Küreselleşme nasıl dizginlenecek? ABD de Trump ın akıllara zarar. yükselişi ve Britanya da Brexit. kararı sonrasında gündemde

Transkript

1 Haftanın Ortası Güncel konularla her Çarşamba ABD de Trump ın akıllara zarar yükselişi ve Brexit sonrasında gündemde öncelikli konular arasına girse de, esasında küreselleşmenin karanlık yüzü uzunca bir süredir tartışmalara konu olmakta. Nobel ödüllü ekonomist Stiglitz 2002 de küreselleşmenin nasıl yanlış yönetildiğini sert bir dille anlattığı Küreselleşme ve Onun Küskünleri olarak çevrilebilecek kitabında, bugün yaşananlara erken uyarı yapmıştı aslında. ABD de Cumhuriyetçiler kanadında Trump a yükselen destekle İngiltere nin AB den çıkma kararı ise suratlarda şaklayan birer tokat olarak küreselleşme olgusunu sonunda açık açık tartışmaların odağına koydu. IMF nin geçen ay yayınladığı bir çalışmada neoliberal politikaların uygulamasında abartılı bir noktaya gelindiğini itiraf ederek hakim ekonomik modeli sorgulamaya açması ise tam bir dönüm noktası olarak görülecek önümüzdeki yıllarda. Fakat tabi, küreselleşmenin hatalı uygulamalarının teknoloji devrimi ile birleştiğinde yarattığı sorunlar ve gereken çözümler ekonomi politikalarından çok daha kapsamlı; demokrasiyi de içine alan boyutta. Küreselleşme nasıl dizginlenecek? ABD de Trump ın akıllara zarar yükselişi ve Britanya da Brexit kararı sonrasında gündemde öncelikli konular arasına girse de, esasında küreselleşmenin karanlık yüzü uzunca bir süredir kitaplara, makalelere ve tartışmalara konu olmakta yılında, Seattle daki Dünya Ticaret Örgütü (WTO) toplantısı süresince sokakların savaş alanına dönüşü, dünyanın dikkatini küreselleşmenin kaybedenlerine çekmesi açısından hemen akla ilk gelen küreselleşme karşıtı eylemlerden. Seattle ı izleyen yıllarda IMF-WB Bahar Toplantıları nın gerçekleştiği şehirlerde uluslararası protesto gösterilerinin rutin hale gelişi ise hiç kuşkusuz küreselleşme ile beraber gelen problemlerin son 20 senede yok olmadığının bir başka kanıtı. Nobel ödüllü ekonomist Stiglitz 2002 de küreselleşmenin nasıl yanlış yönetildiğini sert bir dille anlattığı Küreselleşme ve Onun Küskünleri (Globalization and Its Discontents) olarak çevrilebilecek kitabında, bugün yaşananlara erken uyarı yapmıştı aslında. Ancak, 1993 te Clinton ın 1

2 Ekonomik Danışmanlar Konseyi nde olan ve ardından 1997 de Dünya Bankası na geçip üç yıl boyunca burada baş ekonomist ve başkan yardımcısı olarak görev yapan; küreselleşmenin beyninden gelen Stiglitz in, 2008 ve sonrasında dünyayı gelişmiş ekonomiler merkezinden vuran Büyük Durgunluk ise hiç kuşkusuz neoliberal politikalarla şekillenmiş küreselleşmenin uygulama hatalarının daha yüksek sesle işaret edilmesine ve dillendirilmesine kapıyı açtı. kanadında Trump a yükselen destekle İngiltere nin AB den çıkma kararı ise suratlarda şaklayan birer tokat olarak küreselleşme olgusunu sonunda açık açık tartışmaların odağına koydu. küreselleşmenin çarpık yapılanması hakkındaki görüşleri hem kuvvetli destek hem de sert eleştiri ile karşılaşırken ortaya çıkan çokseslilik 2008 krizini engelleyemedi. Fakat sistemin yeniden yapılandırılması gereği krizin bertaraf edilmesi çalışmalarının gerisinde sönük kalmaya devam etti. ABD de Cumhuriyetçiler IMF nin geçen ay yayınladığı bir çalışmada neoliberal politikaların uygulamasında abartılı bir noktaya gelindiğini itiraf ederek hakim ekonomik modeli sorgulamaya açması Grafik 1: Gelir Dağılımı Değişimi 1980 ve 2010: En Yüksek %1 ve En Alt %90 Kaynak: WEF, Egeli & Co. 2

