AVRUPA BİRLİĞİ NE KATILIM SÜRECİNDE TÜRK SULARI

Transkript

1 Oktay AKSOY Büyükelçi (E) AVRUPA BİRLİĞİ NE KATILIM SÜRECİNDE TÜRK SULARI Su konusunun, Türkiye nin AB ile gelişen ilişkileri bağlamında önemli bir gündem maddesi haline gelmesi bekleniyor. Yaşam için zorunlu bir madde olan su, uluslararası ilişkilerde stratejik önemi giderek artan bir konu halini almıştır. Özellikle su kaynakları kıt olan Orta Doğu bölgesindeki mevcut gerginlikler ve çatışmalar bir gün sona erdirilse dahi, su kaynaklarının kullanımı konusunda karşılaşılacak sorunların, beklenen barış ortamının kolay tesis edilemeyeceğinin göstergesi olduğu ileri sürülebilir. Devam eden nüfus artışının, özensiz kullanımın ve küresel ısınmanın da etkisiyle suya duyulan gereksinimin sadece Orta Doğu ile sınırlı kalmayacağı, dünyanın birçok bölgesinde de artan ölçülerde duyulacağı ve mevcut sorunlara başka sorunlar ekleyeceği aşikârdır. Akarsu ve göllerin, sınır belirlemede taşıdığı önem bir yana, birkaç ülke tarafından kullanıldığı hallerde uluslararası ilgi daha da artmaktadır. Dünya nüfusundaki süratli artış ile gelişen ve yaygınlaşan sanayi nedeniyle hızla artan su gereksiniminin giderilmesinde güçlüklerle karşılaşılması ve gelecek yıl içinde birçok bölgede su krizine dönüşecek bir sıkıntı içinde bulunulması bu ilgiyi endişe düzeyine çıkarmaktadır. Durumun ciddiyeti karşısında BM Binyıl Bildirisi nde, güvenli içme suyuna sahip olmayan dünya nüfusunun, Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi sonucunda yayınlanan Eylem Planı nda ise sağlık ve temizlik için gerekli suya sahip olmayan nüfusun 2015 yılına kadar yarıya indirilmesi hedefi konulmuştur. Bu yoğun uluslararası ilgi, su nedeniyle çıkabilecek anlaşmazlıkların, dünyada istikrar ve barışı tehdit noktasına varmadan muhtemel krizlerin yönetimi ve 20 Stratejik Analiz, Aralık 06

2 çatışmaların önlenmesi için geliştirilebilecek mekanizmalar üzerinde yürütülen çalışmaların son yıllarda artmasına neden olmaktadır. Gelişmiş ülkeler genellikle bol yağış alan bölgelerde yer alan su zengini ülkelerdir. Nüfuslarındaki artış hızı düşüktür. Baraj ve sulama sistemlerini de kapsayan suya dayalı kalkınma projelerini yıllar önce tamamlamış, çevre sorunlarını asgariye indirmişlerdir. İyi niyetle değerlendirilecek olursa, kendi kötü deneyimlerinden örnek alınmasına çalışmaktadırlar. Gelişme yolundaki ülkeler ise suyun, sürdürülebilir kalkınmanın itici gücü olmasından hareketle besin, tarım ve hidroenerji üretimi açısından yaşamsal önemini vurgulayarak çevre korunmasına öncelik verme eğiliminde değildir. Kalkınmasını tamamlama çabası içindeki ülkemizin de, çevre bilincinin gelişmesinden gittikçe etkilenmekle beraber, bu grup ülkelerin görüşlerine yakın durduğu söylenebilir. Suyun ulaşım ve taşımacılığın yanı sıra enerji üretimi, tarım, temizlik ve beslenmede kullanılması; sorunları, kapsamını genişleterek daha karmaşık hale sokmaktadır. Bu konularda, haliyle birçok ikili ve çoktaraflı anlaşma yapılmıştır. BM de global, bölgesel ve yerel düzeylerde işbirliğinin artırılması istikametinde çabalara sahne olmuştur. BM Devletler Hukuku Komisyonu nda ve Genel Kurul 6 ncı Komisyonunda suyun uluslararası çatışmalara yol açacak bir unsur olmaktan çıkartılarak uluslararası işbirliğinin gelişmesine katkıda bulunacak bir noktaya getirilmesi başlıca amaç olmuştur. Ancak