OÖE305A BEBEKLİK DÖNEMİNDE EĞİTİM 2017 GÜZ DÖNEMİ

Transkript

1 OÖE305A BEBEKLİK DÖNEMİNDE EĞİTİM 2017 GÜZ DÖNEMİ Yrd.Doç.Dr. Aysel Tüfekci Akcan BEBEKLİK DÖNEMİNDE FİZİKSEL GELİŞİM Salı sabah Cuma sabah Cuma Öğlen CZ Hersek F407 NOT: Ders başladıktan sonraki ilk 10 dakika içinde dikkat çekmeden sınıfa girip derse katılabilirsiniz ancak 10 dakikadan sonraki gecikmelerde lütfen dersi bölmeyin.

2 BEDENSEL GELİŞİM Bedensel gelişim diğer gelişim alanlarının temelini oluştur ve bireyin tüm gelişim alanlarını etkiler. Bedensel gelişim farklı gelişim dönemlerinde farklı hızlarda gerçekleşir. Bedensel gelişimin hızlı olduğu dönemler (sırasıyla) Doğum öncesi dönem 0-1 yaş dönemi Erken çocukluk dönemi (2-6 yaş) Erinlik ve Ergenlik dönemleri (11-18 yaş) Bedensel ve devinsel gelişim özellikleri en gözlemlenebilir ve ölçülebilir olan gelişim alanlarıdır BÜYÜME ÖRÜNTÜLERİ Sefalokaudal Örüntü: En erken büyümenin daima en tepede başta- olduğu sıralı büyüme şeklidir. Bu dönemde, boy ve ağırlıkta fiziki büyüme ile özellik farklılaşması yukarıdan aşağıya doğru aşama aşama ilerler. Doğumda, baş tüm vücut uzunluğunun dörtte birine sahipken bacaklar sadece üçte birini oluşturmaktadır. Proksimodistal Örüntü: Büyümenin, vücudun içten başlayıp dışa doğru ilerlediği sıralı büyüme şeklidir. BOY & KİLO Zamanında doğmuş bebeklerin % 95 inin boyu, 45,5 56 cm.; kilosu ise 2-4,5 kg. Bebeklik dönemindeki boy/kilo büyümesinde düzenden ziyade hız ön plandadır. Bebeklerin sabit vücut ısısının sağlanması için ilk 9 ay boyunca vücut yağlanması görülür, yürüme çağında zayıflama başlar. Kas gelişimi bebeklik döneminde yavaştır, kas gücü ve koordinasyonu düşüktür. Yaş Boy (artış oranı) Kilo (artış oranı) Yenidoğan cm 2-4,5kg 1 yıl 81cm (%50) 10kg (X3) 2 yıl 91cm (%75) 13kg (X4)

3 BEYİN Tek bir hücre olarak başlayan bebeğin, doğduğu zaman yaklaşık olarak 100 milyar nöron, yani sinir hücresi, barındıran bir beyne sahip olduğu tahmin edilmektedir. Yetişkin insan beyni, bilgiyi saklama ve iletmeden sorumlu 100 ile 200 milyar nörona sahiptir. Beyin büyümesi doğumdan sonra, bebeklik ve izleyen dönemler boyunca devam eder. Literalizasyon (Yanallaşma): Serebral korteks hemisferlerinin her birinde fonksiyon ihtisaslaşmasına denir. Sol yarımküre sözel beceriler ve olumlu duyguları, sağ yarımküre ise uzamsal beceriler ve olumsuz duyguları kontrol eder. Solak insanlarda bu düzen ters olabilir. Sol yarımküre bilgiyi analitik, sağ yarım küre ise bütüncül bir şekilde ele alır. Her iki yarımküre birbiri ile iletişim içinde olup birlikte çalıştıkları için «sağ beyinli» «sol beyinli» ayrımı gerçek dışıdır.