3 ise tam bir dönüm noktası olarak görülecek önümüzdeki Grafik 2: Birleşik Krallık Referandum Sonucu yıllarda. Fakat tabi, küreselleşmenin hatalı uygulamalarının teknoloji devrimi ile birleştiğinde yarattığı sorunlar ve gereken çözümler ekonomi politikalarından çok daha kapsamlı; demokrasiyi de içine alan boyutta. Üstelik bu çözümlerin tartışıldığı platform şu aralar tam da küreselleşmeyi yaratan ülkelerin bir arada olduğu Dünya Ekonomik Forumu. Küreselleşme dünya nüfusunun önemli bir kısmında öfke yarattı 17 ülkede geçen yıl sonunda yapılan bir çalışmada, Çin ve Endonezya hariç, ülke nüfuslarının %50 den fazlası dünyanın giderek kötüleştiğini ve hayatın eskiden daha iyi olduğunu söylemişler. Son 30 senede artan küresel ticaret, ticari ve finansal açıklığın aldığı boyut, internetle dünyaya bağlılık; kısaca küreselleşme büyük bir çoğunluk adına vaat edilen refahı sağlayamamış durumda. Hayat hızlanırken, gelir dağılımında önemli bozukluklar meydana Kaynak: WEF, Egeli & Co. gelmekte. Stiglitz in de öne çıkardığı, uzun yıllarını eşitsizlik konusunu araştırmaya adamış Branko Milanoviç tarafından hazırlanan bir grafik (Grafik 3), bu memnuniyetsizliğin kaynağını açıkça ortaya koyuyor. Yatay eksende dünya nüfusunun gelir gruplarına göre dağılımı 3

4 var. En solda olanlar en Grafik 3: Değişik Gelir Dilimlerinde Reel Gelir Değişimi fakirler, en sağda olanlar ise bir süredir tartışma konusu olan en zengin %1 lik kesim. Orta bölgede kalanlar ise dünya nüfusunun özellikle gelişmekte olan ülkelerde ortaya çıkan yeni ve daha geniş orta sınıfı. %75 ile %90 arasında kalanlar ise gelişmiş ülkelerdeki çalışan ve orta sınıfın düşük gelir sahibi insanları. Dikey eksende ae-rası söz konusu dilimlerin gelirlerindeki değişim yer alıyor. En fakirlerin gelirlerinde bir değişim yok. Türkiye de AKP oy tabanını da kapsayan, gelişmekte olan ülkelerin yeni oluşmuş orta gelirli sınıfı küreselleşmeden, sermayenin serbest ve hızlı dolaşımından büyük faydalar sağlamış durumdalar. Zengin ülkelerin orta sınıfı ise döneminde gelirlerinde düşme yaşamışlar grafiğe göre. En zengin %5 ise gelirini ciddi oranda daha da artırmış durumda. Grafiğin şeklinden hemen çıkarılacak ilk sonuç son 20 yılda küreselleşme birlikte oluşan katma değerin dağıtımında eşitlik sağlanamadığı. Kazananlar olduğu kadar sert bir şekilde kaybedenlere de var. Küreselleşme gelimekte olan ülkelerin orta sınıfına ve Kaynak: WEF, Egeli & Co. dünyanın en zenginlerine muazzam faydalar sağlamışken, fakirler daha fakirleşmiş, gelişmiş ülkelerin orta sınıfı ise gelir açısından yerinde saymanın ötesinde gerilemiş. İşte Milanoviç in grafiği, dünyada bugün yaşanan politik problemlerin ekonomi penceresinden çok net bir açıklaması. Trump ın ABD de nasıl yükseldiği, Avrupa ülkelerinin 4

