TIBBİ ÇORAPLARIN KOMPRESYON VE KONFOR ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Transkript

1 EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (DOKTORA TEZİ) TIBBİ ÇORAPLARIN KOMPRESYON VE KONFOR ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Nida OĞLAKCIOĞLU Tez Danışmanı: Prof. Dr. Arzu MARMARALI Tekstil Mühendisliği Anabilim Dalı Bilim Dalı Kodu: Sunuş Tarihi: Bornova-İZMİR 2009

2 ii

3 iii Nida OĞLAKCIOĞLU tarafından doktora tezi olarak sunulan Tıbbi Çorapların Kompresyon ve Konfor Özellikleri Üzerine Bir Araştırma başlıklı bu çalışma E.Ü. Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliği ile E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Eğitim ve Öğretim Yönergesi nin ilgili hükümleri uyarınca tarafımızdan değerlendirilerek savunmaya değer bulunmuş ve tarihinde yapılan tez savunma sınavında aday oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunmuştur. Jüri Üyeleri: İmza Jüri Başkanı : Prof. Dr. Fatma KALAOĞLU Raportör Üye : Doç. Dr. Nilgün ÖZDİL Üye : Prof. Dr. Arzu MARMARALI Üye : Doç. Dr. Mevlüt TERCAN Üye : Doç. Dr. K. Turgut GÜRSEL

4 iv

5 v ÖZET Tıbbi Çorapların Kompresyon ve Konfor Özellikleri Üzerine Bir Araştırma OĞLAKCIOĞLU, Nida Doktora Tezi, Tekstil Mühendisliği Bölümü Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Arzu MARMARALI Eylül 2009, 69 sayfa Teknik tekstiller, son yıllarda giderek artan büyüme oranıyla, tekstil ve hazır giyim sanayinin önemli bir bölümünü oluşturmakta ve tekstil endüstrisinin en dinamik ve en ümit verici alanı olarak görülmektedir. Sektörün geleneksel tekstil ve hazır giyim sektörleri içerisindeki payı %25-30 lara ulaşmıştır. Gün geçtikçe bu alanda farklı kullanım amaçlarına uygun yeni ürünler, yeni süreçler, yeni malzemeler üretilmekte ve pazara sunulmaktadır. Teknik tekstiller, son kullanım alanlarına göre 12 ana gruba ayrılmaktadır Bunlar; bina ve inşaat teknik tekstilleri, giyim teknik tekstilleri, jeotekstiller, ev teknik tekstilleri, endüstriyel tekstiller, tıbbi tekstiller, taşımacılık tekstilleri, ambalaj tekstilleri, koruyucu tekstiller, spor tekstilleri, ekolojik ve çevre teknik tekstilleridir. Bu çalışmanın konusu olan Tıbbi Teknik Tekstiller, günden güne büyüme gösteren ve geniş ürün yelpazesine sahip olan alanlardan birisidir. Bu çalışmada, kompresyon çorapları ile ilgili kapsamlı bir araştırma yapılmıştır. İlk adımda, kompresyon çoraplarının uygulayacağı basınç değerlerinin tam ve doğru olarak tespit edilebilmesi için, bu konu ile ilgili TS ENV standardına uygun, modern ve hassas bir ölçüm cihazı geliştirilmiştir. İkinci adımda ise farklı malzemeler denenerek, piyasada çoğunlukla konforsuz ve kullanım uygunluğu zayıf ürünler olarak bilinen kompresyon çoraplarının performans ve konfor özellikleri iyileştirilmeye çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: Basınç profili, ısıl konfor, kompresyon (varis) çorapları, teknik tekstiller, tıbbi tekstiller.

6 vi

7 vii ABSTRACT A Research on Compression and Comfort Properties of Medical Stockings OĞLAKCIOĞLU, Nida Ph.D. in Textile Engineering Supervisor: Prof. Dr. Arzu MARMARALI September 2009, 69 pages Technical textiles are reported to be the fastest growing, most dynamic and strategic area of the textile industrial sector. The market share for this sector reached over 25% of all textile and apparel textiles. Day by day various products, processes and materials are produced and sold for different end uses. Technical textiles can be classified into 12 main groups depending upon its end usage as agrotech, buildtech, clothtech, geotech, hometech, indutech, medtech, mobiltech, packtech, protech, sportech and oekotech. Medical Textiles, the subject of this research, is a major growth area within the technical textiles industry and have a wide product range. This project aims to study compression stockings, which commonly used to prevent varicose veins, chronic venous insufficiency, venous ulcers, deep vein thrombosis, thrombophlebitis, oedema and for support during sports activities. In this stduy, initially a new device was developed in order to obtain the pressure profile of compression garments according to ENV Then comfort and performance characteristics of compression stockings, which known on the market as uncomfortable and comply poorly, were improved by using different materials. Keywords: Thermal comfort, compression stocking, pressure profile, technical textiles, medical textiles.

8 viii

9 ix TEŞEKKÜR Bu tezin gerçekleştirilmesinde her konuda bilgi ve desteğini esirgemeyen hocam Sayın Prof. Dr. Arzu MARMARALI ya, tez çalışmam süresince hep yanımda olan en büyük desteğim eşim Okan OĞLAKCIOĞLU na, çalışmalarımda bana yardımcı olan İpek BOSTANCIOĞLU, Gözde ERTEKİN, Seyhan YAŞAR ve Necmi GEZER e, cihazın tasarımı ve üretimi aşamalarındaki desteklerinden dolayı Sayın Sedat YERSU ve Sayın Ömer KODAZ a, deney ipliklerini sağlayan Lenzing firmasına, çorap numunelerinin üretimini gerçekleştiren Sayın Ertan ŞENOL a ve son olarak beni bugünlere getiren anne ve babama sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

10 x

11 xi İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... V ABSTRACT... Vİİ TEŞEKKÜR... İX ŞEKİLLER DİZİNİ... Xİİİ ÇİZELGELER DİZİNİ... XV 1. GİRİŞ KOMPRESYON ÇORAPLARININ KULLANIM ALANLARI Varis Kronik Venöz Yetmezliği Venöz Ülser Derin Ven Trombozu (DVT) Tromboflebit ÇORAP ÜRETİMİ KOMPRESYON ÇORAPLARI Basınç özellikleri Konfor özellikleri TEZİN AMACI ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR BASINÇ ÖLÇÜM CİHAZI GELİŞTİRİLMESİ KOMPRESYON ÜRÜN ÖZELLİKLERİNİN İYİLEŞTİRİLMESİ MATERYAL VE METOT KULLANILAN MATERYAL ÖRME MAKİNESİ ÖLÇÜM YÖNTEMİ Isıl konfor ve performans ölçümleri Basınç ölçüm cihazı ve basınç ölçümleri İSTATİSTİKSEL DEĞERLENDİRME BULGULAR GENEL SONUÇLAR VE TARTIŞMA MATERYALİN ISIL DİRENCE ETKİSİ MATERYALİN ISIL SOĞURGANLIĞA ETKİSİ MATERYALİN BAĞIL SU BUHARI GEÇİRGENLİĞİNE ETKİSİ MATERYALİN HAVA GEÇİRGENLİĞİNE ETKİSİ MATERYALİN YÜZEY SÜRTÜNME KATSAYISINA ETKİSİ MATERYALİN AŞINMA DAYANIMINA ETKİSİ MATERYALİN BASINÇ PROFİLİNE ETKİSİ SONUÇ KAYNAKLAR DİZİNİ ÖZGEÇMİŞ... 69

12 xii

13 xiii ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil Sayfa Şekil verileriyle dünyada teknik tekstillerin kullanım alanlarına göre tüketim oranları (David Rigby Associates)... 2 Şekil 1.2 Normal ve varisli damarların çalışma sistemi... 4 Şekil 1.3 Varis tiplerinin görüntüleri a) Büyük varisler b) Yan dal varisleri c) Kılcal damar varisleri... 5 Şekil 1.4 Gaiter alanında oluşmuş bir venöz ülser... 7 Şekil 1.5 Richard Wiseman tarafından geliştirilen destek çorabı... 8 Şekil 1.6 Kompresyon çoraplarında kullanılan örgü konstrüksiyonu Şekil 1.7 Bacak boyunca basınç ölçme noktaları ve oranları (TS ENV 12718) Şekil 1.8 İnsan bacağındaki ölçme noktaları, uzunlukları ve çevre ölçüleri (TS ENV 12718) Şekil 1.9 Konfor ve mikro-klima karakteri (Yoo ve Hu, 2000) Şekil 2.1 HOSY basınç ölçüm sistemi (Hohenstein Enstitüsü, 2007) Şekil 2.2 Dinamik basınç ölçüm sistemi (Stolk vd., 2004) Şekil 2.3 Çorap konç bölgeleri için basınç ölçüm düzeneği (Nishimatsu vd., 1998) Şekil 2.4 TEXTILPRESS basınç ölçüm düzeneği (Maklewska vd., 2007) Şekil 2.5 Bacak eğrilik yarıçapları profili (Dias vd., 2007) Şekil 2.6 Scan-2-Knit Teknolojisi (Dias vd., 2007) Şekil 3.1 Harry Lucas kompresyon çorabı örme makinesi Şekil 3.2 ALAMBETA - Isıl özellikler ölçüm cihazı Şekil 3.3 PERMETEST Su buharı geçirgenliği ölçüm cihazı Şekil 3.4 FX3300 Hava geçirgenliği ölçüm cihazı Şekil 3.5 FRICTORQ Yüzey sürtünme katsayısı ölçüm cihazı Şekil 3.6 MARTINDALE aşındırma cihazı Şekil 3.7 Bacak çapı ile kompresyon çorabının uyguladığı basınç değerlerindeki değişim grafiği 38 Şekil 3.8 Geliştirilen basınç ölçüm cihazının ilk tasarısı Şekil 3.9 Geliştirilen basınç ölçüm cihazı Şekil 3.10 a) Mekanik bacak kalıbı Şekil 3.10 b) Yük hücresi Şekil 3.10 c) Transmitter Şekil 3.10 d) Besleme modülü Şekil 3.10 e) Veri toplama sistemi Şekil 3.10 f) Basınç ölçüm sonuç grafiği Şekil 3.11 Sıcaklık ve nem ölçer Şekil 3.12 Sıcaklık ve nem ölçüm grafiği... 45

14 xiv Şekil 5.1 Isıl iletkenlik değerleri Şekil 5.2 Kalınlık değerleri Şekil 5.3 Isıl direnç değerleri Şekil 5.4 Isıl soğurganlık değerleri Şekil 5.5 Bağıl su buharı geçirgenlik değerleri Şekil 5.6 Hava geçirgenlik değerleri Şekil 5.7 Gramaj değerleri Şekil 5.8 Yüzey sürtünme katsayısı değerleri Şekil 5.9 Tek iplik kopuşunun gerçekleştiği çorap yüzey görüntüsü Şekil 5.10 Tek iplik kopuşunun gerçekleştiği kopma tur sayıları... 59

15 xv ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Sayfa Çizelge 1.1 Kullanım alanlarına göre teknik tekstillerin sınıflandırılması... 1 Çizelge 1.2 Kompresyon sınıfları (TS ENV 12718) Çizelge 1.3 Uzunluk anma değerleri (TS ENV 12718) Çizelge 1.4 Çevre anma ölçüleri (TS ENV 12718) Çizelge 1.5 Konç uzunluğu anma değerleri (TS ENV 12718) Çizelge 1.6 Konç çevresi uzunluklarının anma değerleri (TS ENV 12718) Çizelge 3.1 Kullanılan iplik materyalleri Çizelge 4.1 Çeşitli firmalarda üretilen çorapların basınç profilleri (mmhg ve %) Çizelge 4.2 Çeşitli malzemelerden üretilen çoraplarda basınç profilleri (mmhg) Çizelge 4.3 Isıl iletkenlik, ısıl direnç, ısıl soğurganlık, bağıl su buharı geçirgenliği ve hava geçirgenliği değerleri Çizelge 4.4 Gramaj, kalınlık, yüzey sürtünme katsayısı ve aşınma dayanımı değerleri Çizelge 4.5 A ve C firmasında üretilen çorapların ısıl konfor test sonuçları Çizelge 5.1 Isıl direnç sonuçlarının istatistiksel değerlendirmesi Çizelge 5.2 Isıl soğurganlık sonuçlarının istatistiksel değerlendirmesi Çizelge 5.3 Bağıl su buharı geçirgenlik sonuçlarının istatistiksel değerlendirmesi Çizelge 5.4 Hava geçirgenlik sonuçlarının istatistiksel değerlendirmesi Çizelge 5.5 Yüzey sürtünme katsayısı sonuçlarının istatistiksel değerlendirmesi Çizelge 5.6 Aşınma dayanımı sonuçlarının istatistiksel değerlendirmesi Çizelge 5.7 A ve C firmasında üretilen çorapların basınç ölçüm bölgelerindeki sıklık değerleri... 61

16 xvi

17 1 1. GİRİŞ Teknik tekstiller, estetik ve dekoratif özelliklerinden ziyade öncelikle fonksiyonel özellikleri ve teknik performansları için üretilen tekstil malzemeleri ve ürünleri olarak tanımlanabilir. Özellikle son yıllarda kaydettiği büyüme oranıyla, önemli bir bölümünü oluşturduğu tekstil endüstrisinin en dinamik ve en ümit verici alanı olarak görülmektedir. Günümüzde teknik tekstiller sektörünün geleneksel tekstil ve hazır giyim sektörleri içerisindeki payı %25-30 lara ulaşmıştır. Gün geçtikçe farklı kullanım amaçlarına uygun yeni ürünler, yeni süreçler, yeni malzemeler üretilip pazara sunulmaktadır. Teknik tekstiller yeni ürünlerin keşfi, yeni ihtiyaçları karşılaması ve geleneksel ürün ve malzemelerin yerine ikame edilmesi nedeniyle, büyük potansiyel arz etmektedir. Teknik tekstiller son kullanım alanlarına göre en kapsamlı şekilde Çizelge 1.1 deki gibi sınıflandırılmaktadırlar (Emek, 2004). Çizelge 1.1 Kullanım alanlarına göre teknik tekstillerin sınıflandırılması SINIF TEKNİK GRUP UYGULAMA ALANLARI 1 AGROTECH TARIM TEKSTİLLERİ Zirai ve bahçecilik amaçlı tekstiller 2 BUILDTECH İNŞAAT TEKSTİLLERİ Bina, inşaat ve yapı tekstilleri 3 CLOTHTECH GİYİM TEKSTİLLERİ Teknik giysiler ve ayakkabılar 4 GEOTECH JEOTEKSTİLLER Jeotekstil ve sivil mühendislik amaçlı kullanılan tekstiller 5 HOMETECH EV TEKSTİLLERİ Döşeme, mobilya ve yer kaplamaları 6 INDUTECH ENDÜSTRİYEL TEKSTİLLER Filtrasyon, temizlik ve diğer amaçlı endüstriyel tekstiller 7 MEDTECH TIBBİ TEKSTİLLERİ Tıbbi ve hijyenik tekstiller 8 MOBILTECH TAŞIMACILIK TEKSTİLLERİ Otomotiv, raylı ve deniz taşıtları, uzay sanayinde kullanılan tekstiller 9 OEKOTECH ÇEVRE TEKSTİLLERİ Ekolojik ve çevre amaçlı tekstiller 10 PACKTECH AMBALAJ TEKSTİLLERİ Ambalajlama tekstilleri 11 PROTECH KORUYUCU TEKSTİLLER Kişisel ve mülkiyet koruması için tekstiller 12 SPORTTECH SPOR TEKSTİLLERİ Spor ve gündelik giysiler

