarı ve daha faza geir getiren aternatif ürüner, teknik ve çevrese faktörerde; hastaık ve yabancı ot, verim değişikikeri, sosya faktörerde ise; göç, işetme sahibinin yaşı, aie birey sayısı ve yabancı işgücü imkanı üretim karararını etkieyen en önemi faktörerdir (Çizege 7). Üretici Taeperi Üreticiere bu probemere yöneik taeperi soruduğunda; girdi fiyatarının azatıması, destek miktarının arttırıması, kaitei tohum temini, satış fiyatarına taban ve tavan fiyat uyguanması, hastaık ve zararıara dayanıkı, makinaı hasada uygun çeşit geiştirimesini taep etmişerdir. Ayrıca destekerin arazi sahiperine deği, araziyi kuananara verimesini, destekerin üretim döneminde topu oarak verimesi, dosya masrafarı ve işem süresinin düşürümesini, TMO'nun destekeme aımı yapmasını ve satışta uyguanan kesintierin kadırımasını önermişerdir. SONUÇLAR Üretici taeperi de dikkate aınarak yemekik tane bakagier ana başığı atında her ürün için farkı strateji ve poitikaar geiştirimeidir yıından itibaren yaşanan hızı göçer bakagi üretimini önemi öçüde etkiemiştir. İşgücü ihtiyacı yüksek ürüner omaarı ve daha önceden aie işgücüne dayaı üretim yapımasından doayı, aiedeki birey sayısı azadıkça daha faza yabancı işgücüne ihtiyaç duyumuştur. İşçi fiyatarının yüksek oması ve işçi temin ediememesi birçok üreticinin üretimden vazgeçmesine neden omuştur. Nohutta önceike hastaıkara mücadee konusunda bigiye ve hastaıkara toeransı çeşit geiştirimesine ihtiyaç duyumaktadır. Hastaık ouşmasını önemek amacıya üreticier son yıarda Şubat ayında ekim yapmaya başamışardır. Yeşi mercimekte işgücü ihtiyacı en önemi probemdir. Yabancı ot mücadeesi ve hasadın ee yapıması üretim maiyetini yüksetmektedir. Makinaı hasada uygun çeşit geiştirimesi ve demonstrasyonara tanıtıması ve yabancı otara mücadee konusunda üreticinin bigiendirimesi gerekmektedir. Kırmızı mercimekte ekim aanarındaki azamanın en önemi nedeni Güneydoğu Anadou Bögesinde suama oanakarının artması ie daha faza geir getiren ürünerin tercih edimesidir. Pazarama oanakarının arttırıması ve maiyeti düşürücü önemerin aınması durumunda ekim aanarında artış sağanabiecektir. Kuru fasuyede fiyatarın beirsiziği, istikrarsızığı, aşırı dagaanmaar, üretim maiyetinin yüksek oması üretim karararını kısıtayıcı faktörerdir. Üretici taeperi de dikkate aınarak kuru fasuye ve diğer bakagierde taban ve tavan fiyat uyguaması ve az miktarda da osa TMO'nun destekeme aımarı ie piyasayı düzeneyici ro aması önem arzetmektedir. Bakagi yetiştiren üreticier köyden göç eden veya üretim yapmayan diğer üreticierin arazierini kiraayarak üretim yapmaktadır. Bu nedene; büyük bir böümü destekerden faydaanamamaktadır. Arazi sahibine deği üreticiye destek verimesi birçok üretici kararını oumu yönde etkieyecektir. Aınacak önemere ek oarak çoku disipini araştırma ve yayım çaışmaarına ihtiyaç buunmaktadır. Özeike üreticiere bakagi yetiştiriciiğinin her aanında eğitim ve bigiendirme oanağı sağayacak eğitim programarı ve yayım projeeri uyguamaya konumaıdır.

100 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 99 KAYNAKLAR Adak, M.S., Güer, M. Kayan, N., Yemekik Bakagierin Üretimini Artırma Oanakarı, VII. Teknik Kongre, ZMO Yayınarı. Adak, M.S., Türkiye'de Yemekik Bakagierin Önemi, Üretimi ve İzenen Poitikaar. Tarım ve Mühendisik Yayını, TMMOB Ziraat Mühendiseri Odası Yayım Organı, ISSN: Ataseven, Y., Arısoy, H., Köksa, Ö Türkiye'de Tarım Poitikaarının Gıda Güvencesi ve Güveniği Açısından Değerendirimesi, 10. Uusa Tarım Ekonomisi Kongresi Kitabı, S: , KONYA. Aydoğan, A Bakiyatta mazi hoş bir anıydı şimdi geeceğe bakma zamanı. Gıda Teknoojisi Dergisi. Onine: Ocak Yı: 13, Sayı: 1, Sayfa ISSN İSTANBUL. Gündüz, O., Esengün, K., Türkiye'de Yemekik Tane Bakagier Üretiminde Verim ve Fiyat Riski, GOÜ. Ziraat Fakütesi Dergisi, 2004, 261(1), Karabak, S., Cevher, C Orta Anadou Bögesinde Nohut ve Mercimek Tarımını Sınırayan Sosyo-Ekonomik Faktörerin Tespiti. Tara Bitkieri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, ISSN: , 11(1-2): Keey, T.G., Parthasarathy, Rao, P., Grisko, Keey H.,2000, The Puse Economy in the Mid-1990s: A Review of Goba and Regiona Deveopments. Linking Reseach and Marketing Oppotunities for Puses in the 21st Century, Proceedings of the Third Internationa Food Legumes Research Conference., Kuwer Academıc Pubıshers, Dodrecht/Boston/Londra Okutucu, R., Uysa, O., Subaşı, O.S., Mersin Bakiyat Sektörü Anaizi, Çukurova Kakınma Ajansı Yayını. Oram, P.A. and M. Agcaoii Current Status and Future Trends in Suppy and Demand of Coo Season Food Legumes. pp: In: (Ed.): R.J. Summerfied, Word Crops: Coo Season Food Legumes. Kuwer Acad. Pub. Dordrech, Netherand. Önder, M., Ateş, M.K., Kahraman, A., Ceyhan, E., Konya İinde Fasuye Tarımında Karşıaşıan Probemer ve Çözüm Önerieri. Tarım Biimeri Araştırma Dergisi 5 (1): , 2012, ISSN: , E-ISSN: X. Özdem, M.A, Dünya ve Türkiye'de Kuru Bakagier, TEPGE BAKIŞ Ocak 2012 / ISSN: / Nüsha: 7. Öze, R., Türkiye'de Kırmızı Mercimek Üretim Ekonomisi Ç.Ü. Fen Biimeri Enstitüsü, Tarım Ekonomisi Anabiim Daı Doktora Tezi, 161 s. Adana. Öze,R.,Gü,A.,2010. Türkiye'de Kırmızı Mercimek Pazarama Organizasyonu. Türkiye IX.Tarım Ekonomisi Kongresi, Eyü 2010: s, Şanıurfa, Sayıı, M. Düzdemir, O., Akça, H.,2008. Economic and Technica Anaysis of Dry Bean Production: the Case of Turkey Proceedings. 43rd Croatian and 3rd Internationa Symposium on Agricuture. Opatija. Croatia ( ). Ton, A., Karaköy, T., Anarsa, A. E Türkiye'de Yemekik Tane Bakagier Üretiminin Sorunarı ve Çözüm Önerieri, Türk Tarım Gıda Biim ve Teknooji Dergisi, 2(4): TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu, Bitkise Üretim İstatistikeri. TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu, Tarım ÜFE. Uzunöz, M., Türkiye'de Bakagi Ürünerinde İç Ticaret Haderi, GOÜ. Ziraat Fakütesi Dergisi, 2009, 26 (1), Ünüvar, F.İ., Türkiye'de Bakagi Piyasası ve Bakagiere Yöneik Desteker, Ankara Üniversitesi Fen Biimeri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Böümü Doktora Semineri (Yayımanmamış), ANKARA.

101 100 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI GAP BÖLGESİNDE MERCİMEK TARIMININ SORUNLARI Hai KARAHAN Mercimek Üreticisi -MARDİN Mercimek tarımı geenekse tarımda oduğu gibi yoğun tarımda da ana ürün oarak rotasyon sisteminde omasıya üke tarımına katkısı büyüktür. Yoğun tarımda mercimek yetiştiriciiğinin marjina aanara çekimesi üke tarımı için büyük bir kayıp oacaktır. Bögenin suu tarıma açımasıya mercimeğin marjina aanara çekieceği düşünümesine rağmen yoğun tarımda mercimek bitkisine ihtiyaç duyumaktadır. Ana ürün oarak ekien mercimeğin hasadından sonra kendisinden sonra ekiecek ikinci ürüne bo miktarda azot, temiz bir tara ve uzunca bir yetişme periyodu bırakmasıya rotasyonda aranan ürünerin başında gemektedir. Güneydoğu Anadou Bögesinde mercimek ekimi sonbaharda yapımaktadır. Çeşit oarak Fusarium Hastaığı na dayanıkı çeşiterin geiştirimesiye 1990'ı yıardaki sorunar görünmemeke birikte yoğun tarımda yüksek verim vererek rotasyondaki bitkiere rekabet edebiecek çeşitere ihtiyaç duyumaktadır. Mercimek tarımında geniş yaprakı yabancı otar büyük sorun ouşturmaktadır. Ruhsatı iaçarın yetersiziğinden sorun haa çözüememiştir. Özeike mercimek tarımında Orobanş büyük bir sorundur. Orobanş mücadeesindeki ruhsatı oan IMAZAPIC ve IMAZETHPYRE etken maddeerin yasakanmasıya birikte mercimek üretimi büyük bir soruna başbaşadır. Bu etken maddeerin bir an önce tekrar ruhsatanması soruna çözüm oacaktır. Aksi durumda Orobanş sorunundan doayı mercimek tarımı geenekse tarımda da önemini kayıp edecektir. Üretici pazarda söz sahibi değidir. İthaatın serbest oması ve ithaat vergierinin düşük oması üreticieri mercimek tarımından uzakaştırmaktadır. Mercimeğin, kendisinden sonra ekiecek ürünere azot bırakması, yoğun tarımda kendisinden sonra ekiecek ürünere bo zaman bırakmasıya, ürün saparının hayvan besemesindeki katkısıya, ikimin verdiği üstünüke sahip ounan dane kaitesiye ve insan besemesindeki önemiye ihma ediecek bir bitki değidir. Ükenin bu kadar önemi bir bitkinin tarımını bırakma üksünün omaması gerektiği kanaatindeyim.

102 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 101 NOHUT YETİŞTİRİCİLİĞİNDE ÜRETİCİNİN KARŞILAŞTIĞI SORUNLAR Hasan KORUCU Samsun Nohut Üreticisi-SAMSUN Tokat ii Erbaa içesi Karaağaç köyünde 2009 yıından itibaren nohut üreticiiği yapmaktayım. Üretime başadığım yı kuandığım yere tohumara yapmış oduğum ekimerde hastaıkara karşı ve yabancı otara karşı mücadeede yetersiz kadığımdan, ayrıyetten tarım içe müdürüğünden yeteri bigieri edinemediğimden ik yı verim aamadım. Bu başarısızık beni üretimden vazgeçirme noktasına getirdi. Üretimden vazgeçmemek için Karadeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü'ne yaptığım müracata Karadeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü'nün köyümüzde 'de eğitim çaışması yaptı yıında araştırma enstisünün bakagi gezici çaışma grubu ie tanıştım. Ükemizde 20'ye yakın Tarımsa Araştırma Enstitüsü oduğunu, Adana, Ankara, Eskişehir, İzmir, Kahraman Maraş ve Samsun ierimizdeki bu enstitüerin bakagier tohumu konusunda ısah çaışması yaptığını ve işin başangıç noktasının sertifikaı tohumuk oduğunu öğrendim. Sertifikaı tohum tedariğinde Tarım İ Müdürüğü müze yapmış oduğumuz müracat İ Öze İradesi nde sertifikaı tohum aınması kararı omasına rağmen, tohumu tedarik edemeyince, konuyu bir diekçe ie Ankara'ya taşıdım. Ankara dan geen taimat doğrutusunda Tarım İ Müdürüğü nden geen bir grup heyet neden böye bir yoa başvurduğumu sordu bende kendierine 1980'i yıarda ihracat yaptığımızı günümüzde ise aynı ürünü itha etmek zorunda kadığımızı, bu ürünerin ihracatı karşıığında petro satın adığımızı metropoeşme uğruna arazierimizi terk ettiğimizi, üretimden vazgeçme noktasına gediğimizi, 30 yıdır ekimeyen bu arazierde üretim yapmak istediğimi uzun uzun anattım. Beni şimdi daha iyi anadıkarını beyan ederek ertesi yı Tarım İ Müdürüğü müzün yapmış oduğu bir proje kapsamında İ Öze İdaresi nin verdiği % 50 hibe desteği ie 2014 yıında iimizde 50 ton sertifikaı tohumun üreticiere buuşmasına ve çeşit biincine sahip omaarına vesie odum yıında Bakanığımızın Antaya'daki Araştırma Enstitüeri Bakagier Grup Topantısı'na katıdım. Bu topantıda ebebi sanayicisinin yakaşık ton nohut sarfiyatının oduğunu ve bir kısmının itha yoara tedarik edidiğini ögrendim. Lebebi sanayicisinin yapımında kuandığı çeşiteri beiremek ve öğrenmek için Karaman Tarım İ Müdürüğü ie araştırma enstitüerinden nohut tohumarı tedarik edierek demantrasyon çaışması yapmaya karar verdik. Tohum tedariği konusunda bir araştırma enstitüsü geiştirdiği tohum çeşidini Tarım İ Müdürüğü ne göndermedi. Ben şimdi bir üretici oarak soruyorum, bu enstitümüz dünyanın en kaitei tohumunu geiştirmiş osa dahi bu tohumu biz üreticiere ve topraka buuşturmamışsa, bu proje ne işe yarar. Araştırma Enstitüeri nde ürün teşhir rafarında kavonozun içerisinde duran tohumarın bu memekete ne faydası var. Taebim Gıda Tarım ve Hayvancıık Bakanıığının i, içe ve taşra teşkiatarında görevi ziraat yüksek mühendiserine sekreterya hizmeteri yaptırmaktan vazgeçip bigierini ürericiere payaşmaarını, o makam ve mevkierini dert dinemek ve dinetmek yerine çözüm üretmeeri ve ürettirmeeri yönünde kuanmaarını taep ediyorum.

103 102 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI FASULYE YETİŞTİRİCİLİĞİNDE ÜRETİCİNİN KARŞILAŞTIĞI SORUNLAR Seyit ÇİL Konya Barbunya/Fasuye Üreticisi Konya iine ait Çumra içesinde uzun yıardan bu yana kuru fasuye üretimi gerçekeştiriyorum. Bakiyat üretimi bögemizde gene oarak dedeerimizden ve babaarımızdan bizere kaan bir nevi mirastır. Özeike bakiyat sektöründe son 30 yıda yaşadığımız oumsuz geişmeer, ihracatçı pozisyonumuzu kaybederek bakiyat dış ticaretinde net ithaatçı konuma gememiz bu ürünerin üretimini ne yazık ki cazip omaktan çıkardı. Ancak son yıarda özeike fark ödemeerinde gerçekeştirien artışar geeceğe dönük umutarımızı artırdı. Nohut, mercimek ve kuru fasuye için kiogram başına 10 kuruş oan fark ödemesi, 2015 yıında 20 kuruşa, 2016'da 30 kuruşa yüksetidi. Üretim seviyesi arzu ettiğimiz seviyeere geene kadar destekerin artırımasının yararı oacağı kanısındayım. Kuru fasuye denidiği zaman Çumra ükemizde ik aka geen ve üretimin çok yoğun oarak yapıdığı bir bögeydi. Ancak günümüzde bu bögede kuru fasuye ekimi son derece azadı. Bunun en büyük sebeperinden bir tanesi ise kuru fasuyede fiyat istikrarının omaması. Örneğin, bir yı 4 TL'ye satıan kuru fasuyeyi, takip eden yıda yarı fiyatına dahi satamayabiiyorsunuz. Doayısıya çiftçier daha az maiyete daha faza geir sağayabiecekeri mısır, pancar, ayçiçeği vb. ürünere yöneiyorar. Fiyat istikrarsızığına ek oarak işçiik ve teme girdi maiyeterinin yüksekiği, verim sorunu, hastaıkara dayanıkı sertifikaı tohumukarın tedarik ediememesi gibi faktörer de çiftçieri kuru fasuye ekiminden uzakaştıran başıca nedenerdendir. Kuru fasuye yetiştiriciiği yüksek özen gerektiren ve e işçiiğine faza ihtiyaç duyuan, odukça hassas bir aandır. Çumra bögesinde bu aanda çaışacak işçi bumak maaesef koay deği. Mısır, pancar, ayçiçeği gibi ürünerde makinaı tarım sayesinde işçiikten kaynakanan sorunar koayıka çözüebiiyor. Ancak kuru fasuye için durum ne yazık ki böye deği. İşçiikten kaynakanan sorunarın aşıması açısından bir yo haritasına ihtiyacımız buunuyor. Diğer bir konu ise tohumuk çeşiter ie igiidir. Çiftçier bu bögede gene oarak yurtdışından itha edien aberta isimi tohumuk vasfı omayan kuru fasuyeeri ekimde kuanıyorar. Tohumuk vasfı omayan bu ürüner bazı yıar bekenen verim seviyesini karşıarken, bazı yıarda ise çimenme ve verim açısından odukça zayıf kaıyor. Bögeye adapte omuş, hastaıkara dayanıkı ve yüksek verimi çeşiterin çiftçiere uaştırıması gerekiyor. Kuru fasuye yetiştiren çoğu çiftçi sertifikaı tohumuk kavramından ve devetin buna destek sağadığından dahi haberdar deği. Doayısıya bu aanda çiftçiere yöneik bigiendirme mekanizması sağıkı oarak işemiyor. Bu konudaki eksikerin en kısa zamanda aşıması gerektiğini düşünüyorum. Sektörün bütün paydaşarını bir araya getiren bu çaıştayın gerçekeştirimesinde emeği geçen herkese teşekkürerimi sunuyorum. Ben de bu sektörde faaiyet gösteren bir çiftçi oarak bögemizde kuru fasuye yetiştiriciiği ie igii karşıaştığımız sorunarı die getirmeye çaıştım. Başta Gıda, Tarım ve Hayvancıık Bakanığımız omak üzere burada buunan igii tüm kesimerin bu sıkıntıarın aşımasına katkı sağayacağına inanıyorum. Üke oarak bir zamanar dünyanın en önemi bakiyat ihracatçısı oduğumuz günere dönebimeyi arzu ettiğimi beirtiyor, hepinizi saygıya seamıyorum.

104 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 103 ÜLKEMİZDE BULUNAN BAKLAGİL ÜRÜNLERİNİN SORUNLARI Murat OLGUN Ogunar Tarım- Adıyaman Firmamız 1980 yıında Adıyaman'da Mehmet OLGUN tarafından çiftçiik ie beraber yapıan tohumcuuk ie başamış, daha sonra 1995 yıında "Ogunar Tur. Tar. Enerji. Ürt. Tic Paz. Ltd. Şti " adını amıştır. Ogunar Grubu bir aie şirketi oup, haen ikinci nesi aie bireyeri tarafından yönetimektedir. Ogunar Tohumcuuk oturmuş at yapısı ve Arge faaiyeteri ie ükemizde bakagi tohumuğu üretiminde son 10 yıda öncü omuştur. Şirketimizin haen 1 adet mercimek, 2 adet nohut çeşidi teci aşamasında oup, nohut çeşidimizin Avrupa Biriği'nde de patentenmesi ie igii işemer başatımıştır. BAKLAGİLLER Türk mutfağının vazgeçimezi, geenekse besin kaynağı oan bakagier aiesi binerce yıdır yemek kütürümüzün önemi bir kısmını ouşturuyor. Antik dönemerde Mezopotamyaıar, Mısırıar, Akdenizier, Macarar, Truvaıar ve İngiizer tarafından da kuanıan bakagierin geçmişi yakaşık oarak 5000 yı öncesine kadar dayanıyor. Özeike kış ayarında vücudumuzu hastaıkara karşı zırh gibi koruyan bakagier, etten sonra en çok proteine sahip besin öğesidir. Et kadar protein içerip etten ucuz oması da bir diğer tercih sebebidir. İnsanoğunun et ürünerinden sonra en çok tükettiği ürünerin başında geiyor. Her yı ha aanın nadas oarak bırakıdığı bir ükede yaşıyorsak, yükseen et fiyatarına aternatif oarak Türk insanının ekmekten sonra en çok tükettiği bakagidir. Bakagi üretiminin artması konusunda mücadee etmemiz gerekmektedir. Ükemizin de içinde buunduğu bereketi hia, bakagier anavatanıdır yıına kadar yüksek düzeyde ihracat yaptığımız ürünerin başında bakagi ürüneri gemekte idi (mercimek ve nohut). Ancak son 20 yıdır ithaatçı durumuna gemiş buunmaktayız. Son adığımız veriere göre bazen değişmekte oan ithaat rakamarı ükemiz ihtiyacının % 70'erine kadar varmıştır. Bu durum ükemizde bakagi üretimi ie igii önemi sıkıntıar oduğunu ve bu sıkıntıarın çözümemesi hainde geecek süre içerisinde ükemizin tamamen dışa bağımı hae geebieceğini göstermektedir. Bu durum kesinike düşünmek istemediğimiz bir durumdur.

105 104 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI SORUNLAR Ükemizde son 20 yıda kademei oarak üretimden tüketime geçimiştir. Bakagier; yetiştiriciiğinde işgücü ihtiyacı yüksek oan ürünerdir. Kırsa aanardan kentere doğru yoğun bir göç yaşanmakta, kırsa aanar cazibesini yitirmekte, genç nüfus sosya, ekonomik ve kütüre oanakara erişim için kenteri seçmektedir. Böyece kırsa aanarın yaş ortaaması artmakta, üretici kuanıacak işgücünü bumakta zorukar yaşayabimektedir. Yere çeşit kuanıması, hastaıkar, yabancı ot, kuanıan çeşiterin mekanizasyona uygun omaması gibi birçok neden bakagi ekim aanarını daratmaktadır. Ükemizde son yıarda ikim koşuarının değişmesinden kaynakanan kurakık ve yüksek sıcakık şoku verimeri büyük öçüde etkiemektedir. Bakiyat sektörünün en önemi probemerinin başında; standart kaitede, yeteri miktarda hammadde temin edememeeri gemektedir. Bu nedene yapıan çaışmaarın uyguamadaki başarısı her ne kadar ısah edien materyae bağı osa da bunun yanında pazar koşuarı ve üretici davranışarı tercihinin ouşmasında ve fiyatın beirenmesinde önemi ro oynamaktadır. ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Nadas aanarının tekrardan üretime geçmesi için teşvik ve zorayıcı poitikaarın uyguamaya geçirimesi gerekmektedir. Bu kapsamda önceike bakagi ekimi yapan çiftçierin daha etkii ve yüksek miktarda destekenmesi gerekmektedir. Bunun yanında birçok ürünün destekenmesi için ön şartardan birinin de mutaka bakagi ekimi yapıması omaıdır. Tarada bakagierin içinde oduğu münavebei üretimin teşvik edimesi hayati önem arz etmektedir. Bu şart hem bakagi ekimini arttıracak hem de süreki ve yoğun ekimi ortadan kadıracak, bakagierin sağadığı besin maddeeri ie toprakarımızın yok omasını engeeyecektir. Yüksek boyu ve hastaıkara dayanıkı çeşiterin geiştirimesi için öze çaba sarf edimesi gerekmektedir. Bu kapsamda bakagi ısahında TUBİTAK ve Tarım Bakanığı ie Kakınma Bakanığı kaynakarının öze sektör araştırma kuruuşarına kuandırıması veya ortak projeerin hayata geçirimesi teşvik edimeidir.

106 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 105 Kurakık ve yüksek sıcakık riskerine karşı yeni çeşiterin geiştirimesi için bakanık veya öze sektöre öze proje destekeri yapımaıdır. Ayrıca doğadan vahşi gen kaynakarının topanıp tanımanmasının yapıması ve bu gen kaynakarının ısah programı yürüten kamu ve öze sektör kuruuşarına ücretsiz verimesini sağayacak bir merkez kurumaıdır. Şu anda birçok ısahçı ICARDA tarafından sağanan materyai kuanma koayığına kaçmakta, kendi ükesindeki gen kaynakarını topama ve tanımama işemerine eini sürmemektedir. Tohum üretimi destekenmeye devam edimeidir. Ayrıca sertifikaı tohumuk ekimi yapan çiftçi, norma ürün ekimi yapan çiftçiden daha faza destekenerek sertifikaı tohumuk ekimi teşvik edimeidir. Mercimek tohumunda ükemizde tescii 36 adet çeşit omasına rağmen üretim miktarının % 95'ini sadece 2 çeşit; nohut tohumunda ise üretim miktarının % 92'ini 4 çeşit sırtamaktadır. Bu durum asında yeni çeşit geiştirme çaışmaarının doğru hedefer üzerine oturtumadığını, üke çiftçisinin bir sorununu çözemediğini ve doayısıya çiftçi terciherini değiştiremediğini göstermektedir. Çeşit geiştirme hedeferi doğru oarak ortaya konumaı ve bu hedefere uygun çeşit geiştirme çaışmaarı destekenmeidir. Bakagi tohumuğu öze tohum statüsüne aınmaıdır. Bakagi tohum üretimi açısında ise Haziran da hasat edien ürünün çiftçiye uaşım açısından 7-8 ay gibi bir süre bekediğinden yüksek miktarda sermaye gücü gerektirmektedir. Firmaarın işetme sermayesi ihtiyaçarını giderecek mekanizmaar kurumaıdır. Ziraat Bankası tarafından verien faizsiz işetme kredisi desteğinin kuanımasında, bankanın çıkardığı zorukarın giderimesi bu sorunun çözümünü hızandıracaktır. Günün değişen şartarına ayak uydurmak için piyasayı iyi takip etmei ve üretici şartarında geiştirien materyaerin durumarı gözenmei ve sertifikaı tohumcuuğun tanıtıması için ziraat odaarı, faküteer ve i, içe tarım müdürükeri tarafından yapıan çaışmaarın artırıması gerekmektedir. Araştırmacıar ve tohumuk üreticieri ortak proje geiştirme konusunda destekenmeidir. Bu çaışmaar her iki tarafında kazanmasını sağayacak şekide tasaranmaıdır. Bazı araştırmacıar bütün maiyeterini firmaara yükemeye çaışmakta, bu da kamu öze sektör işbiriğinin geiştirimesini engeemektedir. Ükemizde bakagi sektörünün tanıtıması ve sorunarının ortaya konuarak çözüm önerieri geiştirmesi için Uusa Bakagi Konseyi kurumuştur. Yemekik oarak getirien bakagierin bazı üreticier tarafından tohumuk oarak ekidiği tespit edimiştir sayıı Tohumcuuk Kanunu'na aykırı faaiyet yürüten bu kişierin, ükemiz kuraarına saygı gösterip ve ükemiz sektörünü geiştirmek için çaba sarf edeceğini düşünmek çok iyi niyeti bir yakaşım our. KAYNAKLAR TÜİK, 2017.Türkiye İstatistik Kurumu, Bitkise Üretim İstatistikeri.

107

108 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Mayıs 2017, Perşembe YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI V. OTURUM Moderatör Prof. Dr. Mustafa ÖNDER

109 108 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI ÖZET YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLERİN ÖNEMİ VE YETİŞTİRİCİLİĞİ Dr. Dürdane MART Doğu Akdeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü Müdürüğü-ADANA Yemekik tane bakagier; en eski çağarda kütüre aınarak üretimi yapıan, ekonomik oarak değeri ve önemi oan bitkier omuşardır. Anadou'da yer amışbakagierden özeike fasuye (Phaseous vugaris L.), nohut (Cicer arietinum L.), mercimek (Lens cuunaris Medik., Lens escuenta Moench.), baka (Vicia faba L.), bezeye (Pisum sativum L.), börüce (Vigna sinensis L.) yetiştirien bakagi çeşiteridir. Haen de bu atı bakagi çeşidi ekim aanarında yer bumaktadır. Bakagier besin değereri bakımından zengin omaarı nedeniye insan ve hayvan besenmesindeki öneminin yanında, yetiştiridikeri toprağa da oumu etkierde buunmaktadır. (Mac Giivray ve ark. 1962) Rhizobium türü bakterier, havada serbest hade buunan azotu, yaşadıkarı ortama bağayarak toprağı organik azotça zengineştirirer ve gereksinimerini de bu azottan sağarar. Yemekik tane bakagierin ikim ve toprak istekeri dikkate aındığında, ükemiz kurak ve geçit bögeeri için bakagi yetiştirme potansiyeine sahip oduğu biinmektedir. Yemekik tane bakagier kurakığa, düşük sıcakığa en toeransı/dayanıkı bitkierdir ve sürdürüebiir tarım için çok önemi bitkier omaktadırar. Yemekik bakagier içerisinde düşük sıcakığa ve kurağa en dayanıkı bitki mercimektir, hemen arkasında da nohut bitkisi geir. Su kaynakarının giderek azadığı dünyada suya az ihtiyaç duyması nedeniye bakagier tercih nedenerinden birisidir. Anahtar keimeer: Yemekik tane bakagi tarımı, ekonomik önemi, bakagi yetiştiriciiği GİRİŞ Günümüzde dünya nüfusunun hızı artmasına rağmen, besin maddeeri artışı istenien hızda omamaktadır. Dengesiz besenme sorunarını çözebimek amacıya tarımsa üretimin özeike de bitkise üretimin arttırıması gerekidir. İnsanar, protein gereksinimerini hayvansa kaynakı proteinerden veya bitkise kaynakı proteinerden karşıamaktadırar. Hayvansa kaynakı proteinerin pahaı oması nedeniye sağanamadığı bögeerde, gereki protein açığının tamamanabimesi amacıya bitkise kaynakı proteiner önemi omaktadır. Bitkise kaynakı protein oarak bu açığın kapatımasında yemekik bakagier odukça önemidir. Yemekik tane bakagierin sap ve samanarında tahı samanarına göre iki katına yakın oranda protein içermesi nedeniye hayvan besenmesi bakımından da bakagierin önemerini arttırmaktadır. Bu da protein açığının giderimesinde, yemekik bakagierin ne kadar önemi bir bitki oduğunu göstermektedir. Dünyada insan besenmesinde, bitkise proteinerin % 22'si, karbonhidratarın %7'si; hayvan besenmesindeki proteinerin % 38'i, karbonhidratarın % 5'inin yemekik bakagierce sağandığı beirtimektedir (Wery vegricnac, 1983).Yemekik tane bakagier, ükemizde bitkise üretimde; besenme, ekim nöbeti, sürdürüebiir tarımda ve ekonomik yönden önemi bir yere sahiptir. Bakagier aynı zamanda da çağımız hastaığı Obezite ie mücadeede önemi bir besin kaynağıdır. Bakagier gutensiz ve bitkise protein yönü en yüksek oan ürün grubudur. Bugüne kadar dünyada bakagiere aerjisi oan hiç çıkmamıştır. Bakagier besin değereri bakımından zengin omaarı nedeniye insan ve hayvan besenmesinin öneminin yanında, yetiştiridikeri toprağa da oumu etkierde buunmaktadır. Yemekik tane bakagier toprak verimiiği üzerinde de yapıcı etkiere sahiptir. Bakagier Rhizobium spp. bakterieri ie ortak yaşama geçerek havanın serbest azotunu toprağa bağayabime özeikerinden doayı tahı ve nadas aanarında ekim nöbetine girebien bitkierdir. Yemekik bakagier Rhizobium'ara ortak yaşama sonucunda toprağa azot bağayabimektedir (Erdman, 1959; Rennie ve Kemp, 1983). Ayrıca yemekik bakagierin hasat sonrası bitki artıkarının toprakta gübreemede önemi odukça büyüktür.