5 mültecileri neden şiddetle istemediği ve Britanya da neden yaşlıların ret oyuyla AB den çıkma kararının geldiğini anlamak sadece bu grafiğe bakarak mümkün. Küreselleşmenin getirdiği ilerlemeye rağmen bazı grupların öfkesinin nedeni, bu öfkenin politikada yansımaları ve bu politik gerçeği yönetmenin zorluğu ve gereği hep bu grafikle özetlenebilir. IMF-Dünya Bankası ekseninde Asya Krizinden bu yana önerilen politikaları sert bir dille eleştiren Stiglitz e dönersek, sorunun özü küreselleşmede değil. Sorun, küreselleşmenin yönetilme tarzında. Küreselleşme, yani serbest ticaretin önündeki engellerin kalkması ve ulusal ekonomilerin daha fazla bütünleşmesi hala iyi yönde kullanılabilecek bir güç oluşturabilir. Küreselleşme ile ortaya çıkan güç, dünyadaki herkesi, özellikle de fakir insanları zenginleştirebilecek yüksek bir potansiyele sahip. Fakat engellerin kaldırılmasında büyük rol oynayan uluslararası ticari anlaşmalar ve gelişmekte olan ülkelere dayatılan politikalar, küreselleşmenin yeniden gözden geçirilmesini gerekli kılıyor. Stiglitz, finans piyasalarında, sermaye piyasalarında ve ticaret engellerinde devlet müdahalesinin ortadan kaldırılması olarak ifade edilen liberalleşme politikalarında batının Grafik 4: Ticari Serbestlik ve Finansal Serbestlik Kaynak: Schroders, Egeli & Co. 5

6 yanlış hareket ettiğini; ülkeler arasında yapılan ticari anlaşmalarda kendi ihraç ettikleri ürünlerin serbestleşmesini isterken, gelişmekte olan ülkelerden gelen rekabetinin tehdit edebileceği alanlarda korumacı politikalarını sürdürdüklerini söylüyor uzun yıllardır. Aynı ikiyüzlülüğün sermaye piyasalarında da yaşandığını; gelişmiş ekonomilerin sermaye piyasalarını liberalleştirmek için 1970 li yıllara kadar beklediklerini ancak IMF üzerinden gelişmekte olan ülkelerden bunları hemen yapmaları istendiğini de eleştirilerine ekliyor. Bunlara karşın, Stiglitz e göre küreselleşmenin yanlışları hala düzeltilebilir ve üstelik çok olumlu yanları da var. Birçok ülkenin hızla kalkınması, bilgiye ulaşmanın giderek kolaylaşması ve dış yardımların daha fazla sayıda insana ulaşması hemen sıralanabilir. Ancak, küreselleşmenin getirileri ateşli savunucularının iddia ettiğinden az, buna karşılık dünyanın ödemekte olduğu bedel küreselleşmeyi biçimlendirenlerin savunucularının iddia ettiğinden çok daha fazla. Başta dünyadaki eşitsizliğin her geçen gün artması ve dünya çapında ekonomik istikrarın sağlanamaması gelmek üzere. Stiglitz e göre Washington Uzlaşması politikaları bu politikaların adalet kavramına önem vermiyor. Küreselci, serbest piyasacı ve IMF ci yaklaşım, fakirlere yardım etmenin en iyi yolu olarak, ekonomik büyümeyi gösterirken, Stiglitz 2002 den bu yana bu yaklaşımın gerçekleri yansıtmadığını söylüyor. Stiglitz 2002 den bu yana yazdığı kitaplarda ısrarla bu tezleri savunuyor. Küreselleşmenin neoliberal politika ekseninden genişlemesi ile dünyada bugün gelinen durum ortada. Şimdi Dünya Ekonomik Forumu, IMF, Dünya Bankası gibi platformlar da dâhil, küreselleşmenin hatalı kurgusu küreselleşmeyi yemeden, uygulamaların nasıl düzeltilmesi gereği en ateşli tartışılan konuların başında geliyor. Politik sistem sorgulanıyor London School of Economics ten Profesör Kaldor a göre, 20.yy ın ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik düzenlenmiş kurumlarla 21.yy ın problemlerini çözmek mümkün değil. Sorunların 6