18 2 Tıbbi teknik tekstiller, teknik tekstiller içerisinde güçlü bir büyüme gösteren ve geniş ürün yelpazesine sahip alanlardan biridir (Şekil 1.1). Koruyucu Tekstiller; Tarım Tekstilleri; 8% 1% İnşaat Tekstilleri; Ambalaj Tekstilleri; Spor Tekstilleri; 6% 10% 15% Giyim Tekstilleri; 7% Çevre Tekstilleri; 1% Taşımacılık Tekstilleri; 15% Tıbbi Tekstiiler; 9% Endüstriyel Tekstiller; 13% Jeo Tekstiller; 2% Ev Tekstilleri; 13% Şekil verileriyle dünyada teknik tekstillerin kullanım alanlarına göre tüketim oranları (David Rigby Associates) Tıbbi tekstil malzemeleri, dış ve iç uygulamalarda kullanılanlar olmak üzere iki temel grupta incelenmektedir: 1. Dış Uygulamalar İnsan vücudunun dışında uygulanmakta olan bu materyaller, deri ile temas halinde veya temas halinde olmadan çalışabilirler. - Vücut İçine Yerleştirilemeyen (Implante Edilemeyen) Ürünler: Yara sargıları (emici- absorbent ped), bandajlar, plasterler (basit elastik ya da elastik olmayan bandajlar, hafif destek bandajları, baskı bandajları, ortopedik bandajlar, kompresyon çorapları), gazlı bezler, sargı bezleri, tamponlar, fiber-optik elemanlar. - Ekstra Bedensel Ürünler (Ekstrakorporal): Yapay böbrek, karaciğer ve akciğerler.

19 3 - Bakım/Hijyen Ürünleri: Tıbbi giysiler (önlükler, başlıklar, maskeler, çoraplar, eldivenler, üniformalar, koruyucu elbiseler), cerrahi kaplamalar (örtüler, kumaşlar, perdeler), yatak örtüleri (battaniyeler, çarşaflar, yastık kılıfları, battaniyeler, minderler, yorganlar), idrar tutucu pedler (bebek bezleri/yatak pedleri), bezler, bayan hijyenik pedleri, kumaşlar/temizlik bezleri ve cerrahi çoraplar. 2. İç Uygulamalar - Vücut İçine Yerleştirilen (Implant Edilen) Ürünler: Ameliyat iplikleri (biyolojik olarak çözülebilen ve çözünemeyen), yumuşak doku implantları (yapay tendon, ligament, kıkırdak, kas, deri ve göz kontak lensi/yapay kornea), ortopedik implantlar (yapay eklemler/kemikler), kardiyovasküler implantlar (damar greftleri, kalp kapakçıkları ve tamiri için kumaşlar, damar ekleme) Bu grupların yaklaşık %70 i tek seferlik, %30 u da tekrar kullanılabilir malzemelerden oluşmaktadır. Bu çalışmada, tıbbi teknik tekstillerin dış uygulama grubunda yer alan kompresyon çoraplarıyla ilgili kapsamlı bir çalışma gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın ilk adımında, kompresyon çoraplarının uygulayacağı basınç değerlerinin tam ve doğru olarak tespit edilebilmesi için, bu konu ile ilgili TS ENV standardına uygun, modern ve hassas bir ölçüm cihazı geliştirilmiştir. İkinci adımında ise farklı malzemeler denenerek, piyasada çoğunlukla konforsuz ve kullanım uygunluğu zayıf ürünler olarak bilinen kompresyon çoraplarının performans ve konfor özellikleri iyileştirilmeye çalışılmıştır. Böylece mükemmel kompresyon değerlerine sahip yüksek performans ve konfor ürünlerine ulaşılması hedeflenmiştir. 1.1 Kompresyon Çoraplarının Kullanım Alanları Uzmanlar tarafından dünyada kompresyon çorabı kullanıcı oranının %20 yi geçtiği ve özellikle yaşlı nüfus sayısına bağlı olarak bu değerin yükseldiği belirtilmektedir. Bu çoraplar başta varis olmak üzere kronik venöz yetmezliği, venöz ülser, derin ven trombozu ve tromboflebit gibi toplardamar (ven) hastalıklarında, ameliyat ve doğum sonrasında ödem oluşmasını engellemek için ve spor yaparken destek amacıyla kullanılmaktadır.

20 4 Genel olarak 2 tip toplardamar hastalığı vardır: kapak yetersizliği ve damar içi pıhtılaşması. Kapak yetersizliği sonucu varisler, kronik toplardamar yetmezliği ve venöz ülserleri; damar içi pıhtılaşma sonucunda da derin ven trombozu veya tromboflebit oluşmaktadır. Ayrıca kapak yetmezliği ve damar içi pıhtılaşma hastalıkları birbirini de doğurabilmektedir. Bu hastalıkların tanımları, belirtileri, nedenleri ve tedavi yöntemleri kısaca şöyledir (Köksoy, 2009): Varis Toplardamarlar, dokulardaki kanı tekrar kalbe taşıyan damarlardır. Toplardamarlar içinde, kanın geriye kaçmasını engelleyerek sadece kalbe doğru akım oluşmasını sağlayan tek yönlü çalışan kapakçıklar bulunmaktadır. Toplardamarlarda oluşan tıkanıklıklar ve aşırı basınç bu kapakçıkların düzgün kapanmasını engelleyerek geriye doğru kaçaklara sebep olur. Bunun sonucunda toplardamarlar kalıcı olarak genişleyip, kıvrımlı bir hal alarak varisleri oluşturur (Şekil 1.2). Şekil 1.2 Normal ve varisli damarların çalışma sistemi Varisler çoğu kez bacak derisinin altında mavimsi renkte değişik çaplarda kıvrımlı kabarıklıklar şeklinde görülür. Genellikle bacaklarda görülen bu hastalık kişilerde ağrı, ağırlık ve gerginlik, bacakta şişlik ve ödem, yorgunluk, gece krampları, kaşıntı ve yanma hissine yol açmaktadır. Hatta bazı hastalarda bir süre sonra kronik venöz yetmezlik gelişebilir.

21 5 Öğretmen, doktor, berber, işçi gibi uzun süre ayakta çalışan meslek gruplarında yoğunlukla görülen varis hastalığının, özellikle 40 yaş üzerinde her iki kişiden birinde görüldüğü tahmin edilmektedir (Alhan, 2009). Toplumsal bir hastalık olan varis, ülkemizde her 3 kişiden birinde görülmektedir. Kadınlarda erkeklere oranla 2 4 kat daha fazla rastlanmakta ve yetişkin nüfusun %15 20 sini etkilemektedir yaş arası kadınların %55 i varislerden şikayetçidir. Ailesel geçiş oranı %50 den fazladır. Bacaklarda 2 damar sistemi mevcuttur: Derin venler (kalbe giden kanın %90 ının bulunduğu sistem), yüzeysel venler (kalan %10 luk taşımayı sağlayan sistem). Varisler kanı ayaklara doğru taşıyan arterlere asla etki etmezken, kanı yukarı taşıyan damarlarda görülmektedir. Çoğunlukla da yüzeydeki damar sistemine etki etmektedir (Yusuf, 2009). Anatomik olarak 3 tip varis vardır: İri yeşilimtırak ana varisler (büyük varisler), cilt altında ağ biçiminde yapılar oluşturan morumsu retiküler varisler (yan dal varisleri) ve kırmızı ipliksi varisler (kılcal damar varisleri). a) b) c) Şekil 1.3 Varis tiplerinin görüntüleri a) Büyük varisler b) Yan dal varisleri c) Kılcal damar varisleri Varis tedavisi medikal ve cerrahi tedavi olarak iki şekilde gerçekleştirilebilmektedir. İleri derecede varisi olmayan, cerrahi tedavinin uygulanamadığı veya hastanın cerrahi tedaviyi kabul etmediği durumlarda hastaya medikal tedavi önerilmektedir. Kompresyon (varis) çorapları medikal tedavinin en önemli bölümünü oluşturmaktadır (Memorial Sağlık Grubu, 2008). Kompresyon çorapları genişlemiş yüzeysel toplardamarları baskılayarak, damarlardaki basıncı azaltmakta ve kanın sağlam toplardamarlara yönlendirilmesini sağlamaktadır. Bacaklardaki kasların pompa fonksiyonuna yardımcı olarak, kanın geriye dönüşünü arttırmakta ve doku içinde aşırı sıvı

22 6 toplanmasına (ödeme) engel olmaktadır. Böylece ayaktaki şişlik ile yakınmalar azalıp kaybolmaktadır Kronik Venöz Yetmezliği Kronik toplardamar yetmezliği, özellikle bacaklardaki toplardamarların normal yapısının bozularak kan akımının aksaması sonucu ortaya çıkan hastalık durumudur. Venöz yetmezlikte temelde olan olay toplardamarlar içinde kan basıncının artmasıdır. Toplardamar kapak hastalığı, kronik venöz yetmezliğinin en önde gelen nedenleri arasındadır. Diğer bir neden ise toplardamarlar içinde pıhtı oluşup (derin ven trombozu) damarların tıkanması ya da kapakçıklarının bozulmasıdır. Bacaklarda ağrı, şişlik ve gece krampları şikayetlerine neden olan bu hastalık, önemli ölçüde sosyo-ekonomik ve psikolojik travmaya yol açabilmektedir. Bacak damarlarındaki venler, kanı yerçekimine karşı kalbe taşımak zorundadır. Bacak kasları derin venleri sıkıştırarak kanın kalbe dönmesine yardımcı olur. Venlerdeki tek yönde çalışan kapaklar kanın doğru yönde gitmesini sağlar. Bacak kasları gevşediğinde, venlerdeki kapakçıklar kapanır ve kanın geri kaçması engellenir. Kanın kalbe geri gitmesini sağlayan tüm bu işlemler venöz pompa olarak adlandırılır. Yürürken ve bacak kasları kasıldığında venöz pompa iyi çalışır. Fakat özellikle uzun zaman oturma veya ayakta durma halinde, bacak venlerindeki kan birikir ve bu bölgede kan basıncı artar. Derin venler ve perforan venler artan basınca genellikle kısa süre için karşı koyabilir. Bununla birlikte uzun süre oturulduğunda ya da ayakta durulduğunda esnek olan damar duvarları genişleyebilir. Bu durum zamanla, yatkın kişilerde damar duvarlarının zayıflamasına, ven kapakçıklarının zarar görmesine ve dolayısıyla kronik venöz yetmezliğe neden olur. Kronik venöz yetmezlik varislerle birlikte olabilir. Ailede varis hikayesi, aşırı kilo, gebelik, egzersiz yapmama, sigara içme, uzun süre oturma ya da ayakta kalma kronik venöz yetmezlik riskini arttıran faktörlerdir. Kronik venöz yetmezlik herkeste görülebilirse de, yaş ve cinsiyet kronik venöz yetmezlik gelişimini kolaylaştıran faktörler olabilirler. Bacak venleri içindeki kan basıncı uzun dönem normalden yüksek kalırsa kronik venöz yetmezlik gelişecektir. Kronik venöz yetmezlik nedenlerinden olan Derin Ven Trombozu (DVT) ve Flebit gibi hastalıkların her ikisinde de, venöz

23 7 damarlardaki yükselmiş basıncın nedeni, venler içindeki serbest akımın engellenmesidir. Hastalığın kaynağına göre tedavi şekli değişmekle beraber; her tip tedavi yönteminde kompresyon çoraplarından yararlanılmaktadır. Kompresyon ürünleri bacaklara dışarıdan basınç uygulayarak, toplardamarların desteklenmesini sağlamaktadır Venöz Ülser Kronik venöz yetmezliğine bağlı oluşan bacak ülserleri, kronik tekrarlayıcı bir problemdir. Toplumun yaklaşık %l'inin yaşamları süresince zor iyileşen (uzun süren) alt ekstremite ülserinden şikayetçi olduğu tahmin edilmektedir. %72 oranında nükseder ve %95 gaiter alanında yerleşiktir. Şekil 1.4 Gaiter alanında oluşmuş bir venöz ülser Hastalığın tedavisinde amaç; venöz basıncını azaltmak, ödemli şişliği azaltmak, yara çapını küçültmek, ülseri iyileştirmek ve ülserin tekrarlamasını önlemektir. Venöz ülser terimini ilk kez Richard Wiseman ( ) ortaya atmıştır. Hastalığın tedavisinde ilk kompresyon uygulamasını yapan Wiseman, hem bacağa basınç sağlayan hem de venöz ödemini engelleyen köpek derisinden bir destek çorabı geliştirmiştir (Şekil 1.5).