110 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 109 Bitkise üretimde önemi bir yeri oan yemekik tane bakagierin, ekonomik önemeri de odukça fazadır. Dünyada 2014 yıı itibariye yemekik tane bakagierin ekim aanarı ha, üretim miktarı ton oarak verimektedir. Dünyada bakagier üretimi yaygın omaka birikte, nohut ( ton) Hindistan, mercimek ( ton) ve Bezeye ( ton ) Kanada, baka ( ton) Çin, kuru fasuye ( ton) Myanmar üretimde ik sırada yer aan ükeerdir. Türkiye ise nohut üretiminde ( ton) 5. sırada, mercimek üretiminde ( ton) 3. sırada yer amaktadır (FAO, 2017). Ükemizde 2016 yıı itibariye topam 23.8 miyon ha oan tarım aanının, 707 bin hektarında yemekik tane bakagi ekimekte ve yakaşık 1 miyon ton üretim yapımaktadır. Ükemizde en faza ekien yemekik tane bakagier sırasıya nohut, mercimek, fasuye, baka, börüce ve bezeye ourken, en faza üretiener ise nohut, mercimek, fasuye, baka, bezeye ve börüce omuştur (TÜİK, 2017). Türkiye'de yemekik bakagier, önemerinin odukça faza omasına karşın, ekiiş ve üretim bakımından istenien düzeyere uaşamamıştır. Nohut, mercimek, fasuye en faza ekim aanına ve üretime sahip iken, diğer yemekik bakagierin ekimeri ve üretimeri odukça azdır. Son yıarda ükemizin özeike nohut ve mercimek ihracatı azamaka birikte, dünyanın önemi üretici ve ihracatçı ükeeri içerisinde yer amaktadır. Dünyada, Türkiye bakiyat ihracatındaki azamaara rağmen nohutta Avustraya ve Meksika, mercimekte Kanada ve ABD gibi ükeerin söz sahibi omaarı dikkati çekmektedir. Sözü edien ükeer, çeşit ve yetiştirme tekniğindeki geişmeeri sonucunda, verim ve kaiteyi artırarak, maiyeti azatarak üretim ve ihracatında önemi geişmeer göstermiştir. İkimse faktörerin etkisiye yurtiçi üretim miktararında görüen dagaanmaar, ükemizin ihracatını etkieyen önemi faktörerdendir. Türk Hükümetinin önerisiye 2016 yıı Bireşmiş Mieter Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) tarafından gıda güveniği, çevrese sorunar, sürdürüebiir kırsa kakınma ve dengei besenme hususarında bakagierin önemine dikkat çekmek amacıya 68. BM Gene Kuruu'nda 2016 yıı Uusararası Bakiyat Yıı (UBY) / Internationa Year of Puses (IYP) oarak ian edimiştir. Dünyada ve ükemizde bakagierin önemine, yetiştiriciiğine, sorunarına, ticaretine yöneik benzer konuarda uusa ve uusararası etkiniker düzenenmiştir. Bu karar dünyada bakagierin farkındaığı için çok önemi bir geişmedir. Yemekik bakagier, iç tüketimde oduğu kadar dünya ve ükemiz dış ticaretinde de önemi bir yer tutmaktadır. Bakagierde dünyada söz sahibi omanın you, maiyeti düşürücü tedbirerin aınması, pazar ve fiyat poitikaarının düzenenmesi, makinaı tarıma uygun, hastaıkara dayanıkı ve pazar değeri yüksek, kaitei çeşiterin çiftçinin hizmetine sunuması omaktadır. Sürekiiğin sağanması için de araştırma, geiştirme, verim ve kaiteyi artırmak, üreticierin örgütenmesi (kooperatifer, biriker. vb) ve genetik kaynakarın korunması sağanmaıdır.

111 110 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI TÜRKİYE'DE BAKLAGİLLERİN ÖNEMİ Türkiye, yemekik tane bakagierden nohut ve mercimeğin ana vatanı ve gen merkezerinden biridir. Türkiye, dünyada ana bakagi üreticisi ve ihracatçısı iken ithaatçı konuma geçmektedir. Son yıarda mercimek ve nohut üretiminde birinci sıraardan üçüncü ve beşinci sıraara düşmüştür. Bakagier, ükemiz için üretimi ve tüketimi çok önemi bitkierdir. Ve aynı zamanda besenme değeri bakımından da önemi bir yere sahiptirer. Çünkü Türkiye'de yemekik bakagier ana besin kaynakarındandır ve besenme aışkanıkarı için de çok önemidir. Türkiye kişi başına en faza nohut ve mercimek tüketien ükeerden biridir (Çizege 2). Türkiye'de bakagi sanayi daı da son yıarda geişim bakımından önemi omaktadır; özeike bakagierde işeme, paketeme sanayi,çeşiti ebebi yapımı ve geişen bir sanayi kou oması nedeniye de bakagi konserve fabrikaarı (bezeye, fasuye vb.) giderek geişen sanayi sektörümüzdür. Türkiye'de bakagi aiesi oarak ısahçısı, tohum sektörü, üretici, tüketici, sanayici, ihracatçı, ithaatçı; sektörün tüm tarafarının destek ve hizmette bir bütün oarak ee aınmaarı, sorunarda ve çözüm önerierinde bütün oarak ee aınıp çözümenmeeri gerekmektedir. Ükemizde nohut tarımı, Orta Anadou ve Geçit Bögeerinde; kırmızı mercimek tarımı Güneydoğu Anadou'da; yeşi mercimek tarımı Orta Anadou'da; fasuye tarımı suu tarımın yapıdığı bütün bögeerde özeike de geçit bögeerinde; baka tarımı, Ege bögesi, Akdeniz ve Marmara bögeeri; bezeye tarımı, Marmara, Ege, Karadeniz ve Akdeniz bögeerinde yapımaktadır.

112 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 111

113 112 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 2016 yıı verierine göre, yemekik tane bakagierin ekim aanı 707 bin ha oup yakaşık 360 bin ha ekim aanı ie nohut ik sırayı amakta ve bunu sırasıya 235 bin ha ie kırmızı mercimek, 90 bin ha ie kuru fasuye, 17 bin ha ie yeşi mercimek, 2.8 bin ha ie baka ve 1,8 bin ha ie börüce ve 1.1 bin ha ie bezeye takip etmektedir yıından 2016 yıına bakagierin ekim aanarının odukça azadığı dikkat çekmektedir yıından 2016 yıına nohutta % 60, kırmızı mercimekte % 63, kuru fasuye de %47, bakada % 93 ve yeşi mercimekte % 94 oranında ekim aanarında azaış vardır (Çizege 3). Yemekik bakagier üretimindeki azamaar geneike ekim aanarındaki azamaara bağı oarak ortaya çıkmıştır. Ekim aanarındaki azamaar ise üretim girdierinin yüksek oması, üreticinin ürününe tatmin edici düzeyde geir buamaması, ithaatçı ükeerin kaite istekerine uygun standart iriikte ürün yetiştirimemesi, makinei tarımın yaygın omayışı, sertifikaı tohum kuanımının odukça yetersiz ouşu, yetiştirme tekniğinin tam oarak uyguanmaması, hastaık ve zararıara yeteri düzeyde mücadee yapımayışı gibi nedenerden kaynakanmaktadır. Nohut ve mercimek tarımı ükemizde yağışa dayaı oarak yapıdığı için kurak yıarda verim oumsuz etkienmektedir. Bakagierden ekim aanı ve üretimde ik üç sırada yer aan nohut mercimek ve kuru fasuye ekim ve üretim miktararı diğer bir bakagi oan soyaya göre iyi fakat buğdaya göre de çok düşük oduğu görümektedir. Bazı ürüner kendine yeteri ourken; nohut da bunardan bir tanesidir, fakat kuru fasuye ve mercimekte yeteriik oranı düşük omaktadır (Çizege 4).

114 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 113 Şeki 1. Seçimiş Ürünerde Yeteriik Oranarı (%) Kaynak: TÜİK, 2016 Yemekik tane bakagierden nohut, mercimek ve kuru fasuyenin bazı diğer tarım ürüneri ie yeteriik yüzde oranarının sıraandığı Şeki 1 inceendiğinde; nohutun yeteri ürüner arasında yer adığı, kırmızı mercimek ve kuru fasuyenin yeteriik yüzdesinin düşük oduğu görümektedir. Bakagierden yeteriik oranarına göre nohut 1. sırada yer aırken, hemen arkasından kuru fasuye ve kırmızı mercimek gemektedir.

115 114 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI ÇEŞİT ve TOHUMLUK YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLERİN YETİŞTİRİCİLİĞİ Kuanıan tohumuğun hastaıksız, saf ve çimenme gücünün yüksek ve sertifikaı tohumuk oması gerekidir. Çeşiterin ise böge koşuarına uygun, yüksek performansı, böge için tesci edimiş veya bögede denenmiş çeşiter oması odukça önemidir. Özeike nohut için verimi sınırandıran Antraknoz Hastaığı na karşı dayanıkı/toeransı tescii çeşiter tercih edimeidir. Tohumuk oarak kaitei ve tescii çeşiterin kuanıması ekim ve üretim miktarını oumu etkieyecektir. Yeri nohut hassas oup Antraknoz ve Kök Çürüküğü Hastaığı na karşı duyarıık göstermektedir. Bu nedene tescii çeşiter ve sertifikaı tohumukar tercih edimeidir. Bakagier Çeşit sayıarı Nohut 38 Mercimek 31 Fasuye 41 Baka 5 Börüce 4 Kaynak: TTSM, 2017 TOPRAK HAZIRLIĞI Tara hazırığında kışık ve yazık ekime göre iki seçenek aternatifi buunmaktadır; Birincisi: Tahı hasat sonrası tara puuka cm derinikte sürüüp bırakıır. Kışık ekimer için Araık ayında, yazık ekimer için Şubat-Mart ayında ekimden önce diskaro veya kütüvatör yada daha hafif toprakarda kombine aeter ie tara sürüüp ekime geçiir. İkincisi: Tahı hasat sonrası tara anızı öyece bırakıır. Kışık ekimer için Araık ayında, yazık ekimer için Şubat-Mart ayında tara puuk ie sürüür. Arkasından gobe veya kütüvatör ie sürüerek ekime geçiir. GÜBRELEME Bakagierde bitkinin ik geişme döneminde, kökerde nodoziteer ouşana kadar ekime birikte 2-3 kg/da saf azot, 5-6 kg/da P2O 5 önerimektedir. Bakagierde kuanıacak gübreerin erken eriyen gübreer oacak şekide (Amonyum Nitrat, Tripe Süper Fosfat, DAP vb.) tercih edimesi nodozite ouşumunda daha uygun omaktadır. Nohut, kökerinde Rhizobium bakterieri ie havanın serbest azotunu toprağa bağar (Şeki 1). Mibzere ekim yapıacak ise gübrenin ekime verimesi veya ekim öncesi toprağa karıştırıması (gübrenin ikinci sürümden önce taraya verimesi) uygun omaktadır. Şeki 1. Nohut Bitkisinde Nodozite Şeki 2. Nohut Bitkisinde Çiçek

116 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 115 EKİM Diğer ürünerde oduğu gibi yemekik tane bakagierde de tohumukarın hastaık ve zararıara dayanıkı tescii çeşiterin sertifikaı tohumukarının kuanımı ve uygun ikim koşuarında erken ekim yapmak verim artışı açısından önemidir. Nohut tarımı sahi kuşağında özeike Akdeniz Bögesi nde ve güneydoğunun bazı bögeerinde kışık oarak yapıabimektedir. Nohut ekimi yaygın oarak serpme yapımakta ise de en uygunu mibzere ekimdir. Mibzere ekimde tane iriiğine göre değişmeke birikte, dekara kg/da tohum kuanıabiir. Kışık ekimerde çeşiterin Antraknoz Hastaığı na dayanıkı/toeransı ve soğuğa toeransıık eşiğinin yüksek oması önemi omaktadır (Şeki 2). Antraknoz Hastaığı ndan kaçmak için geneike geç ekim yani yazık ekimer yapımakta ve geç ekimerde havanın ısınmasıya, bitkierde döenme probemi veya erken dönemde hasat ogunuğuna geçişer yaşanmaktadır. Bunarın sonucunda da verimde kayıpar ve taneerde küçümeer gözenmektedir. BAKIM Bakagi bitkisinin hızı geişmesini sağamak ve verimi artırmak için yabancı ot kontroünün yapıması gerekmektedir. Otara ee veya çapa ie mücadee ediebiir. Mibzere ekim yapımışsa, çapa makinası kuanıabiir. Bunun yanı sıra son yıarda dar yaprakı ve geniş yaprakı yabancı otara karşı iaçar geiştirimiş oup, ot probemini tümüye çözmemeke birikte kısmen otar üzerinde etkii omaktadır. Şeki 3. Nohut Üretim Aanında Yabancı Otar HASAT HARMAN Özeike tescii çeşitere veya sertifikaı tohumukara ekim yapımışsa bitkierin dik geişimi, bakaarın üstten bağanması, taranın düzgünüğü, bitkierde aynı zamanda ogunaşma vb. avantajar sağar; bitkier tamamen ogunaşana kadar bekenip, biçerdöver ie makinaı hasat ediebiir. Yazık geç ekimerde veya yeri çeşiterin ekimerinde ogunaşmış bitkier ee söküerek ve tarada yığınar yapıarak tamamen kurutuup; daha sonra nohut harman makinaarı ie ya da düzgün-sert bir zemin üzerinde dövme ie harmananır. Hasat sonrası tohumarın C'de güneşte bırakıarak havaandırıması, tohumun oumu yönde nem kaybını sağar ve antraknoz hastaığı üzerinde oumu etki sağar. DEPOLAMA Nohut konuacak deponun mutaka zararıara karşı iaçanmış ve temiz oması gerekidir. Ambararda tohumukarın canıığın korunması açısından sıcakık kontroü ve düşük nispi nem oması gerekidir. Mümkünse tohumarın hemen seektörenerek sakanması uygundur. Hasat edien ürün, çuvaarın içinde veya dökme oarak depoanabiir (Şeki 6).

117 116 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI PAZARLAMA Bakagi üreten çiftçierin aım garantisi omaması, doayısıya da fiyatarın beirsiziği ve istikrarsızığı, istenen fiyatta satıamaması gibi sıkıntıar önceiki omaktadır. Tüccarara satıması nedeniye de peşin ödeme yapımaması veya ödemede sıkıntıar yaşanması ve aıcının az oması gibi beirsiziker önemi probemerdir. Bakagierde özeike de depoama yapımak istenirse, üreticierin depoamada da probemeri omaktadır; ambar zararıarı, depo kiraarının yüksek oması ve yeterince depo omaması gibi sıkıntıar görümektedir. Ürün satışında birinci önceik tüccar omamaıdır, üreticinin değişik aternatifinin oması ürünün değerini bumasını sağar. HASTALIK VE ZARARLILAR Yemekik tane bakagierden NOHUT bitkisinde, nohut Ascochyta Yanıkığı(Şeki 4-5), Fusarıum Sogunuğu, yabancı ot (Şeki 3), nohut yaprak sineği ve yeşi kurt (Şeki 7) etkii omaktadır. Nohut Ascochyta Yanıkığı için yürütüen TÜBİTAK projesi kapsamında Türkiye'de dört patotip varığı tespit edimiştir (Mart ve ark., 2010). Nohut yanıkığı hastaık etmeni Ascochyta rabiei'nin dört Patotipi tespit edierek koruma atına aınmıştır. Bu patotiperden denemeerin yürütüdüğü okasyonarda etkii oan patotiper Çizege 6'da verimiştir. Şeki 4. Nohut Bitkisinde Antraknoz Yanıkığı Hastaığı ***: Lokasyonarda Etkii Oan Patotip ----: Hiçbir Patotip Etkii Omamıştır.

118 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 117 Atı farkı okasyonda ve atı farkı rakım değererinde hastaık okumaarı ve değereri göstermiştir ki; rakım yüksedikçe hastaık değererinde azamaar görümüştür. Erzurum ve Sivas okasyonunda suni inokuasyona rağmen hastaık skorarı diğer okasyonara göre düşük omuştur. Yapıan bu çaışmada rakım yüksedikçe hastaık şiddetinin azadığı saptanmıştır. Nohut yanıkığı hastaık etmeni Ascochyta rabiei'nin genetik kaynağı ouşturumuş ve uzun sürei muhafaza atına aınmıştır (Mart, D., 2016). Nohut tarımının yapıdığı bögeerde yağışı yıarda Ascochyta Yanıkığı, kurak yıarda da Fusarium Sogunuğu hastaığı etkii omaktadır. Yürütüen bu proje kapsamında kışık ve yazık ekimerin ve farkı okasyonarın buunduğu çaışma sonucunda ede edien diğer bir sonuç ise; protein miktararındaki farkııkarın tespit edimiş omasıdır. Özeike de yazık ve yüksek rakımda serin okasyonarda (Erzurum, Sivas vb.) yürütüen çaışmaarda protein yüzdeeri yüksek buunmuştur. Kışık ekimerde yazık ekimere göre protein oranarı daha düşük oarak tespit edimiştir. Kışık ekimerde ise yazık ekimere göre, bitki boyarı, ik baka yüksekiği ve da sayıarında yüksek değerer ede edimiştir; bu da tane verimerinde yazık ekimere göre yüksek değerer ede edimesine neden omuştur. Bu çaışma sonucunda ieri çıkmış hatarda, etmenin patotiperine dayanıkıık/toeransıık durumu tespit ediip, üç adet toeransı nohut genotipi çeşit adayı oarak tescie sunumuştur (Mart ve ark., 2016 Şeki 5. Nohut Bitkisinde Ascochyta Yanıkığı Hastaığı Yemekik tane bakagierden MERCİMEK bitkisinde, mercimek Tebeşireşme Hastaığı, Fusarium Sogunuğu, yabancı ot, etkii omaktadır. Yemekik tane bakagierden FASULYE bitkisinde ise fasuye virüs hastaıkarı ve yabancı ot etkii omaktadır.

119 118 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Şeki 6. Nohut Tane Örnekeri Şeki 7. Nohut Bitkisinde Yeşi Kurt Zararısı YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLERDE TEMEL SORUNLAR Ükemizde gerçekeştirien tarımsa ürünerde gene sorun üretim maiyeterinin yüksekiğidir. Üretimde kuanıan girdierdeki fiyat yüksekiği maiyeteri artırmaktadır. Ükemizde üreticier dünya fiyatarı karşısında rekabet şansını kaybetmektedir. Dünya da ve Türkiye'de nohut ekim aanarı üzerinde etkii oan en önemi faktörer Antraknoz Yanıkığı ve Fusarium Sogunuğu hastaıkarıdır. İkim koşuarının hastaığa uygun ortam sağadığı yıarda hastaık büyük kayıpara neden oabimektedir. Sertifikaı tohumuk kuanımı bakagierde yetersiz düzeydedir. Geneike üreticier ekim için kendi üretimerinden ayırdıkarı tohumarı tohumuk oarak kuanmaktadırar. Sertifikaı tohumuk kuanımı konusunda uyguanan destekerin önemi etkieyici oması ve önümüzdeki yıarda da devam etmesi gerekmektedir. Önümüzdeki yıarda bakagi üretimindeki azamaarın devam etmemesi için ürün değerendirme ve pazarama koşuarının sağanarak ükese bir bakagi poitikası ouşturumaı, üretimde yeniden atıım sağanmaıdır. Ükemizde ürün bazında örgütenme yeterince sağanamamıştır. Tarım Kooperatiferi veya birikerin destekenmesi sağanmaıdır. İkim, toprak, topoğrafya özeikeri bakımından birbirine benzer oan, ükenin idari yapıanmasına uygun, yönetiebiir büyükükte, tarım ürünerinin ekoojik ve ekonomik oarak en uygun yetiştiriebidiği bögeer tarım havzası oarak kabu edimiş, 2009 yıında üke geneinde 30 adet tarım havzası beirenmiştir. Ükemiz için önemi stratejik ve arz açığı oan tarım ürünerini önceike kendi kaynakarımızdan karşıamak, destekemeerin daha sağıkı ve rasyone dağıımını sağamak amacıya havza bazı destekeme modei ouşturumuş, 2017 yıından itibaren uyguanacak modede tarımsa faaiyet yapıan her içe bir tarım havzası oarak kabu edierek, 941 tarım havzası beirenmiştir.

120 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 119 Destekeme kapsamındaki bakagier nohut, mercimek ve kuru fasuye omaktadır. Yıar itibariye bu üç üründe tohumuk üretim miktararı Çizege 7'de görüdüğü gibi, bakagier tohumuk üretimeri inceediğinde, buğday ve soya tohumuukarına göre gayet yetersiz durumdadır. Nohut, mercimek ve kuru fasuyede 2012 yıından sonra tohumuk üretim miktararında artışar görümektedir.

121 120 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI SONUÇ Yemekik tane bakagierde hastaık ve zararıara toeransı/dayanıkı, makinaı hasada uygun, kaitei, yüksek verimi, gerek yurtiçi gerekse yurtdışı tüketicierinin isteğine uygun çeşiterin geiştirimesi ve bu çeşiterin özeike tohumuğunun yeteri kadar üretimesi önemidir. Ayrıca bakagi çiftçierine yayım ve tanıtım yapıarak çeşiterin uygun yetiştirme teknikeri uyguanması sonucunda verimin artması, verim artışına bağı oarak da maiyetin düşmesi sağanabiir. Düşük maiyeti ürün ede etmemiz de dünya bakagi ticaretinde, diğer ükeere rekabet şansımızı artıracaktır. Kaitei ve yüksek verimi sertifikaı tohumuk kuanıması, yüksek verim ve kaitei ürün ede etmek için odukça önemidir. KAYNAKLAR Erdman, L. W Legume İnocuation: What It Is What It Does. USDA. Farmer's Butein No:2003. Eser, D Tarımsa Ekooji (II.Baskı). A.Ü. Ziraat Fakütesi Yayınarı. Yayın No: Ders Kitabı:438. Ankara. FAO, Mac Giivray, I.H. and J.B. BOSLEY, Amino Acid Production Per Acre by Pants and Animas. Econ. Bot. 16: Mart, D; Investigation of reations amang ascochyta bight and pant morphoogy with muti regrassion on winter panted chickpea (Cicer arietinum) Varieties in the Çukurova Region, Ascochyta 2006, 2-6 Temmuz, Le Tronchet, France. Mart,, D.,, Çinkaya, N., T. Karaköy and A. Keçei, 2010,Adaptation of Registered Chickpea (Cicer arietinum L)Varieties To Cukurova Region And Investigation Of Quaity Vaues In Regiona Conditions, Book Abstracts, 5th Internationa Food Legumes Research Conferance (IFLRCV) &7th European Conferance On Grain Legumes (AEP VII); Legumes For Goba Heath Legume Crops And Products For Food, Feed And Environmenta Benefits Apri 26-30, Antaya. Mart, D; 2016., Canan Can, İker Özyiğit, Derya Yüce, Metem Türkeri, The Ascochyta Workshop10th to the14th October, 2016 at Tróia, in the vicinity of Lisbon, Portuga. Toerance evauation of registered chickpea varieties against Didymea rabiei in the Cukurova region of Turkey TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu, Bitkise Üretim İstatistikeri. Wery ve Gricnac, The Leguminosae Famiy. II. Syst 1, p1-8. That Fix Nitrogen. Technica Handbook on Symbiotic Nitrogen Fixation.Legume/Rhizobium.FAO, Rome.

122 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 121 ÖZET YEMEKLİK TANE BAKLAGİL ISLAH ÇALIŞMALARI Dr. Sabri ÇAKIR Dr. Evren ATMACA Ramazan AKIN Geçit Kuşağı Tarımsa Araştırma Enstitüsü Müdürüğü-ESKİŞEHİR Ükemizde Yemekik Tane Bakagi Isah Araştırmaarı Tarımsa Araştırmaar ve Poitikaar Gene Müdürüğüne bağı Tarımsa Araştırma Enstitüeri, Ziraat Faküteeri, Atom Enerjisi Kurumuna bağı Sarayköy Nükeer Araştırma ve Eğitim Merkezi, Mersin Ticaret Borsası Tohumcuuk ve Araştırma A.Ş. ie öze sektör araştırma kuruuşarında (Safgen Tohum, Avesa Tarım vb) da araştırmaar yapımaktadır. Bakagierde ik ısah çaışmaarı 1965 yıından önce taze fasuyede yapımış osa bie yemekik tane bakagierde ısah çaışmaarı 1965 yıında başamıştır. Ükemizde Gıda, Tarım ve Hayvancıık Bakanığı Tarımsa Araştırmaar ve Poitikaar Gene Müdürüğüne bağı Tarımsa Araştırma Enstitüerince yürütüen ısah çaışmaarı yıar itibariye 5 ayrı dönemde inceenmiştir yıarı arasında, üke düzeyinde Tarımsa Araştırma Enstitüeri, Ziraat Faküteeri ve öze sektör araştırma kuruuşarı tarafından yürütüen yemekik tane bakagi ısahı çaışmaarı sonucunda geiştirien 32 adet nohut, 34 adet kuru fasuye, 23 adet mercimek (yeşi, kırmızı), 3 adet baka ve 4 adet börüce çeşidi buunmaktadır. Bu çeşiter yüksek verimi, hastaıkara toeransı, çiftçi-tüketiciihracatçı istekerine uygun ve Mii Çeşit Listesine Kayıtıdır. Anahtar Keimeer: Yemekik tane bakagi, ısah, çeşit. GİRİŞ Geişmekte oan ya da az geişmiş oan ükeerde var oan açık ve yetersiz besenme sorununun en önemi nedeneri; nüfusun hıza artışı, sınırı üretim kaynakarı, yetersiz eğitim ve ekonomik koşuar, besin maddeerinin taşınması ve teknoojisindeki eksikiker ve oumsuz çevre koşuarıdır. Bunara günümüzde yaşanan bögese savaşar da ekendiğinde açık ve yetersiz besenme sorunu günceiğini sürdürmekte ve her geçen gün önemini daha da arttırmaktadır. Açık ve yetersiz besenme sorununun çözümü için karbonhidrat, protein, vitamin ve minera maddeerce zengin besinerin üretim ve tüketimerinin yaygınaştırıması gerekmektedir. Önemi bir protein kaynağı oan yemekik tane bakagierin özeike geişmekte oan ükeerin besenme sorunarının çözümünde önemi büyüktür. Ükemizde ticari oarak üretimi yapıan yemekik tane bakagier nohut, mercimek, fasuye ve baka oup, son yıarda börüce ve bezeyenin taze sebze ve kurutumuş tane oarak tüketimeri söz konusudur. Yemekik Tane Bakagierden özeike nohut ve mercimeğin dünya nüfusunun besenmesi için gereki protein ihtiyacının % 10'nu karşıadığı tahmin edimektedir. Doğa kaynakarı bozmadan, süreki ve kaitei bitkise ürüner ede etmek için ekim nöbeti içerisinde bakagiere yer verimesi gerekmektedir. Kuru tarım aanarında nadasın kadırıması için nohut ve mercimek, suu tarım aanarında fasuye, baka, bezeye ve börücenin yetiştirimesi toprak verimiiği açısından odukça önemidir. Bitkise üretim içerisinde ekim aanı ve üretim yönünden büyük bir paya sahip oan tahıar ve yemekik tane bakagier ükemizin ekoojik özeikerine en iyi uyum gösteren bitkierdir. Türkiye'de tara bitkieri üretimi yapıan topam aanın yakaşık % 72'sini ouşturan tahıar birinci, % 4.5' ini ouşturan yemekik tane bakagier ise yem bitkieri ve yağı tohumu bitkierden sonra dördüncü sırada yer amaktadır. Ükemizde yemekik tane bakagi üretimi yapıan bu aanın % 50.3' üne nohut, % 35.3' üne mercimek, % 12.6' sına kuru fasuye ve % 0.7' sine ise baka ekimekte oup, topam yemekik tane bakagi üretimimizin % 42.1'ini nohut, % 33.8'ini mercimek, % 12.6'sını kuru fasuye ve % 1.3 'ünü ise baka ouşturmaktadır (Anonim, 2017 a).