7 temelinde politikacılar sınıfına Grafik 5: Gelir Adaletsizliğinin Artışı yönelik artan güvensizlik ve küreselleşmenin teğet geçtiği kitlelerin dışa vuran öfkesi ise yatıyor. Büyük Durgunluk gölgesinde devam eden uzun soluklu problemli yılların atlatılması çalışmalarını yürütmekte olan AB ve BM gibi kurumlar ise, küreselleşmenin dokunmadıkları tarafından zenofobik ve popülist söylemlerle ateş altında tutulmakta. ABD içinde de durum farklı değil. Kaldor a göre günümüzde gelinen aşamada, demokrasi kuralları ile politik eşitliğin yok olmasıyla sonuçlanan pratik arasında uçurumlar var. Seçimler birçok ülkede yapılmakta olsa da, sonuçta karar alıcılar çok uluslu şirketler ve IMF, Dünya bankası, BM, WTO, AB ve NATO gibi uluslararası kurumlar. Küreselleşme arttıkça, bireylerin hayatlarını etkileyen olaylar hakkında karar verici olabilme güçleri neredeyse kalmamış durumda. Kaldor bu duruma kısaca demokrasi açığı ismi vermiş. Demokrasi açığı nedeniyle oluşan olumsuzluklar, hem sağ hem de sol söylemli politikalarda Kaynak: W EF, Egeli & Co. yeni arayışlara neden olmuş durumda zaten. Üstelik bu arayışlar özellikle sağ partilerde genelde ırkçılık ve popülizmi merkeze koymakta. Seçim kampanyalarının yürütülme şekilleri, finansman modelleri giderek gerçek tartışmaların yapılabilmesini engellemekte. Ekonomik yapıların büyük ekonomilerde 7

8 özellikle, imalattan finans sektörü hizmetlerine yönelmiş olması, 2008 krizi sonrasında kurtarma önceliklerinin bireylerde öfke yaratmasına neden olmakta. Soğuk savaş döneminden kalma bürokratik yapının problemler karşısında verdiği arkaik tepkiler ise bugünün problemlerinin çözümünü iyice geciktirmekte. Mültecilerin gelmesini engellemek için sınırların kapatılmasıyla mülteci sayısının artması, teröristlerin yok edilmesi için atılan bombaların daha çok terörist yaratması gibi Çözüm önerisi olarak Kaldor, demokrasiye yeniden sahip çıkılması gereğinin altını çiziyor. Küresel anlamda daha fazla demokrasiden önce, bireylerin hayatlarını etkileyecek kararları etkileme gücüne sahip olmaları gereğine dikkat çekiyor Profesör. Bunun yolu olarak da 21.yy a uygun bir sistem olarak ulus devlet modelinin yerel demokrasilerin güçlendirilmesiyle bypass edilebildiği ölçüde edilmesini öneriyor. Bunun için küresel ölçekte kabul görecek normlar geliştirilmesi gerekli tabi. Vergi kaçırmak için kurulan cennetler, kısa vadeli finansal spekülasyon gibi küresel kötüler yanında gelirin yeniden dağılımı politikaları, barış çalışmaları, çevre standartları gibi küresel iyiler tanımlarının yapılmasından bahsediyor. Aslında Kaldor un özetle söylediği, vahşi küreselleşmeden vazgeçilmesi; küreselleşmenin faydalarının herkese açık hale getirilmesi. Geleneksel jeopolitik önem bakış açısının temel hak ve özgürlükler kavramları ile yer değiştirmesi. Yine Stiglitz e dönersek, çözüm küreselleşmenin demokratikleştirilmesinden geçiyor. Küreselleşmenin bir kısma fayda sağlarken büyük bir kısmı da fakirleştiren yapısının daha şeffaf, daha açık ve hesap verebilir hale getirilmesini öneriyor. Küreselleşmeden zarar görenlerin artık iyice yükselen sesinin dikkate alınmasını öneriyor. Küreselleşmenin yarattığı değerin daha eşit dağıtımı İşte en zor konu da zaten bu. Özellikle 2008 krizi sonrasında ortaya çıktığı şekliyle işinin yanı sıra üretimin dünya üzerinde yeniden dağılımı sonrasında mesleğini de kaybedenlere yönelik önlemlerin hızla devreye 8