24 8 Şekil 1.5 Richard Wiseman tarafından geliştirilen destek çorabı Venöz ülserlerde yaş, şişmanlık, flebit öyküsü, derin ven trombozu öyküsü, bacak travması riskli grup içerisinde sayılmaktadır. Bugün hala venöz ülser etyolojisi tam olarak bilinememekle birlikte çeşitli etyolojik faktörler sorumlu tutulmaktadır. Staz sonucu venöz basıncın artması, ülserin oluşumunda önemli etyolojik faktörlerden biridir. Bozulmuş venöz fonksiyonun ve artmış venöz basıncın düzeltilmesi basit olarak bacağın kalp seviyesi üzerine kaldırılması ile sağlanabilir. Ancak bu yöntem hastayı yatağa bağlayacağından dolayı bandaj, kompresyon çorapları ya da mekanik cihazlarca eksternal kompresyon daha çok kullanılmaktadır. Kompresyon tedavisinde baldıra uygulanan elastik kompresyon, lokal hidrostatik basıncı artırır ve superfisial venöz basıncını azaltır. Böylece interstisiyal bölgeye sıvı ve çeşitli maddelerin (fibrinojen gibi) sızması önlenmiş olur. Venöz dönüş kolaylaşır, oklüde olmamış derin ve superfisyal venlerdeki sıvı hızında artma gözlenir. Ayrıca, plazminojen aktivatörlerin lokal salınımını artırır. Bunun hatalı fibrinolizisin tamirinde rolü vardır ve perikapiller fibrin depozitlerinin ortadan kalkmasına yardım eder. Venöz ülserin önlenmesi ve iyileşmesinde gerekli olan, venöz kan akımını düzeltmeye yetecek baldır ve ayak bileğindeki optimal basınç miktarının genel olarak 20-40mmHg arasında olması gerekmektedir. Ancak tedavide hastalığın derecesine göre farklı kompresyon değerlerine ihtiyaç duyulabilir. Örneğin; variköz venler ve orta derece venlerin tedavisinde 20-30mmHg, ileri derecede variköz venler ve ödem için 30-40mmHg, ileri ödemli varisler için 40-50mmHg

25 9 ve ulkus varikozum tedavisi veya profilaksisi için ileri derecede venöz yetersizliklerin tedavisinde mmhg basınç değerleri uygulanmaktadır. Ülser tedavilerinde, yaraların iyileşmesi aşamasından sonra kompresyon çorabı uygulamasına geçilir ve hastalığın tekrarlaması engellenmeye çalışılır. Yapılan çalışmalarda, çorap kullanan hastalarda rekürens hızı 5 yılda %29 iken, çorap kullanamayan hastalarda 3 yılda %100 olduğu ortaya konmuştur (Gül, 2009) Derin Ven Trombozu (DVT) Derin ven trombozu, derin veya perforan venlerde trombus denen bir kan pıhtısının kan akımını bloke etmesi ile oluşur. Pıhtı çoğu kez dışarıdan görünmeyen derindeki toplardamarlardadır. Dışarıdan görülebilen toplardamarlardaki pıhtı, yüzeyel ven trombozu veya flebit olarak adlandırılmaktadır. DVT genellikle bacaktaki derin toplardamarlardaki kapakların iç yüzünde başlar ve kısa bir süre içinde toplardamarın tamamının tıkanmasına ve bacaktan gelen toplardamar kan akımının durmasına neden olur. Bu durum genellikle bacağın şişmesi ile beraberdir. DVT çoğu kez ağrısız olmakla beraber en önemli yanı oluşmuş olan pıhtının bulunduğu yerden kopup, kan akımı ile akciğer damarlarını tıkayarak ölüme neden olmasıdır. Bu durum akciğer embolisi olarak isimlendirilir. Acil bir durum olup, derhal tedavi edilmediği takdirde ölüme yol açabilir. DVT sıklıkla uzun süreli yatak istirahatı sonrası ortaya çıkar. Bunun dışında DVT oluşturabilecek nedenleri şöyle sıralayabiliriz: büyük ameliyatlar sonrası, travma (yaralanmalar özellikle bacak ve kalça kırığı), uzun süreli yolculuklar, damar içine takılı cihazların varlığı, kan pıhtılaşma hastalıkları, kanser, gebelik dönemi (hormonal değişikliklere bağlı), östrojen içeren doğum kontrol hapı gibi ilaçların kullanılması. DVT tedavisinin ana amacı akciğer embolisi ve tekrar DVT gelişiminin engellenmesidir. Tedavinin diğer amaçları ise hastanın bacağındaki şikayetin azaltılmasıdır. İlaç tedavisi dışında DVT tedavisinin en önemli basamağını varis çorabı giymek oluşturur. İlk günlerde sürekli, sonraları ise gündüzleri varis çorabı giyilmesi önerilir.

26 Tromboflebit Tromboflebit, toplardamar duvarının iltihaplanması ve damarda pıhtı oluşmasıyla damarın tıkanmasıdır. Tromboflebit, venin (kirli kan damarı) etrafındaki dokulardan kaynaklanan bir enfeksiyon sonucunda veya vücudun herhangi bir yerindeki enfeksiyon odağından bakterilerin kan yoluyla diğer damarlara taşınmasıyla meydana gelir. Genellikle bacaklarda meydana gelir. Hastalık çoğu kez varisli bir toplardamarda ya da herhangi bir toplardamarda ağrı, şişlik, sertlik, genişleme, ağrılı ve sert bir kızarıklık şeklindedir. Çeşitli etkenler tromboflebit olayının oluşumunda ya etken ya da yardımcı olarak rol almaktadır. Bunları şöyle sıralayabiliriz; kalp yetmezliklerinde bacaklarda kanın göilenmesi, gebelik, uzun süre yatakta yatmak zorunda kalma, ameliyat sonrası ya da doğum sonrası yatak istirahatı, damar içine bazı ilaçların zerk edilmesi, çeşitli mikrobik hastalıklar, kanserler, parazit yumurtaları, doğum kontrol hapları ve östrojenli ilaçlar. Tromboflebit ağrı, şişlik ve rahatsızlık oluşturur ve geçmesi aylar sürebilir. Eğer içindeki pıhtı derin toplardamarlardan birine ilerler ise derin ven trombozu gelişebilir. Ayrıca tromboflebitteki pıhtıdan kopan parçalar akciğerlere kadar sürüklenip, buradaki damarları tıkayabilirler. Büyük bir akciğer damarının tıkanması ise ölüme neden olabilir. Bu olay genellikle derin toplardamarlarda gelişen tromboflebit için söz konusudur. Tromboflebit bacaklarda varislerin gelişmesine uygun bir ortam hazırlar. Tromboflebit vakalarının tedavisinde ana ilke, hastanın istirahat etmesi ve pıhtı oluşumunu engelleyen ilaçların verilmesidir. Bunun yanı sıra hastaların kompresyon çorabı ile yürümesi oldukça yararlıdır. Uygun bir tedavi ile 8-15 günde sonuç alınabilir. Ancak büyük toplardamarlarda pıhtı gelişmiş ise, bu pıhtının cerrahi olarak çıkartılması yoluna gidilebilir. 1.2 Çorap Üretimi Tarihte ilk kez (M.S. 2.YY) kumaş, keçe ve hayvan postlarından kesilerek dikilen ve esnek olmayan bir tür çorap kullanılmaya başlanmıştır. El örgüsü çoraplar bugünkü şekline 17. yüzyılda ulaşmıştır. Önceleri elde örülen çoraplar, Lee nin ilk örme tezgahı ile makinede üretilmeye başlanmıştır. 19. yüzyılın ortalarında geliştirilen yuvarlak örme makineleri ile dikişsiz çorap üretimi başlamıştır. Bu sistemde ilmek sayısı artırılıp azaltılamadığı için, çoraplar düz boru şeklinde üretilmiştir larda naylon ipliğin geliştirilmesi ile çoraba

27 11 istenen kalıcı şekil verilebilmiştir lı yıllarda ise külotlu çorap üretimi başlamıştır. Yeni nesil tam elektronik çorap makinelerinde hız 400 devir/dakika ya ulaşmış, sistem sayıları artmış, elektronik iğne ve/veya platin seçimi ile çok değişik desen ve şekillendirme olanakları gerçekleşmiştir (Marmaralı, 2008). Türkiye de çorap sanayi 1923 yılında kurulmuş ve 1980 li yıllarda özellikle ihracata yönelik üretim yapan modern makinelere sahip yatırımlar yapılmıştır. Türkiye bugün çorap üretimi bakımından, dünya pazarları için önemli bir tedarikçi durumundadır. Çoraplar türüne göre 4 grupta incelenmektedir. Bunlar: - Külotlu - Külotsuz diz üstü - Diz altı (pantolon çorabı) - Soket Kompresyon tedavisi için ilk üç gruptaki çoraplar kullanılabildiği halde, basınç uygulamasının tam olarak gerçekleştirilebilmesi için genellikle külotlu çoraplar tercih edilmektedir. Kompresyon çorapları, düz örme makinelerinde dikişli veya yuvarlak örme makinelerinde dikişsiz olarak üretilmektedir. Özellikle kişi vücut ölçülerine uygun şekilde üretim yapmak isteniyorsa düz makineler tercih edilmelidir. Bu makinelerin sahip olduğu şekillendirme özelliği, istenen şekil ve boyutta çorap üretimini mümkün kılmaktadır. Ancak piyasada mevcut olan kompresyon çoraplarının büyük bir bölümü yuvarlak örme makinesi ile üretilmektedir. Yuvarlak örme makinelerinde üretilen bir kompresyon çorabının üretim aşamalarını genel olarak şu şekilde özetlemek mümkündür (Marmaralı, 2008): 1. Lastik: Yapısında elastik iplik yer alan bu bölümün görevi, ayağı sararak çorabın aşağı kaymasını engellemektir. 2. Gövde: Çorabın topuk ile lastik kısmı arasında kalan bölümüdür. Bacağa basınç uygulaması gövdede sağlandığından, kompresyon çorapları için en önemli bölüm burasıdır.

28 12 3. Topuk: Tabanla gövde arasında kalan ve çorabın topuğu saran bölümüdür. Çorap konforunda topuk şekli önemlidir ve optimum uygunluğu kare şeklinde topuklar sağlamaktadır. Topuk ve burun dayanımları da önemlidir. Bu bölgelerde uzun ömür sağlamak için mukavemetli liflerin kullanımının yanında, çoğu zaman çift kat topuk yapılmaktadır. Bir çorapta topuk oluşturmak için çeşitli yöntemler vardır. Bunlar içerisinde en çok kullanılan daraltıp genişletme ile topuk oluşturulma esasına dayanan yöntemdir. Çorabın konç bölümü örülüp topuk oluşturulmaya başlanacağı zaman, iğne silindiri dönme hareketini bırakıp salınım yapmaya başlar. Bu salınım sırasında silindirin bir yarısına iplik beslenip sadece bu bölümdeki iğnelerle ilmek oluşturulurken, silindirin diğer yarısındaki iğneler atlama yapar. Bunun için silindirin bir yarısına uzun ayaklı, diğer yarısına ise kısa ayaklı iğneler yerleştirilir. İşlem sırasında atlama yapan iğneler genellikle uzun ayaklı iğnelerdir. Silindirin her salınım hareketi sırasında, ilmek oluşturan iğnelerin her iki yanından birer iğne eksiltilir. İstenen topuk büyüklüğüne göre salınım ve eksiltme işlemi sürdürülerek topuğun üst yarısı oluşturulur. Bundan sonra eksiltilen iğneler tekrar örme alanına dahil edilir. Eksilen bütün iğneler, örme işlemine başlayana dek bu işlem sürdürülür. Bu daraltma ve genişletme işlemi sonucunda topuğun iki yanında dikiş benzeri bir çizgi oluşur. Genellikle topuk açısının 90 dereceye yakın, dikiş izinin ise 45 derece civarında olması istenir. 4. Ayak-Taban: Çorabın ayağı saran bölümüdür. Ayaküstü ve taban bölümü farklı yapılarda örülebilir. Taban takviyeli örülürse çorabın dayanımı artar. 5. Burun: Çorabın parmakları saran bölümüdür ve isteğe bağlı olarak şekli değişir. Makineden çıktığında çorabın burnu açıktır. Genelde topuk yapısında örülür ve açık kalan kısım, tek tek ilmekler dikilerek kapatılır. Bu çoraplarda burun dikişi parmakların üzerinde bir çizgi formunda olur. Bazı spor çoraplarda ise çorabın uç kısmı düz bir şekilde bitirilir ve dikilir. Bu durumda burun dikişi parmak uçlarında yer alır. 6. Eğer çorap külotlu ise, ağ bölgesi ayrıca örülür ve bedene uygun şekilde kesim işlemi gerçekleştirilir. Daha sonra örülen çorap çifti ile ağ parçası dikilerek birleştirilir. 7. Dikim işlemleri tamamlandıktan sonra ütü ve ardından paketleme yapılır.

29 13 Çoraplara uygulanan bitim işlemleri ile yumuşatma, merserizasyon, antistatik ve anti-bakteriyel özellik kazandırmak mümkündür. Yumuşatma konfor hissini artırırken, merserizasyon, mamullere parlaklık verir. Sentetik liflerden üretilen çoraplara uygulanan anti-statik bitim işlemi ise giysilerin çoraba yapışmasına, kullanım ve yıkama sırasında çorap üzerinde yabancı madde toplanmasına engel olur. Uzun süre giyildiğinde ayakkabı içinde kapalı kalan ayakta ısınma ve terleme meydana gelir. Bu ortamda bakteriler yetişir ve bu da ayak kokusuna neden olur. Lif içerisinde kullanılan anti-bakteriyel maddeler bakteri oluşumunu ve sonuçta kokuyu azaltır yılından itibaren poliamid liflerinin gelişmesiyle, ince bayan çorabı alanında yeni bir dönem başlamıştır. Önceleri çorap, ayak şekline uygun formda açık en olarak örülür, sonradan dikiş işlemi ile birleştirilirdi. Ancak termoplastik liflerin gelişimi ile hortum şeklinde örülen çoraba, ısıtılarak kalıcı ayak şekli vermek mümkün olduğundan bu makineler kullanımdan kalkmıştır. Günümüzde ince çorap üreten makinelerde hız, üretim ve desen olanaklarını artırmak amacıyla büyük gelişmeler sağlanmıştır. Bu yeniliklerin yanında, sentetik ipliklerin özelliklerinde meydana gelen gelişmeler sayesinde bu ürünlerde önemli iyileşmeler gerçekleşmiştir. Çoraplarda kalite denildiğinde, çorabın üretim sonrası özelliklerini yitirmeksizin kullanım performansı anlaşılmaktadır. Kullanılan iplik cinsi ve özelliklerinden örme şartlarına (makine tipi, inceliği, hızı, modeli, ipliğe uygulanan gerilimler vs.), boyama işlemlerinden form verme yöntemlerine kadar, kaliteyi etkileyebilecek pek çok etkenden söz edilebilir. Bununla birlikte genelde çorap kalitesini belirleyen faktörler içerisinde esneklik, gramaj, özelliklerinde kalıcılık ve dayanıklılık, estetik ve giyim konforu ön plana çıkmaktadır. 1.3 Kompresyon Çorapları Kompresyon çorapları genellikle düz örgü yapısı ile örülmekte (Şekil 1.6) ve basınç uygulaması için zemin örgü yapısına elastan (gipe) iplik yatırımı yapılmaktadır. Farklı basınç sınıflarını oluşturmak için farklı numaralarda gipe ipliği seçilmektedir. Kullanılan gipe ipliği numarası kalınlaştıkça, oluşacak basınç değeri artmaktadır.