123 122 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Ükemizde yemekik tane bakagi yetiştiriciiği çoğu bögemizde küçük aie işetmeerinde yapımakta oup, ükemizin yemekik tane bakagi yetiştiriciiği yapıan bütün bögeerinde modern yetiştirme teknikerinin uyguanması istenen düzeyin atındadır. Bu da ürün maiyetini arttırmaktadır. Ürün maiyetinin yüksek oması, daha geniş aanarda ve geişmiş teknoojieri uyguayarak düşük maiyete üretimde buunan ükeere yarışma şansımızı azatmaktadır. Nohut ve mercimek dışındaki diğer bakagi türerimizin makine ie hasat yapıamaması veya sınırı miktararda oması, bu türerin ekim aanarını sınırandıran en önemi faktörerden birisidir. Makine ie hasat yapıamayan durumarda, hasat sırasında gereki iş gücünün sağanamaması, sağansa bie maiyetinin yüksek oması ekim aanarının daha faza artmasını engeemektedir. Yemekik tane bakagi türerinde etkii oan bazı hastaıkar, bakagi üretim aanarımızda önemi ürün kayıparına neden omaktadırar. Bu kayıparı en aza indirme amacıya yürütüen kimyasa mücadee uyguamaarı maiyeti odukça arttırmaka birikte kesin bir sonuçta vermemektedir. Bu sebepe hastaıkara genetik oarak dayanıkı, yüksek verimi çeşiterin ısahına önceik verimekte ve daha önce yürütüen ısah çaışmaarı sonucunda geiştirien mevcut çeşiterimizin bazı hastaıkarın yeni ırkarına karşı gösterdikeri hassasiyeti gidermek amacıya geiştirien yeni kombinasyonar ve farkı kaynakardan sağanan materyaer kuanıarak çaışmaar sürdürümektedir. Ükemiz yemekik tane bakagi üretim aanarında etkii oan tüm bu sorunarın önenmesi amacıya yürütüen bakagi ısah çaışmaarında verim düşmeerine neden oan hastaıkara dayanıkı, tane özeikeri TSE standartarına uygun, teknoojik özeikeri iyi, yüksek verimi, dik geişen, makinei tarıma uygun çeşiterin geiştirimesi amaçanmıştır. Yürütüen ısah çaışmaarı sonucunda ede edien yüksek verimi çeşiterin genotiperinde sahip odukarı yüksek verim potansiyeerini ortaya koyabimeeri için gereki yetiştirme tekniği paketerinin hazıranarak çeşitere birikte çiftçiere benimsetimesi gerekmektedir. Isah çaışmaarı sonucu geiştirien çeşiterin geniş aanarda tarımının yapımasını sağamak amacı ie geiştirien yeni yetiştirme teknikeri ve mevcut aet ve ekipmanarın bazı modifikasyonara üretici koşuarında ekonomik oarak kuanımını temin etmek amacıya çaışmaar yürütümektedir. Ükemizde Yemekik Tane Bakagi Isah Araştırmaarı Tarımsa Araştırmaar ve Poitikaar Gene Müdürüğüne bağı Tarımsa Araştırma Enstitüeri tarafından yürütümektedir. Ancak buna ek oarak Ziraat Faküteeri, Atom Enerjisi Kurumuna bağı Sarayköy Nükeer Araştırma ve Eğitim Merkezi, Mersin Ticaret Borsası Tohumcuuk ve Araştırma A.Ş. ie öze sektör araştırma kuruuşarında (Safgen Tohum, Avesa Tarım vb) da araştırmaar yapımaktadır yıarı arasında, üke düzeyinde Tarımsa Araştırma Enstitüeri, Ziraat Faküteeri ve öze sektör araştırma kuruuşarı tarafından yürütüen yemekik tane bakagi ısahı çaışmaarı sonucunda geiştirien 32 adet nohut, 34 adet kuru fasuye, 23 adet mercimek (yeşi, kırmızı), 3 adet baka ve 4 adet börüce çeşidi buunmaktadır. Bu çeşiter yüksek verimi, hastaıkara toeransı, çiftçi-tüketici-ihracatçı istekerine uygun ve Mii Çeşit Listesine Kayıtıdır (Anonim, 2017 b). Son yıarda kasik ısah yöntemerinin tek başına kuanıması ie uzayan ısah sürecini kısatacak moeküer tekniker de bitki ısahçıarının hizmetine sunumuştur. Bu yöntemerin başında da moeküer markörerin seeksiyon çaışmaarında kuanıması gemektedir. Bu bağamda yürütüen çaışmaar ie RAPD ve STMS marköreri, geiştirien çeşit ve hatarın hastaıkara toeransarının beirenmesinde kuanımaktadır.

124 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 123 TÜRKİYE' DE YÜRÜTÜLEN YEMEKLİK TANE BAKLAGİL ÇEŞİT ISLAH ÇALIŞMALARI Bitki Isahı, bitkinin genetik yapısını genetik ve sitogenetik esasardan yararanarak yetiştirici ve tüketicinin istekeri doğrutusunda panı bir şekide geiştirme ve değiştirme biim ve sanatıdır. İyi bir gözem, düşünce ve yaratma gücüne sahip oan ısahçı, aynı türdeki farkııkardan yararanarak yeni bir çeşit ortaya çıkarabimektedir. Ükemizde Gıda, Tarım ve Hayvancıık Bakanığı Tarımsa Araştırmaar ve Poitikaar Gene Müdürüğü ne bağı Tarımsa Araştırma Enstitüerince yürütüen ısah çaışmaarı yıar itibariye 5 ayrı dönemde inceenebiir Öncesi Dönem 1965 yıından önceki yemekik tane bakagi çaışmaarı daha çok taze fasuye ısahı üzerinde yoğunaşmış oup, bu konuda en kapsamı araştırmaar Yeşiköy Zirai Araştırma Enstitüsünde çaışmaarı yapan Hüseyin AKGÜN ve arkadaşarı tarafından yürütümüştür. Seeksiyon ısah metodunun kuanıdığı çaışmaar sonucunda Boncuk Ayşe 5663, Şeker Ayşe 5809, Barbunya 5702 sırık fasuyeeri ie Kara Ayşe 5822 ve Yer Ayşe 5636 bodur fasuye çeşiteri geiştirierek 1964 yıında tesci ettirimiştir. Aynı yı Eskişehir Zirai Araştırma İstasyonunda yürütüen ısah çaışmaarı sonucunda 4F 89 Fransız çeşidi ve Orta Anadou Böge Zirai Araştırma Enstitüsünde de Contender çeşidi İntrodüksiyon ısahı ie geiştirierek 1964 yıında tesci ettirimiştir. Diğer bakagi türerindeki çaışmaar ise daha çok yurtiçi ve yurtdışı kaynakardan ede edien materyain tanımanması, morfoojik ve fizyoojik özeikerinin beirenmesi, kaıtımarının araştırıması ve sınıfanması üzerinde yürütümüştür Dönemi Bu dönemde, yemekik tane bakagi türerinden kuru fasuye ie igii ısah çaışmaarı Eskişehir Tarımsa Araştırma Enstitüsünde yoğunaşmış ve bu enstitüde ısah çaışmaarında kuanıacak genetik stok materyainin ouşturuması amacıya yurtiçi ve yurtdışı kaynakardan ede edien 3300 Phaseous vugaris L., 200 kadar Phaseous cocineus L., materyai genetik stoka ekenmiştir. Ayrıca kurağa, bakteriye ve virüs hastaıkarına dayanıkı, makinei hasada uygun mimari tipteki öze hatar genetik stokun öze amaçı materyaini ouşturmuştur. Aynı dönemde Eskişehir Tarımsa Araştırma Enstitüsünde ouşturuan genetik materya üzerinde, morfoojik ve fizyoojik özeikerin beirenmesine yöneik çaışımaar da yürütümüştür. Sakarya Tarımsa Araştırma Enstitüsünde yıarı arasında Şahin Tufan tarafından yürütüen bir çaışmada Seaway ve Gratiot fasuye çeşiterinde, değişen sıra arası ve sıra üzeri mesafeerin birim aan tane verimi üzerine etkieri, 4 tekraramaı oarak yürütüen bir araştırmada inceenmiştir. Birim aan tane verimerinin değişik uyguamaara göre 1969 yıı için kg/da, 1970 yıı için kg/da, 1971 yıı için kg/da, 1972 yıı için kg/da arasında değişim gösterdiği bidirimiştir. Bu süreçte nohut ısah araştırmaarı Eskişehir Tarımsa Araştırma, Çukurova Tarımsa Araştırma, Doğu Anadou Tarımsa Araştırma, Güneydoğu Anadou Tarımsa Araştırma, Karadeniz ve Tara Bitkieri Merkez Araştırma Enstitüerinde, mercimek ısah araştırmaarı Eskişehir Tarımsa Araştırma, Tara Bitkieri Merkez Araştırma, Güneydoğu Anadou Tarımsa Araştırma ve Doğu Anadou Tarımsa Araştırma Enstitüerinde yürütümüştür. Bu dönemde fasuyede oduğu gibi nohut ve mercimekte de çaışan tüm enstitüer birbirerinden bağımsız oarak ısah çaışmaarında kuanıacak genetik materyain ouşturuması amacıya yurtiçi ve yurtdışı kaynakardan (ICARDA, ICRISAT) ede ettikeri materyade morfoojik ve fizyoojik özeiker ie hastaıkara (antraknoz ve kök çürüküğü) toeransarının beirenmesi çaışmaarını yürütmüşerdir.

125 124 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Dönemi 1976 yıında uyguamaya konuan Ükese Yemekik Dane Bakagi Araştırmaarı Projesi çaışmaarında başangıçta ükedeki çeşit açığının kapatıması amacıya çeşit geiştirme çaışmaarına ağırık verimiştir. Daha sonraarı ise gerek Nadas Aanarının Daratıması Projesi çaışmaarının başaması, gerekse yeni çeşitere uygun yetiştirme teknikerinin buunabimesi amacıya yetiştirme teknikeri araştırmaarı da yoğun oarak yürütümüştür. Bu süreçte üke çapında ortaya çıkan hastaıkar ve kaite istekeri dikkate aınarak bu disipin daarında da çeşit geiştirme çaışmaarını destekeyici araştırmaar yürütümüştür. Tüm bu çaışmaardan ede edien buguar çeşiter tesci ettirierek ya da sonuç raporarı youya çiftçi eğitim ve yayım eemanarının aracıığıya ya da çiftçi şartarında kuruan deneme ve demonstrasyonara doğrudan çiftçierin hizmetine sunumuştur yıarı arasında Ükese Yemekik Dane Bakagi Araştırmaarı Projesi çaışmaarı çerçevesinde yürütüen çeşit ısah çaışmaarı sonucunda; Kuru fasuyede 6 adet (Eskişehir-855, Karacaşehir-90, Şehirai-90, Yunus-90 Geçit Kuşağı Tarımsa Araştırma Enstitüsü çeşiteri, Şeker Fasuye Doğu Anadou Tarımsa Araştırma Enstitüsü çeşidi ve Şahin-90 Sakarya Tarımsa Araştırma Enstitüsü çeşidi), Nohutta 9 adet (Eser-87 Ankara Üniversitesi Ziraat Fakütesi çeşidi, Canıztez-87 Geçit Kuşağı Tarımsa Araştırma Enstitüsü çeşidi, Akçin-91 Tara Bitkieri Merkez Araştırma Enstitüsü çeşidi, Aydın-92, İzmir-92, Menemen-92 Ege Tarımsa Araştırma Enstitüsü çeşidi, Dama-89 Karadeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü çeşidi ve Diyar-95 ve ILC-482 Güneydoğu Doğu Anadou Tarımsa Araştırma Enstitüsü çeşiteri) Mercimekte 4 adet çeşit (Emre-20 Geçit Kuşağı Tarımsa Araştırma Enstitüsünce, Sutan-1, Kayı- 91 ve Sazak-91) ısah edimiştir. Bu dönemde Tarımsa Araştırmaar Gene Müdürüğünce yürütüen yemekik tane bakagi araştırmaarı çeşit geiştirme, yetiştirme teknikeri, hastaıkar, kaite ve ekonomi disipinerinde omak üzere topam 46 proje atında, 8 tarımsa araştırma enstitüsünde yürütümüştür Dönemi Ükese Yemekik Tane Bakagi Araştırmaarı Projesi kapsamında yürütüen Yemekik Tane Bakagi Isah çaışmaarı 1995 yıına kadar devam etmiştir. Ancak bu çaışmaar devamıık istediğinden 1996 yıından itibaren çaışmaar, Tarımsa Araştırmaar Projesi (TAP) kapsamındaki üçer yıık projeer ie yürütümüştür. Yemekik tane bakagi yetiştiriciiği yapıan i ve içeerin ikim ve toprak koşuarı ve tüketicinin tane istekerine uygun, hastaık ve zararıara dayanıkı, geniş tara tarımı ve küçük aie işetmeerinde kuanıabien çeşiteri ısah etmek amacıya üke çapında yürütüen çaışmaar yapmıştır. Bu dönemde; Kuru fasuyede 8 adet (Anadou Tarımsa Araştırma Enstitüsü nce Akman-98, Göynük-98 ve Önceer-98, Doğu Anadou Tarımsa Araştırma Enstitüsü nce Yakutiye-98, Aras-98 ve Terzibaba, Karadeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü nce Zübiye ve Akdağ, Ege Tarımsa Araştırma Enstitüsünce de Noyanbey- 98), Nohutta 8 adet (Tara Bitkieri Merkez Araştırma Enstitüsünce Er-99, Gökçe, Küsmen-99, Uzunu- 99, Ege Tarımsa Araştırma Enstitüsü nce Cevdetbey-98 ve Sarı-98, Karadeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsünce Çağatay ve Güümser),

126 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 125 Mercimekte 5 adet (Tara Bitkieri Merkez Araştırma Enstitüsünce Çiftçi, Kafkas, Meyveci-2001 ve Özbek, Güneydoğu Anadou Tarımsa Araştırma Enstitüsünce ise Seyran-96 ) çeşit geiştirierek tesci ettirimiş ve tohumukarı üretierek üreticiere arz edimiştir. Tarımsa Araştırmaar Projesi disipin bazında bir araştırmanın nası yürütüeceği konusunda araştırıcıara faydaı ourken, araştırıcıar arasında bigi ve materya aışverişini özendirmemesi nedeniye araştırmaarın geneeşmesinden çok özeeşmesine, bir anamda kişiseeşmesine yo açmış ve Enstitüer arasında işbiriği zayıfamıştır Yıı Sonrası Tarımsa Araştırmaar Projesinin birçok oumu yöneri omasına karşın araştırma faaiyeteri bögese ve ükese bütünük içerisinde ee aınamamış ve çaışmaarda işbiriği ve koordinasyon zayıfamıştır. Yemekik tane bakagi ısah çaışmaarındaki bu sorunarı gidermek için 2002 yıında Tarımsa Araştırmaar ve Poitikaar Gene Müdürüğü müzün bünyesinde yürütüen ısah çaışmaarının 2003 yıından itibaren Ükese Yemekik Tane Bakagier Entegre Ürün Yönetimi Araştırmaarı Projesi çerçevesinde yürütümesi kararaştırımıştır. Bu doğrutuda Enstitüer tarafından yürütüen tüm araştırmaar tek çatı atında topanmış ve çaışma konuarına göre at projeere ayrımıştır. Bu amaça tüm yemekik tane bakagi çaışmaarı Ükese Yemekik Tane Bakagier Entegre Ürün Yönetimi Araştırmaarı Projesi çerçevesinde yürütüürken, kuru fasuye çaışmaarının Ükese Kuru Fasuye Entegre Ürün Yönetimi Araştırmaarı At Projesi adı atında 2008 yıına kadar Geçit Kuşağı Tarımsa Araştırma Enstitüsü, 2008 yıından sonra Karadeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü nün koordinatörüğünde yürütümektedir. Nohut çaışmaarı Ükese Nohut Entegre Ürün Yönetimi Araştırmaarı At Projesi adı atında Tara Bitkieri Merkez Araştırma Enstitüsü koordinatörüğünde, mercimek çaışmaarı ise Ükese Mercimek Entegre Ürün Yönetimi Araştırmaarı At Projesi adı atında 2008 yıına kadar Tara Bitkieri Merkez Araştırma Enstitüsü tarafından yürütümüştür yıından sonra mercimek ısah çaışmaarı GAP Uusararası Tarımsa Araştırma ve Eğitim Merkezi Müdürüğü nün koordinatörüğü atında yürütümektedir. Ükese düzeyde yemekik tane bakagi ısah çaışmaarı Ükese Kuru Fasuye Isah Araştırmaarı Projesi, Ükese Nohut Isah Araştırmaarı Projesi, Ükese Mercimek Isah Araştırmaarı Projesi ve Baka Isah Araştırmaarı Projesi adı atında yürütümektedir. Bu projeer 2003 yıından itibaren, Eskişehir Geçit Kuşağı Tarımsa Araştırma Enstitüsü, İzmir Ege Tarımsa Araştırma Enstitüsü, Samsun Karadeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü, Erzurum Doğu Anadou Tarımsa Araştırma Enstitüsü, Kahramanmaraş Doğu Akdeniz Geçit Kuşağı Tarımsa Araştırma Enstitüsü, Erzincan Bahçe Kütüreri Araştırma Enstitüsü, Sakarya Mısır Tarımsa Araştırma Enstitüsü, Adana Doğu Akdeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü ve Konya Bahri Dağdaş Uusararası Tarımsa Araştırma Enstitüeri tarafından yürütümektedirer yıında başatıan Ükese Yemekik Tane Bakagi Entegre Ürün Yönetimi Araştırmaarı Projesi, yemekik tane bakagi ısahı konusunda faaiyet gösteren araştırma enstitüeri arasındaki koordinasyon ve işbiriğini yeniden ouşturmak, yeteri at yapı ve teknik işgücüne sahip omayan kuruuşara destek omak, genetik varyasyonu ouşturma amacıya yapıan meezeme çaışmaarını değişik nedenere yapamayan enstitüere materya sağamak amacıya yürütümektedir. Bu konuda çaışan enstitüerden gönderien ısah materyaeri ve çeşitere Ükese Verim Denemeeri, Ükese Çeşit Uyum Denemeeri ve Ükese Açıan Materya Çaışmaarı projeye katımış oan enstitüerde yürütümekte oup, söz konusu Enstitüerin yemekik tane bakagi türerine ait ısah materyai ihtiyaçarı koordinatör enstitüce iç ve dış kaynakar kuanıarak sağanmaya çaışımaktadır. Bu dönemde Yemekik Tane Bakagi Isah Çaışmaarı Araştırma Enstitüeri, Ziraat Faküteeri, Türkiye Atom Enerjisi Kurumuna bağı Sarayköy Nükeer Araştırma ve Eğitim Merkezi, Mersin Ticaret Borsası Tohumcuuk Araştırma ve Sanayi Ticaret Ltd. Şti ie öze sektör araştırma kuruuşarında (Safgen Tohum, Avesa Tarım) da araştırmaar yapımaktadır.

127 126 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Ükese Yemekik Tane Bakagier Entegre Ürün Yönetimi Araştırmaarı Projesi çaışmaarı yıarı arasında Tara Bitkieri Merkez Araştırma Enstitüsünün koordinatörüğünde yürütümüş oup, 2009 yıından başayarak Ükese Yemekik Tane Bakagier Entegre Ürün Yönetimi Araştırmaarı Projesi koordinatörüğü için Geçit Kuşağı Tarımsa Araştırma Enstitüsü Müdürüğü görevendirimiştir. Bu dönemde yürütüen nohut çeşit geiştirme çaışmaarında daha önceki yıarda ana seeksiyon kriteri birim aan tane verimi iken, günümüzde iç ve dış piyasanın tane şeki ve kaite taeperi de ana seeksiyon kıstasarı içine aınmıştır. Bu doğrutuda yürütüen çaışmaarımızda iri tanei yemekik çeşiterin yanı sıra ihracata yöneik yüksek kaite özeikerine sahip küçük tanei yemekik çeşiter ve ebebiik çeşiterin geiştirimesi üzerinde de durumaktadır. Ükese Mercimek Isah Araştırmaarı Projesi çerçevesince yürütüün mercimek araştırmaarında son yıarda mercimek ihracatımızda probem ouşturan ve üreticierin geirerinde düşmeere neden oan tebeşireşme probeminin çözümü için etmenerin biyoojisi üzerinde çaışmaar gerçekeştirimiştir. Bu dönemde fasuye ısah araştırmaarı kapsamında yere çeşiterin topanarak ısah programarında değerendirimesi konusunda da çaışmaar yürütümüştür. İk oarak gene bütçe kaynakarı ie Erzincan Bahçe Kütüreri Araştırma Enstitümüzce Erzincan Yere Kuru Fasuye (Phaseous vugaris L.) Isah Çaışması isimi proje uyguamaya konumuştur. Ayrıca Karadeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü tarafından hazıranan Kekit Vadisi Yere Fasuye (Phaseous vugaris L) Yetiştiriciiği İçin Uygun Ekim Zamanı ve Çeşiterin Beirenmesi isimi proje TÜBİTAK 1002 programı kapsamında destek aarak yürütüerek sonuçandırımıştır. Gıda, Tarım ve Hayvancıık Bakanığına Bağı Araştırma Kuruuşarı İe Ortakaşa Oarak Araştırma ve Geiştirme Projeeri Yürüteceker Arasında Uyguanacak Usu ve Esasara İişkin 2007/1 sayıı tebiğ hükümerince 2007 yıında Geçit Kuşağı Tarımsa Araştırma Enstitüsü ie İTAŞ (İhracatçı Birikeri Tohumcuuk ve Araştırma San.ve Tic. A.Ş.) arasında hazıranan Bodur Geişme Formunda Dermason, Barbunya ve Şeker Tane Tipinde Kuru Fasuye Yarıyo Materyai Geiştirme Projesi ie fasuye itha eden ükeerin terciherine uygun çeşiter geiştiriecektir. Bu proje çerçevesince geiştiriecek çeşiter ihracat için standart materyain geiştirimesini sağayacağı için hem ihracat potansiyeimizi artıracak, hem de suu tarım aanarımızın ekonomik oarak kuanımına imkân sağayacaktır. Ükese Yemekik Tane Bakagier Entegre Ürün Yönetimi Araştırmaarı Projesi nde görev aan enstitüerde yürütüen çaışmaarı yerinde görmek, eksik ve hataarı beireyerek çözüm yoarını göstermek, araştırıcıarın tara başında eğitimerini sağamak amaçarıya, yıarı arasında projede yer aan diğer araştırmacıar ie birikte Ükese Yemekik Tane Bakagier Gezici Çaışma Gruparı düzenenmiştir. Aynı zamanda sorunara yerinde çözüm bumak ve konuya igii tarafarın eğitimerini sağamak amaçarıya grup çaışmaarı esnasında çaıştay ve paneer düzenenmiş, çaışma sonucu ede edien bigi ve edinimer hazıranan bir rapora tüm tarafara payaşımıştır. Araştırmaarın daha etkii oabimesi için geiştirien teknoojierin geniş aanarda kuanımının sağanması amacıya teknooji transferi çaışmaarına etkinik kazandırıması gereki görümektedir. Bu amaça özeike tohumuk üretim ve dağıtım sistemerinin güçendirimesi ve sertifikaı tohumuk kuanımının özendirimesi gerekmektedir. Sertifikaı tohumuk kuanımı için yeni başatıan destek uyguaması bu aanda taep artışı sağamış omaka birikte bu aışkanığın üreticiere uzun vadei oarak kazandırıması gerekidir. Yürütüen ısah çaışmaarı sonucunda geiştirien hastaıkara toeransı, iri tanei ve makinei tarıma everişi, yüksek verim kapasitesine sahip bakagi çeşiterine ait tohumukarın daha hızı üretierek üreticiere uaştırıması amacı ie yeni tohumcuuk kanunu hükümeri çerçevesince kamu ve öze sektör tohumcuuk şirketeri ie üretim sözeşmeeri yapımaktadır.

128 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 127 ÖNERİLER Kurumar arası bigi ve materya akışı yurtdışı kuruuşara da yapıması, Yere çeşiterin beirenip karakterizasyonarının yapıarak tesci edimesi ve ısah çaışmaarında genitör oarak kuanıması, Değişik kuanım amaçarına yöneik materyaerin beirenmesi, Gaz yapıcı oisakkarit oranı düşük, piştikten sonra dağımayan çeşiter geiştirmek, Nükeer tekniker kuanıarak (mutasyon) varyasyon kaynakarının ouşturuması, Hastaıkara dayanıkıık ısahında seeksiyon başarısını arttırmak amacıya moeküer markörerin kuanımı, İkim ve çevre koşuarında görüen değişikiker ie Pas ve Kök Çürüküğü hastaıkarı da etkii epidemier yapmaya başamıştır. Bu hastaıkarın önenmesine yöneik eğitim ve ısah çaışmaarının başatıması, Bakagierde erkenciik ie birikte yüksek sıcakığa dayanıkıık gibi fizyooji çaışmaarına başanması, Çaışmaarımızda ekonomik anaizere de yer verimesi, etki değerendirme çaışmaarının yapıması, Bakagierde ürün kaite bögeeri ve kaite haritaarının çıkarıması, Kuru fasuye ve mercimekte hasat-harman sorunarının çözümü amacıya, tarımsa mekanizasyon konusunda çaışanara işbiriği projeerinin yapıması gerekmektedir. SONUÇLAR yıarı arasında üke düzeyinde yürütüen yemekik tane bakagi ısahı çaışmaarı sonucunda, tarımsa araştırma enstitüeri, ziraat faküteeri ve öze sektör araştırma kuruuşarı tarafından geiştirien 32 adet nohut, 34 adet Kuru Fasuye, 23 adet mercimek (yeşi, kırmızı), 3 adet baka ve 4 adet börüce çeşidi buunmaktadır. Bu çeşiter yüksek verimi, hastaıkara toeransı, çiftçi-tüketici-ihracatçı istekerine uygun ve Mii Çeşit Listesinde kayıtı çeşiter oup, geiştirierek üreticierimizin hizmetine sunumuştur (Anonim, 2017 b). Tesci edien çeşiter hıza üretim zincirine dahi omuş ve üreticinin hizmetine sunumuştur (Çizege 1).

129 128 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI

130 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 129 KAYNAKLAR Anonim, 2017 a. Anonim, 2017 b.

131 130 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI ÖZET BİTKİ ISLAHINDA YENİ TEKNİKLER VE BAKLAGİL ISLAHINDA KULLANIMI Dr. Abdukadir AYDOĞAN Tara Bitkieri Merkez Araştırma Enstitüsü-Ankara Bitki ısahı, başangıçta insanarın doğadan iyierini seçme işemi yaparak başamıştır. Daha sonra tükettiği ve kuandığı bitkieri yereşik tarıma geçtiğinde diğer özeikeri de dikkate aarak kütüre amış yani evcieştirmiştir. İçinde buunduğumuz coğrafyada buğday, arpa, nohut ve mercimek bu şekide kütüre aınmıştır. Uzun yıar sonra Mende'in kaıtıma igii buguarı ie bitki ısahı biimse bir yönteme oturtumuştur. Takip eden yıarda biyoteknoojik yöntemer de devreye girerek, bitki ısahında istenen hedefe koayca uaşmada insanara birçok fırsatar sunmuştur. Ancak haen pratikte kuanıan ısah yöntemerinin etkiniği, çevrese ve insan sağığına etkieri gibi faktöreri de dikkate aınarak, tartışıması ve geiştirimesi gereken unsurar oduğu görümektedir. GİRİŞ Bitki ısahı asında insanığın var ouşundan bu yana önceeri sistematiksiz, daha sonraarı ise sistematiki oarak yapıan bir faaiyettir. İk insanarın topayıcıık döneminde yemek için iyieri seçmesi, daha sonra yereşik düzene geçtiğinde de ekim için bazı bitkieri seçtiğini varsaymak odukça mantıkı gemektedir. Bu yakaşıma yı önce insanın tarıma başadığına inanımaktadır. İnsanın bitki ve hayvan türerini evcieştirme/kütüre ama faaiyeti yabani türerin insan yönetimi atına aınması, yani evcieştirimesi oarak tanımayabiiriz. İk ısah faaiyetini bir evcieştirme/kütüre ama işemi oarak tanımamak mümkündür. Yabanierin evcieştirme/kütüre ama faaiyeti ik ısah faaiyeti osa da, izenen yöntemi seeksiyon yani iyieri seçme oarak tanımayabiiriz. Diğer tüm ısah faaiyeteri kütüre ama işeminden sonra bitki türerine uyguanabiir hae gemiştir. İnsanık tarihinde bitki ısahı için ik adım bitkierin kütüre aması ie başamıştır. Kütüre amada ana kaynak yabani bitkier ve doğa omuştur. Yabani bitkier periyodik üretim ve insan sağığı için birçok istenmeyen özeik taşımaktaydı. Yabanierdeki istenmeyen özeikeri ise: Baka çatama (nohut, mercimek, fasuye ve yem bitkieri) Büyüme ve geişmedeki durgunuk (arpa ve buğday) Bitki tipi (yatık oması), İnsan ve hayvanar için zehiri bieşener, Bitki boyu (tahıarda boyun yüksek, jüt, şekerpancarı ve yem bitkierinin kısa oması), Yeniebiir kısımarının (tohum/meyve) küçük oması, Tüyüük ve dikeniik (meyve ve tohumda), Düşük verim, Hastaık ve zararıara hassasiyet, Hayat evreerinin uzun oması oarak tanımamak mümkündür (Singh, 1983).

132 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 131 İnsanarın gerek tüketirken gerekse kütüre ama işemerinde ik yaptıkarı iş,doğada buunan ve istenmeyen özeikeri omayan veya az oanarı seçmek omuştur. Seçim (seeksiyon) ik ısah metodudur. Bu seçim biinçi omayıp daha ziyade beğendikeri bitkieri tüketmek ve yetiştirmek suretiye tarımı yapmaya yöneik omuştur. Daha ieriki dönemerde bitkierdeki istenmeyen özeikerin iyieştirimesi, ikimse koşuara eastikiyetin sağanması, hastaık ve zararıara dayanıkık ve kaite gibi faktörer bitki ısahının konusu omuştur. Bitki ısahı farkı ısahçıar tarafından farkı şekierde tanımanabimektedir. Genetik kaynakardan yararanarak yeni çeşiter ede etmektir, Bitkierin kaıtımının geiştirimesi ve değiştirimesi biim ve sanatıdır (Poehman ve Borthakur, 1969), Bitkierin genetik yapısını oumu yönde değiştirmek için gereki prensiper ve metotar topamıdır (Singh, 1983). Günümüzde gıda güveniği, sürdürüebiirik, çevre, bitki ısahı kavramarı içi içe geçmiş durumdadır. Modern tarımda sürdürüebiirik artan gıda üretimini muazzam tüketim ie buuştururken, tarımın çevreye oan oumsuz etkisini en aza indirimesi oarak tanımanmaktadır. Doayısı ie bitki ısahı sadece bitkiye ait konuar deği aynı zamanda: Çevrese faktörer (toprak,su, ikim, biyoojik çeşitiik, hastaık, zararıar) Sosya ve ekonomik faktörer, Biim ve teknooji ie iintiidir (Anonim, 2015). Bitki ısahı özede genotipik oanara igienir. Bu anamda bitki ısahının konuarını da şu şekide tarif etmek mümkündür: Bitkinin, iç ve dış pazar açısından istenen karaktererinin yüksetimesi (verime ait karakterer) kaite kritererinin iyieştirimesi, Daha çok çiftçiyi igiendiren agronomik karaktererin yüksetimesi, maiyetin düşürümesi (makinei hasada uygunuk, erkenciik, üniform ogunaşma, yetiştirme döneminin değiştirimesi v.s.), Çevrese faktörere karşı bitkinin gösterdiği tepkinin yönendirimesi (kurakık, sıcakık, soğuk, hastaıkar, zararıar, toprak özeikeri), İstenen özeikeri içeren çeşiterin farkıık, yeknesakık ve durumuşukarının devamının sağanması, Bitkiere istenien arzu edien yeni özeik kazandırabimek, Bitkinin girdiere karşı duyarıığının değiştirimesi ve etkiniğinin arttırıması amaçanmaktadır. Bitki ısahında ik yapıacak iş varyasyonun ouşturumasıdır. Varyasyonun ouşturuması ve sonraki aşamaar Şeki 1'de verimiştir.