4 Bebekler doğduklarında kafa ölçüsü beyin gelişiminin önemli bir göstergesidir. Bebeklerin başı bedenlerinin ¼ kadarıdır. Beden Baş/Beden Gövde/Beden Bacak/Beden oranları Doğum öncesi 1/2 Yeni doğan 1/4 3/8 1/8 6 yaş 1/8 Yetişkin 1/8 3/8 1/2 Kafatasında doğum sırasında beyinin zedelenmemesi için kemikler arasında 6 tane kıkırdak doku yani bıngıldak (fontanel) bulunur. Bunların en büyüğü başın tepesinde olup aylarda kapanması gerekir. Bebek ve çocukların beden oranları yetişkinlerden farklıdır. Beyin ağırlığının doğumda %30 u, iki yaşında %70 i, 4 yaşında %80 i, 8 yaş civarında %90 ı ve 8-20 yaş arasında da %100 ü tamamlanır.

5 Beyin doğumdan itibaren 20 yaşına kadar büyümeye devam eder. Beyindeki değişiklikler var olan beyin hücrelerinin (nöronlar) birbirine bağlayan bağlantıların (sinaps) çoğalması şeklinde ortaya çıkar. Farklı nöronlardan gelen lifler sinapslarda birbirine çok yaklaşır ancak dokunmaz. Nörotransmitterlar (sinir taşıyıcıları), çeşitli kimyasalları serbest bırakarak nöronların birbirleri ile mesajlaşmasını sağlarlar. Doğum öncesi evredeki beyin gelişimi sırasında bireyin ömrü boyunca yeteceğinden fazla miktarda nöron üretimi yapılmış olur. Bebeklik döneminde nöron lifleri ve sinapslar hızlı bir şekilde artar. Sinapslar arttıkça etrafında yer alan birçok nöron sinapslara yer açmak için ölür. Nöral bağlantılar kuruldukça bunların uyarılması gerekmektedir. Uyarılmayan nöronlar sinapslarını kaybeder ve buna sinaps budanması denir. Ergenlik dönemine kadar kurulan sinapsların yaklaşık %40 ı budanır. Bebeklerin beyin gelişimleri beyin nörofizyolojik yöntemlerle (EEG, fmri, PET, NIRS, ERPs) araştırılır. Bu yöntemler sayesinde beyindeki elektriksel aktivitelerin değişimini ve beynin hangi alanlarının belli işlemler için uzmanlaşmış olduğu görüntülenir. Bebeklerde Beyin Gelişimi (6dk):

6 ESNEK BEYİN Beyin yaşamın ilk yıllarında oldukça esnektir. Korteks genetik olarak yarımküre uzmanlaşması için programlanmış olsa da deneyimler uzmanlaşma hızı ve ilerlemesini etkilemektedir. Erken dönemde korteksin bir kısmının zarar görmesi halinde, diğer bölgeler oranın işlevlerini üstlenir. Ancak literalizasyondan sonra beynin zarar görmesi halinde o bölgenin sahip olduğu becerilerin kurtarılması daha sınırlı olmaktadır. BEYİN GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Hayvanlarla yapılan çalışmalar, erken dönemde aşırı duyusal yoksunluğun kalıcı beyin hasarına ve fonksiyonların kaybolmasına yol açtığını ve bunun beyin gelişiminde duyarlı dönemlerin varlığını doğrulayan bir bulgu olduğunu göstermektedir. Yetimhanede özellikle ilk altı ay içinde uyarıcı yoksunluğunda büyümüş çocuklar üzerinde yapılan çalışmalar bu durumun insanlar için de geçerli olduğunu göstermiştir. Çocukların beyin gelişiminin çevresel beklentilerden etkilendiği görülmüştür. Erken dönemde harf, sayı, matematik, okuma, fen vb. eğitimler yolu ile bebeklerin yapabileceklerinden daha zor uyarıcılara maruz bırakılmaları beyin kapasitelerini arttırmaktan ziyade gelişimsel geriliğe neden olabilir.