9 Grafik 6: Borç Süper Döngüsü: Nerede Başladı Kaynak: WEF, Egeli & Co. sokulması gerekiyor. Üstelik sorunlar sadece ticaret ve göç kaynaklı da değil. İçinden geçmekte olduğumuz 4. Sanayi Devrimi nin üretim biçiminde yarattığı/yaratacağı köklü değişimin kenara ittiği umutsuzlar kitlesinin de eş zamanlı olarak gözetilmesi gerekiyor. Burada da devletlere düşen önemli görevler bulunuyor. Gelinen aşamada ortaya çıkan önerilerin kayda değerleri arasında küreselleşen ticaret, küresel sermaye hareketleri üzerinden ortaya çıkan muazzam değer içinden daha fazla bir kısmın, değişen ticaret şartlarından kaybedenlere dağıtılması. Öneriler arasında küresel bir asgari ücret önerisinden tutun da, mesleğini kaybedenlerin yeni alanlara yönlendirilmesini sağlayacak uzun süreli eğitimlerin fonlanmasına, ücret sigortası oluşturulmasına kadar fikirler savruluyor henüz. Daha köklü çözüm önerileri arasında, istihdamın büyük tehdit altında olduğu sektörlerde geçişin planlanması için ticari serbestliğin kısmen azaltılması da bulunuyor. Politik desteğin ırkçı ve popülist partilere doğru kaymasının önüne geçmek için de, haksız dış rekabetten etkilenenleri korumak için bazı duvarların yeniden yükseltilmesi tartışılıyor. Tabi şimdiye dek neoliberal 9

10 Grafik 7: Merkez Bankalarının Faizleri: Diplere Doğru yarış (%) Arttıkça Merkez Partiler Zayıflıyor indirerek daha fazla büyüme sağlamanın artık patinaj yapmakla aynı anlama geldiğini anlatıyor. Sorun borç seviyesinde. Ki Türkiye de yüksek enflasyonuna rağmen indirdiği faizle, özel sektör borç seviyesinin geldiği yer ve yatırım için ihtiyacı olan finansman açığı söz konusu politikaları öneren ve uygulayan kurumlarda, devletlerde değişim odağa konmadan küreselleşmenin dışladıkları konusunda tutarlı ve etkili adımlar atmak öyle kolay bir iş değil. Diğer yandan finansal piyasalarda da önemli kural değişimleri gündeme gelecek gibi görünüyor. Küreselleşme olgusundan çok önce 1960 larda başlayan büyük borçlanma döngüsü 2008 e gelindiğinde borçtaki Kaynak: WEF, Egeli & Co. artışın GSMH deki büyümenin dört katı olduğu seviyede önemli bir krizle patlak verdi. Şimdi elde bulunan büyük borç stoku nedeniyle büyüme üzerinde oluşan baskılara bir de küreselleşmenin getirdiği sosyal problemler eklenince, politikacılar için çözüm üretmek iyice zorlu bir hale gelmiş durumda. Merkez Bankası faizlerinin hemen hemen her ülke için mümkün olan tarihi diplerde oluşu, faiz olduğunda büyüme açısından farklı bir aşamada değil pek de. Bu çerçeve içinde, yeni normal adıyla, yaratılan paranın yatırımlara yönelmekte zayıf kaldığı, büyümenin düşük, faizlerin düşük bir uzun dönemle baş başa olunduğu. Yaratılan büyük paraların yan etkileri olarak da sermaye hareketlerinin serbestliğine bağlı olarak gelir dağılımının daha hızla bozulduğu, kurum karları yükselirken varlık balonlarının oluştuğu ve temelde kaynak dağılımının 10