133 132 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Şeki 1. Çeşit Isahı İçin Varyasyonun Ouşturuması ve Sonraki Aşamaar Ükemizde genede: Toptan seçme, Tekse seeksiyon, İntroduksiyon, Meezeme, Modifiye buk metodarı kuanımaktadır. Yemekik tane bakagierde uyguanan ısah metodarı ise: Toptan Seçme (Mass Seection) Singe-Seed Descent Safhat Metodu (Pure-ine Seection) Buk metodu Pedigri Metodu (Pedigree Seection) Geri meezeme (Backcross Method) Bitki ısahında kuanıan ieri metotar (Şeki 1): Bitki doku kütürü, Gen transferi, Haritaama popuasyonarı, Moeküer işareteyicier yardımı ie seeksiyondur.

134 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 133 Şeki 2. Modern Isah Teknikerinden Bazıarı Genetik Modifiye Organizmaar ve Modifiyeeri Son dönemerde kuanıan diğer bir yöntem ise doğrudan Genetik Modifiye Organizmaarı ouşturmak (GMO), daha sonra da hedef bitkiye istenen özeiği GMO'u bitkiden aktarma teknikerine dayanmaktadır. Bu teknike kuanıan yöntemeri aşağıdaki gibi sıraamak mümkündür (Lusser et a., 2011): Transgenesis (GM): Bir geni veya DNA bögesini başka bir organizmaya transfer etmektir. Cisgenesis: Bir genin benzer veya yakın akaraba oan bir türe akatarımasıdır (Türer arası gen aktarımı). Intragenesis: Benzer bir türden destekeyici veya yok edici gener ie kombine edien genin/bögenin veya benzer türde bu özeiği ie farkıaştırıan yeni bir organizmanın istenen bitkiye yereştirimesidir. Targeted mutagenesis (Zinc finger nucease (ZFN) technoogy): Bögeye yöneik mutasyonar ie (Site-directed nucease mutagenesis-sdn) spesifik mutasyonarın ouşturumasıdır. Rekombinan DNA'nın geçici oarak tanıtıması (Oigonuceotid directed mutagenesis (ODM): Geenekse ısah metodarı ie ede edien ve hedef bitkiere benzerik gösteren veya bunardan ayırt ediemeyen nihai ürüner ortaya çıkaran bitkierde oigonükeotiter veya infitrasyon teknikeri ie yapıan mutasyonardır. Aşıama-Grafting: GDO ie üretien bitkideki bir karakterin, başka bir bitkinin toprak üstü organına aşıama yöntemidir.

135 134 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Agro-infitration: Bitki dokusunun veya daha çok yaprakarın istenen generi taşıyan Agrobakterium buunan sıvı süspansiyona muamee edime yöntemidir. Bu teknik daha çok bitki-patojen intraksiyonarında ve fenotipik özeikeri açısından zengin oan bitkierin taranmasında kuanımaktadır. Synthetic genomics: Asında doğada buunmayan biyoojik eementerin biyoojik kompenent ve sistem ouşturma biyomühendisiği oarak tanımanabiir. Biyoyakıtar, iaç sanayi ve çevrenin iyieştirimesi için ekonomik kompeneterin üretimesinde kuanımaktadır. Diğer tekniker (Ters/geri ısah-reverse Breeding): Konvansiyone ısah ie ede edien bitkiere hemen hemen aynı özeikeri taşıyan GMO'u ara ürünerdeki igii bögeer geri-ters meezeme you ie bu özeiğin diğer bitkiye kazandırımasıdır. Mayotik rekombinantı önemek için GMO kuanımakta ve transgenik omayanar seçimektedir. TARTIŞMA VE SONUÇ Kasik ısah yöntemerinin yı arasında sürmesi, etkin bir sonuç amada beirsiziker, çoğu kez tek gen ie kontro edien karaktererde başarıı oması, seeksiyonda gözden kaçırma oasıığının yüksek oması, çoku gener tarafından idare edien birçok abiotik ve biotik faktörer konusundaki başarısızıkar insanarı yeni yöntemer buma arayışına itmiştir. Ayrıca varyasyon kaynağı oarak kuanıan meezeme çaışmaarına bir karakteri diğer bitkiye aktarırken aynı zamanda istenmeyen özeikerin de aktarıması, gen interaksiyonarı ie aktarımak istenen karakterin, aktarıan bitkide istenen fenotipi göstermemesini kasik ısah yöntemerinin diğer başarısızıkarı oarak saymak mümkündür. Kasik ısah yöntemerinin diğer bir başarısızığı da ısah çaışması yapıan bitkideki verim, hastaık - zararıara dayanıkık, kaitenin arttırıması ve çevrese eastikiyete duyarıığın sağanması için o bitkinin genotipinin yeteri omamasıdır. Bu yüzden ısah çaışması yapıan bitkiye o bitkide omayan özeiğin başka bir kaynaktan (farkı cins,tür, famiya veya organizmadan) aktarıması youna gidimeidir. Kasik ısah yöntemerine yardımcı, destekeyici veya bei başı ısah yöntemi oarak sunuan modern yöntemer içerisinde marker desteki seeksiyon (MAS), doku kütürü çaışmaarı, genetik oarak modifiye edimiş organizmaar (GDO) ve GDO'dan modifiye edien ısah yöntemeri kuanımaktadır. Ancak bu son yöntemerin her bitkideki öze işeyişinden doayı standart hae getiriememesi, yine kasik ısahtaki gibi, yöntemerin bazıarının etkii omaması, insan-hayvan-çevre sağığına oan etkier konusundaki beirsiziker, etik kuraar nedeniye üzerinde daha faza çaışıması gereken konuarı ouşturmaktadır. KAYNAKLAR Anonim, Review of the objectives of modern pant breeding and their reation to agricutura sustainabiity. June Reference no: CSF1046. ADAS UK. Report Poehman, J.M. and Borthakur, D.N Breeding Asian Fied Crops with Specia Referance to Crops of India. Oxford and IBH Pubishing Co., New Dehi Singh, B.D Pand Breeding Pricipes and Methods. Kayanı Pubishers. New Dehi. India.

136 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 135 ÜLKEMİZDE YEMEKLİK TANE BAKLAGİL ÇEŞİTLERİNİN TESCİL VE SERTİFİKASYON İŞLEMLERİ GİRİŞ Dr. Mücahit KOMSER Akın ÖRSDÖVEN Tohumuk Tesci ve Sertifikasyon Müdürüğü-ANKARA Günümüzde insanarın besenmesinde önemi yeri oan yemekik tane bakagier, özeike bitkise protein bakımından ucuz ve kaite kavramarını birikte buunduran nadir besin maddeerindendir. Kuru fasuye, nohut, mercimek, bezeye, baka ve börüce türerinin ortak adı oan yemekik tane bakagier insanarın dengei besenmesinde çok önemi yeri vardır. Son yıarda ükemizde yemekik tane bakagi bitkierinin ekim aanarı azamaka beraber artan ithaat ve ürün fiyatarındaki yüksemeer sonucunda yeniden igi odağı haine gemektedir. Ükemizde yemekik tane bakagier tesci denemeeri Tohumuk Tesci ve Sertifikasyon Merkez Müdürüğü (TTSM) koordinatörüğünde Kamu, Üniversite ve Öze Sektör Araştırıcı kuruuşar vasıtasıya ekim zamanarına göre yazık ekim ve kışık ekim omak üzere iki ayrı deneme seti hainde yürütümektedir. Yemekik tane bakagier türerinde tesci işemeri Tarımsa Değereri Öçme denemeeri (TDÖ) ie Farkıık, Yeknesakık ve Durumuşuk (FYD) testeri denemeeri ie yapımaktadır. Ükemizdeki Çeşit Tesci Sistemi ve Uyguamaarı Ükemizde yürütüen çeşit tesci çaışmaarının başıca iki teme amacı vardır. Tescie konu oan çeşidin ayırt edici özeikerini beireyip tanımayarak kayıt atına amak ve gerekirse kaydedien bu bigieri referans oarak kuanmak ve bu çeşit adayının üke tarımı için taşıdığı ekonomik değeri beiremektir. Bütün bu işemerin sonucunda çeşiterin kayıt atına aınması ie ükemizde üretien ve yurtiçinde ya da yurtdışına satıan tohumuğun kaitesi de güvence atına aınır. Sözü edien bu amaca uygun oarak tüm bu teknik uyguamaar ve işemer bir sistem içinde yapımaktadır. Ükemizde bitki çeşiterinin kayıt atına aınması işemeri; 5553 sayıı Tohumcuuk Kanunu ve buna istinaden çıkarıan Bitki Çeşiterinin Kayıt Atına Aınması Yönetmeiği çerçevesinde Tohumuk Tesci ve Sertifikasyon Merkez Müdürüğü tarafından yürütümektedir. Kayıt atına aınacak türer istesi içinde yer aan Yemekik Tane Bakagier diğer tara bitkieri türerinde oduğu gibi Tarımsa Değereri Öçme denemeeri (TDÖ) ie Farkıık, Yeknesakık ve Durumuşuk (FYD) testeri denemeeri sonuçarına göre kayıt atına aınır. Buna göre, yemekik tane bakagier tesci işemeri, TTSM tarafından eş zamanı oarak TDÖ ie FYD testeri omak üzere iki ayrı aşamada gerçekeştiriir. Yemekik tane bakagier TDÖ denemeeri, Bitki Çeşiterinin Kayıt Atına Aınması Yönetmeiği gereği en az üç okasyonda iki yetiştirme sezonu, FYD testi en az bir okasyonda iki yetiştirme sezonu yürütüür. FYD testinde aday çeşiterin morfoojik karakterizasyonu yapıır. Aynı zamanda aday çeşidin kendi içinde homojen oup omadığı ve durumuşuğu test edimektedir. Türere göre igii UPOV begesine göre yapıan FYD testerinde farkı, yeknesak ve durumuş oduğu beirenir. Tesci denemeerine aınacak yemekik tane bakagier çeşit adayına ait deneme materyaerinin TTSM' ye geiş tariheri ve miktararı TTSM' nin internet sitesinde yayınanarak başvuru yapan kuruuşarın bigisine sunumuştur. Yemekik tane bakagier tarımsa değereri öçme denemeeri ve tesci başvurusu öncesi denemeer 2001 yıında çıkarıan Yemekik Tane Bakagier Teknik Taimatı çerçevesinde yürütümektedir.

137 136 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI TDÖ denemeeri Tohumuk Tesci ve Sertifikasyon Merkez Müdürüğü'nün koordinatörüğünde Kamu, Öze Sektör Araştırma Kuruuşarı ve Üniversiteerin işbiriği ie gerçekeştirimektedir. Yemekik tane bakagier TDÖ denemeerinde aday çeşiterin, daha önceki yıarda tesci edimiş ve üretim programında yer aan standart çeşitere kıyasaması yapımaktadır. Bu denemeer çok okasyonu oarak Türkiye'nin yemekik tane bakagier tarımının yoğun oarak yapıdığı bögeerde ve ekoojik farkııkar gösteren aanarda yapımaktadır. FYD testeri sonucunda farkı, yeknesak ve durumuş odukarı beirenen aday çeşiter, TDÖ denemeerinde gösterdiği verim, tara gözemeri ve teknoojik değererine göre değerendiriir ve tekerrürü verim sonuçarına göre de istatistiki anaizeri yapıır. TDÖ denemeeri ve FYD testeri tamamanan yemekik tane bakagi aday çeşiteri için TTSM tarafından hazıranan rapor Tara Bitkieri Tesci Komitesinde görüşüerek aday çeşit hakkında karar veriir. Tara Bitkieri Tesci Komitesi; TTSM' den iki, Bitkise Üretim Gene Müdürüğü, Ziraat Faküteeri, Kamu Tarımsa Araştırma Kuruuşarı' ndan, Tohum Sanayicieri ve Üreticieri At Biriği' nden, Bitki Isahçıarı At Biriği' nden, ürün ie igii sanayi sektöründen ve Türkiye Ziraat Odaarı Biriği' nden birer temsiciden omak üzere topam dokuz üyeden ouşur. Tesci edien yemekik tane bakagi çeşiterinin standart numuneeri çeşit sahibi tarafından TTSM' de muhafaza edimek üzere gönderiir. Standart numunesi gönderien yemekik tane bakagi aday çeşiteri Mii Çeşit Listesi' ne aınır. Bu numuneer 10 yıda bir yenienir.

138 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI yıarı arasında kuru fasuye türünde 26'sı kamu, 2'si üniversite, 13' ü de öze sektör tarımsa araştırma kuruuşarına ait omak üzere topam 41 çeşit tesci edimiştir. Tesci edien bu çeşiterden 34 tanesi haen Mii Çeşit Listesi'nde yer aarak üretimi yapıabiir durumdadır. Bu çeşiter Çizege 1'de gösterimiştir.

139 138 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI yıarı arasında nohut türünde 35'i kamu, 1'i üniversite, 2'si de öze sektör tarımsa araştırma kuruuşarına ait topam 38 çeşit tesci edimiştir. Tesci edien bu çeşiterden 32 tanesi haen Mii Çeşit Listesi'nde yer aarak üretimi yapıabiir durumdadır. Bu çeşiter Çizege 2' de gösterimiştir.

140 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI yıarı arasında mercimek türünde 25'i kamu, 5'i üniversite, 1' i de öze sektör tarımsa araştırma kuruuşarına ait omak üzere topam 31 çeşit tesci edimiştir. Tesci edien bu çeşiterden 23 tanesi haen Mii Çeşit Listesinde yer aarak üretimi yapıabiir durumdadır. Bu çeşiter Çizege 3'te gösterimiştir yıarı arasında baka türünde Kamu Tarımsa Araştırma Kuruuşarı'na ait topam 5 çeşit tesci edimiştir. Tesci edien bu çeşiterden 3 tanesi haen Mii Çeşit Listesinde yer aarak üretimi yapıabiir durumdadır. Bu çeşiter Çizege 4'te gösterimiştir.

141 140 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI yıarı arasında börüce türünde 2'si üniversite, 2' si de öze sektör tarımsa araştırma kuruuşarına ait omak üzere topam 4 çeşit tesci edimiştir. Tesci edien bu çeşiterin 4 tanesi de haen Mii Çeşit Listesinde yer aarak üretimi yapıabiir durumdadır. Bu çeşiter Çizege 5'te gösterimiştir. Yemekik tane bakagi oarak bezeye türüne ait tesci edimiş henüz bir çeşidimiz yoktur. Tesci denemeeri devam eden 2'si kamu ve 1' i de öze sektör tarımsa araştırma kuruuşuna ait 3 çeşit adayı ie igii tesci işemeri devam etmektedir. Yurtiçinde veya yurtdışında ısah edien veya buunan ve geiştirien bitki çeşiterinin biyoojik ve teknoojik özeikeri ie hastaık ve zararıara dayanıkıığının ve tarımsa özeikerinin tespit edierek, çeşit tesci ediinceye kadar geçici süreye üretim izni verimektedir yıarında üretim izni aarak tesci denemeeri süresince Mii Çeşit Listesi'ne dahi edien 5 adet kuru fasuye, 3 adet nohut ve 3 adet kırmızı mercimek türünde omak üzere topam 11 adet çeşit buunmaktadır. Üretim izni aan çeşiter ve çeşit sahibi kuruuşar Çizege 6' da verimiştir.

142 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 141 Kayıt süresini doduran ve çeşit sahibi tarafından uzatma taebinde buunumayan veya standart numunesi gönderimeyen çeşiterden doayı Mii Çeşit Listesi' nden çıkarıan 7 adet kuru fasuye, 6 adet nohut, 8 adet mercimek ve 2 adet baka çeşidi buunmaktadır. Bu çeşiter ve çeşit sahibi kuruuşar Çizege 7' de verimiştir. Çizege 7. Mii Çeşit Listesi nden Çıkarıan Yemekik Tane Bakagi Çeşiteri ve Çeşit Sahiperi

143 142 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Ükemizdeki Sertifikasyon Sistemi ve Uyguamaarı Ükemizde Tohumuk Kontro ve Sertifikasyonu ie igii çaışmaar ik oarak 1953 yıında Ankara Üniversitesi Ziraat Fakütesi kapsamında başamış, bu çaışmaarı 1959 yıında Ankara Tohumuk Kontro ve Sertifikasyon Enstitüsünün kuruması izemiştir yıında 308 sayıı Tohumukarın Kontro ve Sertifikasyonu Hakkında Kanunu nun yürürüğe girmesiye birikte çeşit tescii ve tohumuk kontro sertifikasyon çaışmaarı yasa bir zemine kavuşmuştur. Aynı yı Türkiye Uusararası Tohum Test Biriği ne (ISTA) üye omuştur yıında ise yemekik tane bakagierin içinde buunduğu Çim ve Bakagi Bitkieri grubunda OECD tohum sertifikasyonu sistemine dahi oarak uusararası tohum sistemiye bütüneşmesi sağanmıştır. Ükemiz üyesi buunduğu ISTA'nın üye aboratuvararını standardize etmek amacıya ortaya koyduğu akredite oma koşuarını yerine getirmiş ve tarihinden itibaren Tohumuk Tesci ve Sertifikasyon Merkezinin akreditasyonu ISTA tarafından onayanmıştır. Türkiye'de üretien ürünerdeki kaite standartarı tescii çeşitere ait sertifikaı tohumukarı ie sağanabimekte ve üretien ürünerdeki kaite güvencesi de tohumukardaki kaite standartarının uusararası kaite standartarına uygunuğu ie ede edimektedir yıında yürürüğe giren 5553 sayıı Tohumcuuk Kanunu ie 2008 yıında uyguamaya konuan ve 5 Haziran 2015 tarihinde günceenen Yem Bitkieri ve Yemekik Tane Bakagi Tohumuğu Yönetmeiği bu kaitenin sürdürüebiir omasına katkı vermektedir. Tohumukarın Kontro ve Sertifikaandırma işemerinin yapıabimesi için önceike tohumuğu aınacak çeşidin tescii veya üretim izini oması ve çeşit adının Mii Çeşit Listesi' nde yayınanmış oması gerekmektedir. Yem Bitkieri ve Yemekik Tane Bakagi Tohumuğu Yönetmeiği nde aan ve aboratuvar standartarı bidirimiştir ve aşağıdaki çizegeerde verimiştir. Tohumuk üretien bir taraya, çeşit safiyetini korumak amacıya, aynı çeşidin tohumuğu sınıf ve dö kademeeri birbirini izeyecek şekide ekiebiir. Yemekik Tane Bakagi tohumuk üretimi yapıacak taraya en az bir yı aynı türe ait başka bir çeşit ekimemiş omaıdır. Sertifikaı tohumuk üretimi yapıacak taraarın kontroü, çeşide ait morfoojik karaktererin en iyi gözendiği ve hastaıkarın en beirgin oduğu devre ya da devreerde görevi teknik persone tarafından yapımaktadır.

144 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI yıında ükemizde baka, bezeye ve börüce türerinde sertifikaı tohumuk üretimi yapımamıştır. Türkiye' de sertifikaı tohumuk üretimi yemekik tane bakagi tohumuk ihtiyacının karşıayacak düzeyde değidir. Çizegeerde görüdüğü gibi özeike kuru fasuye türünde sertifikaı tohumuk üretimi odukça düşüktür yıında hazıranan Yemekik Tane Bakagier Teknik Taimatarı günümüz şartarının bazı ihtiyaçarını karşıamadığı anaşıdığından günceenmesi gerekmektedir. KAYNAKLAR TTSM, 2017 Mii Çeşit Listesi. Tohumuk Tesci ve Sertifikasyon Merkez Müdürüğü, Ankara. TVYS, 2017 Tohum Veri Yönetim Sistemi (TVYS). Tohumuk Tesci ve Sertifikasyon Merkez Müd./Ankara.

145

146 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Mayıs 2017, Perşembe YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI VI. OTURUM Moderatör Prof. Dr. Ai GÜLÜMSER

147 146 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI ÖZET SERTİFİKALI TOHUMLUK KULLANIMI VE ÖNEMİ Dr. Murat KOÇ UTAEM Uusararası Tarımsa Araştırma ve Eğitim Merkezi-Diyarbakır Artan dünya nüfusunu yeteri ve dengei beseyebimek, istenen miktar ve kaitede ürün sağayabimek için üretimin arttırıması gerekmektedir. Üretimi arttırmak için ya ekim aanarını, ya da birim aan verimini arttırmamız gerekir. Günümüzde ekim aanarını arttırmak mümkün omadığı için birim aan verimini arttırmak gerekir. Birim aan verimini arttırmanın you; iyi tohum kuanma, uygun bitki yetiştirme teknikeri, zirai mücadee ve mekanizasyondur. Bunardan en önemisi iyi tohum kuanmaktadır. Tohumun birçok özeiğe sahip oması gerekir. Bunu da Tescii Çeşiter sağamaktadır. Ancak kuanıan çeşidin tohumuk oma özeikerine sahip oması gerekir. Bir çeşidin tohumuk oarak kuanıabimesi için fizikse, biyoojik ve genetik değererinin yüksek oması gerekir. Bu özeikeri Sertifikaı Tohumuk taşımaktadır. Ükemizde bakagierde sertifikaı tohum üretim miktararı odukça azdır yıı sertifikaı tohumuk ihtiyacını karşıama oranarı kuru fasuyede % 1.2, nohutta % 4.3, mercimekte % 4.5'tir. Bu oranar her üç üründe de sertifikaı tohumuk üretiminin odukça az oduğunu göstermektedir. Sertifikaı tohumuk üretiminin en azından tohumuk ihtiyacını karşıayacak oranarda arttırıması gerekmektedir. Sertifikaı tohumuk üretiminin arttırıması ve kuanımının benimsetiip yaygınaştırıması ükemiz tarımsa üretim potansiyeinin daha iyi kuanımasını sağayacaktır. Anahtar Keimeer: Sertifikaı tohum, çeşit, tohumuk, bakagi, desteker SERTİFİKALI TOHUMLUK KULLANIMI VE ÖNEMİ Artan dünya nüfusunu yeteri ve dengei beseyebimek, istenen miktar ve kaitede ürün sağayabimek için üretimin arttırıması gerekidir. Üretimi nası arttırabiiriz? Üretimi arttırmanın iki you vardır: 1. Ekim aanarını artırmak, 2. Birim aan verimini arttırmaktır. Tara arazierinin imara açıdığı ve betonaşmanın artarak devam ettiği günümüzde ekim aanarını arttırmanın mümkün omadığı, aksine azadığı görümektedir. Doayısıya üretimi arttırabimemiz için birim aan verimini arttırmamız gerekmektedir. Birim aan verimini nası arttırabiiriz? Gene hatarıya maddeer hainde yazacak oursak; İyi Tohum Kuanma Uygun Bitki Yetiştirme Teknikeri Zirai Mücadee Mekanizasyon

148 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 147 Birim aan verimini arttırmada en önemi kriter iyi tohum kuanmaktadır. Sonrasında tara hazırığından hasadına, kuanıacak tohumuk miktarına kadar her bitki için çaışmaar sonucu beirenen bitki yetiştirme teknikerini doğru uyguamak, ekonomik zarar eşiğini dikkate aarak gerektiğinde hastaık, zararı ve yabancı ot iaçamaarını zamanında ve uygun dozarda yapmak, tara hazırığı, ekimi, iaçaması ve hasadını uygun aet ve makinaara yapmak gerekmektedir. Bu saydıkarımıza göre üretim yapıırsa birim aandan yüksek verim aabiiriz. Ancak iyi bir tohum omadan diğer tüm işemer eksiksiz yapısa bie ancak tohumun genetiğinin everdiği oranarda verim aabiiriz. Yapıan çaışmaarda iyi tohum kuanmanın verimi % oranında arttırdığı biinmektedir. Doayısıya iyi bir tohum kuanarak birim aan verimi daha çok arttırabiiriz. Bu durumda iyi bir tohum nası omaıdır? İyi bir tohum; Verimi yüksek omaı Adaptasyonu yüksek omaı Stabi omaı Hastaık ve zararıara toerant/dayanıkı omaı Makinei hasada uygun omaı Ekstrem şartara mukavemet (soğuk, kurak, sıcakık, tuzuuk vb.) Kuanıan girdiere (gübre, suama vs.) oumu yanıt vermei Uygun omayan veya ekstrem hava/ikim koşuarındaki durumu biinmei Kaitesi biinmei Ürünün pazarı biinmeidir Çiftçi veya üreticierimizin kendi başarına yukarıda sayıan özeikeri taşıyan tohum buması veya seçmesi çok zor bir iştir. Bunu yapabimeeri için zaman, bigi, emek ve sermayeye ihtiyaçarı oacaktır. Birçok deneme kurmaarı gerekecektir ve bu da uzun zaman gerektirir, bununa beraber bigi gerektirir yani bitki ısahı, yetiştiriciik, ekooji, istatistik vb. gibi konuarı biiyor omaarı gerekir. Bu şartarı üreticierimizin sağaması çok zordur. Bu durumda ne yapmaarı gerekir? Yukarıda saydığımız özeiker tescii çeşiterde mevcuttur. Üreticierimiz tescii çeşit kuandıkarında tüm bu özeikere sahip tohumuğu kuanmış ourar. Kamu ve öze sektör eiye birçok iyi çeşit, tesci edimiş ve üreticierin kuanımına sunumuştur. İyi bir tohum için tescii çeşiterin kuanıması gerekir. Ancak kuanıan çeşidin tohumuk oma özeikerine sahip oması gerekir. Bir çeşidin tohumuk oarak kuanıabimesi için fizikse, biyoojik ve genetik değererinin yüksek oması gerekir. Tohumuğun fiziki değeri: Herhangi bir tohumuğun safiyeti, bin dane ağırığı, hektoitre ağırığı, renk, koku, parakık ve rutubet oranı gibi özeikeridir. Tohumuğun biyoojik değeri: Tohumuk oarak kuanıan çeşiterin canıığının, çimenme yüzdesinin tespit edimesi işemidir. Tohumuğun genetik değeri: Tarımsa üretimde kuanıan bir tohumuktan meydana geen yeni bitkierde ortaya çıkarak kendini gösteren tüm kaıtsa özeikerin topamıdır.

149 148 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Tohumuğun fizikse, biyoojik ve genetik değererini çitfçi veya üreticierimizin değerendirmesi zor ve zahmeti bir iştir. Bu durumda yine bir öneri sunmak gerekir. Bu özeikeri taşıyan tohumuk Sertifikaı Tohumuk'tur. Sertifikaı Tohumuk kuanıdığında tüm bu özeikere sahip tohumuk kuanımış ounur. Sertifikaı Tohumuğun gene bazı avantajarı aşağıda verimiştir. Verim potansiyei biinir ve stabidir, Hastaık ve zararıara karşı durumu biinir ve risk en az seviyededir, Eş zamanı çıkış, çiçekenme ve ogunaşma our, Yeknesak tane şeki, iriiği ve ağırığı söz konusudur, fire az our, Makinei hasada uygunuk söz konusudur, Üretiminden sonraki pazaranma durumu önceden tahmin ediir. Sertifikaı tohumuk kuanmanın diğer bir avantajı da Sertifikaı Tohum Kuanım Desteği ve Sertifikaı Tohum Üretim Desteğinin omasıdır. Sertifikaı tohumuk kuanan çiftçiere bakagierde dekara 20 TL, üretim yapan üreticiere kiograma 0.50 TL destek ödemesi yapımaktadır. (Çizege 1 ve 2) (TL/kg)

150 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 149 Ükemizde 2005 yıında mazot ve gübre desteği oarak başatıan desteker bakagieri de kapsamaktadır. Fark ödemesi desteğine 2008 yıında bakagier dahi edimiştir yıında başatıan sertifikaı tohum kuanım ve üretim desteği bakagiere de verimektedir. Çizege 3'te görüeceği gibi desteker yıar itibariye artarak devam etmektedir yıında mazot ve gübre destekeri bireştirierek tek kaemde verimeye başanmıştır yıında bakagierde mazot ve gübre desteği 11 TL, sertifikaı tohum kuanım desteği dekara 20 TL, sertifikaı tohum üretim desteği kiograma 0.50 TL, Fark ödemesi desteği kiograma 30 kr oarak beirenmiştir.