7 BESLENME BÜYÜMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Beslenme özellikle yaşamın ilk iki yılı için çok büyük önem arz etmektedir çünkü bebeğin beyni ve vücudu çok hızlı bir şekilde büyümektedir. Bebeğin enerji ihtiyacı yetişkinin ihtiyacından iki kat fazladır. Bebeğin kalori alımının % 25 i büyümeye harcanmaktadır ve bebekler gelişen organlarının fonksiyonlarını doğru bir şekilde yerine getirebilmesi için ekstra kaloriye ihtiyaç duymaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde ve savaş bölgelerinde sınırlı yiyecekten dolayı yetersiz beslenme yaygındır. Son çalışmalara göre dünya çocuklarının yaklaşık % 27 si beş yaşından önce yetersiz beslenme ile savaşıyor. Yetersiz beslenmeden etkilenen çocukların yüzde 10 u ise iki beslenme hastalığı ile karşı karşıya kalmaktadır. Marasmus: Yaşamın ilk yılında bebeğin besin yetersizliğinden kaynaklanan doku-kaybıdır. Hastalık ölüm riskini beraberinde getirir. Kvaşiorkor: Genellikle 1-3 yaşlarında çocuklarda görülen şiddetli protein yetersizliğine bağlı karın ve ayakların su toplayarak şişmesi.

8 KALITIM: Beslenme ve sağlık yeterli seviyede olduğu sürece, boy ve fiziksel büyüme oranı genellikle kalıtım ile tespit edilir. Aslında, olumsuz çevresel faktörler (ör: kötü beslenme veya hastalık) çok şiddetli olmadığı sürece, çocuklar ve ergenler bu olumsuz faktörler ortadan kalktığında eksik kalan büyümeyi tamamlayabilirler. DUYGUSAL MUTLULUK: Duygusal mutluluk en az yiyecek kadar önemlidir. Büyüme geriliği, kilo, boy ve baş çevresi bakımından yaş ortalamasının altında kalan; gerilemiş ve hissiz olan bebekler için kullanılmaktadır. Bu durumun en az yarısında, sorunlu ebeveyn-bebek ilişkisinin normal büyümeye sekte vurduğu görülmektedir. UYKU: Bebeklerin uykuya ayırdığı zaman, yetişkinlerden daha fazladır. Tipik bir yenidoğan bebek günde yaklaşık olarak 18 saat uyur, fakat yenidoğan bebeklerin ne kadar uyuduğu bebekten bebeğe çok farklılık gösterir. Uyku düzeni ve süresinde kültürel farklılıklar göze çarpmaktadır. Bebek Ani Ölüm Sendromu (SIDS): Genellikle geceleyin, bebeklerin nefes almayı bırakıp görünür bir sebep olmadan aniden ölmesi durumudur.

9 DEVİNSEL (MOTOR) GELİŞİM Devinsel gelişimin gerekleri Eşgüdüm Güç Tepki ve hız Dikkat Denge Esneklik Devinsel gelişim, bedensel gelişime paralel olarak gerçekleşir ve bedensel gelişim gibi diğer tüm gelişim alanlarının temelini oluşturur. Devinsel gelişim, çocuğun kolları, bacakları ve diğer tüm organlarını kullanmada güç ve hız kazanması; beden organları arasında eşgüdüm (koordinasyon) sağlaması ve beden organlarını denetim altına alma (kontrol etme) becerisi kazanmasıdır. Devinsel gelişim çocuğun etkinlikte bulunma ve deneyim kazanmasına olanak verdiği için bilişsel gelişimi doğrudan etkiler. Devinsel gelişim sürecinde çocuklar bir beceriyi tam olarak kazanmadan bir üst beceri aşamasına geçmezler. Devinsel gelişim ilk aylarda tamamı ile kas, kemik ve beyin bağlantılarına bağlıdır. Bu nedenle bedensel büyüme ve olgunlaşma olmadan devinsel gelişim sağlanamaz. Video 1: Video 2: Ör. Sırt üstü yatan bebek karın üstü dönmeye çalışırken elbacakları birbirine karışır ve ters döner. Bebeğin her yeni hareketi onun sinir bağlarını zorlar ve böylece öğrenme süreci gerçekleşir. Tekrar eden denemelerden sonra bebek sırt üstünden karın üstüne dönmeyi öğrenir.