30 14 Şekil 1.6 Kompresyon çoraplarında kullanılan örgü konstrüksiyonu Ancak kompresyon tedavisi için bacak boyunca bilekten kasık bölgesine doğru dereceli olarak azalan bir basınç profili uygulanması (Şekil 1.7) gerekmektedir. Böylece Bölüm de anlatıldığı üzere kanın kalbe doğru taşınmasını sağlanmaktadır. İstenen bu basınç profilini oluşturmak için sadece gipe ipliği özellikleri yeterli olmamaktadır. Aynı zamanda çorapların gövde bölümündeki zemin örgü yapısının sıklık değerleri aşağıdan yukarı doğru bölgesel olarak azaltılarak örgü işlemi gerçekleştirilmektedir. Çorap üretimi sırasında gerçekleştirilen bu sıklık değişimi ise elektronik makine ayarları ile yapılmaktadır. Kompresyon çorapları için en önemli iki özellik basınç ve giyim konforudur Basınç özellikleri Kompresyon çorapları basınç ile karakterize edilmektedir. Kompresyon ürünleri ile tedavinin anahtarı bacağa uygulanacak tam ve doğru basınçtır. Tedavide en önemli nokta, ayak bileğinden yukarıya doğru azalan dengeli bir basınç uygulayabilmektir (Şekil 1.7). Elastik destek için çorap veya bandaj kullanılabilse de, genellikle varis çorapları tercih edilmektedir. Bunun nedeni bandaj ne kadar dikkatle sarılırsa sarılsın, baskıyı bacağın tümünde dengeli olarak dağıtamaması ve sargıların hareketle kısa zamanda kayıp şekil değiştirerek basınç dengesini ve dolayısıyla dolaşımı bozmasıdır.

31 15 Şekil 1.7 Bacak boyunca basınç ölçme noktaları ve oranları (TS ENV 12718) B: Ayak bilek çevresinin en az olduğu nokta B1: Aşil tendonunun baldır kaslarına dönüştüğü nokta C: Baldır çevresinin en geniş olduğu nokta D: Tibial tuberostasisin hemen alt noktası E: Patella merkezinden dizin arkasına olan mesafe F: K ve E noktalarının arası G: Hasta ayakta iken K noktasının 5cm altı K: Kasığın orta noktası Başarılı bir basınç tedavisi için, vakanın durumuna göre uygulanması gereken basınç değeri (kompresyon sınıfı) belirlenip, kullanıcının bacak ölçülerine göre kompresyon çorabı seçilmelidir. Varis çorapları hakkında oluşturulmuş ENV 12718: European Prestandard Medical Compression Hosiery CEN TC 205 standardı ile tedavilerde uygulanan basınç değerleri ile genel basınç sınıfları oluşturulmuş (Çizelge 1.2) ve dereceli basınç profilini tespit etmek üzere bacak boyunca ölçüm yapılması gereken bölgeler belirtilmiştir (bilekten kasık bölgesine kadar 7 nokta) (Şekil 1.7).

32 16 Çizelge 1.2 Kompresyon sınıfları (TS ENV 12718) Kompresyon sınıfları Ayak bileğindeki kompresyon değerleri Sınıf A - Hafif mmhg hpa Sınıf I Gevşek mmhg hpa Sınıf II Orta mmhg hpa Sınıf III Sıkı mmhg hpa Sınıf IV Çok sıkı 49 mmhg ve üzeri 65 hpa ve üzeri Standartta ayrıca genel vücut ölçüleri esas alınarak çeşitli bedenleri örneklemek amacıyla, farklı bacak boyları ve bu boylardaki ölçüm yükseklikleri ile farklı bacak şekilleri için ölçüm noktaları çevre uzunlukları verilmiştir (Şekil 1.8, Çizelge 1.3, 1.4, 1.5 ve 1.6). Şekil 1.8 İnsan bacağındaki ölçme noktaları, uzunlukları ve çevre ölçüleri (TS ENV 12718)

33 17 Çizelge 1.3 Uzunluk anma değerleri (TS ENV 12718) Uzunluk kodu 2) Bacağın uzunluğu IB a dan B ye ölçülen uzunluk IB1 a dan B1 e ölçülen uzunluk IC a dan C ye ölçülen uzunluk ID a dan D ye ölçülen uzunluk IE a dan E ye ölçülen uzunluk IF a dan F ye ölçülen uzunluk IG a dan G ye ölçülen uzunluk IH a dan H ye ölçülen uzunluk IK a dan K ye ölçülen uzunluk IT a dan T ye ölçülen uzunluk IX Topuğun en çıkıntılı yerinden X noktasına ölçülen uzunluk IA Topuğun en çıkıntılı yerinden A noktasına ölçülen uzunluk (Ayak parmakları hariç ayak uzunluğu) IZ Topuğun en çıkıntılı yeri ve parmakların en çıkıntılı yerinden çizilen dikey hatlar arası yatay mesafe (Ayak uzunluğu) IGT 1) G den T ye ölçülen uzunluk IK1T 1) K1 den T ye ölçülen uzunluk IK2T 1) K2den T ye ölçülen uzunluk 1) Sadece külotlu çoraplar için vücut boyunca ölçülür. 2) I = uzunluk Çizelge 1.4 Çevre anma ölçüleri (TS ENV 12718) Çevre kodu 1) Bacağın uzunluğu ca A da ölçülen çevre cb B de ölçülen çevre cb1 B1 de ölçülen çevre cc C de ölçülen çevre cd D de ölçülen çevre ce E de ölçülen çevre cf F de ölçülen çevre cg G de ölçülen çevre ch H de ölçülen çevre ct T de ölçülen çevre cx X de ölçülen çevre cy Y noktasında çevre, ayak en fazla dorsal fleksiyonda iken ölçülür. 1) c=çevre Çizelge 1.5 Konç uzunluğu anma değerleri (TS ENV 12718) Uzunluk kodu Uzunluk (cm) Kısa çorap Normal Çorap Uzun Çorap IG IF IE ID IC IB IB

34 18 Çizelge 1.6 Konç çevresi uzunluklarının anma değerleri (TS ENV 12718) Basınç ölçme Çevre uzunlukları (cm) noktaları cg cf ce cd cc cb cb Türk Standartları Enstitüsü varis çorapları ile ilgili standardı tarihinde Tıbbî Kompresyon Çorabı (Varis çorabı) ismiyle kabul etmiş (TS ENV 12718) ve yürürlüğe koymuştur. Standartta, yukarıda anlatılan kompresyon çorap özellikleri yanı sıra çorapların basınç ölçümünde yararlanılabilecek ölçüm yöntemleri de yer almaktadır. Varis çoraplarında basınç uygulaması, çorapların esneklik özelliği ile sağlanmaktadır. Esneklik özelliği, çorabın örüldüğü makine tipi, makine inceliği, kullanılan iplik özellikleri ve örgü parametreleri ile belirlenmektedir. Özellikle kullanılan elastik iplik özellikleri esneklik için en önemli parametredir. Kompresyon çorapları sahip olduğu esneklik özelliği sayesinde giyilen bacağa göre genişleyip şekil alırken, çorap üzerinde bir gerilme meydana gelir. Bu gerilme, bacağa dıştan bir kuvvet uygulayarak o bölgede belli bir basınç oluşturur. Oluşan bu basınç değeri, basınç kuvveti ve alanın dik iz düşüm değerinin bir fonksiyonu olarak tanımlanabilir (Basınç=Kuvvet/Alan iz düşüm ). Daha önce de belirtildiği gibi, kompresyon çoraplarının üretiminde elastik iplik olarak gipe ipliği kullanılmaktadır. Farklı basınç sınıfları elde etmek için gipe iplik numarası değiştirilir. İplik numarası kalınlaştıkça, çoraptaki gerilim ve dolayısıyla basınç artar. Ancak kompresyon çoraplarıyla tedavide hiçbir zaman çoraplarda tek bir basınç değerinden söz edilmez. Bacağa dereceli olarak bilekten kasık bölgesine doğru azalan bir basınç profili uygulanmalıdır. Ancak bu sayede çorap bir pompa görevi görür ve kirli kanı bacaklardan kalbe doğru yukarı tek yönlü taşımaya yardımcı olur. Çoraplarda aranan bu dereceli basınç özelliği örgü sıklık değeri ile ayarlanmaktadır. Çorap üretimi sırasında, bilek bölgesinden yukarıya doğru azaltılan sıklık değerleri ile uygulanacak basıncın kademeli olarak düşürülmesi sağlanır.

35 19 Basınç tedavisinde, kompresyon ürününü kullanacak kişinin bacak şekli ve boyutu oluşacak basınç profilini değiştirecektir. Bu nedenle tedaviyi tam olarak sağlayabilmek için, ürünlerin kişinin bedenine uygun olarak seçilmesi hassas bir noktadır. Basınç sınıfı seçimi, beden ölçüleri ile birlikte düşünülerek yapılmalıdır. Aksi takdirde yanlış beden kullanımı, fiili basınç değerlerinin olması gerekenden farklı olmasına yol açar. Aslında en mükemmel basınç tedavisi kişiye özel veriler doğrultusunda seçilen çorap grubunu test etmek ve çorabın fiili basınç profilini tespit etmek ile sağlanabilir. Bunun için kullanım öncesinde kullanıcı bacak şekline göre ayarlanmış bir düzenek ile çorabın basınç ölçümleri yapılmalıdır. Ancak yapılan araştırmalar farklı beden ve boylarda basınç ölçümü yapabilen az sayıda ölçüm cihazının bulunduğunu ve bunlara ulaşımının zor ve pahalı olduğunu ortaya koymuştur. Bu nedenle üretici firmalar çok geniş yelpazede beden sınıfları tercih etmeyip, geçmiş tecrübelerine dayanarak basınç değerlerini tahmin edebilecekleri standart bedenlerde üretim yapmaktadırlar. Bu durumda, standart dışı (zayıf ya da şişman, uzun ya da kısa) vücut ölçülerine sahip olan hastalara kendileri için uygun çorap bulamadıkları için doğru bir kompresyon tedavisi uygulanamamaktadır. Bu çalışmada tasarlanan basınç ölçüm cihazı ile bu eksikliğin giderilmesi amaçlanmıştır. Cihaz, farklı bacak boy ve çaplarında ölçüm yapması, kullanım öncesi kişiye özel fiili basınç değerlerini hassas olarak ölçmesi ve pratik kullanımı ile kendi alanında bir ilktir Konfor özellikleri Uzmanlar özellikle kırk yaşından sonra varis riski olmasa dahi kompresyon çorapları giyilmesinin yararlı olacağı görüşündedirler. Özellikle sıcak yaz günlerinde damar rahatsızlıklarının daha da arttığı bilinmektedir. Oysaki kişiler sıcak yaz günlerinde verdikleri konforsuzluk hissi nedeniyle bu ürünleri kullanmaktan kaçınmaktadırlar. Bu nedenle de çoğu vakada basınç tedavisi başarıya ulaşamamaktadır. Bu noktada kompresyon çorapları konusunda önemli bir eksiklik ortaya çıkmaktadır. Giyim konforu, son yıllarda giysiler için önemli bir nitelik olarak sayılmaya başlanmıştır. Giyim konforu en basit şekilde insan vücudu ile çevre arasında fiziksel, psikolojik ve fizyolojik uyumun memnuniyet verme durumu olarak tanımlanabilir. Fiziksel konfor çevrenin vücuda olan etkileri, psikolojik konfor beynin yeterli fonksiyonlarını yerine getirebilme yetisi, bu çalışmanın konusu olan

36 20 fizyolojik konfor ise insan vücudunun yaşamını sürdürebilmesi için gerekli yeterliliği ile ilgilidir. Fizyolojik konfor özelliklerini etkileyen en önemli faktör mikro-klima olarak adlandırılan, insan teni ile giysi arasında kalan hava tabakası olarak gösterilmiştir. Mikro-klima çevresel faktörlerden, kişinin aktivite düzeyinden ve giysi özelliklerinden etkilenmektedir (Şekil 1.9) (Yoo ve Hu, 2000). Şekil 1.9 Konfor ve mikro-klima karakteri (Yoo ve Hu, 2000) Mikro-klimayı etkileyen bu faktörlerden çevre koşullarına ve kişinin fiziksel, psikolojik veya fizyolojik durumuna müdahale edilemediği için, yüksek konfor özellikleri ancak giysi özelliklerinin geliştirilmesi ile sağlanabilmektedir. Birçok araştırmanın ortak sonucu olarak en önemli fizyolojik konfor özellikleri ısı, nem ve hava geçirgenliği olarak sayılmaktadır. Bu özellikler nedeniyle fizyolojik konfor çoğu kaynakta ısıl konfor ismiyle karşımıza çıkmaktadır. En önemli ısıl konfor parametreleri ısıl iletkenlik, ısıl soğurganlık, su buharı geçirgenliği ve hava geçirgenliği olarak gösterilmekte ve bu parametreler çeşitli kaynaklarda şu şekilde tanımlanmaktadır: Isıl iletkenlik (W/m K): Bir materyalden, birim kalınlıkta, 1K sıcaklık farklılığında geçen ısı miktarının ölçüsüdür. Malzemenin iki yüzeyi birim sıcaklık farkına maruz kaldığında gerçekleşmektedir. Çeşitli aktiviteler sonrası insan vücudunda meydana gelen ısının fazlasının atılmasında rol oynayan direkt ısı transfer özelliğini belirleyen parametredir. Giysideki yüksek ısıl iletkenlik özelliği, artan vücut sıcaklığının ısı akış yoluyla düşürülmesini sağlamaktadır.