gereksinimlerdeki ve coğrafi özelliklere bağlı olarak kaynaklardaki farklılık, ülkelerin çıkarları arasında uzlaşma sağlanmasını zorlaştırmaktadır. Nitekim BM tarafından uzun uğraşlarla hazırlanıp 1997 yılında Genel Kurul tarafından kabul edilen Uluslararası Suyollarının Ulaşım Dışı Amaçlarla Kullanılmalarına İlişkin Sözleşme (BM nin o zamanki 185 üyesinden 133 ünün katıldığı oylamada 103 kabul, Türkiye dahil 3 ret ve 27 çekimser oy kullanılmıştır) 35 üyenin onay işleminin tamamlanmasından 90 gün sonra yürürlüğe girecekti. Ancak bugüne kadar sadece 12 si tarafından onaylanmış olması, kabul oyu veren ülkelerde de birçok tereddüt bulunduğunu göstermektedir. cak anlayıştan yoksun olarak hazırlanmış ve yukarı havza ülkelerinin planladığı projelerde uluslararası genel ve teamül hukukunda yeri bulunmayan bir AB nin suyla ilgili çerçeve yönergesi, AB çerçevesinde üyeler arasındaki işbirliğini geliştirmek ve sınırları dahilindeki suyun kalitesini ıslah etmek amacıyla kabul edilmiştir. Ancak Türkiye nin katılım süreciyle bağlantılı olarak da gündeme gelmektedir. AB, Türkiye den sınır aşan sular konusunda ilgili yönergeye ve Topluluğun taraf olduğu uluslararası sözleşme esaslarına uygun işbirliği geliştirilmesini istemektedir. BM Sözleşmesi ne Türkiye, yukarı ve aşağı havza devletlerinin çıkarlarını belirli bir dengede tutaşekilde aşağı havza ülkelerinin onayını almaya zorlanmakta olduğu gerekçeleriyle ret oyu kullanmıştır. Öte yandan, uyuşmazlıkların çözümünü zorunlu kılan hükümleri, kıyıdaş ülkelerin takdirini önemsemeyişi ve su yolu devletinin kendi ülkesinde bulunan kısımlar üzerinde tartışılmaz egemenlik hakkına atıfta bulunulmaması da itiraz nedenleri arasında olmuştur. Bilindiği üzere Türkiye, komşu olduğu bölgedeki ülkelerin su potansiyelinden fazlasına sahiptir. Buna rağmen su zengini ABD, Kanada, Kuzey ve Batı Avrupa da yılda kişi başına 10 bin metre küp su düşerken, kişi başına yıllık kullanılabilir su miktarı 1500 metre küp civarında kalan Türkiye, su azlığı yaşayan bir ülke konumuna gelmiştir. Ayrıca su kaynaklarının bölgeler arasındaki dengesiz dağılımı, suyun kişisel ve sanayi kullanımında da dengesizlikler yaratmaktadır. Karadeniz kıyısı bol suya sahipken Marmara ve Ege gibi nüfus ve sanayi yoğunluğu bulunan bölgeler zaman zaman su gereksinimlerinin karşılanmasında sıkıntıya düşmektedir. Türkiye nin sahip olduğu akarsulardan bir kısmı sınıraşan sular niteliğindedir. Dolayısıyla komşularıyla ilişkilerinde bir sorun haline gelmemesi için büyük çabalar sarf edilmiş, özellikle sınır teşkil eden akarsularla ilgili birçok anlaşma yapılmıştır. Bu akarsulardan aşağı havza konumunda olduklarımızın ani ve aşırı yağış alınan zamanlarda tarlalarımıza, köy ve kasabalarımıza zarar vermemesi için yukarı havza konumundaki komşularımızla daimî bir temas ihtiyacı bulunmaktadır. Yukarı havza konumunda olduğumuz akarsulardan özellikle Dicle ve Fırat ın sularıyla ilgili olarak güney komşularımız Suriye ve Aralık 06, Stratejik Analiz 21