10 Kaba motor gelişimi, bebeklerin bulundukları ortamdaki emekleme, ayakta durma ve yürüme gibi hareketlerin kontrolünü üstüne alması anlamına gelmektedir. İnce motor gelişimi ise ulaşmak, tutmak gibi daha küçük hareketlere karşılık gelmektedir.

11 Dinamik sistemler teorisine göre, bebekler algı ve eylemle motor becerilerini birleştirir. Bu teori genetiğin tek başına motor gelişimi açıklamaya yetmeyeceğini dile getirir. Buna göre motor becerilerinde uzmanlaşmak karmaşık eylem sistemlerinin kazanılmasını gerektirmektedir. Motor becerileri bir sistem olarak çalışırken, farklı beceriler bir araya gelerek çevreyi kontrol etmek ve incelemek için daha etkin yollar bulmaya yardımcı olurlar. Her yeni motor beceri merkezi sinir sisteminin gelişimi, vücudun hareket etme kapasitesi, çocuğun hedefi ve çevresel desteklerin etkileşiminin bir ürünüdür. TS: bebeklerde motor beceriler (oturma, emekleme, yürüme, tutma, uzanma, vb) teşvik edilmeli midir? Kültürler arası yapılan araştırmalar erken dönemlerde çocuğa sunulan hareket imkânları ve uyarıcı çevrenin motor gelişimine olan etkisini ortaya çıkarmıştır. Kültürel farklılıklara rağmen pek çok bebek motor gelişimin temel noktalarına normal zamanlarda ulaşır. BAĞIRSAK VE MESANE KONTROLÜ Tuvalet eğitimi ikinci doğum gününü takip eden aylarda en iyi şekilde verilebilir. Bu aylarda çocuklar dolu idrar veya rektum sonucu oluşan sinyalleri algılayabilir ve bu kasları açmak için uygun mekânı beklerler. 27. aydan önce başlanan katı tuvalet eğitimi sadece süreci uzatır. Etkin tuvalet eğitimi düzenli tuvalete gitme rutinini nazik bir şekilde uygulayarak gerçekleştirilebilir. 3 yaşına kadar tuvalet eğitimi almamış çocukların dört ay içerisinde tamamen eğitilmeleri mümkündür.

12 BEBEKLERDE ÖĞRENME KOŞULLANMA: Klasik koşullanmada, bebekler çevrelerinde bulunan uyarıcılarla alakalı beklentiler geliştirmekteler; ancak uyarıcının gerçekleşmesini etkileyemezler. Edimsel Koşullanmada ise bebekler çevrelerini yönetir ve hareketleri sonrasında oluşan uyarıcı o davranışın tekrarlanıp tekrarlanmama ihtimalini değiştirir. Karşılığın ortaya çıkma ihtimalini artıran uyarıcılar pekiştireç olarak tanımlanırlar. TAKLİT: Bebekler ilkel bir yöntem ve öğrenme becerisi olan bir başkasının yaptıklarını kopya etmek olarak tanımlanan taklit ile dünyaya gelirler. Yeni doğanın taklit etme becerisi baş ve işaret parmağı hareketleri gibi önemli el becerilerini geliştirmekte ve bu, birçok etnik grupta ve kültürde görülmektedir. Taklit ayna nöronlar sayesinde gerçekleşir. Ayna nöron, bir canlının herhangi bir hareketi kendisi yaptığında ve aynı hareketi yapan birini gözlemlediği durumların her ikisinde de ateşlenen nöronlar için kullanılan terimdir. ALIŞKANLIK: Doğumda, insan beyni yeniliklerden etkilenmeye ayarlanmıştır. Bebekler çevrelerinde yeni oluşan bir olaya daha güçlü tepki verme eğilimindedirler. Bu eğilim, var olan bilgilerine devamlı olarak yenilerini eklemek için önemlidir. Alışkanlık, tekrar eden uyarıcılar sonucunda verilen karşılığın gücünün zamanla azalması demektir. Bakma, kalp atışı ve solunum hızının düşüşü ilginin azaldığını göstermektedir. Bu durum bir defa oluştuğunda, yeni bir uyarıcı, yani çevrede oluşan yeni bir durum, karşılık vermeyi tekrar en yüksek seviyeye çıkarmaktadır. Bu, geri çağırım olarak tanımlanır.