151 150 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Tohumuk Sertifikasyonu Tohumukarın tara ve aboratuvar kontroeri sonucunda genetik, fizikse, biyoojik ve sağıka igii değererinin standartara uygunuğunun tespit edimesi ve bunun begeendirimesi işemidir. Sertifikasyon Aşamaarı; Başvuru (GTH İ Müd.) Tara kontroü (GTH İ Müd. Kontroöreri) Numune ama (GTH İ Müd. Kontroöreri) Laboratuvar Kontroeri (Tohum Sertifikasyon Test Müd.) Begeendirme (Tohum Sertifikasyon Test Müd.) Sertikikasyonda başvuru Gıda Tarım ve Hayvancıık Bakanığına bağı İ Tarım Müdürüğü nün igii birimerine yapıır. Tara kontroeri ve numune ama bu birimerdeki kontroörer tarafından yapıır. Tara kontroerinde Ön bitki (Çizege 4), İzoasyon mesafesi (Çizege 5), Bitki Toeransarına (Çizege 6) bakıır. Detayar Çizege 4, 5 ve 6'da verimiştir. İ Tarım Müdürüğü kontroöreri tarafından aınan numuneer Tohum Sertifikasyon Test Müdürükerine gönderiir. Laboratuvar kontroeri (Çizege 7) ve begeendirme bu kurum tarafından yapıır. Ön Bitki Şartı

152 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 151

153 152 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Çizege 8'de kuru fasuye, nohut, mercimek ekim aanı, üretim ve sertifikaı tohumuk üretim miktararı verimiştir. Çizegeden de görüeceği gibi kuru fasuye, mercimek ve nohutta ekim aanarı ve üretim miktararı düşüş göstermiştir. Bununa beraber sertifikaı tohum üretim miktararının odukça az oduğu görümektedir. Ekim Aanı (bin ha) Üretim (bin ton) Sertifikaı Tohum (ton) Ekim Aanı (bin ha) Üretim (bin ton) Sertifikaı Tohum (ton) Ekim Aanı (bin ha) Üretim (bin ton) Sertifikaı Tohum (ton)

154 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 153 Çizege 8'den ekim aanarı ve sertifikaı tohum üretim miktararı ie dekara atıacak tohumuk miktarı kuru fasuyede 10 kg, nohuta 15 kg, mercimekte 10 kg referans aınarak aşağıda veridiği gibi basit bir hesap yapımıştır yıı Sertifikaı Tohumuk ihtiyacını karşıama oranarı kuru fasuyede % 1,2nohutta % 4,3 mercimekte % 4,5'tir. Bu oranar her üç üründe de sertifikaı tohumuk üretiminin odukça az oduğunu göstermektedir. Sertifikaı tohumuk üretiminin en azından tohumuk ihtiyacını karşıayacak oranarda arttırıması gerekmektedir. Kuru Fasuye 2016 yıı Ekim Aanı: da Tohumuk İhtiyacı: x 10 kg = ton Üretien Sertifikaı Tohum: 109 ton İhtiyacı Karşıama Oranı:109 x 100 / = % 1,2 Nohut 2016 yıı Ekim Aanı: da Tohumuk İhtiyacı: x 15 kg = ton Üretien Sertifikaı Tohum: 2305 ton İhtiyacı Karşıama Oranı:2305 x 100 / = % 4,3 Mercimek 2016 yıı Ekim Aanı: da Tohumuk İhtiyacı: x 10 kg = ton Üretien Sertifikaı Tohum: 1140 ton İhtiyacı Karşıama Oranı:1140 x 100 / = % 4,5 Sertifikaı tohumuk üretiminin arttırıması ve kuanımının benimsetiip yaygınaştırıması ükemiz tarımsa üretim potansiyeinin daha iyi kuanımasını sağayacaktır. KAYNAKLAR BÜGEM, [Erişim: ] FAO, [Erişim: ] TTSM, [Erişim: ] TÜİK, [Erişim: ]

155 154 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI ÖZET ÜLKEMİZDE KURU FASULYE YETİŞTİRİCİLİĞİ VE TOHUMCULUK STANDARTLARI Dr. Hüseyin ÖZÇELİK Arsan UZUN Karadeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü Müdürüğü-Samsun Dünyada oduğu gibi ükemizde de bakagier insan besenmesi için en önemi kütür bitkierinden biridir. Özeike insanarın protein ihtiyacının karşıanmasında ogunaşmamış tohumu bakaarı, bütün oarak ve ogunaşmış tohumarı değerendirimektedir. Bakagierde çeşit ısahında en büyük amaç verimi artırmaktır. Bunun gerçekeştiriebimesi de, tarımsa aanara uygun çeşiterin yetiştirimesi ve bitkierin agronomik özeikerinin geiştirimesi, hastaıkara ve böcekere dayanıkı yüksek verimi çeşiterin ede edimesiye mümkündür. Günümüzde insan besenmesi büyük öçüde bitkiere bağıdır. Bu bitkier içerisinde bakagier de özeike kuru fasuye hem insan besenmesi, hem de Türkiye tarımı için önemi yer tutmaktadır. Ancak son yıardaki üretimi gittikçe düşmektedir. Bu yüzden bu ürünerin gerek tanıtımı gerekse üretimi üzerinde duruması gerekmektedir. Anahtar Keime: Bakagier, Kuru Fasuye, Tohumcuuk GİRİŞ Besinerimiz ya doğrudan doğruya bitkierden ya da bitkiere besenen hayvanardan sağanan ürünerden ouşmaktadır. Bitkier aynı zamanda doğrudan doğruya ya da doayı oarak insanarın birçok yiyecek, yağ, iaç v.b. gereksinmeerini de karşıamaktadır. Doğada insan en geişmiş birey oduğu hade proteinerin yapı taşarı oan amino asiteri sentezeme yeteneğinde değidir. Aminoasiterin sekiz tanesi (izöösin, ösin, isin, metionin, feniaanin, treonin, triptofan, vain) insanarın günük besineriye mutaka karşıanmaıdır. İnsan besenmesinde hayvansa proteiner bitkise proteinerden daha uygun omasına rağmen bakagier protein ve aminoasit kapsamı yönünden hayvansa kaynakara boy öçüşebiir durumdadır. Bakagi türerinin birim aandan teme aminoasit üretimeri arasında farkııkar vardır. Fakat bakagi omayan bitkier ve hayvansa ürünere orana daha faza aminoasit ürettikeri de saptanmıştır. Bu durumda besenmedeki protein açığının giderimesi yönünden fasuye, daha etkin ve ekonomik bitki grubunu ouşturmaktadır. (Şehirai, 1988, Upadhyaya ve ark., 2010). Bitkise üretim sürecinde, verim ve doayısıya üretimi en çok etkieyen girdi tohumuktur. Tohumuk hem bitki çeşidi (genotip) hem de sertifikaı üretim materyai (girdi) oarak işev görür ve bu iki faktör üzerinden üretimi beireyici our (Gaste, 1988).Bununa beraber, nihai verime katkı bakımından beiri bir tohumuğun çeşit özeiği ağırıkı öneme sahiptir. Bu sebepe, çiftçier tohumuğun çimenme değeri ve fizikse safiyetinden önce daima onun çeşit (genetik yapı) özeiğini göz önünde tutarar (Ketata, 1986). Bakagierin şansı tohumuk üretimi ie ticari üretimin birbirine benzemesidir. Üsteik bakagierin çoğu kendine döenir. Bu iki özeik tohumuk yetiştiriciiğindeki zorukarın sayısını azatır. Bununa birikte iki üretim metodu arasındaki benzeriker nedeniye tane ürün tohumuka koayca karışabiir. Aynı zamanda zayıf bir tohumuk ürün her zaman tane (yemekik vs.) ürün oarak satıabidiğinden doayı tohumuk yetiştiricisi gereki oan dikkati ve özeni göstermede isteki omayabiir.

156 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 155 Gene Özeiker Çiçek Yapısı ve Döenme Biyoojisi Baka dışında kuru tanei bakagierin büyük bir kısmı kendine döenmektedir. Bakagi çiçekeri erkek ve dişi organarını aynı çiçek üzerinde buunduğu hermafrodit (erseik) yapıya sahip kusursuz çiçekerdir. Fasuyede özeike sırık tiperde yeni çeşiterde çiçeker özeike beyazdır. Fakat daha eski çeşiter arasında beyaz, pembe, kırmızı, efatun, koyu menekşe ve bazen sarı renki çiçekere rastanmaktadır (McCormack, 2004). Çoğunuka fasuye çiçekeri beyaz ve açık eyak renginde omaktadır. Yapıan çaışmaarda renki çiçekiiğin beyaz çiçekiiğe dominant oduğu tespit edimiştir. Renki çiçeker P ve T teme generini taşımaktadır. Bunara ek oarak V ya da vae geni çiçeker açık eyak renki omaktadır. V geni aynı zamanda tane rengi üzerine de etkiidir. Bu durum geneike beyaz çiçeki çeşiterde taneerin beyaz renki omasının genetik açıkaması omaktadır. Bazen renki tanei çeşiterde de çiçek rengi beyaz omaktadır. Çünkü tane kabuğu rengini ouşturan beiri renk generi ve ae v geninin çiçek rengi üzerine etkisi yoktur. Erken ve geç çiçekenmeyi sağayan dominant gen üzerinde değişen çevre koşuarının etkisi büyük omaktadır (Şehirai, 1988). Fasuye bitkisinde çiçeğinin en dışında vexium (bayrak) yaprak, iç kısımda aea (kanatçık) ve en içte orta kısımda carina (kayıkçık) buunmaktadır. Omurgaya benzeyen kayıkçık spira şekinde bükümüş gaga şekinde uzamıştır. Sti omurganın spira şekini amıştır. Kayıkçık içinde 10 stamen vardır. 9 tane stamen stiin ve uzun yumurtaığın bir kısmını saran bükümüş bir tüp içerisinde buunurken, en üstte oan 1 stamen ise serbest durumdadır (Anonymous, 2007). Çiçeker gövde 2/3'ük bir uzunuğa uaşınca ouşmaya başayıp geneike sabaharı 7 ve 8 saateri arasında açıır ve bir daha da kapanmaz. Taç yaprakar (Coroa) birkaç gün sonra döküür. Weinstein (1926), poen taneerinin anter içinde çimendikerini beiremiştir. Fakat böye poenerin döenmede ro aıp amadıkarını tespit ediememiştir. Bunun yanında antererin sti etrafını sarması ve poener çiçek açmadan tomurcuk hainde iken serbest kamasına rağmen, poener hareket omadıktan sonra stigma üzerine geçemediğini beiremiştir. Hava hareketi veya temas youya bitkierin saanması, tozanmanın ve döenmenin gerçekeşmesinde büyük önem taşımaktadır. Bodur fasuye formarında termina ve axia çiçek sakımarı buunmasına karşın sırık fasuye formaarında sadece axia çiçek sakımı buunmaktadır. Geneike çiçek sakım ekseni 2-6 boğumdan ouşur ve her boğumda iki çiçek buunur. Basit çiçek sakımı Ram Iter, iki daı çiçek sakımı ram Iter, üç daı çiçek sakımı da ram iter generiye idare ediir (Şehirai, 1988). Kuru fasuyede döenme ogunuğuna gemiş oan embriyo kesesi içinde biri yumurta hücresi, diğeri bireşmiş poar çekirdekerden ouşan bir çekirdek görüür. Tepecik üzerine konan çiçek tozu çimenerek çim borusunu dişicik borusu içine uzatır. Bu dönem de generatif çekirdek ikiye böünür. Vegetatif çekirdeğin, çiçek tozu çim borusunun embriyo kesesi girişine kadar görevi vardır. Daha sonra kaybour, nadiren embriyo kesesine de girer. Çiçek tozu çim borusunun embriyo kesesine girişi uygun koşuarda tozanmadan 8-9 saat sonra our. Erkek çekirdeker yumurta hücresinin çekirdeği ie poar çekirdekerden daha küçüktür. Embriyo kesesine giren erkek çekirdekerden bir tanesi yumurta hücresini döeyerek embriyoyu ouşturur. Diğeri ise poar çekirdeke bireşerek kotiedonarı ouşturur. Poar çekirdeker döenince hıza böünmeye başar. Döenmiş yumurta hücresi daha sonra böünmeye başar. Kuru fasuye çiçeğinin yapısı nedeniye bitkier mutak kendini döerer. Çiçeğin yapısı büyük böcekere yabancı tozanmaya da uygunuk gösterir. Farkı çeşiterin yan yana yetiştirimesiye yapıan denemeerden aınan sonuçar, kuru fasuyede % oranında yabancı tozanmanın oduğunu göstermiştir.

157 156 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Tohum Özeikeri Fasuye tohumarı insan besenmesinde büyük önem taşır. Tohumarın bitkise protein ve karbonhidrat yönünden çok zengin ouşarı bu tohumarı değeri kıar. Fasuye tohumarı renk, şeki ve iriik bakımından çok büyük varyasyon gösterirer. Tohum rengi beyazdan başayarak koyu siyaha kadar değişikik gösterir. Düz beyaz tohumar yanında üzeri çizgii (barbunya fasuyesi), yarısı beyaz yarısı şarap kırmızısı (aacaı ayşekadın fasuyesi), tamamı bej renki ve çizgii (Contender fasuyesi) tamamı koyu acivert renki (Kara ayşekadın fasuyesi) çeşiteri ükemizde önemi miktarda üretimektedir. Renki tohumu fasuyeeri (barbunya fasuyesi dışında) ükemizde kuru fasuye oarak değerendirmek pek mümkün değidir. Zira tohum kabuğu rengi yemek suyunun rengini istenmeyen şekide bozar. Tohumar şeki bakımından büyük farkıık gösterirer. Biye gibi yuvarak tohumuara Şeker tipi, böbrek şekindeki tohumuara Horoz tipi, köşei tohumuara Dermason tipi ve ova tohumara sahip Simav tipi fasuye tohum şekieri açısından iyi birer örnektir. Tohum iriiği, çeşitere ve bakım şartarına göre büyük değişikik gösterir. Phaseous vugaris'in tohumarı daima Phaseous coccincus'un tohumarından daha küçüktür. 3-6 adedi 1 gr geen tohumar yanında adedi 3-4 gr geen tohumara sahip çeşiter vardır. Kuru fasuye oarak değerendirien tiperde tohum kabuğunun rengi yanında kaınığı da önem taşır. Tohumuk Üretimi Üretim Aanının Seçimesi Bakagierde tohumuk oarak üretieceği yererin mümkün oduğu kadar; çeşidin adapte oduğu, ikim ve toprak şartarının optimum seviyede oduğu ve tohumuk üretiecek çeşidin ekonomik oarak üretiebieceği yerer omasına önem verimeidir. Özeike orijina kademeerdeki tohumuk üretiminde bu özeiker önem taşımaktadır. Tohumuk üretimi için tara seçieceği zaman, koay uaşıabiir oması göz önünde buundurumaıdır. Böye taraarda daha hızı hareket ediebiir. Yer seçiminde en teme gereksinimerinden birisi de doğru ikim bögesinde temiz taraarın seçimesidir. Ön Bitki Uzun yıar üst üste ekidiğinde verimi büyük öçüde düşen kendine katanamayan bitkier grubunda yer aan kuru fasuye aynı taraya ikinci kez ekiebimesi için bir ekim moasına ihtiyacı vardır. Bu zaman zarfında ön bitki oarak şeker pancarı, patates, mısır, arpa ve buğday bitkierine yer verimesi öneriir. Ekim moası sırasında yabancı ot kontroü açısından mutaka arpa, buğday gibi dar yaprakı bitki grubuna yer verimeidir. Ayrıca bu toprağın farkı seviyeerini kuanması amacıya önemiik arzeder. Ayrıca tohumuk üretiminde sonraki yıa buaşma omaması için kesinike ekim nöbetinin uyguanması gerekmektedir.

158 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 157 İzoasyon Sertifikaı tohumuk üretimi için minimum izoasyon mesafesi; üreme biyoojisi ve bitkiye bağı oarak değişmektedir. Kuru fasuye kendine döendiğinden doayı mekanik karışımı önemek için taraar arasında küçük bir şerit bırakmak geneike yeteridir. İki tara arasında bir hendek gibi fizikse bariyerer öneriir. İzoasyon mesafesi kendine döenen kuru fasuyede karışım our korkusu ie sınırı bir öneme sahiptir tarih ve sayıı Resmi Gazete'de yayınanan Yemekik Tane Bakagi ve Yem Bitkieri Tohum Sertifikasyonu ve Pazaraması Yönetmeiğinin Tara Kontro Standartarı başığının Ç at başığında yer aan türere göre beirenen izoasyon mesafesi fasuyede, izoasyon mesafesi orijina ve sertifikaı tohumukta 2 metre oarak beirenmiştir. Toprak İşeme Zamanında ve ekimine uygun şekide toprak işeme kuru fasuye tohumcuuğunda yüksek verim için gereken en önemi faktörerden birisidir. Kuru fasuye tohumcuuğu yapıacak tarada tahı anızı var veya yabancı ot yoğunuğu faza ise tara sonbaharda cm derinikte puuka işenir. Sonbaharda yapıan toprak işeme ie kış ayarında yağışara ede edien suyun toprakta daha iyi depoanması sağanır. Toprak işeme sonucu ouşan keseker kış ayarındaki donup çözümenin etkisiye parçaanır ve toprak havaanmış our. İkbaharda yabancı ot durumuna göre toprak tava gediğinde kütivatör + tırmıka tekrar işenir. Ekiecek aanın düz, keseksiz ve tek düze oması yüksek oranda tohumun çimenmesi ve ieride tarada suyun göenmemesi bakımından çok önemidir. Gübreeme Bir bakagi bitkisi oan fasuye, kökerinde ortak yaşam sürdüren Rhizobium bakterierin ortak yaşamı sonucu havadaki serbest azotu tutarak kökerindeki yumruarda sakamakta ve bitkinin kuanımına sunmaktadır. Kökerdeki yumruar ouşup azot bağamaya başayıncaya kadar geçen süredeki azot ihtiyacını karşıamak ve ekonomik bir verim ede etmek için 3-4 kg saf Azot, kök sisteminin geişmesini temin etmek içinde 6-7 kg P O verimesi önerimektedir. 2 5 Gübreemede % 18 azot ve % 46 P O içeren Diamonyum Fosfat (D.A.P.) gübresinin kuanıması 2 5 kuru fasuye tohumcuuğu için gereki oan her iki besin maddesini karşıaması bakımından uygundur. Tohumun çevresindeki yüksek orandaki minera madde yoğunuğu tohumun çimenmesi ve fidenin çıkışına oumsuz etkisi nedeni ie gübrenin tohuma birikte toprağa verimesi uygun değidir. Bu sebepe gübreer, ikinci toprak işemeden önce tara yüzeyine serpierek kütivatör + tırmıka toprağa karıştırımaıdır. Ekim Zamanı Kuru fasuyede en uygun çimenme sıcakığı C dir. 15 C'nin atındaki sıcakıkarda çimenme yavaş our, tohumara mantarı hastaıkar ve toprak kurtarı zarar verir. Toprak sıcakığı dikkate aındığında tohumcuuk için en uygun ekim zamanarı Akdeniz Bögesi için Şubat, Ege bögesi için Mart, Orta Anadou bögesinde için Nisan sonrası Mayıs başı, Doğu ve Güneydoğu Anadou bögesinde ise Mayıs en uygun ekim zamanıdır. Ekim zamanının gecikmesi kuru fasuye tohumcuuğunda verimi büyük oranda azatmaktadır.

159 158 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Ekim Deriniği Ükemizde kuru fasuye tohumcuuğunda en çok kuanıan ekim yönteminin başında sıraya ekim geir. Sıraya ekim, eş zamanı bir çıkış sağaması, sıra arası ve sıra üzeri mesafeer ie ekim deriniğini ve tohum miktarını ayaramaya imkân vermesi, zirai mücadee, bakım ve suama işerinde koayık sağaması nedeni ie geniş aanarda yapıan kuru fasuye tohumcuuğunda en çok tercih edien ve tavsiye edien bir yöntemdir. Eğer bakım işeri traktöre çekien makineere yapıacaksa en uygun deriniğin 4-5 cm omaıdır (Akbaş ve ark.,2016).toprak tipine göre değerendiridiğinde ağır bünyei kii toprakarda 4-6 cm, hafif bünyei kumu toprakarda 6-8 cm, kimyasa ot ödürücü kuanıan toprakarda ise 7-8 cm'dir. Kuru fasuye tohumcuuğu tarımında öze bir mibzer buunmasa da, farkı firmaar tarafından üretien tahı mibzererinde yapıan değişikikere ede edien mibzerer ve pinömatik mibzerer kuru fasuye ekimine oanak sağamaktadır. Ekim Sıkığı Dekara atıacak tohum miktarı çeşidin bodur-yarı sarııcı omasına, ekim sıkığına, ekim yöntemine ve tohumun büyüküğüne bağı oarak değişir. Bodur ve yarı sarııcı fasuye tohumcuuğunda sıraya ekimde kuanıacak tohum miktarı küçük tohumu çeşiterde dekara 6-7 kg, orta iri tanei çeşiterde 7-10 kg, büyük tanei çeşiterde ise kg dır. Hastaık, Zararı ve Yabancı Ot Kontroü Kuru fasuye tohumcuuğunda kaitei ve yüksek verim aabimek için yabancı ot kontroü, suama, boğaz dodurma ve zirai mücadee gibi bakım işerinin zamanında uygun araç ve metotar kuanarak yapıması gerekir. Yabancı ot kontroü kuru fasuye tohumcuuğunda en önemi bakım işerinden birisidir. Özeike erken geişme döneminde hıza büyüyen otarın fasuyeyi gögeeyerek, boğmasına enge omak için ik çapaama bitkier cm ounca yapımaıdır. Fasuyenin yüzeyse geişen kökerine zarar vermemek için çapaama derin yapımamaıdır. İk çapadan sonra çiçekenme dönemine kadar bir çapa daha yapımaıdır. Bodur ve yarı sarııcı büyüme formu dikkate aınarak cm gibi uygun sıra araığında ekien kuru fasuye taraarında birinci ve ikinci çapaama işemeri traktöre çekien çapa makineeri tarafından yapıabiir. Çapaama işeminden bekenen faydayı sağamak için bu işemin suamadan sonra toprak tava gediğinde yapıması gerekir. Böyece kaymak tabakası kırıarak topraktan su kaybı azatıdığı gibi kökerin iyi havaanması da sağanır. Çapa kök bögesindeki Rhizobium bakterierinin faaiyeterini arttırmaarına, doayısı ie de bu bögede bitki tarafından koayıka kuanıabien azot miktarının artmasına neden our. Yabancı ot kontroünde kurak omayan koşuarda ekim öncesi, ekimden sonra çıkış öncesinde veya çıkıştan sonra bazı herbisiter kuanıabiir. Ekim öncesi kuanıan kimyasa iaçar benimsenirse Dinitramine veya Trifurain etkii maddei yabancı ot iaçarından birisiye 200 m dozunda t su/da püverize edidikten sonra tırmıka 3-4 cm derinikte toprağa karıştırıır, 5-7 gün sonrada ekim yapıır. Ekim sonrası çıkış öncesi uyguama tercih ediirse Linurin etkii maddei yabancı ot iaçarından birisi 200 m dozunda ekimden hemen sonra taraya püverize ediir.

160 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 159 Hasat Kuru fasuye tohumcuuğunda hasadın tam zamanında yapıması, hasat kayıparını en aza indirerek kaitei ve yüksek verim aınmasını sağar. Tohumcuukta en uygun hasat zamanı, bakaarın büyük çoğunuğunun sarardığı fakat kupkuru omadığı, baka içindeki tanenin sert, iyi geişmiş ve baka kırıır kırımaz dışarı çıkacak durumda oduğu devredir. Eğer tohumcuuğu yapıan kuru fasuyeer biçerdövere hasat edimeyecekse bitkier ee younarak veya oraka biçierek hasat ediir. Hasat edien bitkier ufak yığınar hainde tarada 3-5 gün bırakıarak kurutuur. İyice kuruyan bitkier sabahın erken saaterinde topanarak yığın yapıır. Yığınarın üzerinden astik tekereki traktörer geçirierek veya öze harman makineeriye (batöz) uygun kuyruk mii devri (540 devir/dakika) kuanıarak harman ediir. Hasat edien ürün depo için en uygun nem oan %14'e geinceye kadar güneş atında kurutuur. Seektörde kırık ve bozuk taneerinden temizenen ürün depoya gönderimeden önce kapaı bir ortamda tohum böcekeriye mücadee amacıya fumige edimeidir. Seektörde kırık, bozuk ve deik taneeri temizenen ürünün depoama süresince faza nemi hava ie temasını önemek amacıya sık dokunmuş çuvaara dodurumaıdır. Fasuye için en uygun ambarar, tanedeki nemin % 14'ün, depoama sıcakığının 10 C'nin üzerine çıkmadığı hava oransa neminin % civarında oduğu, ambar zararıarına karşı gereki kimyasa mücadee önemerin aındığı, temiz ortamardır. Sertifikasyon Tara Kontroü Kuru fasuye tohumcuuğunda tara kontoeri % 50 baka bağama ve hasattan 1 hafta önceki dönem omak üzere bir vejetasyon döneminde 2 defa yapıır. Kuru fasuye türünde tara kontroüne esas oacak birim 100 bitkidir. Birim saha üzerinden yapıacak bu kontroerde tara büyüküğüne göre tekrarama sayısı ve dikkat ediecek faktörer aşağıdaki şekide beirenmiştir. Tara Büyüküğü 0-10 dekara kadar 5, dekar arası 10, 101 dekardan faza 15 birim Tekrarama Sayısı

161 160 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Çizege 1'de de görüdüğü gibi kademei tohumuk üretiminde orijina kademede bütün hastaıkar bakımından 0 (sıfır) toerans düzeyindedir. Sertifikaı-I kademesinde diğer tür ve çeşiterde %0.5, kök çürüküğü % 0.5, virüs hastaıkarı bakımından % 2 sınır ourken diğer faktörerde sıfır toerans kuanıır. Sertifikaı-II,III kademesinde ise sadece bakteriye sogunukta sıfır toerans kuanıır. Çizege 1. Kuru Fasuyede Kademei Tohumuk Üretiminde Tara Kontroeri Esnasında Üzerinde Duruan Hastaıkarda Dikkate Aınan Sınır Değereri (*) Fasuye adi mozaik virüsü (Bean common mosaic virüs-bcmv), Soya fasuyesi mozaik virüsü (Soyabean mosaic virüs- SYMV) tohuma taşındığından tüm kademeerde toeransı sıfırdır. Laboratuvar Kontroü Tohumuk Tesci ve Sertifikasyon Merkezi Müdürüğü aboratuvararında yapıan anaizere tohumuğun çimenme yeteneği, safığı ve yabancı madde oranı saptanmaktadır. Çizege 2'de görüdüğü aboratuvar anaizerinde tohumukarın inceenecek özeiker bakımından oması gereken sınırar beirtimektedir.

162 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 161 Azami Ambaaj ve Parti Büyükükeri Ambaajama 1. Tohumuk oarak yetiştirien kuru fasuyeerin konuacağı ambaajar üzerinde aşağıda yer aan bigierin buunması gerekidir. Üretici veya tedarikçinin adı ve adresi, Tür adı, Çeşit adı Tohumuğun sınıfı ve kademesi, Ambaajın net veya brüt ağırığı, Tohumuğun iaçı oup omadığı, iaçı ise iacın adı yazımaıdır. 2. Tohumukar çuva, torba, paket veya kutu ambaajar içinde satımaıdır. 3. Tohumuk ambaaj bigierinin siinmeyecek ve kazınmayacak şekide omasına dikkat edimeidir. 4. Karışımarda karışımı ouşturan bieşenerin tür ve çeşit isimeriye birikte ağırık veya yüzde oranarı beirtimeidir. Etiketeme 1. Kuru fasuye tohumuk etiketerinde buunması gereken asgari bigier; Etiketi düzeneyen sertifikasyon kuruuşunun adı ve ogosu Tohumuk partisinin numarası, Numunenin aındığı veya mühüremenin yapıdığı tarih, Tür adı, Çeşit adı, Tohumuk sınıfı ve dö kademesi, Tohumuk ambaajının beyan edien net veya brüt ağırığı veya tohum sayısı, Tohum iaçanmışsa iacın adı, Üretici firmanın adı ve adresi buunmaıdır. 2. Kuru fasuye tohumcuuğunda sertifika aınacak tohumuk sınıfarına göre etiketer aşağıdaki renkere uygun oarak düzenenir.

163 162 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 3. Tohumuk etiketerinin asgari boyutarının 67 x 110 mm boyutarında omasına dikkat edimeidir. 4. Etiketer dikme ve yapıştırma oarak hazıranır. Kuru fasuye tohumukarının partierine ait asgari numune miktarı ve azami ambaaj ve parti büyükükeri aşağıdaki çizege 4'de verimiştir. Çizege 4. Tohumuk Parti Büyükükeri Tohumuk Partierinin Numaraandırıması Kuru fasuyede tohumuk partieri, TR.00.KKKK.NNNN biçiminde numaraandırıır. Numaraandırmada; TR: Üke kodunu, 00: Tohumuğun üretidiği iin paka numarasını, KKKK: TTSM tarafından verien tohumuğu yetiştiren üreticinin kod numarasını, NNNN: Tohumuğun parti sıra numarasını ifade eder.

164 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 163 TOHUMCULUK SEKTÖRÜNÜN SORUNLARI Üretien Miktar Üretien Miktar

165 164 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Neden bugüne kadar bakagi tohumcuuğu faza iereme sağayamamıştır. Araştırmacı Kuruuşar bakımından teme sorunar, Kamu Araştırma Kurumarı çeşiterini tanıtmakta zoranıyorar, İmzaadıkarı sözeşmeerin kuraarına uyumaması gibi sorunar yaşamaarı, Çeşiterin Isahçı ve orijina tohumukarı üretimine yeteri önem verimemesi, Isahçıar ie idari sıkıntıar yaşanması, Yeteri atyapıarının omamasıdır. Bugem bakımından teme sorunar, Kanun ve yönetmeik değişikikerindeki sıkıntıar, Hayai sertifikasyonun önenmesi ve sıkıntıarın giderimesidir. Öze Sektör bakımından teme sorunar, Tohumuk yetiştiriciiği konuarında sınırı teknik bigiye sahip omaarı, Ar-ge konuarında henüz kendierini tamamayamamış omaarı, Piyasa araştırması yapmadan tohumuk üretimi yapmaya çaışıması, İ Müdürükeri kontroörerinin, tohumuk verimi tahminerini Türkiye ortaaması üzerinden hesapıyor omasıdır (İkim toprak ve çeşidin verim potansiyeini gözönüne aması gerekir). İ Müdürüğündeki kontroörerin 5 yı sonunda değiştirimesi gerekmektedir. Zamanında numune aınamama sıkıntıarı mevcuttur. Son 5 yıda bakagi üretimi % 32 oranında azamıştır. Asında bakagi tohumcuuğu kamu araştırma enstitüerinin çeşiteri geiştirmesiye geişmeye başamıştır. Daha sonra öze sektörün önü açımış ve tohumcuuk kanunu çıkmış bakagi tohumcuuğunda iereme sağanmıştır. Fakat bakagi tohumcuuğu istenien seviyede değidir.