3 AB nin su konusunda Türkiye den uyum çalışmaları yapmasını istediği konular arasında, Türkiye nin sakıncalı bulduğu bazı antlaşmalara taraf olunması da var. Irak ın geçmişte uluslararası topluluğun da ilgisini uyandıracak girişimleri hatırlanacaktır. Türkiye nin bu nehirler üzerinde inşa ettiği barajlar nedeniyle bu komşularıyla gerek inşaat aşamasında, gerek tesislerin işletmeye girmelerini takiben yaptığı görüşmeler sonucunda birçok protokol düzenlenmiştir yılından bu yana Suriye ye Fırat sularından yıllık ortalama belirli bir miktar (500 m 3 /s) su bırakılması ve aylık olarak bu miktarın altına düşüldüğü durumlarda, bunun müteakip aylarda telafisi taahhüdünde bulunmuştur. Bilindiği gibi Türkiye, su gereksinimi içinde olan komşularını dikkate alarak tamamıyla kendi karasuları içinde bulunan Seyhan ve Ceyhan nehirlerinden bir miktar suyun transferini sağlayacak bir Barış Suyu Projesi ni ortaya atmış, ayrıca yine kendi karasuları içindeki Manavgat Nehri üzerinde su arıtma ve doldurma tesislerini kurarak gereksinim duyanların yararına sunmuştur. Su konusu, Türkiye nin AB ile gelişen ilişkileri bağlamında da kamuoyunun dikkatini çekmeye devam etmektedir. AB ile nihayet başlayan katılım müzakereleri çerçevesinde su konusu Çevre başlığı altında ele alınacaktır. Dolayısıyla su konusundaki AB müktesebatına göz atmakta yarar vardır. AB nin Su ile İlgili Çerçeve Yönergesi, Birliğin su politikalarının uygulanmasında esas teşkil etmek üzere 2000 yılında kabul edilmiştir. Yönerge 2003 yılı sonundan beri yürürlüktedir. Yönerge ile; - Birlik toprakları üzerindeki yüzey sularının, geçici suların, kıyı sularının ve yeraltı sularının kirlenmesinin önlenmesi ve azaltılması, - Sürdürülebilir su kullanımının sağlanması, - Çevrenin su gereksiniminin korunması ve ekosistemlerin ıslahı, - Sellerin veya kuraklığın etkilerinin azaltılması amacı güdülmüştür. Yönergeye göre, her üye devletin ulusal sınırları dâhilindeki nehir havzalarını tespit etmesi, birden fazla üye ülkenin topraklarını kapsayan su havzalarının uluslararası nehir havzalarına bağlanması, her nehir havzasına yetkili bir yönetim atanması, her üye ülkenin kendi sınırları dahilinde kalan havzaların niteliklerinin incelenmesi, insan faaliyetlerinin su üzerindeki etkilerinin tespit edilmesi, su kullanımının ekonomik bir analizinin yapılması ve özel koruma gerektiren alanların kayda geçirilmesi öngörülmektedir. Ayrıca, insan kullanımı için çıkartılacak günde ortalama 10 metre küpten fazla su veya 50 kişiden fazla insanın yararlanacağı su kütleleri de kayda geçirilecektir. Bütün bu çalışmalar sonucu, Yönergenin yürürlüğe girmesinden 9 yıl sonra, her nehir havzası için yönetim planı ve alınacak önlemler programı hazırlanacaktır. Üye ülkeler, özellikle nehir havzaları yönetim planları ile ilgili olabilecek bütün tarafları, Su Yönergesinin uygulanmasına faal katılmaya teşvik edecektir. En geç 12 yıl sonra ve bilahare her 6 yılda bir Yönergenin uygulanması ile ilgili raporlar yayınlanacaktır. Yönerge, AB çerçevesinde su ile ilgili olarak üyeler arasındaki işbirliğini geliştirmek ve sınırları dahi- 22 Stratejik Analiz, Aralık 06

4 lindeki suyun kalitesini ıslah etmek amacıyla kabul edilmiştir. Ancak Türkiye nin katılım süreciyle bağlantılı olarak da gündeme gelmektedir yılı İlerleme Raporu nda Komisyon un (Türkiye nin) Suriye ve Irak la ilişkilerinde özellikle su hakları ve Kürt sorunu ile ilgili tevali eden gerginlikler yaşandığı kaydedilmektedir. Konsey, 19 Mayıs 2003 tarihli Türkiye ile ilgili Katılım Ortaklığının İlkeleri, Öncelikleri, Orta Vadeli Hedefleri ve Koşulları belgesinde, sınıraşan sular konusunda (AB) Su Çerçeve Yönergesi ve Topluluğun taraf olduğu uluslararası sözleşme esaslarına