11 sağlıksız hale geldiği bir olgu ile karşı karşıyayız. Şimdiye kadar parasal yöntemlerle büyüme sağlama çalışmalarına mali önlemlerin eklenerek büyümeye, yatırımlara yönelik kaynak aktarımı çözümün anahtarları arasında. Fakat, küreselleşmenin yarattığı olumsuzluklar açısından bakıldığında, finans sektörünün mevcut yapısı ile de ilgili adımların atılması gereği hemen anlaşılıyor. Başlangıç noktası ise, Yunanistan Krizi nde çok tartışılan ancak kabul edilmeyen borç yeniden yapılandırmaları. Onlarca yıl yüksek borç yükü altında büyüyememektense, GSMH de büyümeye endekslenerek bir ödeme planı oluşturulması gibi seçenekler masaya konmak üzere. İşin özü aslında, ekonominin katlı sağladığı bir finansal sistem yerine, ekonomiye katkı sağlayan bir finansal sistemin kurulması. Hem de dünya ölçeğinde. Hem de hızla. Aksi halde, ya Japonya gibi kayıp yıllar hem gelişmiş hem gelişmekte olan ekonomiler açısından önümüzdeki dönemin karakteristiği olacak. Ya da düşük büyüme-yüksek işsizlikgöç-savaşlar döngüsü radikal söylemleri kısa zamanda iktidara taşıyacak; iktidarda güçlendirecek ve dünya iyice çekilmez bir noktaya savrulacak. İletişim: Güldem Atabay Şanlı Direktör, Araştırma ve Strateji Bu doküman Egeli & Co. Portföy Yönetim A.S. ( Egeli & Co. Mersis No: ) tarafından hazırlanmıştır. Egeli & Co. SPK düzenlemelerine tabi ve SPK tarafından düzenlenen yetki belgesine sahip, kendine değer yaratmaya adamış bağımsız bir portföy yönetim şirketidir. (Yetki belgeleri: PYS./PY. 35/946 ve PYS./YD. 15/946). Portföy yönetimi ve yatırım danışmanlığı hizmeti veren Egeli & Co yılından bu yana, dürüst ve seçkin yaklaşımı ile yerli ve yabancı kurumsal yatırımcılara, aile şirketlerine ve özel bireysel portföylere hizmet etmektedir. Başarısı, yatırımcıları için yurtiçi ve yurtdışında geliştirdiği finansal ürünler ile değer yaratma becerisinden gelmektedir. Egeli & Co. yu diğerlerinden ayıran fark alternatif varlık sınıflarına ve yatırım temalarına odaklanmasıdır. Egeli & Co. Türk sermaye piyasalarındaki alternatif yatırım temaları alanında bulunan geniş bilgi, tecrübe ve geçmiş performansı ile yatırımcıları için uzun vadeli yatırımlarla önemli getiriler yaratmaktadır. YASAL UYARI: Bu rapor ve yorumlardaki yazılar, bilgiler ve grafikler, ulaşılabilen kaynaklardan iyi niyetle ve doğruluğu, geçerliliği, etkinliği velhasıl her ne şekil, suret ve nam altında olursa olsun herhangi bir karara dayanak oluşturması hususunda herhangi bir teminat, garanti oluşturmadan, yalnızca bilgi edinilmesi amacıyla derlenmiştir. Bu belgedeki bilgilerin doğruluğu, güvenirliliği ve güncelliği hakkında gerekli özeni göstermekle birlikte bu bilgilerin güvenirliliği, doğruluğu, güncelliği ve eksiksizliği hakkında hiçbir garanti vermemektedir. (Varsa) Yürürlükteki herhangi bir yasa veya düzenleme ile sorumluluğun sınırlandırması ölçüde tasarruf olarak, Egeli & Co., yöneticileri, çalışanları, temsilcileri ve ajansları bu belgenin içeriği, hatası veya eksiklerinden ya da bu bilgilere dayanılarak yapılan işlemlerden doğacak her türlü maddi/manevi zararlardan (ihmal olup olmadığı ya da başka bir şekilde olursa da) ve her ne şekilde olursa olsun üçüncü kişilerin uğrayabileceği her türlü zararlardan dolayı sorumlu tutulamaz. Herhangi bir şirket, sektör, hisse veya yatırım için detaylı ve tam bir analiz değildir. Egeli & Co. her an, hiçbir şekil ve surette ön ihbara ve/veya ihtara gerek kalmaksızın söz konusu bilgileri, tavsiyeleri değiştirebilir ve/veya ortadan kaldırabilir. Bu rapor hangi amaçla olursa olsun çoğaltılamaz, dağıtılamaz ve yayınlanamaz. 11