37 21 Isıl soğurganlık (Ws 1/2 / m 2 K): Farklı sıcaklıktaki iki cisim temas ettiğinde bu iki cisim arasında meydana gelen ani ısı akışıdır. Bu nedenle ısıl soğurganlık değeri yüksek olan bir cisim ilk temas anında, çok fazla ısı soğurur ve soğuk bir his meydana getirir. Su buharı geçirgenliği (%): Kumaşın su buharını geçirebilme yeteneğidir. Vücutta meydana gelen ısı artışını diğer bir uzaklaştırma şeklidir. Su buharı transferi, giysinin nem geçirgenliği karakteristiği ile yakından ilgilidir. Değişken ortam koşullarında bile, nem transfer kapasitesi fazla olan giysiler buharlaşma miktarını artırmakta ve artan vücut sıcaklığını düşürmektedir. Hava geçirgenliği (l/m 2 s): Bir materyalin iki yüzeyi arasından, belirli bir basınç farkı altında birim zamanda ve birim alandan geçen hava miktarıdır. Hava geçirgenliği yüksek olan kumaşlar, vücutta hava sirkülasyonunu sağlarken; hava geçirgenliği düşük olan kumaşlar hava sirkülasyonunu keserek ısı kaybını önlemektedir. Yapılan birçok çalışma ile ısı iletkenliği ve hava geçirgenliği değerleri arasında paralellik olduğunu tespit edilmiştir. Giysilerin ısıl konfor özelliklerine etkili olan parametreleri şu şekilde sıralayabiliriz (Xiaming, 2001): 1. Lifin ve kumaş içinde tutulan havanın ısıl iletkenliği 2. Lifin özel ısısı 3. Kumaş kalınlığı ve katman sayısı 4. Kumaşın hacimsel yoğunluğu (kumaş içindeki hava boşluklarının sayısı, büyüklüğü ve dağılımı) 5. Kumaş yüzeyi (kullanılan lifin tipi, kumaşın yapısı, kumaştaki bitim işlemleri) 6. Kumaş ve yüzey arasındaki temas alanı 7. Deri ile kumaş arasında ısı kaybı (kontak, konveksiyon ve ışıma yolu ile) 8. Deri veya kumaştan suyun buharlaşması ile ısı kaybı 9. Kumaşın su emme özelliği ile ısı kaybı veya artışı 10. Dahili atmosferik şartlar (sıcaklık, nispi nem, çevredeki havanın hareketi)

38 22 Tüm bu özellikler göz önüne alındığında yüksek giyim konfor özellikleri için lif, iplik ve kumaş yapısı seçiminin temel faktörler olduğu görülmektedir. Son yıllarda bu alanda kullanılabilecek yüksek performanslı birçok özel lif ve iplik tipi geliştirilmiştir. Bu çalışma ile kompresyon ürünlerinde amaçlanan yüksek konfor özellikleri için yaz ve kış aylarında farklı kullanım şartları olmasından yola çıkılarak çeşitli özel iplikler denenmiştir. Denemeler sonucunda elde edilen yüksek konforlu ürünlerle kullanıcıya daha rahat giyim şartları sağlanabilmiş ve ürünlerin her ortam şartında sürekli kullanımı desteklenerek basınç tedavilerinin tam anlamıyla yapılabilmesi için önemli bir adım atılmıştır. 1.4 Tezin Amacı Günümüzde tıbbi ve hijyen tekstillerinin pazar payı ve bu konuda yapılan araştırmaların sayısının ciddi oranda artış göstermesine karşın, bu grup içerisinde yer alan kompresyon çorapları hakkında yapılmış kapsamlı çalışmanın oldukça az sayıda olduğu görülmüştür. Yetişkin nüfusun %20 sine yakın bölümünün varis hastası olduğu düşünülürse; başta bu hastalık olmak üzere kronik venöz yetmezliği, venöz ülser ve tromboflebit toplardamar (ven) vb. birçok hastalığın tedavisinde önemli bir adım olan kompresyon çoraplarının geliştirilmesi üzerine bir çalışma yapılması gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Çalışmanın birinci adımında, kompresyon çoraplarının giyim öncesi basınç profilinin tespit edilmesini mümkün kılacak bir basınç ölçüm cihazı geliştirilecektir. Geliştirilecek cihaz teknolojik olması, kullanım şartlarına yakın koşullarda ölçüm yapması, farklı vücut ölçüleri için ayarlanabilir olması, kolay kullanımı, tüm verilerin bilgisayar ortamında kaydedilip istatistiksel değerlendirme yapılabilme olanağı ile kendi alanında bir ilk olacaktır. Üreticilerin kompresyon çoraplarının basınç profilini oluşturma ve ilgili standarda uygun kompresyon sınıfının belirlenmesinde yaşadığı büyük sıkıntı bu ölçüm cihazı ile giderilebilecektir. Ayrıca kompresyon çoraplarının uygulayacağı basınç değerlerinin kişiye özel ve tam olarak tespit edilebilmesi ile basınç tedavisi uygulanan varis, venöz yetmezlik, venöz ülser, derin fen tombozu, tromboflebit gibi hastalıklarda tedavinin başarıya ulaşmasında önemli bir yarar sağlayacaktır. Çalışmanın ikinci adımında, hem giysi konforu hem de performans özellikleri açısından üstün özelliklere sahip olan ve aynı zamanda farklı giyim koşullarında ihtiyaç duyulan basınç değerlerini sağlayan varis çorapları üzerine çalışılacaktır. Bu amaçla farklı malzemeler denenerek, piyasada çoğunlukla konforsuz ve kullanım uygunluğu zayıf ürünler olarak bilinen kompresyon

39 23 çoraplarının performans ve konfor özellikleri iyileştirilmeye çalışılacaktır. Çalışma sonunda, konforsuzluğu nedeniyle çoğunlukla hastaların giymekten kaçındığı kompresyon çoraplarının konfor ve performans özellikleri iyileştirilerek basınç tedavilerinin tam anlamıyla yapılmasına bir katkı sağlanmış olacaktır.

40 24 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Yapılan literatür araştırmasında, kompresyon çoraplarının tedaviye olumlu etkilerini ortaya koyan tıp alanında çok sayıda çalışma bulunmasına karşın (NHS Centre for Reviews and Dissemination, 1997; Wildin vd., 1998; Tazelaar vd., 1999; Weiss vd., 1999; Kraemer vd., 2000; Blackwell vd., 2002; Hirai vd., ; Belcaro vd., 2003; Lord vd., 2004; Partsch vd., 2004), bu ürünlerin özellikleri ve bu özelliklerin iyileştirilmesi konusunda kapsamlı çalışmaların oldukça sınırlı olduğu görülmüştür. Yetişkin nüfusun %20 sine yakın bölümünün varis hastası olduğu düşünülürse; birçok hastalığın tedavisinde önemli bir adım olan kompresyon çoraplarının geliştirilmesi üzerine bir çalışma yapılması gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bu noktada gerçekleştirilecek bu projenin önemli bir yere sahip olacağı düşünülmektedir. Bu çalışmadaki konu başlıklarını ve yapılan literatür araştırmasını 2 temel grup altında toplamak mümkündür: 1. Kompresyon çorabı basınç ölçüm cihazı geliştirilmesi 2. Kompresyon ürün özelliklerinin iyileştirilmesi (Kompresyon, ısıl konfor ve performans özellikleri) 2.1 Basınç Ölçüm Cihazı Geliştirilmesi Başta varis olmak üzere kronik venöz yetmezliği ve tromboflebit toplardamar hastalıklarında koruyucu önlem olarak, ameliyat ve doğum sonrasında ödem oluşmasını engellemek için veya spor yaparken destek vermek amacıyla kullanılmakta olan kompresyon çorapları, uyguladığı dereceli basınç ile toplardamarları baskılayarak, damarlardaki basıncı azaltmakta ve kanın doğru yönlendirilmesini sağlamaktadır. Doğru bir tedavi ve/veya destek için en önemli nokta vakanın durumuna bağlı olarak uygulanması gereken basınç değerlerinin belirlenmesi ve bu değerleri sağlayacak çorap grubunun seçilmesidir. Kompresyon çorapları standartta belirtildiği üzere 5 basınç grubu altında incelenmektedir. Başarılı bir uygulama için çorapların hangi sınıfta yer aldığı, hatta tam olarak hangi basınç profiline sahip olduğu tespit edilmelidir. Bunun için kullanım öncesinde üretilen çoraplarda basınç testleri yapılması gerekmektedir. Ancak yapılan piyasa ve literatür araştırması, bu amaçla kullanılan modern bir sistem olmadığını ve bu nedenle de üreticilerin kompresyon çorabı üretimi

41 25 konusunda hassas olamadığını ortaya koymuştur. Araştırmalar sırasında karşımıza çıkan ve standartta yer alan bazı ölçüm sistemleri incelendiğinde, teknolojik açıdan zayıf veya pratik kullanıma uygun olmadıkları görülmüştür. Bu nedenle kompresyon çoraplarında hassas basınç ölçümü yapabilen ve çorabın basınç profilini tam olarak ortaya koyan modern bir yönteme ihtiyaç duyulmaktadır. Örneğin Hohenstein Enstitüsünde bulunan HOSY (Hohenstein Enstitüsü, 2007) ve BS6612:1985 İngiliz standardında yer alan HATRA sistemlerinde Şekil 2.1 de görüldüğü üzere iki boyutlu bir düzenek üzerinde ve mekanik yolla basınç ölçümü yapılmaktadır. Cihaz 5cm genişliğinde yan yana duran 20 adet çene çiftinden oluşmaktadır. Her çene ayrı bir motordan tahrik almaktadır. Bu motorların devir sayıları alınan yolu, yani iki çene arasındaki uzaklığı vermektedir. Kuvvet ölçümü, sabit duran çenelerdeki elektronik sensörler aracılığıyla ölçülmektedir. Sonuç olarak bilgisayar her çene veya her ölçüm bölgesi için basınç, artık basınç ve bacak boyunca oluşan basınç değişimini grafik olarak vermektedir. Şekil 2.1 HOSY basınç ölçüm sistemi (Hohenstein Enstitüsü, 2007) Uzun yıllar önce tasarlanmış olan bu cihazların basınç ölçümünü iki boyutta gerçekleştirmeleri kullanım şartlarını tam olarak sağlayamazken; çekmeye dayalı mekanik yöntem ölçüm sonuçlarından uzaklaştırmaktadır.

42 26 Bu konuda yapılan diğer bir çalışmada özellikle kullanım şartlarındaki değerleri tespit edebilmek hedeflenmiş ve dinamik bir ölçüm sistemi geliştirilmiştir (Stolk vd., 2004). Tasarlanan ölçüm sistemi hava basıncı esasıyla dengeli çalışmakta, istenen noktaya yerleştirilerek yürüme anında o noktada oluşacak basınç değerini ve hareket sırasında oluşan basınç değişimini ölçebilmektedir. Şekil 2.2 Dinamik basınç ölçüm sistemi (Stolk vd., 2004) Bu sistemin avantajı vücut ölçüleri farklı olan kişilerde aynı çorabın oluşturduğu farklı basınç etkisini ölçebilmesidir. Ancak kompresyon tedavisinin esasını tüm bacağa dereceli olarak basınç uygulanmasının oluşturduğu düşünülürse, sistemin dezavantajı sadece tek bir noktadan ölçüm yapması olarak karşımıza çıkmaktadır. Nishimatsu ve arkadaşları (1998), yaptıkları çalışmada erkek çoraplarında konfor ile çorabın konç bölgesindeki basınç arasındaki ilişkiyi incelemişler ve bu bölgede basınç arttıkça, giyim konforunun azaldığını tespit etmişlerdir. Çorabın yaratacağı basınç, silindirik formda bir parçanın üzerine elastik optik-fiber sabitlenerek oluşturulan düzenek aracılığıyla ölçülmüş ve basınç değeri optikfiberden geçen ışığın miktarı esas alınarak hesaplanmıştır.

43 27 Şekil 2.3 Çorap konç bölgeleri için basınç ölçüm düzeneği (Nishimatsu vd., 1998) Farklı bir alan için yapılan başka bir çalışmada, yanık vakalarında uygulanacak basınç tedavisi için basit ölçüm yöntemine sahip bir cihaz geliştirilmiştir (Maklewska vd., 2007). Bu cihaz ile belirli bir yarıçap değerine sahip silindirik parçaya gelen gerilme değerleri ölçülerek, Laplace dönüşümü ile basınç değerleri hesaplanmaktadır. Sadece silindirik formda parçaların ölçümünün mümkün olduğu bu sistem çoraplar için uygun olmasa da, ölçüm prensibi ile bu çalışmada tasarlanan cihaz için önemli bir kaynaktır. Şekil 2.4 TEXTILPRESS basınç ölçüm düzeneği (Maklewska vd., 2007)

44 Kompresyon Ürün Özelliklerinin İyileştirilmesi Basınç ölçüm sistemleri hakkında literatürde mevcut olan az sayıda çalışmanın yanı sıra, kompresyon ürünlerinin özelliklerini konu alan araştırmaların çok daha az olduğu gözlenmiştir. Bu konuda Dias ve Rajendran, çeşitli tıbbi ürünlerin özeliklerinin geliştirilmesine dair önemli ve kapsamlı çalışmalar yapmışlardır. Dias ve arkadaşları (2007) kompresyon ürünlerinin basınç özellikleri konusunda yaptıkları bir çalışmada, kompresyon ürünleri tarafından sağlanan basınç profilini oluşturma ve ön izleme yollarını sunmuşlardır. Stoll firması ile ortaklaşa gerçekleştirilen bu araştırmada, genellikle yuvarlak örme makinelerinde tüp formunda üretilen klasik varis çorapları yerine, düz örme makinesinde bacak eğrilik yarıçapına uygun şekilde yeni tip kompresyon çorapları üzerinde çalışılmıştır. Böylece asimetrik bir yapıya sahip olan insan vücuduna gerekli basınç profilini tam olarak uygulayabilecek çorap üretimi sağlanmıştır. Şekil 2.5 Bacak eğrilik yarıçapları profili (Dias vd., 2007)

45 29 Çalışma kapsamında Scan to Knit adıyla tescillenen yazılım programı, ürünün kullanılacağı bölgedeki her uzvun boyutlarını tarayarak belirlemekte ve belirlenen bu bacak profilini online olarak elektronik düz örme makinesine aktarmaktadır. Bu bilgi, kompresyon giysisinin kartezyen koordinat nokta kümeleri şeklinde tasarımını mümkün kılmaktadır. Daha sonra bacak profilini belirleyen nokta kümelerinin üzerine iğne pozisyonları ve elastan ipliğin yolu işaretlenmektedir. Şekil 2.6 Scan-2-Knit Teknolojisi (Dias vd., 2007) Çalışmada çorap tarafından uygulanacak basınç, bacağın belirli bir noktasındaki gerginlik ve eğrilik yarıçapının bir fonksiyonu olarak hesaplanmıştır. Ancak üretimi yapılan çorapların tasarlanan değerleri pratikte sağlayıp sağlamadığı ölçülmemiştir. Bu tip bir doğrulama ölçümü yapılamamasının nedeni ise, basınç ölçümü için istenen bacak profiline göre ayarlanabilen üç-boyutlu bir ölçüm cihazının olmayışıdır. Bu açıdan, bu çalışmada geliştirilecek cihaz önemli bir yere sahip olacaktır. Rajendran ve arkadaşları (2007) venöz ülser hastalığını incelemişler ve neden ve teşhisi, yaraların iyileştirilmesi, kompresyon tedavisi ve diğer (cerrahi ve ilaç) tedaviler olmak üzere 4 ana başlık altında çalışmalarını yayınlamışlardır (Rajendran vd., 2007a; 2007b; 2007c; 2007d). Çalışmalarında, kompresyon bandajlarının kompresyon tedavisindeki önemi vurgulanmış ve kompresyon uygulaması elastik ürünlerin sahip olduğu gerilme değerinin bir sonucu olarak