166 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 165 KAYNAKLAR Anonim, Yemekik Tane Bakagi Ders Notarı. OMÜ.Ziraat Fakütesi.Samsun. Anonim, 2008, Tahı Tohumu Sertifikasyonu ve Pazaraması Yönetmeiği Tarih Ve Sayıı Resmi Gazete. BÜGEM, Gaste, A.J.C. ve Kerey J, 1988, Quaity Seed Production Papers Presented At The Seed Technoogy Course. The Internationa Center For Agricutura Research İn The Dry Areas Icarda Box 5466, Aeppo, Syria January 1988 Ketata, 1986, Techinicies Of Seed Production İn Cerea Crops. İn Seed Production Technoogy. Eds. Srivastava, J.T. Simarski Pp Mccormack, 2004, Bean Seed Productıon An Organic Seed Production Manua For Seed Growers İn The Mid-Atantic And Southern U.S. Şehirai S Yemekik Dane Bakagier. A.Ü.Z.F. Yayınarı: 1089, Ankara Şehirai,1988, Sezen Upadhyaya, H. D., D. Yadav, N. Dronavai, C. L. L. Gowda, And S. Singh Mini Core Germpasm Coections For İnfusing Genetic Diversity İn Pant Breeding Programs. Eectronic Journa Of Pant Breeding 1 (4): Weinstein 1926, Weınsteın, A. J Cytoogica Studies On Phaseous Vugaris. - Amer. Journ. Bot. 13, 248.

167 166 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI ÖZET TÜRKİYE BAKLA, BEZELYE VE BÖRÜLCE TARIMINA GENEL BİR BAKIŞ Dr. Eyem TUĞAY KARAGÜL Ege Tarımsa Araştırma Enstitüsü Müdürüğü, Menemen-İZMİR Bu çaışmada; ükemizde tarımı yapıan yemekik tane bakagierden baka, bezeye ve börüce türerinin genetik çeşitiik, üretim ve ekonomik önemeri inceenmiştir. Baka, bezeye ve börücede gerek insan gerekse hayvan besenmesinde kuanıan ve çok yönü tüketim imkanı oan önemi bakagi türerindendir. Türkiye'de farkı kuanım amacına yöneik üretien baka, bezeye ve börücenin insan gıdası (tane ve taze) ve hayvan yemi (tane ve yeşi ot) oarak üretimeri ortaya konmuştur. Bu bitkierin taze üretimeri iç pazar taebini karşıayacak oranardadır. Tane baka, bezeye ve börüce üretimeri yeteri omayıp dışarıdan ihraç edimektedir. Baka, bezeye ve börücede tane üretimini artırmak ve istenen hedefere uaşmak için tarım anaizi yapıarak güçü ve zayıf yöner ortaya konmuştur. GİRİŞ Baka, bezeye ve börüce hem taze hem de kuru oarak tüketimektedir. Türkiye'de bu ürüner daha çok taze tüketime yöneik oarak yetiştirimektedir. Bu ürünerin ası dünya ticaretine konu oan kısımarı kuru taneeridir. Bu ürünerin kuru bakiyat üretimeri gerek hayvancıığımızın geişmesi gerekse dış satıma yöneik tarımsa katma değer ouşturmak açısından son derece önemidir. Bu türerin taze üretimeri iç tüketimi karşıayacak oranarda osa da kuru formarını dışarıdan satın amaktayız. Yem sanayisinde hammadde temininde önemi bir açık vardır. Bu ürünerin kuru taneerinin üretiminin arttırıması ie bu açık kapatıabiir. Türkiye'de bakagier küçük aie işetmeeri tarafından tarımı yapıan ve tanınan bir üründür. Ayrıca ükemiz yemekik tane bakagi genetik kaynakarı bakımından zengin oup önemi bir biyoçeşitiiğe sahiptir. Yere çeşiter stres faktörerine dayanıkıık ve kaitenin iyieştirimesinde bitki ısahçıarı için değeri kaynakardır ve bu genetik kaynakarın korunması son derece önemidir (Tan,2009). Baka, bezeye ve börüce geniş bir adaptasyon yeteneğine sahip oup ükemizin çok değişik coğrafik bögeerinde yetiştirime imkânına sahiptir. BAKLA (Vicia faba L.) Baka dünyada önceike insan besenmesinde taneeri için yetiştirien, aynı zamanda hayvan besenmesinde de değerendirien bir türdür. Tane de protein oranı % 23-41'dir. Baka insan besenmesinde taze baka, iç baka ve kuru taneeri oarak tüketimesi yanında ezme, konserve ve dondurumuş gıda oarak da tüketimektedir. Bakanın dünya geneinde çok farkı kuanım şekieri (faafe, sos vb.) mevcuttur. Baka hayvan besenmesinde yem (tane) ve yemik (sap,saman,siaj) oarak kuanıır. İyi bir protein kaynağıdır. Bakadan kaitei siaj ede ediir. Küçük tanei baka çeşiteri yeşi gübre oarak tercih edimektedir. İyi bir tahı/bakagi rotasyon bitkisidir. Baka, çok yönü kuanımı, yüksek beseyiciik değeri ve farkı ikim ve toprak koşuarına uyum yeteneği ie pek çok marjina aanda sürdürüebiir tarım için uygun bir bitkidir.

168 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 167 Türkiye'de Baka Tarımı Türkiye de baka üretimi ağırıkı oarak taze tüketime yöneik ev önündeki küçük bahçeerde yapımaktadır. Kuru baka üretimi azdır. Üretim daha çok yere popuasyonar üzerinden gerçekeştirimektedir. Türkiye baka topam üretimi 49 bin ton civarındadır. Bu üretimin 8 bin tonu hayvan yemi, 6 bin tonu yemekik tane ve 35 bin tonu taze oarak tüketimektedir (TÜİK,2016). Baka ekim aanarında son yıarda düşme yaşanmaktadır. Genetik kaynakarının zenginiğine rağmen yeteri çeşit yoktur. Kısmi yabancı döenme özeiği bakayı diğer yemekik tane bakagierden yetiştirme tekniği ve ısahı yönünden ayırmaktadır. Yabancı döenme oranı arıar aracıığı ie % 5-80 arasında değişmektedir. Yakaşık % 35 oranında kabu ediir (Şeki 1). İzoasyon Serası Ba Arısı Bombus Hortorum ve Bombus Agrorum Şeki 1. Baka İzoasyonu ve Meezeme Çaışmaarı İki tip baka vardır. Vicia faba var. major (broad beans) yüz tane ağırıkarı g arasında değişen ve daha çok insan besenmesinde kuanıan iri tanei bakadır. Bu tipte ükemizde Eresen87, Fiiz99, Kıtık2003 ve Sakım çeşiteri geiştirimiştir. Vicia faba var. minor (horse beans, fied beans) baka çeşiterinin yüz tane ağırıkarı: 25-35g arasında değişir. Küçük tanei bakaar teme oarak hayvan besemede kuanıır. Bakanın ükemizin farkı coğrafik bögeerine geniş bir adaptasyon yeteneği vardır. Ege, Akdeniz, Marmara ve Karadeniz bögeerinde yaygın oarak tarımı yapımaktadır. Geçit bögeer ve Güneydoğu Anadou bögesi aternatif baka üretim bögeeri oarak ön pana çıkmaktadır. Baka en az 400 mm yağışa ihtiyaç duyar. Yı içine uygun dağımış mm arası yağışar baka için en ideaidir. Daha kurak aanarda verim kaybı artar. 350 mm ve daha az yağış aan yererde mutaka suama yapımaıdır. Kurak aanarda ve suamasız yetiştiridiğinde verime birikte tane iriiği de azaır, Or tadoğu ükeerinde küçük tanei bakaar da taep gördüğünden bu ükeere ihraç şansı aranabiir ya da hayvan yemi oarak değerendirime şansı vardır. Ekonomik yetiştiriciik, maiyeterin azatıması baka üretimini teşvik edecektir. Ükemizde baka tarımı küçük ve parçaı aanarda yapıdığından ekonomik bir yetiştiriciik yapıamamaktadır. Küçük işetmeerin dünya baka piyasasında rekabet şansı düşüktür. Baka üretimi aie işetmeciiğinden kurtarıarak geniş aanarda destekenmeidir. Bei bir aandan faza üretim yapan çiftçiere öze üretim desteği (harman makinesi, mibzer vb) verimesi gibi desteker baka üretiminin artırımasında önemi bir güç ouşturacaktır. Kaitei ve güveni tarımsa üretim hem iç piyasa hem de dış piyasanın taebinin karşıanması açısından önemidir. Tarım aet makineeri desteği ve eğitim ie kaitei, hastaıksız ve özeike böcek zararsız baka üretiminin sağanması ükemiz baka tarımının geişimini oumu yönde etkieyecektir.

169 168 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Baka (Kuru) Üretim ve Ticareti Dünya Baka Üretimi Dünyada baka (kuru) tarımı Asya ve Afrika kıtaarında yaygınaşmıştır. Asya kıtası dünya baka üretiminden % 37'ik, Afrika kıtası % 34'ük, Avrupa kıtası da % 16'ık bir pay amaktadır. Önemi baka (kuru) üreticisi ükeerin başında Çin, Etiyopya, Avusturaya ve Fransa gemektedir. Çin baka üretiminde 1.5 miyon tonuk üretimi ie Dünya da ider konumundadır (Şeki 2). Şeki 2. Dünyada Önemi Baka Üreticisi Ükeer ve Üretim Miktarı (ton) Kaynak: FAO, Türkiye Baka (Kuru) Üretimi Yemekik tane baka üretimi 6 bin tondur. Bunun yanı sıra 8 bin ton yemik tane baka tarımı vardır. Ükemizde baka tarımı Ege Bögesi nde yoğunaşmıştır. Muğa, Baıkesir ve Çanakkae ieri kuru baka tarımında ön pana çıkmaktadır (Şeki 3). Şeki 3. Türkiye Yemik ve Yemekik (Kuru) Baka Üretimi (Ton)

170 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 169 Önemi Baka (Kuru) İthaatçısı Ükeer Mısır yarım miyonuk ithaatı ie en önemi baka aıcısı konumundadır. Bu ükeyi Sudan, Norveç ve İtaya izemektedir. Önemi Baka İhracatçısı Ükeer Dünya ticaretinde 1 miyon tona yakın kuru baka ürünü dış satıma konu omaktadır.türkiye ihracat yapan ükeer arasında çok aşağı seviyeerdedir. Stratejik konum itibariye dünya baka ihracatındaki Türkiye'nin payı çok üst seviyeere çekiebiecek potansiyededir. Çin Dünya da önemi baka üreticisi üke konumunda omasına rağmen, genede üretimi iç piyasada değerendirimektedir, dış satıma konu omamaktadır. Türkiye Baka (Kuru) Dış Aım Türkiye baka (kuru) dış aımı tondur. Türkiye en faza Mısır, Lübnan ve Avustraya ükeerinden baka satın amaktadır (Şeki 4). Şeki 4. Türkiye'nin İthaat Yaptığı Ükeer ve Miktarı, 2015 (ton) Türkiye Baka (Kuru) Dış Satım Türkiye baka (kuru) dış satımı 714 tondur. Türkiye Irak, İspanya ve Amanya başta omak üzere Avrupa, Kuzey Afrika ve Ortadoğu ükeerine baka ihraç etmektedir. Baka ağırıkı oarak büyük tüketici oan, Kuzey Afrika (Mısır, Fas), Akdeniz Ükeeri ve Ortadoğu Ükeeri ne pazaranmaktadır. İhracatta tercih edien tane şeki (iri veya küçük tane ) ükeere göre değişikik göstermektedir. Ayrıca böcek zararı omayan tane önceiker arasındadır. Türkiye'nin baka pazarının geiştirimesi önceike kaitei baka üretimi ve baka işeme sanayinin geişmesine bağıdır. İtaya, İspanya, Fransa gibi Avrupa ve Akdeniz ükeeri işenmiş baka ürüneri (Konserve, sos, dondurumuş kuru ve taze baka) tercih ederken Kuzey Afrika Ükeeri (Mısır, Libya, Fas, Sudan, Etiyopya) ve Ortadoğu Ükeeri (Irak, Lübnan, Suriye) tam ve kotiedonarı ayrımış kuru baka ürünerini tercih etmektedir.

171 170 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Baka (Taze) Üretim ve Ticareti Türkiye baka tarımı ağırıkı oarak taze tüketime yöneik yapımaktadır. Türkiye baka (taze) üretimi 35 bin ton civarındadır. Taze baka üretimi Antaya, Mersin, Baıkesir ve İzmir iinde yaygınaşmıştır. Türkiye'nin taze baka ithaatı omayıp çok az miktarda ton ihracatı vardır (TÜİK,2015). Bakada (Vicia faba L.) Genetik Çeşitiik Vicia faba var. major baka tipinde ükemiz de genetik çeşitiik odukça faza oup, Ege Bögesi'nde örnekenen bazı baka tiperi Şeki 5'te verimiştir. Türkiye'yi de kapsayan Akdeniz Bögesi büyük tanei baka türerinin gen merkezi oarak açıkanmıştır (Vaviov, 1926). Karacaören/Yenipazar/AYDIN Cankurtaran/DENİZLİ Kirazıyaya/Çamei/DENİZLİ Yeri Kızıca Baka Pınarköy/Köyceğiz MUĞLA Portakaık köyü/ua/muğla Özüce/Köyceğiz/MUĞLA Şeki 5. Ege Bögesi'nden Topama Yapıan Bazı Major Baka Örnekeri Vicia faba var. minör baka türeri bögede kara baka, Mias bakası, at bakası, eşek bakası ve yemik baka oarak adandırımaktadır. Minör baka tiperinde ükemizde genetik zenginik faza değidir (Şeki 6). Kara baka Mias bakası Dibek Dere Köyü/Mias/MUĞLA Şeki 6. Ege Bögesi Bazı Minor Baka Örnekeri

172 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 171 Türkiye Baka Tarımı Anaizi Güçü Yöner Zengin genetik kaynakar ve biyoçeşitiik, İkimin üretimin farkı bögeerde yapımasına imkan vermesi, Baka tüketiminin yaygın oduğu ükeere stratejik konum oarak yakınık, Yurtiçi baka tüketim çeşitiiği, İkinci ürün potansiyei buunan aanarın zenginiği, bakanın bu aanarda kışık oarak ekim nöbetine girmesidir. Zayıf Yöner Fırsatar Tehditer Üretimin küçük aanarda yapıması, Baka işeme sanayinin yeterince geişmemiş oması, Pazarama sorunarı, Kaitei tarımsa üretimin yapımamasıdır. Konserve, sos, dondurumuş gıda vb değişik tüketim aışkanıkarının geecekte daha da yaygınaşması, Sürdürüebiir tarım biincinin yaygınaşması nedeniye bakanın toprağı iyieştirici özeiğinin öne çıkarıması, Özeike baka tarımı yapıan aanarda büyükbaş ve kümes hayvancıığın geişimine bağı oarak yem ihtiyacının artması, yemik kuanımının yaygınaşması, İhracat potansiyeinin yüksek oması, İthaatçı konumdaki yakın çevremizdeki ükeerde nüfus artışına bağı oarak baka taebinin artma eğiiminde omasıdır. Dış pazar ihtiyacını karşıayacak kaitei ürün ihtiyacının iç piyasadan süreki karşıanamaması, Küçük aanarda geenekse üretim yöntemerinin kuanıması nedeniye yaşanan verim düşüküğü ve karı bir yetiştiriciiğin yapıamaması, Aıcı ükeerin dış ticaret poitikaarının ükemiz aeyhine değişmesi, Büyük aanarda üretim yapıan ihracatçı ükeere (Avustraya, ABD) rekabetteki zorukar, Baka tarımına uygun tarımsa aanarda bakaya aternatif ürünerin fazaığı, kıyı bögeerde kışık aternatif sebzeerin (ahana, pırasa, ıspanak) yaygınaşmış oması, Biinçsiz üretim, kötü hasat ve harman nedeniye kırık, böcek zararı, hasat kaıntısı ve üniform omayan tane tiperinin yaygınığı nedeniye sanayici ve tüccar taebinin karşıanamaması,

173 172 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI BEZELYE (Pisum sativum L.) Bezeye, taneerinde % ham protein içerir. Bezeye taneeri aminoasiter, özeike isin bakımından zengindir. Bezeye (kuru) yüksek beseyici özeiğe sahip iyi bir hayvan yemidir. Avrupa'da özeike domuz çiftikerinde kuanımaktadır. Avrupa önemi bir yemik bezeye pazarıdır. İki önemi bezeye şeki vardır. Yuvarak bezeyeer insan gıdası ve yem oarak kuanıırken, kırışık tohumuar konserve ve dondurumuş gıda sanayinde tercih edimektedir. Türkiye'de Bezeye Tarımı Ükemizde daha çok sofraık taze bezeye üretimi yapımaktadır. Ev ihtiyacı için bahçeerde taze bakaarı ve ogunaşmamış yeşi taneeri, yemekik oarak değerendirimek üzere yetiştiriir. Pazar ve konserveciik için, bezeye yetiştiriciiği daha geniş aanarda yapıır. Türkiye bezeye üretimi insan gıdasına yöneik oarak topam 115 bin ton civarındadır. Bu üretimin 3 bin tonu yemekik tane ve 112 bin tonu taze tüketime yöneiktir. Ayrıca yemik oarak 121 bin ton bezeye üretimi vardır (TÜİK,2016). Bezeye tarımı ükemizde Marmara-Trakya, Ege ve Karadeniz bögeerinde yapımaktadır. Üretim miktarı oarak Bursa, Biecik, Çanakkae ve Antaya ieri ön pana çıkmaktadır. Kuru bezeye tarımı için Çukurova Bögesi ekoojik koşuarı uygundur. 30 adet tescii ve 12 adet üretim izini omak üzere öze sektör tarafından çok sayıda çeşit piyasaya arz edimiştir. Ükemizde ağırıkı oarak taze bezeye üretimi yaygınaşmıştır. Bezeye tarımında hasat ee yapıdığından maiyet yüksektir. Bezeye (Kuru) Üretim ve Ticareti Dünya Bezeye (Kuru) Üretimi Dünya topam bezeye (kuru) üretimi tondur. Dünya bezeye (kuru) üretimi en faza Amerika (% 40), Asya (% 21) ve Avrupa (% 30) kıtaarında gerçekeştirimektedir. Önemi Bezeye (Kuru) Üreticisi Ükeer Kanada 3.5 miyon tonuk bezeye (kuru) üretimi ie dünyada ik sırada yer amaktadır. Rusya, Çin ve Amerika Bireşik Deveteri diğer bezeye (kuru) üreticisi önemi ükeerdir. Türkiye Bezeye (Kuru) Üretimi Türkiye bezeye (kuru) üretimi tondur. Bu üretimin büyük çoğunuğu İzmir, Konya ve Bursa ierinde gerçekeştirimektedir (Şeki 7). Şeki 7. Türkiye Bezeye (Kuru) Üretimi Yapan İer ve Miktarı Kaynak: TÜİK,

174 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 173 Bezeye üretimi taze ve kuru yemekik oarak yetiştirimesi yanında yem (tane) ve yemik (yeşi ot) bezeye (Pisum sativum subsp. arvense) oarak da önemi oranarda üretimektedir. Bezeyenin yem ve yemik üretimi 121 bin ton civarındadır. Çanakkae, Tekirdağ ve Baıkesir yemik bezeye üretiminde ik sıraarda yer aır. Bu ieri Aydın, Edirne, Konya, Kırkarei ve Samsun izemektedir (Şeki 8). Şeki 8.. Türkiye Bezeye (Yem ve Yemik) Üretimi Kaynak:TÜİK, Önemi Bezeye (Kuru) İhracatçısı Ükeer Kanada bezeye üretiminin büyük çoğunuğunu (2.8 miyon ton) ihraç etmektedir. ABD, Rusya, Fransa ve Avustraya diğer bezeye (kuru) ihracatçısı ükeerdir Önemi Bezeye (Kuru) İthaatçısı Ükeer Bezeye (kuru) dış aımı yapan ükeer arasında 1 miyon ton üzerindeki ithaatarı ie Hindistan ve Çin ik sıraarda yer amaktadır. Bu ükeeri Bangadeş, Pakistan ve ABD izemektedir. Türkiye'nin Bezeye (Kuru) İtha Ettiği Ükeer Türkiye bezeye (kuru) dış aımı tondur. En faza bezeye (kuru) ithaatı Rusya'dan yapımaktadır. Türkiye'nin Bezeye (Kuru) İhraç Ettiği Ükeer Türkiye bezeye (kuru) dış satımı tondur. Hindistan, Irak ve Etiyopya bezeye (kuru) ihracatı yapıan önemi ükeerdir. Bezeye (Taze) Üretim ve Ticareti Dünya Bezeye (Taze) Üretimi Dünya topam bezeye (taze) üretimi tondur. Taze bezeye üretiminde Asya kıtası % 86'ık pay ie en önemi üretici bögedir. Önemi Bezeye (Taze) Üreticisi Ükeer Dünya bezeye üretiminde 10 miyon tonuk payı ie Çin ik sırada yer amaktadır. Hindistan 4 miyon ton civarındaki üretimi ie ikinci sırada yer amaktadır. Bu iki üke 17 miyon tonuk bezeye (taze) üretiminin büyük çoğunuğunu gerçekeştirmektedir.

175 174 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Türkiye Bezeye (Taze) Üretimi Türkiye bezeye (taze) üretimi ton 'dur. Bursa taze bezeye üretiminde 38 bin ton ie ik sırada yer aır. Afyon, Hatay, İzmir ve Baıkesir önemi bezeye (taze) üreticisi ierdir (Şeki 9). Şeki 9. Türkiye Bezeye(Taze) Üretimi Yapan İer ve Miktarı(ton) Kaynak: TÜİK, Önemi Bezeye (Taze) İhracatçısı Ükeer Dünya bezeye (taze) üretiminde ik sırada yer aan Çin ve Hindistan üretimeri iç piyasada kuanımakta oup ticarete konu omamaktadır. Fransa ve Kanada bezeye (taze) ihracatçısı ükeer arasında ik sırada yer amaktadır (Şeki 10). Şeki 10. Önemi Bezeye(taze) İhracatçısı Ükeer Kaynak: FAO,

176 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 175 Önemi Bezeye (Taze) İthaatçısı Ükeer Bezeye (taze) dış aımı yapan ükeer arasında 100 bin tonuk ithaatı ie Beçika ik sırada yer amaktadır (Şeki 11). Şeki 11. Önemi Bezeye (Taze) İthaatçısı Ükeer Kaynak: FAO, Türkiye Bezeye (Taze) İhraç Ettiği Ükeer Türkiye bezeye (taze) dış satımı 39 tondur. Bu ihracat ağırıkı oarak Irak, Türkmenistan ve Amanya ükeerine yapımıştır. Genede bezeye (taze ) iç pazarda tüketimektedir. Türkiye bezeye (taze) dış aımı yoktur. Esençay,Yenipazar/AYDIN Eni Bezeye Pınarköy,Köyceğiz/MUĞLA Şeki 12. Ege Bögesinden Topanan Bazı Bezeye Örnekeri

177 176 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Türkiye Bezeye Tarımı Anaizi GÜÇLÜ YÖNLER Bezeye (taze) tüketimi yaygındır. Geniş bir ekim aanı potansiyei vardır. ZAYIF YÖNLER FIRSATLAR Bezeye (kuru) üretimi yok denecek kadar azdır. Bezeye (kuru) tüketimi insan gıdası ve hayvan yemi oarak yok denecek kadar azdır. Bezeye tarımı küçük işetmeerde yapımaktadır. Hasadın ee yapıması maiyeti artırmaktadır. Bezeye (taze) tüketimi artma eğiimindedir. Muhafaza koşuarının geişmesi taze bezeye tüketimini artıracaktır. Ekim aanı yaygın bitkierde (buğday,mısır vb) kar marjının azaması aternatif arayışara yo açmaktadır. TEHDİTLER Önemi ihracatçı konumundaki Avrupa ükeerine (İspanya,Beçika,Hoanda) yakındır. Bezeye (kuru) yemik kuanımı diğer ürünere göre pahaıya ma our. Pazar standardını karşıayacak kaitei bezeye üretimi yapıamamaktadır. Bezeye depoanmasında böcek zararı önemi bir sorundur. BÖRÜLCE (Vigna unguicuata L.) Börüce Afrika kökeni bir bitkidir ve dünyada en faza bu bögede yetiştiriir. Orta ve Batı Afrika'da insanarın başıca geçim kaynağıdır. Dünya börüce üretiminin % 96'sı geişmekte oan ükeerden sağanmaktadır (Şehirai, 1998). Taneerinde buunan% 24 ham protein,% 53 karbonhidrat ve % 2 yağ içeriği ie beseyici bir gıda maddesidir. Hayvan yemi oarak da kuanıır. Börüce (tane),saman ve siaj oarak değerendiriir. Börüce hızı büyüdüğünden iyi bir yeşi gübre bitkisidir. Ayrıca derin kök sistemi ve toprak üstüne yayıması ie erozyonu engeer. Kurağa ve sıcağa dayanıkıdır. Türkiye'de Börüce Tarımı Börüce ükemizde genede kıyı bögeerde taze oarak tüketimektedir. Sap ve yaprakarı hayvan besemede kuanıır. Türkiye tane börüce üretimi düşük seviyeerdedir. Türkiye börüce üretimi 20 bin ton civarındadır. Bu üretimin 1.9 bin tonu yem ve yemekik tane ie 18 bin tonu taze tüketime yöneiktir (TÜİK, 2016). Börücede ükemizde yeterince tescii çeşiti yoktur. Sırma ve Amazon kuru börüce ie Ükem yem börücesi (Vigna unguicuata L. (Wap. subsp. unguicuata) çeşiteri vardır. Taze oarak tüketien börücede Igaz ve Sarıgein ie üretim izini Şima ve Karnıkara çeşiteri vardır. Börüce tarımı daha çok yere çeşiter üzerinden yapımaktadır (Şeki 13).

178 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 177 Börüce (taze) tarımı yoğun iş gücü gerektirdiğinden bu durum üretimi oumsuz etkiemiştir. Yeşi bakaarı için yapıan hasat çiçekenme döneminde başar ve 6-8 hafta sürer. Kuru taneeri için hasat ediecekse bakaar koay çatadığından dikkati ounmaıdır. Hasat ee yapıır. Kuru börüce depo zararıarına karşı çok hassastır. Şeki 13. Ege Bögesi' nden Topama Yapıan Bazı Yere Börüce (Taze) Genotiperi Börüce (Kuru) Üretim ve Ticareti Dünya Börüce (Kuru) Üretimi Dünya topam börüce (kuru) üretimi tondur. Bezeye (kuru) üretiminin tamamına yakını Afrika (% 96) kıtasında gerçekeştirimektedir. Önemi Börüce(Kuru) Üreticisi Ükeer Kuru bezeye üretiminde 2 miyon ton üretimi ie Nijerya ve 1.5 miyon tonuk üretimi ie Nijer ik sıraarda yer amaktadır. Bu ükeeri diğer Afrika ükeeri takip etmektedir. Türkiye Börüce (Kuru) Üretimi Türkiye börüce (kuru) üretimi tondur (TÜİK,2016). Kuru börüce üretimi ükemizde ağırıkı oarak Manisa, Uşak, Muğa, İzmir ve Baıkesir ierinde yapımaktadır (Şeki 14). Şeki 14.Türkiye Börüce (kuru) Üretimi Yapan İer ve Miktararı(ton) Kaynak:TÜİK,

179 178 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Önemi Börüce (Kuru) İhracatçısı Ükeer Dünyada 41 bin ton börüce (kuru) ihracata konu omaktadır. Peru, Myanmar ve Madagaskar en önemi ihracatçı ükeer arasında yer aır. Önemi Börüce (Kuru) İthaatçısı Ükeer Börüce (kuru) ithaatında Hindistan 58 bin ton ie en büyük aıcı konumundadır. Türkiye 1.7 bin ton börüce (kuru) itha etmektedir. Türkiye'nin Börüce(Kuru) İhraç Ettiği Ükeer Türkiye börüce (kuru) ithaatı ABD, Amanya, Norveç ve Irak ükeerine yapımaktadır. Türkiye'nin Börüce(Kuru) İtha Ettiği Ükeer Türkiye börüce ithaatını Madagaskar ve Peru'dan yapmaktadır. Börüce (Taze) Üretim ve Ticareti Türkiye börüce (taze) üretimi 121 bin tondur. Taze börüce üretimi Muğa, İzmir, Aydın ve Manisa ierinde yoğunaşmıştır (Şeki 15). Türkiye taze börüce üretimi iç tüketimi karşıamakta oup dış ticarete konu omamaktadır. Türkiye'nin taze börüce dış aımı yoktur. Şeki 15. Türkiye Börüce(Taze) Üretimi Yapan Önemi İer

180 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 179 Börücede (Vigna unguicuata L.) Genetik Çeşitiik Endeze Börüce Uzun Börüce, Çamei/DENİZLİ Gıcık Börüce, Karagöz+Sarıgöz Endeze Börüce, Konserveye Uygun Kırmızı Börüce, Bakası Koyu Yeşi Beyaz Börüce, Bakası Açık Renk Şeki 16. Ege Bögesinden Topanan Bazı Börüce Örnekeri TÜRKİYE BÖRÜLCE TARIMI ANALİZİ GÜÇLÜ YÖNLER Yeşi oarak tüketimi vardır ve sağıkı besenme kütürünün artmasıya daha da önem kazanmaktadır. Kıyı bögeeri başta omak üzere geniş bir yetişme aanı vardır. Hastaık ve zararıarı üretimi etkieyecek derecede yoğun değidir. Verim potansiyei börüce yetiştirien diğer ükeere göre yüksektir. ZAYIF YÖNLER Aternatif değerendirme yöntemeri geişmemiştir (kuru börüce, hayvan yemi oarak). Üretimde küçük aie işetmeciiğinin yaygın omaktadır. Hasadın ee yapıması, makinaı tarımın geişmemiş omasıdır. FIRSATLAR Börüce üretimi yapıan ve kuanımı yaygın Afrika ükeerine yakınık, Hayvancıık sektörünün geişmesi ie farkı kuanım oanakarının ortaya çıkmasıdır. TEHDİTLER Börüce tarımının aternatif oabiecek bögeerce yeterince benimsenmemesi, Kıyı bögeerinde yetiştirien diğer ürünere göre kar marjının düşük kamasıdır.