uygun işbirliği geliştirilmesi ni öngörmektedir. Hemen bu belge ertesinde Avrupa Parlamentosunda (AP) ele alınan Oostlander Raporu nda da Türkiye nin BM Genel Kurulu Devletler Hukuku Komisyonunun bulgularına dayanılarak su konusunda komşuları Irak ve Suriye ile bir anlaşmaya varması tavsiye edilmektedir yılı İlerleme Raporu ndaki çevresel etki değerlendirilmesi yapılırken Türkiye nin AB icaplarına uygun hareket ettiğinden bahsedilmekte ve sınıraşan sorunlarda ek çabalara gerek duyulduğu na değinilmektedir. Avrupa Komisyonu nun 2004 tarihli İlerleme Raporu na esas teşkil eden Türkiye nin Üyeliği Perspektifinde Karşılaşılacak Sorunlar belgesinde ise konuya daha geniş ve yanlış anlamalara da yol açabilecek ifadelerle şöyle yer verilmiştir: Bölge de önemli bir sorun kalkınma ve sulama (gereksinimi) için suya ulaşımdır. Orta Doğu da su önümüzdeki yıllarda giderek stratejik bir sorun halini alacaktır. Türkiye nin (AB ye) üye olması ile su kaynaklarının ve enfrastrüktürünün (barajlar, Fırat ve Dicle Nehirleri Havzasındaki sulama projeleri, İsrail ile komşusu ülkelerin sınır ötesi su işbirliği) suların uluslararası yönetiminin AB nin başlıca bir sorunu halini alması beklenebilir ; Su kaynaklarının yönetimi ve bununla bağlantılı enfrastrüktürün geliştirilmesi konusu Türkiye nin üyeliği çerçevesinde artan bir öneme haiz olacaktır yılı İlerleme Raporu nda, Suyun niteliği açısından (AB) Su Çerçeve Yönergesine uygun su kaynaklarının yönetimi çerçeve yasası dahil Birlik müktesebatının aktarılması ve uygulanması için ek çabaya ihtiyaç vardır. Bu çerçevede komşu ülkelerle de sınır ötesi işbirliğinin artırılması gerekir denilmektedir. AP Türkiye Raportörü Camille Earlings in 2004 yılı raporunda ise şu ifadeler vardır: Bölgesel istikrarın geliştirilmesi ve komşularla ilişkilerin iyileştirilmesi çerçevesinde, Türkiye nin bu ülkelerin su ihtiyaçlarına, özellikle Atatürk Barajı nın inşa- sıyla su akışı kayda değer ölçüde azalmış bulunan Irak ve İran daki aşağı Mezopotamya Bataklıkları kapsamında duyarlı davranmasını tavsiye eder. Avrupa Birliği Komisyonu tarafından hazırlanan belgelerde ve özellikle AP çerçevesinde hazırlanan raporlarda su konusunda Türkiye hakkında yetersiz ve hatalı bilgilere dayalı, çoğu zaman önyargılı ifadelere yer verildiği görülmektedir. Oysa, özellikle Atatürk Barajı inşaatı başladığından beri karşılaşılan sorunlar konusunda Türkiye nin harcadığı çabaların çoğu zaman karşılıksız kaldığı bilinmektedir. Türkiye nin kendi topraklarından kaynaklanan nehir sularının Suriye dahil komşularıyla hakça ve adilane bir şekilde dağılımını teminen çalışma grupları oluşturmasını önerir yılı Katılım Ortaklığı belgesinin Çevre Sorunları ile ilgili bölümünde Türkiye nin sınıraşan su işbirliğinin (AB) Su Çerçeve Yönergesi ile AB nin taraf olduğu uluslararası sözleşmeler çerçevesinde geliştirilmesine çalışması istenmektedir yılı İlerleme Raporu nda keza çevre bölümünde çevre müktesebatına ve Topluluğun taraf olduğu uluslararası sözleşmelere bağlı sınıraşan sorunlar özel bir dikkati gerektirmektedir denilmektedir. 