13 DUYU VE ALGI GELİŞİMİ TS: Duyu ve algı arasında ne fark vardır? Duyu, duyu alıcıları ile bilginin etkileşimi sonucu ortaya çıkar. Algı duyunun yorumudur. Kulakla temas eden hava dalgaları, örneğin gürültü veya müzikal ses olarak yorumlanabilir. Gözün retinasına taşınan fiziki enerji, algılanışa göre belirli bir renk, kalıp veya şekil olarak yorumlanır. GÖRME Çevreyi incelemek için, insanlar diğer duyulardansa görme duyusuna güvenirler. Başta bebeklerin görsel dünyaları net olmasa da yaşamın ilk 7-8 ayında olağanüstü bir değişim gösterir. Görsel gelişim, göz ile beyin korteksindeki görme merkezlerinin hızlı olgunlaşması ile desteklenir. Boyut Sürekliliği: Bir nesneye yakınlaşsanız da uzaklaşsanız da nesnenin retinal imajının değişmesine rağmen tanınmasının aynı kalması. Araştırmalarda 3 aylık bebeklerde boyut sürekliliği gözlemlenmiştir. Şekil Sürekliliği: Bir nesnenin bize olan yönü değişse bile nesnenin şeklinin kabulünün aynı kalması. Araştırmalarda 3 aylık bebeklerde şekil sürekliliği gözlemlenmiştir.

14 İŞİTME Bebeklik döneminde işitme algısında gelişme ses yüksekliği, ses perdesi ve sesin geldiği yeri algılamayı kapsar. Çalışmalar bebeklerin yetişkinlere göre daha yüksek sesleri duyabildiklerini, yumuşak sesleri duymak için yakın mesafeye ihtiyaç duyduklarını göstermektedir. Bebekler yüksek perdeli (soprano) sesleri tercih ederler, düşük perdeli seslere (bas) daha az duyarlıdır. 2 yaş civarında değişik perdeli sesleri ayırt etme becerileri gelişir. Bebeklerin sesin geldiği yeri bulma becerileri 6. aydan itibaren gelişim gösterir. DOKUNMA VE AĞRI Yenidoğanlar dokunmaya tepki verirler (ör: arama ve emme reflexleri) ve ağrı duyarlar. Dokunma ve görme duyularının eş güdümü 3 aylık bebeklerde gözlenmekle birlikte 6. ayda daha gelişmiştir.

15 KOKLAMA ve TAD Yenidoğanlar kokuları ayırabilirler. Tad duyusu doğumdan önce bile bulunabilir. Bir araştırmada 2 saatlik bebekler bile şekerli, acı veya ekşi yiyecekler tattırıldığında değişik yüz ifadeleri göstermiştir. Bebekler 4 aylık olduklarında yenidoğdukları zaman tercih göstermedikleri tuzlu tatları tercih etmeye başlarlar. DUYULARARASI (ÇOKLU) ALGI Dünyamız zengin ve sürekli intermodal uyarıcılar (birden fazla yöntemle ya da duyusal sistemden eşzamanlı girdi) sunmaktadır. Intermodal algıda, sürekli akıp giden ışığa, sese, dokunuşa, kokuya ve tada anlam yüklememiz ve onları iç içe işlemiş bütünler olarak algılamamız gerekmektedir. Yeni doğmuş bebeklerde erken, intermodal algı mevcuttur. İntermodal Algı: İki veya daha fazla duyu alıcısından gelen bilginin görme ve işitmedeki gibi kaynaştırılıp iletilme becerisidir. İlk altı ayda çoklu duyusal verileri birleştirmede zorlanan bebekler bir yaşından itibaren bu zihinsel beceride artış gösterirler.