46 30 Laplace denklemine uygun şekilde tanımlanmıştır. Basınç değeri, bandaj gerilmesinin bacak yarıçapına oranı ile ifade edilmiştir. Bandaj gerilmesi ise bandaj eni, sarım kat sayısı ve bacak çapına bağlı olarak değişmektedir. Çalışmalarında ayrıca kompresyon çorap ve bandajlarının hemodinamik etkilerine değinilmiştir. 40mmHg değerine kadar olan basınç uygulamasının, uzun süreli ayakta kalma veya oturma durumunda kan akış hızının artmasına ve ödem oluşumunun engellenmesine olumlu etkileri olduğu; 40mmHg üzerindeki basınçların ise yürüme sırasındaki venöz hipertansiyonunu azalttığı ve venöz pompa fonksiyonunu geliştirdiği belirtilmiştir. İhtiyaç duyulan basınç değerine göre düşük gerilmeli (uzama<%70), yüksek gerilmeli (uzama>%140), rijit (Unna botu vb.) veya çok katmanlı (düşük ve yüksek gerilmelilerin birleşimi) olmak üzere çeşitli tiplerde kompresyon bandajları tanıtılmıştır. Bolton Üniversitesinden Rajendran ve Anand (2003), beş tıbbi tekstil üreticisi ile ortaklaşa gerçekleştirdikleri başka bir çalışmada, yeni bir destek bandaj yapısı geliştirilmişlerdir. Kompresyon tedavilerinde, kompresyon bandajı kadar önemli olan destek pedlerinin performans özellikleri analiz edilmiş ve yüksek performanslı ürünlere ulaşmak hedeflenmiştir. Farklı ülkelerde değişik bandaj tipleri kullanıldığı halde (İngiltere de 4 katmanlı, Avrupa ve Avusturya da elastik olmayan düşük gerilimli, Amerika da rijit bandaj Unna botu vb.) bu çalışma özellikle giyim konforu açısından daha uygun olacağı düşünülen elastik bandajlar üzerine yapılmıştır. Çalışmada, polyester, poliolefin, viskon, lyocell, boşluklu polyester ve boşluklu viskon gibi çeşitli liflerden non-woven teknolojisiyle pedler üretilmiş ve yırtılma mukavemeti, hacimlilik, su emiciliği ve basınç dağılımı gibi performans özellikleri açısından optimum özelliklerde pedler geliştirilmiştir. Bu çalışmada da yüksek su emiciliği, dengeli basınç dağılımı, yumuşaklık, düşük sürtünme katsayısı, yüksek aşınma dayanımı gibi benzer beklentilerin yanı sıra özellikle soğuk günlerde yüksek ısıl direnç sağlayacak kompresyon çoraplarının geliştirilmesi adına pamuk, rejenere selüloz ve angora gibi özel tip iplikler seçilmiştir.

47 31 3. MATERYAL VE METOT 3.1 Kullanılan Materyal Bu çalışmanın temel adımını oluşturan kompresyon çoraplarının basınç özelliklerinin incelenmesi amacıyla piyasadan çeşitli beden ve kompresyon sınıflarından çoraplar temin edilmiş ve proje kapsamında geliştirilen yeni basınç ölçüm cihazı ile basınç değerleri test edilmiştir. Bu ölçümlerin yanı sıra kompresyon çoraplarından beklenen yüksek konfor ve performans özelliklerine ulaşmak amacıyla piyasadan çeşitli özel tip iplikler temin edilmiştir (Çizelge 3.1). Bu ipliklerin seçimi, piyasa araştırması ve daha önceki çalışma sonuçları göz önüne alınarak kış ayları için yüksek ısıl izolasyon ve sıcak temas hissi sağlayabilecek, yaz aylarında ise yüksek su buharı ve hava geçirgenliği özellikleriyle vücutta oluşan teri uzaklaştırabilecek ve derinin nefes alabilirliğini sağlayabilecek şekilde yapılmıştır. Çizelge 3.1 Kullanılan iplik materyalleri İPLİK MATERYALİ Poliamid İPLİK NUMARASI 150 Denye Pamuk Ne 30/1 Pamuk/Angora Ne 30/1 Pamuk/ Angora/Viskon Ne 30/1 Viskon Ne 30/1 Modal Ne 30/1 Micromodal Ne 30/1 Promodal Ne 30/1 Tencel Ne 30/1 Tencel A100 Ne 30/1 Seçilen ipliklerin lif özellikleri şöyle özetlenebilir: Pamuk lifi: Geçmişten günümüze en fazla kullanılan doğal lif olan pamuk, gerek diğer liflerle karıştırılarak gerekse tek başına birçok amaçla çok çeşitli uygulama alanı bulmaktadır. Dünya pamuk üretim miktarına baktığımızda Türkiye Avrupa da en fazla pamuk üreten ülke ve dünyada en fazla üretim yapan 10 ülkeden biridir. Her pamuk lifi uzun veya kısa olsun, bir tek ve tamamen

48 32 bitkisel hücreden ibarettir. Şekil olarak farklı olmasına rağmen, diğer bütün bitkisel hücrelerin karakteristiklerine sahiptir. Pamuk lifi tek hücreli bir bitkidir. Enine kesiti oval şeklindedir. Mukavemet, pamuğun en önemli niteliklerinden birisidir. Pamuk, bulunduğu ortam şartlarına ve olgunluk derecesine göre farklılık gösterir. Polimer sistemlerin, amorf bölgelerindeki polimer zincirlere bağlanan su molekülleri, hidrojen köprüsü sayısını artırdığı için pamuk lifi ıslandığında lif mukavemetinde yaklaşık olarak %5 artış olur. Pamuk lifinin su tutma kapasitesi yaklaşık %50 dir. Angora lifi: Angora tavşanı lifi özel lifler sınıfına giren, pahalı bir hayvansal liftir ve dünya hayvansal lif endüstrisinde 3. sırada yer almaktadır. Bu liflerin sahip olduğu medullalı yapı, yumuşaklığını ve hafifliğini sağlar. Angora tavşanı lifleri, yoğunluk açısından yün (1,33 gr/cm³) ve pamuk (1,50 gr/cm³) ile karşılaştırıldığında 1,15 1,18 gr/cm³ arasında düşük bir yoğunluğa sahiptir. Angora tavşanının alt lifleri kısa, ince ve yumuşak, üst lifleri ise uzun, daha kalın ve serttir. Angora içeren ürünler genellikle sıcak tutma ve sıcak temas hissi verme özellikleriyle bilinmektedir. Bu nedenle soğuktan koruma amaçlı giysilerde veya sağlık sektöründe tedavi amaçlı olarak çoğunlukla angora lifi tercih edilmektedir. Lif kohezyonunun düşük ve statik elektriklenmesinin yüksek olması nedeniyle %100 angora lifinden iplik eğirmek oldukça zordur. Bu nedenle genellikle diğer liflerle karıştırılarak kullanılmaktadır. Viskon lifi: Selülozik esaslı rejenere liflerin ilk jenerasyonu olan viskon lifi genellikle pamuk lifi ile karşılaştırmalı olarak tanımlanmaktadır. Genellikle pamuğa göre daha düşük dayanım ve daha yüksek esneyebilme yeteneğine sahiptir. Normal koşullarda %11-14 oranında nem toplamakta, şişme özelliği yüksek olduğundan %80-120'ye kadar su emebilmektedir. Viskon lifi higroskopik yapısıyla ortamdan hızla nemi almakta ve sentetik liflere göre klima değişimlerine karşı daha hassas tepki vermektedir. Bu liflerin en önemli eksikliği kopma dayanımlarının düşük olmasından ziyade, lifler ıslandığında dayanımın iyice düşmesidir. Yaş kopma dayanımları kuru kopma dayanımlarının ancak %55-65 i kadar olmaktadır. Modal lifi: Yüksek yaş modüllü viskon olarak da isimlendirilen modal lifleri, selülozik rejenere liflerinin ikinci jenerasyonudur. Kuru kopma dayanımları viskon lifine oranla çok yüksek olmamakla beraber, yaş kopma dayanımları yüksek olan modal liflerinin üretimi gittikçe önem kazanmaktadır. Yıpranmaya

49 33 karşı oldukça dayanıklı ve nem transfer özelliği yüksektir. En iyi bilinen özelliği ise tüm liflerden daha yumuşak tutum özelliği sağlamasıdır. En ince selüloz lifi olan Micromodal, ticari olarak 1 dtex inceliğinde, parlak, 32-40mm stapel uzunluğuna ve yüksek polimerizasyon derecesi ile yüksek mukavemet (kuru ve yaş) değerine sahip lifler olarak üretilmektedir. Mikromodal lifleri yumuşak tutumlu ve esnektirler. Bu özelliklerini birçok yıkamadan sonra bile korurlar. Aynı zamanda kolay yıkanabilme özelliğine sahiptirler. Ayrıca çoğunlukla hafiflik ve dökümlülük özellikleriyle tarif edilmektedir. Liflerin yüksek yaş mukavemetleri iyi yıkama ve bakım özelliğine sahip olmalarını sağlamaktadır. Pamuktan %50 daha fazla nem absorbe eder ve bunu daha hızlı bir şekilde çevreye transfer eder. Bu durum tenin kuru kalmasını sağlamaktadır. Ayrıca Mikromodal lifleri nefes alabilme özelliğine sahip olduğundan tene yakın giysilerde kullanım için idealdir. Yeni geliştirilen ProModal ise Lenzing Modal ve Tencel marka liflerini %65/35 oranında içeren ve bu iki lif tipinin özelliklerini taşıyan bir karışımdır. Vücudu serin tutması, iyi nem transferi, boyut stabilitesi, düşük boncuklanma eğilimi ve özellikle ten ile yüksek uyumu en önemli özellikleridir. Lyocell (Tencel ) lifi: Lyocell lifi, rejenere selüloz liflerinin 3. jenerasyonudur ve diğer rejenere selüloz liflerine kıyasla daha ekolojik bir üretim yöntemine sahiptir. Biyolojik olarak tamamen parçalanabilen bu lifler, çevre dostu üretim yöntemlerinin yanında avantajlı mekanik özellikler de sağlamaktadır. Lyocell liflerinin yapıları ve özellikleri, diğer doğal ve rejenere selüloz liflerine göre önemli ölçüde farklılık göstermektedir. Yapılarında yüksek oryantasyonlu mikrofibriller içeren ve yüksek kristaliniteye sahip liflerdir. Lyocell liflerinin önde gelen avantajları; yaş dayanımlarının (yüksek molekül oryantasyonu ve yüksek kristalin derecesi nedeni ile) yüksek olmasıdır. Ayrıca boyut stabilitesi oldukça iyi ve hammaddesi yetiştirilebilir durumdadır. Genelde yumuşak tutum ve parlaklığıyla malzeme çeşitliliğine olanak verirler. Yaklaşık cn/tex lik kuru mukavemeti ile diğer selülozik lifler içerisinde en mukavemetli olanıdır. Islak halde mukavemeti yalnız %15 azalarak cn/tex lik değeri ile mukavemet kaybı en az olan selüloz kökenli liftir. Önemli bir diğer özelliği sahip olduğu yüksek nem transfer özelliği sayesinde nemi hızla emme ve çevreye iletmesidir. Bu özelliklerin yanı sıra nano teknolojide kullanılan ilk selülozik esaslı liftir. Düzgün yüzeyi sayesinde yumuşak bir tutum hissi veren lyocell lifi, yüksek nem transfer özelliği sayesinde bakteri oluşumuna engel olmaktadır.

50 34 Lyocell (Tencel) lifinin yüzey fibrilasyon özelliğinin ortadan kaldırıldığı Tencel A100 ipliği ise sahip olduğu tüysüz yüzeyi sayesinde iplik ve bu iplikten örülen kumaşlar daha pürüzsüzdür. Bu nedenle nefes alabilirliği ve nem transfer özelliği daha iyidir. Üretimde kullanılacak örgü makinesinin özelliklerine uygun olarak tüm iplikler Ne30/1 numarasında tercih edilmiştir. Temin edilen bu iplikler ile çorap numuneleri üretilmiş ve daha sonra basınç, ısıl konfor ve performans özellikleri test edilmiştir. 3.2 Örme Makinesi Piyasadan temin edilen klasik kompresyon çorapları dışındaki numuneler, Çizelge 3.1 de verilen iplikler kullanılarak, Harry Lucas kompresyon çorabı örme makinesinde, 20-30mmHg basınç sınıfında ve orta beden (3 beden) grubunda üretilmiştir. Şekil 3.1 Harry Lucas kompresyon çorabı örme makinesi

51 Ölçüm Yöntemi Isıl konfor ve performans ölçümleri Üretilen numunelerde basınç testleri yanı sıra ısıl iletkenlik, ısıl soğurganlık, ısıl direnç, bağıl su buharı geçirgenliği, hava geçirgenliği gibi ısıl konfor parametreleri ile gramaj, kalınlık, yüzey sürtünme katsayısı, aşınma dayanımı gibi bazı önemli fiziksel ve performans özellikleri test edilmiştir. Bu parametreler kısaca şöyle tanımlanabilir: - Isıl iletkenlik: Bir materyalden, birim kalınlıkta, 1K sıcaklık farklılığında geçen ısı miktarının ölçüsüdür. Malzemenin iki yüzeyi birim sıcaklık farkına maruz kaldığında gerçekleşmektedir (W / m K). - Isıl direnç: Materyalin ısı akışına dayanımıdır (m 2 K/W). - Isıl soğurganlık: Bu parametre, farklı sıcaklıktaki iki parça birbirine temas ettiğinde meydana gelen ani ısı akışıdır. Isıl soğurganlık değeri düşük ise kumaş sıcak his, yüksek ise soğuk his vermektedir (Ws 1/2 /m 2 K). - Bağıl su buharı geçirgenliği: Kumaşın su buharını geçirebilme yeteneğidir (%). - Hava geçirgenliği: Bir materyalin iki yüzeyi arasından, belirli bir basınç farkı altında birim zamanda (saniye) ve birim alandan (metre kare) geçen hava miktarıdır (l/m 2 sn). - Gramaj: Birim alan ağırlığıdır (g/m 2 ). - Kalınlık: Materyalin ön ve arka yüzü arasındaki en üst ve en alt noktaları arası mesafedir (mm). - Yüzey sürtünme katsayısı: Sürtünme, birbirine göreli olarak hareket eden iki nesnenin arasında oluşan ve harekete karşı koyan kuvvete verilen isimdir. Boyutsuz ve skaler bir değer olan sürtünme katsayısı ise iki obje arasındaki sürtünme kuvvetinin iki objeyi birbirine bastıran kuvvete oranı olarak tanımlanabilir.