181 180 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI SONUÇ Yemekik tane bakagier insan besenmesi açısından önemi gıda kaynağıdır. Bakagi tüketimini artırmaya yöneik çaışmaar yapıarak iç pazar geiştirimeidir. Baka, bezeye ve börüce gıda oarak kuanımın yanında hayvan besenmesinde tane ve yeşi oarak kuanıan önemi bakagi bitkieridir. Ükemiz bakagi üretim potansiyei ve stratejik konumu itibariye dış pazarda rekabet gücü yüksektir. Uzun vadede tarım poitikaarı beirenirken iç tüketim deği dış pazar imkânarı dikkate aınmaıdır. Baka, bezeye ve börücenin çok yönü (yemekik-yemik ve tane-taze) kuanım imkânı çeşit geiştirme ve üretimi artırmaya yöneik araştırmaarda dezavantaj omuştur. Yemekik tane bakagier, sebze ve yem bitkieri aanında önceiki bitkier arasında yer aamamıştır. Yere bitki genetik kaynakarı zenginiğine rağmen baka ve börücede yeteri sayıda çeşit yoktur. Farkı kuanım amaçarına yöneik ısah çaışmaarına ağırık verimesi ve üreticierin destekenmesi ie bu türerde önemi bir başarı yakaanabiecektir. Üretimin geniş aanara ve diğer bitkiere rekabet edebiecek aternatif bögeere kaydırıması dünya üretimi ve ticaretinde önemi bir pay amamıza oanak sağayacaktır. KAYNAKLAR FAO Food and agricuture organization of the United Nations. Tan, A Türkiye Geçit Bögesi Genetik Çeşitiiğinin In situ (Çitçi Şartarında) Muhafazası Oanakarı. Anadou, J. of AARI. 19 (1), TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu. TÜİK, 2016.Türkiye İstatistik Kurumu. TÜİK, 2017.Türkiye İstatistik Kurumu. Vaviov, N.I Studies on the origin of cutivated pants.eningrad. p

182 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 181 GİRİŞ YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLERDE BİTKİ BESLEME VE GÜBRELEME Prof. Dr. Sait GEZGİN Seçuk Üniversitesi, Ziraat Fakütesi, Toprak Biimi ve Bitki Beseme Böümü, KONYA Ükemizde yemekik tane bakagierin yetiştiriciiği, insanarın protein ihtiyaçarının karşıanması ve dengei besenmeeri yanında üretim ie iştiga eden çiftçierimizin ve üke ekonomisi yönüye çok önemidir. Bu nedene yemekik tane bakagierin yetiştiriciiğinde birim aandan kaitei en yüksek verimin aınması hedefenmeidir. Bu hedefe uaşmak sertifikaı tohum kuanımı, bitki hastaık ve zararıarı ie mücadee, suama, uygun mekanizasyon kuanımı, dengei gübreeme gibi kütüre işemer ve ikim faktöreri ve toprak özeikerine bağıdır. Toprak anaizi sonuçarına göre eksikiği buunan bütün besin eementerini uygun zamanda, uygun miktarda, uygun formda ve uygun şekide verimesini kapsayan dengei gübreeme bu faktörer içinde çok önemi bir yere sahiptir. Çünkü bu zamana kadar yapıan araştırmaarda bitkise üretimde diğer kütüre işemerin yanında tek başına toprak anaizine göre dengei bir gübreeme yapıması sonucu verim ve kaitenin ortaama oarak % 60'a varan oranarda arttığı beirenmiştir. Türkiye Tarım Toprakarının Gene Özeikeri ve Bakagierde Azot, Fosfor ve Potasyum (NPK) Tüketimi Ükemiz tarım toprakarının % 62'si ince bünyei, % 86'sı akain reaksiyonu, % 58 orta ve faza ve çok faza kireçi, % 99'u organik maddece fakirdir (Güçdemir, 2006). Toprakarımızın sahip oduğu bu gene özeikeri, fosfor, demir, çinko başta omak üzere bazı bitki besin eementerinin everişiiğini ve bitkierce aımını oumsuz yönde etkiemektedir. Buna enge omak için toprakarın bünyesinin ve hatta kireç içerikerinin değiştirimesi hemen hemen mümkün omadığına göre reaksiyon (ph) ve organik madde içerikeri değiştirierek besin eementerinin everişi miktararı ve bitkierce aımı artırıabiir. Ekien Aan (da) Ortaama Verim kg/da

183 182 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI TÜİK verierine göre (2015) yapıan hesapama ie fasuye ve mercimekte dekara yakaşık ortaama oarak 15 kg azot, nohutta 8 kg azot kuanıdığı beirenmiştir (Çizege 1). Hesapama ie beirenen bu değerer bu zamana kadar yapıan çaışmaara ede edien değerere karşıaştırıdığında kimyasa gübreere bu bitkiere verien azot miktararı çok çok yüksektir. Çünkü verien faza azot bu bitkiere ortakaşa yaşayan rhizobium bakterierinin kökere enfeksiyonunu ve azot fikse etmesini oumsuz yönde etkiemesi söz konusudur. Nitekim Kaya ve ark.,(2002) ükemizde ortaama oarak uyguanan azot miktarının çok çok atında omak üzere bezeye bitkisine rhizobium bakterisi aşıamadan ve aşıayarak artan miktararda azot uyguadıkarında kontroe (aşısız N0) göre aşısız 2, 4 ve 6 kg/da azot uyguamaarında sırasıya bitki başına nodü sayısı % 26, % 26 ve % 100, nodü ağırığı % 38, % 50 ve % 100 oranarında azama, bununa birikte tane veriminde % 8, % 10 ve % 12 oranarında artışar oduğunu beiremişerdir (Çizege 2). Tohuma ve toprağa rhizobium bakterisi aşıaması yaptıkarında kontroe (aşısız N0) göre bitki başına nodü sayısı sırasıya 8.2 ve 8 kat, nodü ağırığında ise 13.4 ve 13.1 kat artışar ede etmişerdir. Bitki başına nodü sayısı ve ağırığında tohuma ve toprağa rhizobium bakterisi aşıaması ie meydana geen artış oranarının artan miktararda azot uyguamasıya azadığını beiremişerdir. Ayrıca bakteri aşıaması ve azot uyguamasının birikte yapımasıya tane veriminde daha faza artışar bumuşardır (Çizege 2). Bu ve benzeri birçok çaışma sonucuna göre toprakarımızın organik madde içerikerinin çok düşük ve buna bağı oarak mikroorganizma varığının ve aktivitesinin düşük oması nedeniye bakagi ekiminde mutaka uygun rhizobium bakterisinin aşıamasının yapıması, azot uyguamasının ise toprağın organik madde ve inorganik azot (NH +NO ) miktarını dikkate aarak yapıması gerektiğini göstermektedir. 4 3

184 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 183 Ükemiz toprakarımızda Rhizobium bakterierinin varığı ve aktiviteerinin düşük oması ve çiftçierin bakagierin ekiminde bakteri aşıaması yapmamaarından bitkier ortakaşa yaşadığı bakteri vasıtasıya havanın azotundan yeterince yararanamadığı için azot ihtiyaçarı kimyasa azotu gübreere (Çizege 1) karşıanmaktadır. Çizege 2'deki verierden anaşıabieceği gibi bakagiere kimyasa gübreere faza azot verimesi toprakta var oan bakterierin de enfeksiyonunu oumsuz yönde etkiemektedir. Faza azotu gübreeme ve Rhizobium aşıaması yapımaması yanında topraktaki rhizobium bakterierinin bakagi bitkisi kökerine enfeksiyonu, nodü ouşumu ve azot fiksasyonu bakımından çok önemi etkieri oan demir, kobat ve moibden gibi eementerin toprakarda bakteri ve bitkier için yeteri miktararda oup omadığına hiç dikkat edimemektedir. Toprakta bu eementerin eksikiği varsa bakterierin kökere enfeksiyonunun oumsuz yönde etkienmesine bağı oarak bitki kökerinde nodü sayısı ve ağırığında, fikse edien azot miktarında çok büyük azamaar omaktadır. Böye bir durumda da bitki geişimindeki geriemeye bağı oarak çiftçier kimyasa gübreere azot uyguamaktadırar. Akbar ve ark. (2013) bezeye bitkisine farkı miktararda azot ve kobat uyguayarak yaptıkarı çaışmada 1 ve 2 g/da kobat uyguamasıya kontroe (N0Co0) göre bitki başına nodü sayısı 2.5 ve 2.7 kat, nodü ağırığı % 42 ve % 46, tane veriminin % 15 ve % 25 oranarında arttığını beiremiştir (Çizege 3). Kobat ie birikte dekara 3 ve 6 kg azot uyguamasıya bitki başına nodü sayısı, nodü ağırığı, ve tane veriminde meydana geen artış oranarı daha da artmıştır (Çizege 3). Kontroe (N0Co0) göre en yüksek bitki başına nodü sayısı (3.8 kat) ve ağırığı (% 78) 3 kg/da azot ve 2 g/da kobat uyguamasıya ede edimiştir. En yüksek nodü sayısı ve ağırığı beirenen uyguamada tane verimi kontroe (N0Co0, 167 kg/da) göre % 44 oranında artışa 240 kg/da omuştur. Bunun yanında kontroe göre % 52 oranında artışa en yüksek tane verimi (254 kg/da) 6 kg/da azot ve 1 g/da kobat uyguamasıya ede edimiştir (Çizege 3). Sonuç oarak azot birikte kobat uyguamasının bakteri enfeksiyonu, nodü ouşumu ve verim üzerine oumu etkisi kesin oup bakagierin gübreenmesinde toprak anaizerine göre mutaka dikkate aınmaıdır.

185 184 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Bakagierin verim, kaite ve azot fiksasyonu üzerinde etkii eementerden birisi de fosfordur. TÜİK verierine göre (2015) yapıan hesapama ie ükemizde ortaama oarak fasuyeye 6.2 kg P2O 5/da, nohuta 4.2 kg P2O 5/da ve mercimeğe 11.2 kg P2O 5/da fosfor kuanımaktadır (Çizege 1). Bu veriere göre ortaama oarak bakagier için kuanıan fosforun yeteri ve hatta başta mercimek omak üzere toprakarın bitkiye everişi fosfor miktarı dikkate aınırsa birçok yerde faza oduğu ifade ediebiir. Ancak bizim tarım toprakarımızın gene oarak toprak fosforunun bitkierce aımını oumsuz yönde etkieyen özeikere (yüksek ph, yüksek kireç, düşük organik madde, faza ki) sahip oduğunu göz önünde buundurursak bakagi tarımında toprak anaizi sonuçarına göre uygun miktararda fosfor uyguanması veya toprak fosforunun everişiiğini artıracak uyguamaarın yapıması çok önemidir. Nitekim Khafan ve ark., (2015) bodur kuru fasuye bitkisine artan miktararda fosfor (0, 5, 7.5 ve 10 kg P2O 5/da) ve K-Humat (TKİ-Humas, 0, 4, 8 ve 12 t/da) uyguayarak yaptıkarı çaışmaarında bei bir miktar fosfor ie birikte K-Humat uyguadıkarında tane veriminin ve bitkinin fosfor aımının arttığını, en yüksek tane veriminin ve fosfor aımının dekara 5 kg ve 12 itre TKİ-Humas (K-Humat) uyguamasıya ede etmişerdir (Çizege 4). Araştırıcıar fosforu gübre ie birikte uyguanan K-Humat'ın fosforu gübrenin mikrositine organik madde sağayarak mikroorganizma aktivitesinin artması sonucu fosforun everişiiğinin ve bitkinin aımının artmasına bağı oarak fosforu gübre kuanımını bei oranda azatabieceğini ifade etmişerdir.

186 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 185 Aynı şekide Öktem ve ark. (2012) Ceyanpınar tarım işetmesinde kuru şartarda kırmızı mercimeğe ekim esnasında topraktan (0, 2, 4, 6 ve 8 t/da) ve tohuma (% 0, % 1.25, % 2.5, % 5 ve % 10) kapayarak artan miktararda K-Humat (TKİ-Hümas) uyguayarak 2 yı süreye bir çaışma yapmışardır. Topraktan TKİ-Hümas uyguaması kırmızı mercimeğin tane veriminde kontroe (0 t/da) göre ik yı (2010) % 3 ie % 7, ikinci yı (2011) % 8 ie % 14, tohuma kapayarak uyguamada ik yı % 5 ie % 47 ve ikinci yı % 2 ie % 20 arasında değişen oranarda artış ede etmişerdir (Çizege 5). En yüksek tane verimi kontroe göre ik yı % 47 artışa tohuma % 10 oranında TKİ-Hümas kapaması ie, ikinci yı ise % 20 artışa tohuma % 2 oranında TKİ-Hümas kapaması ede edimiştir (Çizege 5). Bu artış oranarının durum düşük organik madde içeriğine sahip toprakara bir organik madde kaynağı oan TKİ-Hümasın uyguanması durumunda tohum yatağında mikrobiya aktivitenin artması sonucu bitkinin besin eementi aımının artmasından kaynakandığı ifade edimiştir.

187 186 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Yakubu ve ark., (2010) hektara 20 ve 40 kg fosfor uyguandığında kontroe (0 kg P/ha) göre sırasıya börücede bitki başına nodü sayısı % 13, 2.5 kat, bitkinin adığı azot 2.8 kat, 3.9 kat ve fikse edien azot miktarının 3.4 kat, 4.8 kat, yerfıstığında bitki başına nodü sayısı 2.2, 2.6 kat, bitkinin adığı azot % 80, 2.5 kat ve fikse edien azot miktarının % 91, 2.7 kat arttığını beiremişerdir (Çizege 6). Benek ve Erman (2005) fasuye bitkisine 2 ve 4 kg/da fosfor uyguadıkarında tane verimi ve bitki başına ortaama nodü sayısında kontroe (P0Mo0) göre sırasıya % 46, % 62 oranında ve 2.7 ve 2.9 kat artışar ede etmişerdir (Çizege 7). Fosfor ie birikte moibden de uyguadıkarında bu artış oranarının daha da arttığı ifade edimektedir. Kontroe (P0Mo0) göre % 117 ve 5.1 kat artışa en yüksek tane verimi ve nodü sayısı 4 kg/da fosfor ve tohuma 4 g/kg moibden uyguamasıya ede edimiştir (Çizege 7). Bu çaışmaarın sonuçarından da görüebieceği gibi bakagierde verim, kaite, bakteri enfeksiyonu, nodü ouşumu ve azot fiksasyonu bakımından fosforu gübre önemi oduğu kadar, toprak anaizerine bağı oarak moibden uyguaması da önemidir. Bu durum çeşitere göre de farkıık gösterebiir. Çünkü bakagierin tür ve çeşiteri toprak fosforundan yararanması bakımından önemi farkııkar göstermektedir. Bitkier

188 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 187 Nitekim Gökmen Yımaz ve ark. (2017) yaptıkarı çaışmada bodur kuru fasuye çeşiterinin fosfora tepkieri diğer bir deyime toprak fosforundan yararanmaarı bakımından araarında önemi farkııkar oduğunu bumuşardır (Çizege 8). Bu çaışmada aynı şartarda fosfor etkiniği çok düşük oan çeşitere faza fosfor uyguaması gerekirken, ekinik arttıkça uyguanacak fosfor miktarının da azaması gerektiğini ifade etmişerdir.

189 188 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI TÜİK verierine göre (2015) yapıan hesapama ie ükemizde ortaama oarak fasuye'ye 2.9 kg K2O/da, nohut'a 1.7 kg K2O/da ve mercimek'e 0.16 kg K2O/da potasyum kuanımaktadır (Çizege 1). Tarım toprakarımızın bitkiye everişi potasyum miktararının geneike yeteri ve hatta faza oduğunu dikkate adığımızda bakagier için kuanıan ortaama potasyum miktararının yeteri ve hatta faza oduğu söyenebiir. Ancak bakagierin kök katyon değişim kapasiteeri yüksek oduğundan topraktan kasiyum (Ca+2) ve magnezyum (Mg+2) gibi iki değeriki besin eementerini potasyum (K+) gibi bir değeriki eementerine göre daha faza aması, toprakarımızın özeikerine bağı oarak bitkiye everişi potasyum ie kasiyum, magnezyum arasındaki dengenin geneike potasyumun aımını oumsuz yönde etkieyecek düzeyde oması nedeniye bakagi tarımında kuanıan ortaama potasyum miktararının yeteri oduğunu ifade etmek mümkün değidir. Ayrıca bitkierin potasyum besenmesi ie topraktan su aımı arasında çok önemi bir iişkinin buunması, yetersiz potasyum besenmesi koşuarında bitkierin toprak suyundan yararanma oranının odukça düştüğünü ve ükemizde başta mercimek ve nohut omak üzere bazı bakagierin özeike kuru şartarda yetiştiridiğini dikkate adığımızda bakagier için kuanıan potasyumun çok yetersiz oduğu söyenebiir. Nitekim Yokuş ve Gezgin (2017) toprağında bitkiye everişi potasyum (sınır değer=109 ppm>147 ppm K) ve magnezyum (sınır değer=160 ppm>334 ppm Mg) miktarı yeteri oan bir arazide kuru şartarda bodur kuru fasuyeye artan miktararda potasyum (0, 3, 6, 9, 12 kg K2O/da) ve magnezyum (0, 2, 4, 6 kg Mg/da) uyguayarak yaptıkarı çaışmada kontroe (85 kg/da) göre 2.3 katık artışa en yüksek tane verimini dekara 6 kg potasyum ve 2 kg magnezyum uyguamasıya (195 kg/da) ede etmişerdir (Çizege 9). Araştırıcıar deneme yeri toprağında bitkiye everişi potasyum (147 ppm K) ve magnezyum (334 ppm Mg) miktarı yeteri omasına rağmen uyguama ie tane verimindeki artışın deneme yeri toprağında bitkiye everişi Ca/K=64 (12-13), Ca/Mg=9 (6-7), K/Mg=0.14 (2-5) oranarının potasyum ve magnezyum aımını oumsuz yönde etkieyecek düzeyde omasından kaynakandığını ifade etmişerdir.

190 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 189 Yemekik Tane Bakagierde Mikro Eement Tüketimi Tarım toprakarımız gene oarak mikro (Fe, Zn, Mn, Cu, B, Mo) besin eementerinin everişi miktarını ve bitkierce aımını oumsuz yönde etkieyecek özeikere (yüksek ph, yüksek kireç, düşük organik madde, faza ki) sahiptir. Bu özeikere sahip toprakarda toprak anaizi de yaptırmadan geneike NPK'ı gübreerin kuanıması bakagierde mikro eementerin eksikiğinin yaygın oarak görüdüğünü ve buna bağı oarak önemi düzeyerde verim ve kaite kayıparı oduğunu söyeyebiiriz. Nitekim Ataay ve Babaoğu (2009) bazı nohut (Çizege 10) çeşiterinin, Harmankaya ve ark,(2017) bazı bodur kuru fasuye çeşiterinin (Çizege 11) demire (Fe) tepkierinin diğer bir deyime toprak demirinden yararanma durumunun çok farkı oduğunu, bitkiye everişi demir miktarı düşük kireçi, bazik reaksiyonu ve organik maddece fakir toprakarda demir etkiniği yüksek oan çeşiterin yetiştirmek için tercih edimesini yada demir etkiniği düşük oan çeşiterin yetiştirimesi durumunda mutaka demiri gübre uyguanması gerektiğini bidirmektedirer.

191 190 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Yemekik tane bakagierin tarım toprakarımızda eksikiği yaygın oarak görüen çinko ya da tepkieri bakımından çok önemi farkııkar buunmaktadır.

192 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 191 Nitekim Babaoğu ve ark.(2008) ükemizde yaygın oarak yetiştirien bazı bodur kuru fasuye çeşiteri ie yaptıkarı çaışmada çinko noksanığına tepki bakımından çeşiteri 4 farkı gruba ayırmışar (Çizege 12) ve ayrıca bu çeşiterin çinko noksan şartarda yetiştirimeeri durumunda optimum düzeyde verim ve yüksek düzeyde tane protein içerikeri bakımından çinko ihtiyaçarının farkı oduğunu beiremişerdir (Çizege 13). Benzer durum diğer yemekik tane bakagierde de buunduğunu ifade edebiiriz.

193 192 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Yemekik tane bakagierin bor ihtiyaçarı tek çeneki bitkierden (Buğdaygier) daha yüksektir. Bu bitkierin tür ve bir türün çeşiteri arasında diğer mikro besin eementerine oduğu gibi bor'a tepkieri bakımından önemi farkııkar buunmaktadır. Babaoğu ve ark., (2008) bazı bodur kuru fasuye çeşiterinin bora tepkierini beireyerek bor ihtiyacı düşük oan diğer bir deyime bor noksanığına toeransı (bor toksisitesine hassas) ve bor ihtiyacı faza oan diğer bir deyime bor noksanığına hassas (bor toksisitesine toeransı) çeşiter omak üzere iki gruba ayırmışardır (Çizege 14). Bor noksan toprakarda birinci grubu ouşturan bor noksanığına toeransı, faza bor içeren toprakarda ise ikinci grubu ouşturan bor toksisitesine toeransı çeşiteri yetiştirmek istenen düzeyde verim ve kaite ede etmek için önemidir. Bunun yanında bor noksanığına hassas çeşiterin bor noksan toprakarda yetiştirimesi durumunda mutaka boru gübreerin kuanıması gerekmektedir. Ayrıca Harmankaya ve ark., (2008) bitkiye everişi bor içeriği noksan oan bir toprakta tara şartarında yaptıkarı bir çaışmada bazı bodur kuru fasuye çeşiterine topraktan (0.3 kg B/da) ve yapraktan (0.03 kg B/da) bor uyguanmasıya kontroe (0 kg B/da) göre tane verimi sırasıya %1 ie % 28.2 (ort. % 13.9) ve % 11.5 ie % 26.5 (ort. % 19.5) oranarında, protein verimerinde önemi düzeyerde artışar ede etmişerdir (Çizege 15). Araştırıcıar bu çaışmada yapraktan bor uyguanmasıya tane ve protein verimerindeki artış oranarının daha faza oduğunu, topraktan bor uyguanmasıya çeşitere göre bir birim masrafa karşıık 4 ie 93, yapraktan bor uyguanmasıya da bir birim masrafa karşıık 189 ie 410 birimik kazanç sağanacağını bidirmişerdir. Ceyhan ve ark., (2007) da tara şartarında bitkiye everişi bor içeriği noksan oan bir toprakta yaptıkarı bir çaışmada 5 farkı nohut çeşidine topraktan (0, 0.1, 0.3 ve 0.6 kg B/da) artan miktararda bor uyguadıkarında kontroe (0 kg B/da) göre tane verimi Gökçe çeşidinde % 22 ie % 38 arasında değişen oranarda azadığını, diğer çeşiterde ise 0.1 kg B/da bor uyguamasıya % 9 ie % 23 arasında değişen oranarda artışa en yüksek tane verimeri beiremişerdir. Uyguanan bor miktarının artmasıya tane verimerindeki artış oranının ya azadığını yada kontroün atında oduğunu beiremişerdir (Çizege16).

194 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 193

195 194 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Yemekik tane bakagierin mangan ihtiyaçarı da birçok bitkiye göre daha fazadır. Ancak bu bitkierin mangan ihtiyaçarı türe ve bir türün çeşiterine göre de değişmektedir. Nitekim Gökmen Yımaz ve ark., (2016) bazı bodur kuru fasuye çeşiterinin mangana tepkieri bakımından araarında büyük farkııkarın oduğunu beiremişerdir (Çizege 17). Bu çeşiterin mangana tepkierine bağı oarak mangan noksan toprakarda noksanığa hassas çeşitere faza, diğererine daha az omak üzere mangan gübreemesi yapımaıdır. Nitekim Özbahçe (2008) tara şartarında 2 yı süreye fasuye bitkisine iki farkı formda manganı topraktan ve yapraktan uyguayarak bir çaışma yapmıştır. Bu çaışmada tane veriminde kontroe göre bir mangan keytinin (MnEDTA) topraktan uyguanmasıya % 31'e, yapraktan uyguanmasıya % 62'ye varan oranarda artış ede edimiştir (Çizege 18). Çaışmada mangan süfat'ın tane verimi üzerine topraktan uyguamasının etkii omadığı yapraktan uyguanmasıya % 23'e varan oranarda artış sağandığı beirenmiştir (Çizege 18). Bu çaışmada hem mangan hemde diğer mikro besin eementerinin bitkiere uygun kaynakara uygun şekierde uyguanmasının önemi oduğunu göstermektedir. SONUÇ VE ÖNERİLER Ükemizde yemekik tane bakagierin yetiştiriciiğinde biinçsiz gübreemeye bağı oarak önemi düzeyerde verim ve kaite kayıparı buunmaktadır. Yemekik tane bakagierin gübreenmesin de en önemi sorunar; Toprak anaiz sonuçarına göre dengei gübreeme yapımaması, Toprakarın fizikse, kimyasa ve biyoojik özeikerinin iyieştirimesi için organik madde içerikerini iyieştirici uyguamaarın yapımaması, Rhizobium bakterisinin ekim esnasında aşıamasının yapımaması veya bakteri aşıı tohumarın kuanımaması, Kimyasa gübreere faza azot uyguanması, Yeteri potasyum uyguanmaması, Yetersiz veya faza fosfor uyguanması, Mikro eementerin hiç uyguanmaması veya toprak anaizi yapımadan uyguanması, Yemekik tane bakagi çeşiterinin mikro eementere karşı tepkierinin biinmemesi, Kobat gibi azot fiksasyonunda etkii oan ama mutak gereki besin eementi omayan eementerin yeteriik durumarı ve uyguanmaarının hiç dikkate aınmaması, şekinde sıraanabiir.

196 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 195 KAYNAKLAR Akbar, F. M., Zafar, M., Hamid, A., Ahmed, M., Khaiq, A., Khan, M.R., Rehman, Z.,2013. Interactive Effect of Cobat and Nitrogen on Growth, Noduation, Yied and Protein Content of Fied Grown Pea. Hort. Environ. Biotechno. 54(6): Ataay, E. ve Babaoğu, B., Türkiye'deki Tescii Nohut (Cicer Arietinum L.) Çeşiteri Ve Bazı Nohut Genotiperinde Demir Aım Potansiyeerinin Beirenmesi. Seçuk Tarım ve Gıda Biimeri Dergisi, 23 (49): ) Babaoğu, M., Gezgin, S., Hakkı, E.E., Hamurcu, M., Türkiye'de Yetiştirien Yere Ve Ticari Bodur Kuru Fasuye (Phaseous Vugaris L.) Çeşiterinin Çinko Ve Bor Uyguamaarına Tepkieri Ve Genetik Akrabaık Dereceerinin Beirenmesi. TÜBİTAK-TOVAG Benek, R. ve Erman, M., Farkı Dozarda Uyguanan Fosfor ve Moibdenin Fasuye'de (Phaseous vugaris L.) Verim ve Verime İgii Karakterere Etkisi. Y.L. Tezi, Tara Bitkieri ABD, Fen Bi. Ens., 100.yı Üniv. Ceyhan, E., Önder, M., Harmankaya, M., Hamurcu, M., Gezgin, S., Response of Chickpea Cutivars to Appication Boron in the Boron Deficient Cacareous Sois. Comm. in Soi Sci. and Pant Anay., 38:17-18, Gökmen Yımaz, F., Harmankaya M. ve Gezgin S., Manganese Efficiency of Some Bean Varieties Grown in Turkey. Internationa Conference on Sustainabe Deveopment, Üsküp, Makedonya. Gökmen Yımaz, F., Harmankaya, M., Gezgin, S., Dursun, N., Hamurcu, M. ve Hakkı, E.E., Phosphorus Efficiency of Mainy Grown Beans in Turkey. IPNC kongresi, Kopenhag/Danimarka. Güçdemir, İ.H., Türkiye Gübre ve Gübreeme Rehberi. Günceeştirimiş ve Genişetimiş 5. baskı. Tarımsa Araştırmaar Gene Müdürüğü, Toprak ve Gübre Araştırma Enstitüsü Müdürüğü Yayınarı, Gene Yayın No: 231, Ankara. Harmankaya M., Önder M., Hamurcu M., Ceyhan E., ve Gezgin S., Response of common bean (Phaseous vugaris L.) cutivars to foiar and soi appied boron in boron deficient cacareous sois. African Journa of Biotechnoogy Vo. 7 (18), pp Kaya, M.D., Çiftçi, C.Y. ve Kaya, M.,2002. Bakteri Aşıaması ve Azot Dozarının Bezeye (Pisum sativum L.)' de Verim ve Verim Öğeerine Etkieri. Tarım Biimeri Dergisi, 8 (4) Khafan M. A., Gökmen Yımaz F. Ve Gezgin S., Artan Dozarda TKI Hümas ve Fosfor Uyguamaarın Kuru Fasuye Phaseous vugaris L Bitkisinin Geisimine Etkieri. Seçuk Tarım ve Gıda Biimeri Dergisi, 2(2), Özbahçe, A., Konya Ekoojik Koşuarında Akman-98 Bodur Kuru Fasuye Çeşidinin Verim ve Verim Unsurarı İe Besin Eementeri İçeriğine Mangan Uyguamasının Etkisi. S.Ü. Fen Biimeri Ens. Toprak Anabiim Daı, Doktora Tezi. TÜİK, TÜİK, Yakubu, H., Kwari, J. D. ve Sandabe, M.K.,2010, Effect of Phosphorus Fertiizer on Nitrogen Fixation by Some Grain Legume Varietiesin Sudano Saheian Zone of North Eastern Nigeria.Nigerian Journa of Basic and Appied Science, 18(1): Yokuş, M. ve Gezgin, S., Farkı Miktararda Potasyum Ve Magnezyum Uyguamaarının Fasuye Bitkisinin Verimi Ve Kaitesi Üzerine Etkieri. S.Ü. Fen Biimeri Ens., Toprak Biimi ve Bitki Beseme Anabiim Daı, Yüksek Lisans Tezi.