8 Kasım 2006 tarihli Türkiye İlerleme Raporunun çevre ile ilgili bölümünde de Müktesebata uygun yatırımlara olanak verecek tarzda (AB)Su Çerçeve Yönergesine uyum için herhangi bir adım atılmamıştır. Türkiye sınıraşan sular konusunda da özellikle üye ülkelerle işbirliğini geliştirmek için herhangi bir adım atmış değildir ifadesine yer verilmiştir. Komisyon tarafından hazırlanan belgelerde ve özellikle AP çerçevesinde hazırlanan raporlarda yetersiz ve hatalı bilgilere dayalı, çoğu zaman önyargılı ifadelere yer verildiği görülmektedir. Ancak, uzun süredir, özellikle Atatürk Barajı inşaatı başladığından beri karşılaşılan sorunların bölgenin barış ve istikrara kavuşmasıyla çözümlenemeyecek sorunlar olmadığı, Türkiye nin esasen komşularıyla bu konuları ve sınıraşan suların optimum, hakça kullanımı için her zaman büyük çaba harcadığı, buna mukabil bu çabalarının çoğu zaman karşılıksız kaldığı bi- Aralık 06, Stratejik Analiz 23

5 linmektedir. AB sürecinde çevre başlığı altında yürütülecek müzakereler sırasında su ile ilgili Birlik müktesebatına nasıl uyum sağlanacağı tespit edilecektir. Üyelik halinde de diğer üye ülkelerle sınıraşan sular konusunda karşılaşılacak sorunların nasıl yönetileceği karşılaştırılacaktır. Diğer komşu ülkelerle ilişkilerimizde de kuşkusuz Birlik normlarından yararlanılacaktır. Ancak özellikle AP Türkiye raportörü Earlings in raporlarında mevcut, çoğu zaman uzmanlıktan yoksun ve konu ile bazen doğrudan ilgisi saptanamayan ifadelerin siyasi bir tavır olarak algılanmanın ötesinde ciddiye alınmasını beklemek de fazlaca hayalperestlik olacaktır. Türkiye nin kalkınmasını tamamlaması komşuları pahasına değil onların da yararlanacağı işbirliği anlayışı içinde olacaktır. Muhtelif belgelerde sözü edilen AB nin taraf olduğu uluslararası sözleşmeler arasında Uluslararası Su Yollarının Ulaşım Dışı Amaçlarla Kullanılmalarına İlişkin BM Sözleşmesi henüz yoktur. Bu sözleşmenin kabulü sırasında Fransa ve İspanya gibi AB üyelerinin çekimser kaldıkları hatırlanırsa AB içinde de bu konuda görüş birliği olmadığı anlaşılmaktadır. Aşağı havza ülkelerini açıkça kayıran 1929 tarihli Nil Suları Anlaşması nın, yukarı havza ülkelerinin tepkileri nedeniyle gözden geçirilmekte olduğu günümüz ortamı ile çelişki halinde, uluslararası kodifikasyon çalışmalarının aşağı havza ülkelerini kayıran istikamette gösterdiği gelişmeler kalkınma sürecini en kısa zamanda tamamlamaya çalışan Türkiye kamuoyunda kuşkusuz endişelere yol açmaktadır. Diğer yandan katılma süreci içinde AB den kaynaklanan taleplerin zorlama niteliğinde yorumlanması ise bu endişeleri daha da artırmaktadır. Oysa Türkiye şimdiye kadar savunageldiği hakkaniyet esaslarına bağlı uzlaşıya her zaman açık bir politika izlemiş, suyun bölgede optimal kullanımını sağlamak ve komşularına verebileceği çevresel zararları asgaride tutmak kaygısı içinde müzakerelerden kaçınmamıştır. Türkiye nin AB üyesi olması veya olmaması bunu değiştirmeyecektir. AB Su Çerçeve Yönergesi nden bu politikasını uygulamada yararlanmaya çalışacağı da kuşkusuzdur Ancak bir yerde başarılı olduğu ileri sürülen bir modelin başka bir yerde aynı sonucu verebileceğini söylemek pek gerçekçi olmamaktadır. Kaldı ki, Türkiye nin üyeliğinin yakın zamanda gerçekleşmeyeceği kanısında olan çevrelerin bu konularda fazlaca endişeye kapılmasına da gerek yoktur. Nitekim müzakere süreci içinde AB belgelerindeki sınıraşan sular konusuna ilişkin ifadelerin ne kadar tedrici bir değişim gösterdiği görülmüş olmalıdır. SA Kaynaklar (1) Özden Bilen, Orta Doğu Su Sorunları ve Türkiye, TESAV Yayınları, 2000 (2) (3) (4) (5) (6) (7) 24 Stratejik Analiz, Aralık 06