52 36 - Aşınma dayanımı: Aşınma bir yüzeyin başka bir yüzeye sürtünmesi sonucu oluşan deformasyon, aşınma dayanımı da materyalin aşınmaya karşı gösterdiği dirençtir. Bu parametrelerden sıklık ve gramaj sırasıyla TS 250 ve TS 251 standartlarına uygun olarak; kalınlık, ısıl direnç ve ısıl soğurganlık değerleri Alambeta (Şekil 3.2) cihazında; bağıl su buharı geçirgenliği TS EN standardına uygun olarak Permetest (Şekil 3.3) cihazında; hava geçirgenliği TS 391 standardına uygun olarak Textest FX3300 (Şekil 3.4) cihazında; yüzey sürtünme katsayısı Frictorq (Şekil 3.5) cihazında ve aşınma dayanımı ASTM 4966 standardına uygun olarak Martindale aşındırma (Şekil 3.6) cihazında test edilmiştir. Şekil 3.2 ALAMBETA - Isıl özellikler ölçüm cihazı Şekil 3.3 PERMETEST Su buharı geçirgenliği ölçüm cihazı

53 37 Şekil 3.4 FX3300 Hava geçirgenliği ölçüm cihazı Şekil 3.5 FRICTORQ Yüzey sürtünme katsayısı ölçüm cihazı Şekil 3.6 MARTINDALE aşındırma cihazı

54 Basınç ölçüm cihazı ve basınç ölçümleri Basınç ölçümleri Basınç, bir yüzey üzerine etkide bulunan dik kuvvetin, birim alana düşen miktarıdır. Kuvvetin kaynağı ne olursa olsun birim yüzeye dik olarak etki eden kuvvete basınç (P), bütün yüzeye dik olarak etki eden kuvvete de basınç kuvveti (F) denir. Bu çalışmada basınç, dairesel bir yüzeye etkiyen kuvvet ve bu kuvvetin uygulandığı dik iz düşüm alanının bir fonksiyonu olarak hesaplanmıştır. Piyasadan temin edilen çeşitli beden ve kompresyon sınıflarındaki çorap numunelerinin basınç ölçümleri, bu çalışma çerçevesinde geliştirilen yeni basınç ölçüm cihazı ile gerçekleştirilmiştir. Ayrıca özel tip ipliklerden üretilen yeni tip çorapların (Çizelge 3.1) basınç ölçümleri yapılarak, konfor ve performans özellikleri ile birlikte kompresyon çoraplarının temel görevi olan basınç özelliğini sağlamadaki yeterlilikleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışma sonunda tüm ölçümler değerlendirilerek, çeşitli kullanım şartları için hem konfor, hem performans ve hem de basınç özellikleri açısından optimum iplik materyalleri önerilmiştir Basınç ölçümü ön denemeleri Bacak çapı ile kompresyon çoraplarının uyguladığı basınç değerleri arasında bir ilişkinin olup olmadığını saptamak ve varsa ilişkinin şeklini belirlemek amacıyla, çorabın belirli bir bölgesinden alınan bir bant ile ölçüm cihazındaki çap değerleri değiştirilerek basınç ölçümleri yapılmıştır. Beş farklı çap değeri ile yapılan ölçümler sonrasında Şekil 3.7 de görüldüğü gibi basınç ve çap değerleri arasında yüksek korelasyon katsayısına sahip (R 2 =0,9977) 2. dereceden bir denklem elde edilmiştir. Basınç (mmhg) y = -1,9686x ,791x - 141,24 R 2 = 0, Çap (cm) Şekil 3.7 Bacak çapı ile kompresyon çorabının uyguladığı basınç değerlerindeki değişim grafiği

55 Basınç ölçüm cihazı Bu çalışmada, kompresyon çoraplarının basınç özelliklerini hassas ve doğru bir biçimde tayin edebilmek üzere yeni bir ölçüm cihazı tasarlanmıştır (Şekil 3.8). Tasarlanan bu yeni cihaz birçok deneme ardından geliştirilmiş ve üretimi tamamlanmıştır (Şekil 3.9). Bu yeni cihaz farklı boy ve bedene sahip çoraplarda standartta belirtildiği üzere bacağın 7 farklı noktasında (Şekil 3.10 a) hassas basınç ölçümü (Şekil 3.10 b) yapabilen, ölçüm sonuçlarını okunabilir seviyeye taşıyıp (Şekil 3.10 c) bilgisayara aktarılabilen (Şekil 3.10 e) ve aktarılan verileri istatistiksel olarak değerlendirebilecek şekilde kaydedebilen (Şekil 3.10 f) bir sistemdir. Ayrıca farklı ortam koşullarında ölçüm yapabilmek üzere sisteme sıcaklık ve nem ölçer (Şekil 3.11) entegre edilmiştir. Şekil 3.8 Geliştirilen basınç ölçüm cihazının ilk tasarısı

56 40 - Ayarlanabilir destek kolları: Aşağı-yukarı ve sağa-sola hareket edebilen destek kolları sayesinde B, B1, C, D, E, F ve G basınç ölçüm noktaları standartta belirtilen farklı çorap uzunluk ve çap değerleri için ayarlanabilecektir. - Veri iletim kablosu: B, B1, C, D, E, F ve G ölçüm noktalarına yerleştirilen 7 yük hücresinin ölçtüğü değerler veri iletim kablosu aracılığıyla veri toplama sistemine aktarılacaktır. - Veri toplama sistemi: Veri toplama sistemine gelen veriler dijital olarak görüntülenmek ve kaydedilmek üzere bilgisayar ortamına aktarılacaktır. - Bilgisayar: Elde edilen veriler bilgisayarda kaydedilerek istatistiksel olarak değerlendirilebilecektir. Şekil 3.9 Geliştirilen basınç ölçüm cihazı

57 41 Ölçüm cihazında kullanılan parçalar Şekil 3.10 da verilmiştir: - Bacak formunu sağlayan farklı çap (6-22cm aralığında) ve boylara (65-83cm aralığında) göre ayarlanabilen mekanik bacak kalıbı (Şekil 3.10 a) Şekil 3.10 a) Mekanik bacak kalıbı

58 42 - TS ENV standardında belirtilen bacağın farklı 7 noktasında (B, B1, C, D, E, F ve G noktalarında) uygulanan kuvvet değerlerini (0-3Kgf) ölçen ve çeşitli bacak boylarını sağlamak için düşey yönde hareket ettirilebilen 7 adet lama tipi yük hücresi (Şekil 3.10 b) Şekil 3.10 b) Yük hücresi

59 43 - Her bir yük hücresinden gelen zayıf omik direnç değişikliklerini veri toplama sistemi tarafından okunabilecek seviyedeki elektriksel sinyallere (0-10Volt) dönüştüren 7 adet transmitter (Şekil 3.10 c) Şekil 3.10 c) Transmitter - Elektronik düzeneklerin enerjilerini sağlayan (5Volt) 1 adet besleme modülü (Şekil 3.10 d) Şekil 3.10 d) Besleme modülü

60 44-7 noktadan gelen ölçüm değerlerinin aynı anda bilgisayar ortamına aktarılmasını sağlayan 8 kanallı veri toplama sistemi (Şekil 3.10 e) Şekil 3.10 e) Veri toplama sistemi - Ölçüm değerlerinin bilgisayar ortamında görüntülenmesini ve Excel formatında depolanmasını sağlayan bilgisayar programı (DATAQ ) ile elde edilen sonuç grafiği (Şekil 3.10 f) Şekil 3.10 f) Basınç ölçüm sonuç grafiği

61 45 Ayrıca ortamın sıcaklık ve nem koşullarının kompresyon çoraplarının oluşturacağı basınç değerlerini değiştirebilme ihtimali göz önüne alınarak tüm ölçümleri sabit koşullar altında gerçekleştirmek üzere bilgisayara doğrudan olarak bağlanabilen bir sıcaklık/nem ölçer alınmıştır (Şekil 3.11). Şekil 3.11 Sıcaklık ve nem ölçer Şekil 3.12 Sıcaklık ve nem ölçüm grafiği Bu sıcaklık ve nem ölçeri ile sabit ortam koşullarında ölçümün sağlanması yanı sıra farklı ortamlar örneklenerek yaz veya kış aylarında çorapların uygulayacağı basınç profilinde değişim olma durumu da incelenebilecektir.. Geliştirilen bu cihazda, basınç ölçümleri aşağıdaki adımlarla gerçekleştirilmektedir: 1. Çorabı kullanacak kişinin beden ölçülerine göre mekanik bacak kalıbı ve yük hücrelerinin konumu ayarlanır. 2. Transmitterler üzerinden yük hücrelerinin sıfır ayarları yapılır.

62 46 3. Veri toplama sistemi bilgisayara bağlanır. 4. Bilgisayardaki ölçüm programı çalıştırılır. 5. Çorap numunesi hassas bir biçimde bacak düzeneğine geçirilir. 6. Yük hücreleri çorabın uyguladığı kuvvet değerlerini ölçer ve veri aktarım sistemi aracılığıyla bu veriler bilgisayara aktarılır. 7. Her bir yük hücresinden gelen veriler Excel ortamında kaydedilir. 8. Uygulanan kuvvet değerlerinden basınç değerine geçiş için ölçüm bölgelerinde kuvvetin uygulandığı dik iz düşüm alan bulunur. 9. Basınç basınç=kuvvet/alan formülü ile hesaplanır. 10. Bacak boyunca kompresyon çorabının oluşturduğu basınç profili belirlenir Basınç ölçüm cihazının kalibrasyonu Basınç ölçüm cihazının kalibrasyonu için ilk olarak yük hücrelerinin kontrolü yapılır. Yük hücresi, dijital bir görüntüleme ekranına bağlanır ve örnek olarak seçilen sabit bir ağırlık üzerine konarak tartılır. Elde edilen sonuç yük hücresi ölçümünün doğruluğunu kanıtlar. Daha sonra transmitterlerin elektronik sinyal aralığı, yük miktarlarına karşılık gelecek şekilde ayarlanır. Son olarak ölçüme başlamadan önce seçilen beden sınıfına göre mekanik bacak kalıbı oluşturulduktan sonra transmitterlerin sıfır ayarları yapılır. 3.4 İstatistiksel Değerlendirme Ölçümler standart atmosfer koşullarında 5 tekrarlı gerçekleştirilmiş ve test sonuçları istatistiksel bir değerlendirme programı ile değerlendirilmiştir. Herhangi bir parametrenin sonuçları ne şekilde etkilediğini ve değişimin önemli olup olmadığını belirlemek için tek yönlü varyans analizi yapılmıştır. Bu analizler ile elde edilen p değerleri, değişimin önemlilik düzeyini belirlemede kullanılmıştır. p değerinin önemlilik derecesi α= 0,05 değerinden büyük olması durumunda değişim önemli değildir ve ihmal edilebilir (Ergün, 1995).

63 47 Varyans analizleri sonucunda birbirinden önemli oranda farklı olmayan materyaller aynı alt gruplar altında; birbirinden önemli oranda farklı olan materyaller ise farklı alt gruplar altında verilmiştir (Çizelge 5.1, 5.2, 5.3, 5.4, 5.5 ve 5.6).

64 48 4. BULGULAR Yapılan testler sonucunda elde edilen değerler Çizelge 4.1, 4.2, 4.3 ve 4.4 de verilmiştir. Çizelge 4.1 Çeşitli firmalarda üretilen çorapların basınç profilleri (mmhg ve %) Çorap Bedeni Materyal / Ölçüm Noktası B B1 C D E F G A Firması (mmhg) 11,22 9,84 13,47 6,25 11,59 10,39 15,68 Basınç Oranı (%) 100% 88% 120% 56% 103% 93% 140% B Firması (mmhg) 19,27 18,03 20,33 10,76 10,47 5,82 9,75 Basınç Oranı (%) 100% 94% 106% 56% 54% 30% 51% C Firması (mmhg) 23 24,39 25,66 10,11 15,76 9,29 10,71 Basınç Oranı (%) 100% 106% 112% 44% 69% 40% 47% D Firması (mmhg) 24,16 22,41 20,25 8,09 10,89 8,3 10,93 Basınç Oranı (%) 100% 93% 84% 33% 45% 34% 45% Çizelge 4.2 Çeşitli malzemelerden üretilen çoraplarda basınç profilleri (mmhg) Materyal / Ölçüm Noktası B B1 C D E F G %100 Poliamid (Klasik Kompresyon Çorabı) 11,22 9,84 13,47 6,25 11,59 10,39 15,68 %100 Pamuk 13,45 13,33 22,27 7,65 16,19 14,55 16,26 %80 Pamuk %20 Angora 9,72 11,00 17,18 5,17 14,10 11,02 15,71 %50 Pamuk %20 Angora %30 Viskon 14,50 12,74 16,94 6,80 13,18 12,68 19,67 %100 Viskon 10,82 9,99 12,58 4,18 10,95 11,23 19,07 %100 Modal 9,25 9,49 13,22 5,15 12,56 13,01 18,81 %100 Mikromodal 10,48 9,58 11,66 5,57 11,03 11,12 20,40 %100 Promodal 10,03 9,88 11,36 4,32 10,69 9,33 15,04 %100 Tencel 10,90 9,85 10,95 6,78 11,41 13,11 20,74 %100 Tencel A100 9,37 7,96 10,43 4,44 10,33 10,03 14,48