197

198 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Mayıs 2017, Perşembe YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI VII. OTURUM TARTIŞMA VE SONUÇ BİLDİRGESİ Moderatörer Dr. Dürdane MART Dr. Abdukadir AYDOĞAN Dr. Murat KOÇ

199 198 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 1. GİRİŞ ÇALIŞTAY RAPORU Bakagier famiyasına giren bitkierin tümü kutup bögeeri hariç dünyanın diğer bütün ikim şartarında yetişmekte oan tek ve çok yıık omak üzere türü kapsamakta ve bunardan sadece 200 türün tarımı yapımaktadır. Bu türerin içerisinde yemekik tane bakagi oarak kuanıanar; fasuye (Phaseous vugaris L.), nohut (Cicer arietinum L.), mercimek (Lens cuunaris Medik.,Lens escuenta Moench.), baka (Vicia faba L.), börüce (Vigna sinensis L.), bezeye (Pisum sativum L.)' dir. Yemekik tane bakagier dünyadaki 2 miyardan faza insan için protein kaynağıdır. Yağ oranı düşük, karbonhidrat oranı yüksek ve beseyicidir. Dünyada insan besenmesindeki bitkise proteinerin % 22'si, karbonhidratarın % 7'si; hayvan besenmesindeki proteinerin % 38'i, karbonhidratarın % 5'i yemekik tane bakagierden sağanmaktadır. Türkiye, bakagierin anavatanı ve gen merkezerinden biridir. Besin değereri bakımından zengin odukarı gibi yetiştiridikeri toprağa da oumu etkierde buunmaktadır. Rhizobium türü bakterier, havada serbest hade buunan azotu yaşadıkarı ortama bağayarak toprağı organik azotça zengineştirirer ve gereksinimerini bu azottan sağarar. Dünyada 2014 yıı itibariye yemekik tane bakagierin ekim aanarı hektar, üretim miktarı ton oarak verimektedir. Dünyada bakagier üretimi yaygın omaka birikte, nohut ( ton) Hindistan, mercimek ( ton) ve bezeye ( ton ) Kanada, baka ( ton) Çin, kuru fasuye ( ton) Myanmar üretimde ik sırada yer aan ükeerdir. Türkiye ise nohut üretiminde ( ton) 5. sırada, mercimek üretiminde ( ton) 3. sırada yer amaktadır (FAO, 2017). Ükemizde 2016 yıı itibariye topam 23.8 miyon hektar oan tarım aanının, 707 bin hektarında yemekik tane bakagi ekimekte ve yakaşık 1 miyon ton üretim yapımaktadır. Ükemizde en faza ekien yemekik tane bakagier sırasıya nohut, mercimek, fasuye, baka, börüce ve bezeye ourken, en faza üretiener ise nohut, mercimek, fasuye, baka, bezeye ve börüce omuştur (TÜİK, 2017). 2. ÇALIŞTAYIN KAPSAMI Mayıs 2017 tariheri arasında Mersin'de yapıan Yemekik Tane Bakagier Çaıştayı na Araştırma Enstitüeri, Tarım İ Müdürükeri, Üniversiteer, Üreticier, Tohumuk Firmaarı, Sanayicier, Ticaret Borsaarı ve sektörün Sivi Topum Kuruuş temsicieri katımıştır. Yemekik Tane Bakagier in üretiminden sanayisine kadar tüm konuarda özeike ekim aanarının azamasının nedeneri, sertifikaı tohumuk kuanımı ve tohumcuuk sektöründeki sorunar ve çözüm önerieri tartışıarak paydaşar arasında ayrı ayrı oturumar düzenenerek, konuar doğrutusunda bazı kararar aınmıştır. Hazıranan bu raporda aınan kararar, önerier ve çaıştayın içeriği özetenerek sunumaktadır. 3. ÇALIŞTAYIN AMACI Yemekik Tane Bakagier konusunda, Kamu, Öze Sektör ve Tarımsa Araştırma Kuruuşarı arasında etkin bir işbiriği ve eşgüdümün sağanması amacıya karşııkı bigi aışverişi yapııp, sorunar tartışımıştır. Gerçekeştirien çaıştayın farkı teme amaçarı buunmaktadır. Bunar; Konu ie igii çaışan ve çaışacak kişieri bir araya getirmek ve onarın etkieşimini sağamak, Sonuç oarak hazıranacak ve Bakanığa sunuacak bir rapor hazıramak, Çaıştayda katıımcıar ie yapıan anket sonuçarının değerendirierek tespit edien sonucun payaşımını sağamak, Çaıştayda sunuan bidirierin makae haine getirierek sonuç kitapçığının hazıranmasını sağamak, Sonuç raporunun, anket raporunun ve sonuç kitaparının sektör paydaşarının arasında payaşımının sağanarak çaıştaydan maksimum faydanın sağanması amacımızdır.

200 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI ÇALIŞTAYIN İÇERİĞİ Çaıştay sabah ve öğeden sonra omak üzere iki günde, dört oturumda gerçekeşmiştir. İk oturumda gene açıış ve konuşmaar yapımıştır. Bu oturumda; çaıştayın konusunu teşki eden Yemekik Tane Bakagier in ükemiz açısından önemi ve vazgeçimez oduğunu, üretim ve tüketimdeki sorunarın aşıması için bu çaıştayın çok önemi ve değeri oduğunu konuşmacıar ifade etmişerdir. Açıış konuşmaarında Doğu Akdeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü Müdürü Dr. Abduah ÇİL tarafından özeike Türkiye gibi geişmekte oan ükeerde Yemekik Tane Bakagier in öneminin son yıarda azaan üretim karşısında daha iyi anaşıdığını ve çaıştayda tüm sorunar ee aınarak, ükemizin üretim potansiyei ve stratejisi ortaya koyuarak, ayrıntıı çözüm önerieri geiştirimeye çaışıacağını vurguamıştır. Mersin Ticaret Borsası Başkanı Ö. Abduah ÖZDEMİR, Türkiye Yemekik Tane Bakagier sektörünün geçirdiği değişim üzerinde durarak; son 30 yıda Dünya da bakiyat üretimi artarken, ükemizdeki azamaarı vurguamıştır. Bu sorunun önemine değinerek çaıştayda uyguanabiir bir yo haritası ouşturmayı ve verimiiğin artması, hasat sonrası fiyat istikrarının sağanması, devet desteğinin önemine vurgu yapmıştır. Tara Bitkieri Araştırmaarı Daire Başkanı Dr. Yusuf ARSLAN, Türkiye'deki Tarımsa Araştırma Sistemi, Bakanık Ar-Ge çaışmaarı, kamu- öze sektör işbiriği ie igii çaışmaarı içeren detayı bir sunu yaparak, günümüz dünyasında söz sahibi omanın younun, araştırma, geiştirme ve inovasyondan geçtiğini ifade etmiştir. Ayrıca Bakanık amaçarının verim ve kaiteyi artırmak, yeni çeşit ve ırk geiştirmek ve genetik kaynakarı korumak oduğunu die getirmiştir. Dünya Bakiyat Konseyi (Goba Puse Confederation CICILS) Başkanı Hüseyin ARSLAN tarafından "Bakiyat Sektörünün Dünyadaki Durumu ve Ticareti" hakkında bigi verimiştir. 10 Şubat tarihinin her yı Dünya Bakiyat Günü oarak kutanacağını vurguayarak, böyece bakiyatın süreki oarak Dünyanın gündeminde tutuacağını bidirmiştir. Bakanığımız, Bitkise Üretim Gene Müdürüğü Tohumcuuk Daire Başkanı Mehmet SIĞIRCI, Mii Tarım Poitikası kapsamında Bakanığın bakiyat üretimine yöneik projeksiyonarını anatarak, önümüzdeki dönemin gıda, enerji ve su savaşarına konu oacağını ifade edip, nüfus artışarına, açık ve yetersiz besenmeye dikkat çeken bir konuşma yapmıştır. Çaıştayda ayrıca TİGEM temsicisi Ai KOÇ, Tohumuk Tesci ve Sertifikasyon Müdürüğü temsicisi Mustafa AVŞAR, TÜRKTOB temsicisi Dr. Nigün SEZER, Denizi Ticaret Borsası İbrahim TEFENLİLİ, Bakanık Araştırma Enstitüerinden Dr. Dürdane MART, Dr. Sabri ÇAKIR, Dr. Abdukadir AYDOĞAN, Dr. Mücahit KOMSER, Dr. Murat KOÇ, Dr. Hüseyin ÖZÇELİK, Dr. Eyem TUĞAY KARAGÜL ve Sevinç KARABAK tarafından kurumarı ve ükemizdeki bakagier konusundaki faaiyeter hakkında bigi vermişerdir. Ayrıca Seçuk Üniversitesinden Prof. Dr. Sait GEZGİN, Mersin Üniversitesinden Prof. Dr. Mahir TURHAN ve öze sektör temsicisi oarak da Dr. Özge ERDOHAN, Veyse MEMİŞ, Hüsamettin MEMİŞ ve Murat OLGUN; çiftçierimizden ise Hai KARAHAN, Hasan KORUCU ve Seyit ÇİL bakagierin önemi ve sıkıntıarına yöneik birer sunu yapmışardır.

201 200 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Çizege 1. Yemekik Tane Bakagier Çaıştay Programı Mayıs MERSİN

202 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 201 Çizege 1'in Devamı. Yemekik Tane Bakagier Çaıştay Programı Mayıs MERSİN

203 202 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Mayıs 2017 tariheri arasında Mersin'de yapıan Yemekik Tane Bakagier Çaıştayı yukarıda verien program kapsamında gerçekeştirimiştir. İkinci gün (11 Mayıs 2017) öğeden sonra son oturumda tüm katıımcıar ie ayrı ayrı oturumar yapıarak Isah ve Yetiştiriciik ie Tohumuk Üretimi ve Pazarama konuarında tartışıarak kararar aınmıştır; 1. Isah ve Yetiştiriciik - Dr. Abdükadir AYDOĞAN (Ükese Nohut Koordinatörü) 2. Tohumuk Üretimi ve Pazarama Dr. Murat KOÇ (Ükese Mercimek Koordinatörü) Moderatörerin Başkanığında iki çaışma grubuna ayrıarak, katıımcıarın görüş, düşünce ve önerieri aınmış ve tartışıarak rapor haine getirimiştir. 5. ÇALIŞTAY SONUÇ BİLDİRİSİ Gerek grup raporarı, gerekse sonuç raporu neticesinde Gıda Tarım ve Hayvancıık Bakanığı'na Yemekik Tane Bakagier konusunda bundan sonraki yapıacak proje ve çaışmaarın beirenmesi ve mevcut sorunar için çözüm önerierine katkı sağamak amacıya Çaıştay Sonuç Bidirisi hazıranmıştır. Kararar ve Çözüm Önerieri Raporu; Isah, Yetiştiriciik, Tohumuk Üretimi ve Yayım Çaışmaarı ie Pazarama başıkarı atında değerendirierek aşağıda verimiştir ISLAH 1) Mikro eement noksanığı veya fazaığına, tuza, kirece toeransı çeşiterin geiştirimesi, 2) İkim eastikiyetine (yüksek sıcakık, kurakık, soğuk, aşırı yağış) uygun çeşiterin geiştirimesi, 3) Nohut ve mercimekte IMI grubu herbisitere dayanıkı çeşiterin geiştirimesi, 4) Mercimekte tebeşireşmenin çözümenmesi ve orabanşa dayanıkı çeşiterin geiştirimesi, 5) Nohut ve mercimekte yanıkık ve fusarium hastaığına dayanıkı/toeransı çeşiterin geiştirimesi, 6) Sanayinin ihtiyacına yöneik çeşit geiştirme younda gidimesi, 7) Dış pazar istekerine göre çeşiterin farkıaştırıması, 8) Yeşi mercimekte zerotanini çeşiterin geiştirimesi, 9) Makinei hasada uygun çeşiterin geiştirimesi, 10) Erkenci çeşiterin geiştirimesi, 11) Geiştirien çeşiterin en kısa sürede üreticiye uaştırıması, 12) Kasik ısah teknikeri ie çözüemeyen sorunarın yeni ısah teknikeri ie çözümeye çaışıması, 13) Isahta modifiyebuk yönteminden pedigree veya bunun modifikasyonarı yöntemine geçimesi, 14) Toprak ve gübre girdierini etkin kuanan çeşiterin geiştirimesi, 15) Yüksek verimi çeşiterin geiştirimesi, 16) Bakanık proje değerendirme topantıarının disipin bazında (Isah, Zirai Mücadee vs.) deği bitki temeinde yapıması konusunda kararar aınmıştır.

204 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI YETİŞTİRİCİLİK 1) Bögeere, ekim zamanına ve münavebe sistemine göre iyi bir toprak işeme programarın yapıması, 2) Entegre yabancı ot kontro sisteminin toprak hazırığından hasada kadar beirenerek bakagi çiftçisinin yabancı ot ve entegre mücadeesi konusunda eğitimesi, 3) Toprak anaizeri MUTLAKA yapımaıdır. Bitki özeikerine ve toprak anaiz sonuçarına göre besin eementerinin topraktaki buunuş miktararı ve araarındaki denge göz önünde buunduruarak dengei gübreeme programının uyguanması, 4) Toprakarımızda Rhizobium ve diğer mikrobiyapopuasyonu ve aktiviteerinin artırıması için organik madde içerikerini artırıcı tedbirerin aınması, 5) Fosforu gübreere nodüasyonda ve azot fiksasyonunda etkii oan kobat ve moibden gibi eementerin mutaka ekenmesi, 6) Bögeere, ekim zamanına, toprak verimiiği ve tipine, çeşitere göre ekim normunun beirenmesi, 7) Ekim, bakım, hasat-harman işemerinin bakagiere öze aetere yapıması, 8) Bögeere göre ekim nöbeti sistemerine bakagierin mutaka girmesi, münavebeye girdiği yı içerisinde üreticinin verim düşüküğünden doayı geirinin düşmemesinden kaynakanacak geir kaybının iave desteker ie giderimesi, 9) Birim aandan tane veriminin yanı sıra protein oranı ve diğer kaite bieşenerinin de artırıması, 10) İnsanarda noksanığı yaygın oarak görüen çinko, demir, kobat, seenyum ve iyot gibi eementerin bakagi tohumarındaki konsantrasyonarın artırıcı çaışmaar yapıması, 11) Hastaık, zararı ve yabancı otara bitki geişimi ve ikim durumuna göre mücadee edimesi, 12) Bakteri aşıanmış tohum üretimi yapımaıdır, gerekirse tohuma önceden bakteri kapaması (peeteme) önerimeidir, 13) Hastaıka igii erken uyarı sistemerinin geiştirierek çiftçierin uyarıması ve yönendirimesi, 14) Depo zararıarı için tarada mücadeeye başanması, 15) Mercimekte tebeşireşme hastaığı için tarada mücadeeye başanması, 16) Mercimeğin Güneydoğu Anadou Bögesi'nde suu aanarda da münavebeye dahi edimesi, 17) Organik bakagi yetiştiriciiğinin uyguanabiir aanarda teşvik edimesi, 18) Vejetatif dönemden generatif döneme geçişte suamanın yapıması, 19) Rhizobiumbakterierinin etkiniği araştırımaıdır, bakteriere igii araştırmaarın artırıması, 20) Yemekik Tane Bakagier de sorun ouşturan yabancı otara karşı etkii herbisiterin beirenmesi ve bitkiyi strese sokmayan herbisiterin kuanıması, kütüre önemere yöneik çaışmaar yapııp üreticiye aktarıması, 21) Sürdürüebiiriği sağamak için bakagierde de iyi tarım ve hassas tarım teknikerinin uyguanması, 22) Mevcut bakagi çeşiterinin mikro eementere karşı tepkierinin beirenmesi, 23) Bakagierde sıfır veya azatımış toprak ieme teknikerinin yaygınaştırıması konusunda kararar aınmıştır.

205 204 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 5.3. TOHUMLUK ÜRETİMİ VE YAYIM ÇALIŞMALARI 1) Bakagierde sertifikaı tohumuk kuanımı çok düşük oranarda oduğundan, sertifikaı tohumuk kuanım desteğinin arttırıarak teşvik edimesi, 2) Çeşit sahibi kuruuşarın çeşiterinin tohumukarını daha faza üretmeeri için üretim aanarını genişetmesi, 3) Çeşit sahibi kuruuşar ie orijina tohumuk üretiebiecek kamu ve öze sektör arasında profesyonece anaşmaar yapıması ve TİGEM arazierinden faydaanıması, 4) Sertifikaı tohumuk kuanımı konusunda üreticierin bigiendirimesi, 5) Bakagi tohumcuuğunda öze sektörün özendirimesi, 6) Diğer bakagi türerinde baka, bezeye ve börücede de tohumuk destekemeerinin oması, 7) Bakagi tohumuk üretim desteği verimesine devam edimei, 8) Tohumuk kademeeri satışının yönetmeiğe uygun yapıması ve sistemdeki tanımamaarın buna uygun oarak düzenenmesi, 9) Sertifikaı tohumuk kuanma zorunuuğunun kademei oarak uyguanması, 10) Sertifikaı tohumuk üretim, pazarama, kontro ve denetim mekanizmasının etkin hae getirimesi, bu konudaki cezai yaptırımarın artırıması, 11) Bakagi ithaatında gümrük vergi oranarının mısır ve buğdayda oduğu gibi yüksetierek yeri üretimin koruma atına aınması, 12) Bakagi ürünerinde fark ödemesi (prim) miktarının artırıması ve bunun sertifikaı tohumuk kuanımına bağanması, 13) Yem bitkieri ve yemekik tane bakagier yönetmeiğinin ayrıarak düzenenmesi. 14) Geiştirien çeşiterin yayımının yapıması amacıya Bakagier konusunda Enstitüerin yapmış oduğu çaışmaarı Eğitim Yayım ve Yayınar Dairesi ie Yayım projeerinin yapıması, 15) Geiştirien çeşiterin İ Tarım Müdürükeri eiye demonstrasyonarının yapıması ve faaiyetere kamu, öze sektör ve kooperatiferin dahi edimesi, 16) Havza Destekeme modeinde bakagi türerinin yeniden gözden geçirimesi ve ihtisasaşma bögeerine önem verimesi, 17) Havza Destekeme modeinde bakagi ürünerinin ekim nöbeti içinde bei oranarda teşvik edimesi ve destekenmesi, 18) Ürün ve tohumuk üretiminde ÇKS üretiminden vazgeçierek işetien arazier ve işetmeer oarak destek verimesi ve tapu kaydı gereğinin ortadan kadırıması, 19) Çiftçi tarafından tohumuk firmaarından aınıp kuanıan sertifikaı tohumukarda ihtiaf oması durumunda; tarafarın sorunun çözümü için başvuracağı yetkii kuruuşarın denetimerini titizike yapması ve cezai yaptırımarın uyguanması, 20) Sağıkı poitikaarın ancak doğru bigier ie ouşturuabieceği, Bu kapsamda yeni bir veri üretim sistemine ihtiyacımız oduğu konusunda kararar aınmıştır.

206 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI PAZARLAMA 1) Bakanığımızın piyasayı regüe etmek amacıya, TMO'nun bakagi aımarı için taban fiyat açıkamaı ve aım yapabimeidir. TMO'nun bakagi ürünerinin müdahae aımı kapsamına aması. Hububat/ bakiyat aım fiyatı poitikasında uygun paritenin uyguanması, 2) Ürün satışında kaite standartarına (protein, pişme kaitesi, eek iriiği, renk vb.) göre fiyat beirenmei. Ürünün ticari kaite ogusunun üreticiye benimsetimesi, 3) Pazaramada tüketimin özendirimesi için pratik tarifer, broşürer, vb. gibi bakagi ürünerinin farkı vizyonara tanıtımarının yapıması. 4) Katma değeri yeni bakagi gıdaarın üretimesi ve bakagi tüketiminin çeşitendirimesi, insanarda görüen minera noksanığının giderimesine katkı sağanması amacıya ekmek üretimine beiri oranda iave edimesi, 5) Lisansı depocuuk uyguamasında bakagi ürünerine ayrıcaıkı destek sağanması konusunda kararar aınmıştır. Gruparın sonuç raporarı Dr. Dürdane MART, Dr. Abdükadir AYDOĞAN ve Dr. Murat KOÇ tarafından okunarak, katıımcıar ie payaşımıştır. Çaıştayda ifade edien tüm öneri ve düşünceer bireştiriip, sonuç raporu yazımı için derenmiştir. 6. ÇALIŞTAY ANKET ÇALIŞMASI SONUÇLARI Doğu Akdeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü ve Mersin Ticaret Borsası işbiriği ie, Mayıs 2017 tariheri arasında Mersin'de "Yemekik Tane Bakagier Çaıştayı" düzenenmiştir. Çaıştayda sektörün tüm paydaşarı bir araya getirierek, Yemekik Tane Bakagier in Dünyadaki ve Türkiye'deki durumu, sorunarı ve çözüm önerieri tartışımıştır. Bunara iave oarak çaıştayda tüm katıımcıara bakagier konusunu içeren bir anket formu dağıtımıştır. Katıımcıar tarafından doduruan bu formar, çaıştay sonrası değerendirmeye aınmıştır. Çaıştayda düzenenen anket formarının okunarak, değerendirmeeri, düzenenmeeri ve rapor haine getirimesi Dr. Dürdane MART ve Dr. Hia YILMAZ tarafından yapımıştır.

207 206 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI ANKET SONUÇLARI MAYIS 2017 MERSİN Tarımsa Araştırmaar ve Poitikaar Gene Müdürüğü Koordinatörüğünde Mersin Ticaret Borsası ve Doğu Akdeniz Tarımsa Araştırma Enstitüsü işbiriği ie Mayıs 2017 tariheri arasında Mersin'de "Yemekik Tane Bakagier Çaıştayı" düzenenmiştir. Çaıştayda sektörün tüm paydaşarı bir araya getirierek, Yemekik Tane Bakagier in Dünyadaki ve Türkiye'deki durumu, sorunarı ve çözüm önerieri tartışımıştır. Çaıştayda tüm katıımcıara bakagier konusunu içeren bir anket formu dağıtımıştır. Ancak 40 katıımcıdan geri dönüş omuştur. Ankette yer aan soruar açık uçu soruar oup soruara birden faza cevap verimiştir. 40 katıımcının anketere vermiş oduğu cevapar değerendirimiş ve rapor edimiştir. Ankete katıanarın yaşı 26 ie 77 arasında değişmekte oup, ortaama yaş 47'dir. Katıımcıara Kaç yıdır bakagier konusunda çaışıyorsunuz sorusu sorumuş oup, katıımcıarın en az 4 ay ve en faza 47 yı çaıştıkarı, ortaama ise 12.5 yıdır bakagier konusunda çaıştıkarı beirenmiştir. Katıımcıara Size göre bakagier neden önemidir sorusu sorumuş ve katıımcıar birden faza cevap vermişerdir (Çizege 2). Katıımcıarın % 92.5'i bakagierin insan besenmesinde protein açısından zengin oduğunu ve hayvansa proteinere göre ekonomik oduğunu beirtmiştir. Ayrıca insan besenmesinde günük protein ihtiyacının karşıanabimesinde son derece önemi oduğunu die getirmişerdir. Katıımcıarın % 57.5'i bakagierin toprağa nodoziteeri sayesinde bo miktarda azot bıraktığını, toprak verimiiğini koruduğu ve artırdığını, derin kök sistemeri ie toprağın at katmanarında buunan bitki besin eementerini toprağın üst katmanarına taşınmasına yardımcı oduğunu beirtmişerdir. Toprağın azot fabrikaarı gibi deniebieceğine vurgu yapmışardır. Katıımcıarın %15'i bakagierin üke ekonomisi açısından önemi oduğunu, % 12.5'i yüksek protein oranarı ve aminoasit içerikeri ie hayvan besenmesinde önemi oduğunu, % 12.5'i diyetse if kaynağı oduğunu, % 7.5'i insan vücudunda sentezenemeyen aminoasiteri içermesi nedeniye önemi oduğunu, % 5.0'i muhafazası ve nakinin koay oduğunu beirtmişerdir (Çizege 2).

208 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 207 Katıımcıara Bakagierde karşıaştığınız sorunar neerdir sorusu sorumuş ve katıımcıar birden faza cevap vermişerdir. Katıımcıarın yarısı (% 50) bakagierde hastaık, zararı ve yabancı ot sorununun oduğunu beirtmiştir. Özeike nohutta antraknoz, mercimekte tebeşireşme ve fasuyede her türü hastaık görümektedir. Katıımcıarın % 27.5'i fiyat istikrarının omamasını, % 27.5'i ekim aanarı ve üretimdeki azamayı, % 25.0'i pazar garantisinin omamasını, % 25.0'i verimi ve kaitei çeşit omayışını, % 17.5'i mekanize ounamamasını beirtmişerdir. Gerek ekimde, gerekse hasatta işgücü kuanımı yüksek oduğunu özeike hasatta zaman ve emek kaybının çok oduğunu die getirmişerdir. Yine katıımcıarın %15.0'i girdi maiyetinin yüksek omasını, %12.5'i ihracatın azaıp ithaatın arttığını, %12.5'i sertifikaı tohum kuanımının düşük oduğunu, %10.0'u destekemeerin yetersiz oduğunu beirtmişerdir. Katıımcıar bakagier ekim aanarı yönünden azamaarın oduğunu, bakagierde özeike mercimek ve nohutta en önemi ihracatçı üke iken, ithaatçı üke konumuna düştüğümüzü beirtmişerdir. Katıımcıarın az bir böümü ise bakagierde karşıaşıan sorunara iişkin bögeer bazında uygun çeşit beirenememesi, çeşiterin öze sektör ve tohumuk yapan kuruuşar tarafından yeterince igi görmemesi, yere çeşiterde ve genetik kaynakarda yok oma tehikesi ve sanayinin tüketime uygun çeşit bumasındaki zoruk oduğunu beirtmişerdir. Özeike ebebiik nohut buma konusunda zoruk yaşandığı beirtimiştir (Çizege 3).

209 208 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Katıımcıara Bakagierde karşıaştığınız sorunara yöneik çözüm önerieriniz neerdir sorusu sorumuş ve katıımcıar birden faza cevap vermişerdir. Katıımcıarın % 45'i hastaıkara dayanıkı ya da toeransı çeşiterin geiştirierek üretime aktarıması ve dayanıkıık ısahı çaışmaarında genetik kaynakardan yararanmanın artırıması gerektiğini beirtmişerdir. Yine katıımcıarın % 42.5'i destekemeerin artırımasını özeike ekim nöbeti sistemi içerisinde ekimi yapıan bakagierin ayrıca destekemesi gerektiğini vurguamışardır. Katıımcıarın % 27.5'i fiyat istikrarı sağanmaı, % 25'i bakagier münavebe içerisinde yer amaı, % 25'i TMO aım garantisi omaı ve % 17.5'i mekanize ounmaı demişerdir. TMO aım garantisi verdiğinde nadasa bırakıacak arazierin boş kaması önenerek, bu arazierde nohut ve mercimek ekim aanı oarak değerendiriebieceği beirtimiştir. Böyece hem sürdürüebiir tarım için bir adım atımış, hem toprak verimiiği korunmuş, hem de tarım ükesi oan ükemiz bu ürüneri itha deği ihraç etmiş our. Bakagierde mekanizasyon önemi bir sorun oarak beirenmiştir. Bu soruna yöneik oarak yabancı ot mücadeesinde ve kütüre işemerde mekanize ounması, özeike hasada uygun biçerdövererin geiştirimesi gerektiği beirtimiştir. Yine katıımcıar yeteri miktarda sertifikaı tohum üretimi yapımasını ve sertifikaı tohumuk üretiminde denetimerinin omasını, Ar-Ge çaışmaarına önem verierek ede edien verierin çiftçiye aktarımasını, çiftçi eğitimeri ve yayım çaışmaarının yapımasını, sertifikaı tohumuk kuanımının yaygınaştırımasını vurguamışardır. Katıımcıarın bir böümü ruhsatı iaç geiştirimesini, işbiriğinin artırımasını, tüketimin özendirimesini ve kooperatif ve üretici birikerinin etkiniğinin artırıması gerektiğini beirtmişerdir. Ruhsatı iaç konusunda özeike geniş yaprakı otara karşı mücadeede kuanıacak iaçarın geiştirimesini istemişerdir. Yeni çeşit geiştirmede ükese bazda üniversite, araştırma ve sanayi temsicierinin bir araya gemeeri ve birikte çözüm odakı projeer yapmaarı sağanmaıdır. Lebebi üretimine uygun nohut çeşiteri sektöre işbiriği içerisinde yürütümei ve sektörün ihtiyacını karşıayacak çeşiter geiştirimeidir. Katıımcıarın çok az da osa bir böümü de sözeşmei üretim yapımasını, ithaatın kısıtanmasını, isansı depocuuk sisteminin geiştirimesini ve girdi fiyatarının düşürümesini istemişerdir (Çizege 4).

210 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI ÇALIŞTAY KATILIMCILARI LİSTESİ Mayıs 2017 tariheri arasında Mersin'de yapıan Yemekik Tane Bakagier Çaıştayı na 185 adet katıımcı iştirak etmiştir. Katıımcıarın isim ve kurumarı aşağıda verimiştir. Çizege 5. Çaıştay Katıımcı Listesi

211 210 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Çizege 5'in Devamı. Çaıştay Katıımcı Listesi

212 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 211 Çizege 5'in Devamı. Çaıştay Katıımcı Listesi

213 212 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Çizege 5'in Devamı. Çaıştay Katıımcı Listesi

214 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 213 Çizege 5'in Devamı. Çaıştay Katıımcı Listesi

215 214 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Çizege 5'in Devamı. Çaıştay Katıımcı Listesi

216 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 215 Tescii Nohut Çeşit Listesi Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L.

217 216 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Tescii Nohut Çeşit Listesi Devamı Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L.

218 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 217 Tescii Nohut Çeşit Listesi Devamı Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L. Cicer arietinum L.

219 218 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Tescii Mercimek Çeşit Listesi

220 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 219 Tescii Mercimek Çeşit Listesi Devamı

221 220 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Tescii Kuru Fasuye Çeşit Listesi

222 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 221 Tescii Kuru Fasuye Çeşit Listesi Devamı

223 222 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI Tescii Kuru Fasuye Çeşit Listesi Devamı

224 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 223

225 224 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI NDAN GÖRÜNTÜLER

226 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 225

227 226 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI

228 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 227

229 228 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI

230 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 229

231 230 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI

232 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 231

233 232 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI

234 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 233

235 234 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI

236 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 235

237 236 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI TEKNİK GEZİ - TARSUS/MERSİN

238 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 237

239 238 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI

240 YEMEKLİK TANE BAKLAGİLLER ÇALIŞTAYI 239

241

242