65 49 Çizelge 4.3 Isıl iletkenlik, ısıl direnç, ısıl soğurganlık, bağıl su buharı geçirgenliği ve hava geçirgenliği değerleri Materyal Isıl İletkenlik (W / m K) Isıl Soğurganlık (W s 1/2 / m 2 K) Isıl Direnç (m 2 K/W) Bağıl Su Buharı Geçirgenliği (%) Hava Geçirgenliği (l/m 2 s) %100 Poliamid (Klasik Kompresyon Çorabı) 0, ,24 0, ,68 555,00 %100 Pamuk 0, ,84 0, ,07 399,40 %80 Pamuk %20 Angora 0, ,00 0, ,44 498,60 %50 Pamuk %20 Angora %30 Viskon 0, ,20 0, ,94 744,00 %100 Viskon 0, ,58 0, , ,20 %100 Modal 0, ,80 0, , ,00 %100 Mikromodal 0, ,36 0, ,24 980,00 %100 Promodal 0, ,74 0, , ,00 %100 Tencel 0, ,50 0, ,44 980,80 %100 Tencel A100 0, ,64 0, ,81 987,60

66 50 Çizelge 4.4 Gramaj, kalınlık, yüzey sürtünme katsayısı ve aşınma dayanımı değerleri Materyal Gramaj (g/m 2 ) Kalınlık (m) Yüzey Sürtünme Katsayısı (μ kinetik ) Aşınma Dayanımı (Kopma Tur Sayısı) %100 Poliamid (Klasik Kompresyon Çorabı) 280,00 0, , ,00 %100 Pamuk 301,67 0, , ,00 %80 Pamuk %20 Angora %50 Pamuk %20 Angora %30 Viskon 305,67 0, , ,00 286,33 0, , ,00 %100 Viskon 263,33 0, , ,00 %100 Modal 269,67 0, , ,50 %100 Mikromodal 267,00 0, , ,00 %100 Promodal 265,33 0, , ,00 %100 Tencel 272,00 0, , ,00 %100 Tencel A ,67 0, , ,00 Çizelge 4.5 A ve C firmasında üretilen çorapların ısıl konfor test sonuçları Materyal Isıl İletkenlik (W / m K) Isıl Soğurganlık (W s 1/2 / m 2 K) Isıl Direnç (m 2 K/W) Bağıl Su Buharı Geçirgenliği (%) Hava Geçirgenliği (l/m 2 s) A Firması 0, ,24 0, ,68 555,00 C firması 0, ,67 0, ,30 258,20

67 51 5. GENEL SONUÇLAR VE TARTIŞMA 5.1 Materyalin Isıl Dirence Etkisi Isıl direnç sonuçları en iyi ısıl izolasyon değerlerini pamuk ve angora lif karışımlı ipliklerin sağladığını göstermiştir. Geçmişte yapılan çalışmalarda da angora lifinin ısıl direnç üzerindeki bu olumlu etkisi kanıtlanmıştır (Kadoğlu vd., 2006). Bilindiği gibi ısıl direnç değeri, denklem 1 de görüldüğü üzere malzeme kalınlığı ile doğru, ısıl iletkenlik değeriyle ters orantılı olarak açıklanmaktadır. Isıl Direnç (R)=h/λ (m 2 K/W) (1) Burada; h: kalınlık (m) λ: ısıl iletkenlik (W/m K) Şekil 5.1 de görüldüğü üzere numunelerin ısıl iletkenlikleri birbirine oldukça yakın çıkmasına rağmen; kalınlık değerlerinde önemli farklar tespit edilmiştir (Şekil 5.2). Bu nedenle ısıl direnç değerlerindeki farklılığın malzeme kalınlığındaki değişime bağlı olarak oluştuğu düşünülmektedir. Şekil 5.2 ve 5.3 incelendiğinde de kalınlık ve ısıl direnç grafiklerinin benzer eğilimler sergilediği görülmektedir. Isıl İletkenlik (W/mK) 0,0550 0,0500 0,0450 0,0400 0,0350 0,0300 0,0250 Poliamid Pamuk Pamuk/Angora Pamuk/Angora/Viskon Viskon Modal Mikromodal Promodal Tencel Tencel A 100 Şekil 5.1 Isıl iletkenlik değerleri

68 52 Kalınlık (m) 0, , , , , , ,00080 Poliamid Pamuk Pamuk/Angora Pamuk/Angora/Viskon Viskon Modal Mikromodal Promodal Tencel Tencel A 100 Şekil 5.2 Kalınlık değerleri Isıl Direnç (m 2 K/W) 0,0205 0,0200 0,0195 0,0190 0,0185 0,0180 0,0175 0,0170 0,0165 0,0160 Poliamid Pamuk Pamuk/Angora Pamuk/Angora/Viskon Viskon Modal Mikromodal Promodal Tencel Tencel A 100 Şekil 5.3 Isıl direnç değerleri Çizelge 5.1 Isıl direnç sonuçlarının istatistiksel değerlendirmesi Duncan Materyal alfa =.05 göre alt gruplar N modal 5, viskon 5, mikromodal 5, tencel A 100 5,018346, tencel 5,019068, viskon/pamuk/angora 5,019776, poliamid 5,019906, promodal 5,020010, pamuk 5, pamuk/angora 5, Önemlilik,235,119,063,272

69 53 Ayrıca değerlendirmeler promodal hariç diğer tüm rejenere selüloz liflerinin, pamuk ve angora numunelere oranla daha düşük ve birbirine yakın ısıl direnç değerleri sağladığını göstermiştir. Bu durum ise Promodal lifinin ısıl iletkenlik değerinin düşük olması ile açıklanabilir (Şekil 5.1). 5.2 Materyalin Isıl Soğurganlığa Etkisi Sonuçlar en düşük ısıl soğurganlık değerine pamuk ipliklerden örülen numunelerin sahip olduğunu göstermektedir. Bu düşük soğurganlık değeri ile pamuklu çoraplar ilk temas anında en sıcak hissi vereceklerdir. Daha önceki çalışmalarda da ortaya konduğu üzere bu durumu iplik tüylülüğü ile açıklamak mümkündür (Pac vd, 2001). Diğer numuneler arasında tek doğal lif olmasıyla ayrılan pamuk ipliğinin tüylü ve kıvrımlı yüzeyi sayesinde çoraplara bu özelliği kazandırdığı düşünülmektedir. Temas noktası az olan daha pürüzlü (tüylü) yüzeylerde iki yüzey arasında ısı iletimi az olmakta ve bu da materyalden ısı akışını azaltarak ısıl soğurganlık değerini düşürmekte yani ürün daha sıcak bir his vermektedir (denklem 2). Isıl Soğurganlık (b) =(λ ρ c) ½ (Ws 1/2 /m 2 K) (2) Burada; λ: ısıl iletkenlik (W/m K) ρ: yoğunluk (kg/m 3 ) c: özgül ısı (J/ kg K) Isıl Soğurganlık (W s 1/2 / m 2 K) Poliamid Pamuk Pamuk/Angora Pamuk/Angora/Viskon Viskon Modal Mikromodal Promodal Tencel Tencel A 100 Şekil 5.4 Isıl soğurganlık değerleri

70 54 Pamuk numunelerini poliamid, promodal, tencel, ve angora lif karışımlı numuneler takip ederken; bunlar dışındaki tüm diğer numunelerin ısıl soğurganlık değerlerinin istatistiksel olarak farksız ve daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Çizelge 5.2 Isıl soğurganlık sonuçlarının istatistiksel değerlendirmesi Duncan Materyal alfa =.05 göre alt gruplar N pamuk 5 154,8400 poliamid 5 168,2400 promodal 5 177,7400 tencel 5 179,5000 viskon/pamuk/angora 5 183, ,2000 pamuk/angora 5 190, ,0000 tencel A , ,6400 mikromodal 5 195,3600 viskon 5 197,5800 modal 5 199,8000 Önemlilik 1,000 1,000,273,136, Materyalin Bağıl Su Buharı Geçirgenliğine Etkisi Bağıl Su Buharı Geçirgenliği (%) Poliamid Pamuk Pamuk/Angora Pamuk/Angora/Viskon Viskon Modal Mikromodal Promodal Tencel Tencel A 100 Şekil 5.5 Bağıl su buharı geçirgenlik değerleri Testler sonucunda en yüksek bağıl su buharı geçirgenliğinin Tencel A100 iplikleri ile sağlandığı tespit edilmiştir. Lyocell ipliklerin sahip olduğu yüksek fibrilasyon özelliğinin ortadan kaldırıldığı Tencel A100 ipliği, sahip olduğu düz ve tüysüz yüzeyi sayesinde daha pürüzsüz bir yapıya sahiptir ve dolayısıyla kumaş yüzeyindeki gözeneklerin daha açık bir yapıda olduğu bu numuneler su buharını hızlı bir şekilde vücuttan uzaklaştırmayı başarmaktadır.

71 55 Çizelge 5.3 Bağıl su buharı geçirgenlik sonuçlarının istatistiksel değerlendirmesi Duncan Materyal alfa =.05 göre alt gruplar N pamuk/angora 3 39,4433 modal 3 40, ,2400 tencel 3 40, ,4433 pamuk 3 41, ,0700 viskon/pamuk/angora 3 41, ,9433 poliamid 3 43, ,6767 viskon 3 43, ,8100 promodal 3 44, ,8933 mikromodal 3 45, ,2367 tencel A ,8133 Önemlilik,113,098,063,128,056 Ayrıca angora lifinin kumaşa katılmasının bağıl su buharı geçirgenlik değerini önemli oranda düşürdüğü gözlenmiştir. Diğer çorap numunelerinde ise istatistiksel olarak tespit edilen önemli farklara rağmen, geçirgenlik yüzdeleri karşılaştırıldığında pratikte önemli sayılabilecek farklar olmadığı (%40- %45) görülmektedir (Çizelge 5.3). 5.4 Materyalin Hava Geçirgenliğine Etkisi En yüksek hava geçirgenliği değeri viskon, en düşük hava geçirgenliği ise pamuk ve pamuk/angora numunelerde görülmüştür. Diğer numunelerde ise birbirine oldukça yakın çıkan hava geçirgenliği değerleri göze çarpmaktadır. Hava Geçirgenliği (l/m 2 s) Poliamid Pamuk Pamuk/Angora Pamuk/Angora/Viskon Viskon Modal Mikromodal Promodal Tencel Tencel A 100 Şekil 5.6 Hava geçirgenlik değerleri

72 56 Bu durum numunelerin gramaj değerleriyle ilişkilendirilmiş ve yapılan korelasyon analizi ile hava geçirgenliği ile gramaj değerleri arasında yüksek korelasyon katsayısına sahip (r=-0,92) bir ters orantının olduğu tespit edilmiştir (Şekil 5.6 ve Şekil 5.7). Gramaj (g/m 2 ) Poliamid Pamuk Pamuk/Angora Pamuk/Angora/Viskon Viskon Modal Mikromodal Promodal Tencel Tencel A 100 Şekil 5.7 Gramaj değerleri Çizelge 5.4 Hava geçirgenlik sonuçlarının istatistiksel değerlendirmesi Duncan Materyal alfa =.05 göre alt gruplar N pamuk 5 399,4000 pamuk/angora 5 498, ,6000 poliamid 5 555,0000 viskon/pamuk/angora 5 744,0000 mikromodal 5 980,0000 tencel 5 980,8000 tencel A ,6000 promodal ,0000 modal ,0000 viskon ,2000 Önemlilik,065,287 1,000,098 1, Materyalin Yüzey Sürtünme Katsayısına Etkisi Giysi ile temasta ilk his olan sürtünme; pürüzlülük, sertlik, yumuşaklık ve kayganlık gibi bazı tutum özellikleri için önemli bir parametredir. Bir kumaşın yüzey özelliği ve sürtünme durumu genellikle o kumaşı oluşturan hammadde (lif) cinsi, iplik yapı ve özellikleri ile kumaş yapı ve özelliklerine bağlı olarak açıklanmaktadır.

73 57 Bu çalışmada numuneler sadece tek tip örgü yapısı ile üretildiği için numunelerin yüzey sürtünme katsayıları arasında önemli farklar tespit edilmemiştir (Çizelge 5.5). Poliamid Yüzey Sürtünme Katsayısı (μ kinetik) 0,3400 0,3200 0,3000 0,2800 0,2600 0,2400 0,2200 0,2000 Pamuk Pamuk/Angora Pamuk/Angora/Viskon Viskon Modal Mikromodal Promodal Tencel Tencel A 100 Şekil 5.8 Yüzey sürtünme katsayısı değerleri Çizelge 5.5 Yüzey sürtünme katsayısı sonuçlarının istatistiksel değerlendirmesi Duncan Materyal N alfa =.05 göre alt gruplar 1 2 tencel A 100 3, pamuk/angora 3, viskon/pamuk/angora 3, modal 3, pamuk 3, viskon 3, poliamid 3, promodal 3, tencel 3, mikromodal 3, Önemlilik,322, Materyalin Aşınma Dayanımına Etkisi Çoraplarda kullanım sırasında beklenen en önemli özelliklerden biri olan aşınma dayanımı, ürünlerin dayanıklılık özelliklerini belirlemektedir. İnsanın hareketi sırasında ayakkabı veya zemin ile sürtünmesi sonucu genellikle çorabın topuk, taban ve burun kısmında aşınmalar meydana gelmektedir. Aşınma sonucunda belirli mekanik özelliklerinde değişim ve ürün kütlesinde kayıplar olmakta, dolayısıyla da çorabın kullanım ömrünü kısalmaktadır.

74 58 Aşınma testleri numunede delik oluşumuna sebep olabilecek tek iplik kopuşunun (Şekil 5.9) gerçekleştiği tur sayısının tespiti ile hesaplanmıştır. a) b) c) Şekil 5.9 Tek iplik kopuşunun gerçekleştiği çorap yüzey görüntüsü Varis çorap numunelerinde gerçekleştirilen aşınma dayanımı testleri, piyasada kullanılmakta olan poliamid esaslı çorapların kopma tur sayısıyla oldukça yüksek aşınma dayanımına sahip olduklarını ortaya koymuştur. Klasik (poliamid) varis çorabı dışındaki tüm diğer çoraplarda ise istatistiksel olarak birbirine yakın ve daha düşük tur sayılarındaki delinmeler dikkat çekmektedir. Elde edilen bu sonuç daha önce gerçekleştirilen çoraplarda aşınma dayanımı projesi ile de desteklenmektedir (Özdil vd., 2005). Bilindiği gibi sentetik liflerin kopma mukavemeti doğal ve rejenere liflere oranla oldukça yüksektir. Bu nedenle