Aydınlanmanın Filozofu (Her bireyin kendi aklını kullanması, aklın kendi kendini eleştirmesi, sorguya çekmesi)

Transkript

1 IMMANUEL KANT ( )

2 Aydınlanmanın Filozofu (Her bireyin kendi aklını kullanması, aklın kendi kendini eleştirmesi, sorguya çekmesi) Kant, [eleştiriden] kitapların ve sistemlerin bir eleştirisini değil, tüm deneyden bağımsız olan bütün bilgileri (Erkenntnisse) bakımından genel olarak akıl yetisinin eleştirisini anlıyorum (1995a: AXII) Deneyciler ile Rasyonelistler arasında köprü Bilgi deneyle başlar fakat deneyle bitmez. Doğadan edinilen ham duyusal data bir fabrika gibi çalışan insan zihninde işlenir.

3 David Hume beni dogmatik uykumdan uyandırdı Nedensellik (Kausalität) doğada bulunmaz, bu ilişki insan zihninin çalışma biçimine özgüdür. Özbenlik farkındalığı (self), Ölüm ya da bir ide olarak dünya doğada bulunan ve bizim duyu organlarımız aracılığıyla deneyimlediğimiz nesne ya da ideler değildir.

4 Öyleyse insan zihni boş bir alıcı değildir. Duyumdan gelen ham maddeyi işleyen bir fabrikadır. Doğuştan getirdiği dinamik bir yapısı vardır ve bilgi işlenerek son halini alır. Bu da insan zihninin evrensel bir yapısı olduğunu imler. Kant, bu yapının sınırlarını ve bilginin nasıl işlendiğini yani deneyimin koşullarını araştırır.

5 Transandantal Felsefe: Nesnelerle olmaktan ziyade, a piori olanaklı olduğu ölçüde nesnelere ilişkin bilme tarzımızla (Erkenntnisart) ilgilenen tüm bilgiyi transsendental olarak adlandırıyorum. Böyle bir kavramlar dizgesi transendantal felsefe olarak adlandırılabilir (Kant 1995a: B26). A priori deneyden gelmeyen fakar deneye dair bilgi, en kesin, içkin olan. Deneyin a priori koşullarını araştırır.

6 Dünyayı bir kendinde şey olarak bilemeyiz,bize göründüğü ve bizim onu bilebildiğimiz ölçüde biliriz. Deneyim, ham duyusal data ile başlar, bize nesnenin tüm bilgisini vermez. Duyu organları tarafından alınan bu data zihnin a priori yöneticileri olan zaman ve mekan algısı tarafından ilk düzene sokulur. Zaman- mekan görüsü tıpkı bir gözlük gibidir.

7 transandantal felsefe Nesnelerle olmaktan ziyade, a piori olanaklı olduğu ölçüde nesnelere ilişkin bilme tarzımızla (Erkenntnisart) ilgilenen tüm bilgiyi transandantal olarak adlandırıyorum. Böyle bir kavramlar dizgesi transandantal felsefe olarak adlandırılabilir (Kant 1995a: B26).

8 Transandantal kavramının aktarılan bu tanımına göre, transandantal bilginin insanın bilme yetilerini incelediği ortaya çıkmaktadır. Bilme tarzımız ifadesi, akılda deneyden önce[2] a apriori olarak bulunan bilme yetilerimizi işaret etmektedir. Transandantal bilgi nesnenin bilgisi değil, nesnelerle ilgili olan bilme tarzımızın, bilme yetilerimizin bilgisidir.

9 18.yy ve Estetik 1750 de Baumgarten: estetik için Güzel üzerine düşünme ve onun ne olduğunu araştırma sanatıdır der da Kant Estetiği bağımsız bir alan olarak belirler. Bu alan:» Rasyonel deneyimden bağımsız estetik deneyime işaret eder.» Güzel yargısına varacak olan fakülteyi diğer fakültelerden ayırır.» Sanatçıyı deha olarak niteler.» Sanatçının imgelem fakültesinin doğuştan farklı olarak çalıştığını belirtir.» Güzel olan herkes için güzeldir çünkü evrensel zihin yapımıza uyana güzel deriz.

10 Daniel Chodowiecki, Doğal ve Yapmacık Duygusallık, 1779

11 ESTETİK Kant'ın modern estetiğe kaynak olan eseri ve üçüncü kritiği Yargı Gücünün Eleştirisi (1790), kendisinin daha önceden yazmış olduğu Salt Aklın Eleştirisi (1781) ile Pratik Aklın Eleştirisi (1788) eserleri arasında bir köprü vazifesi görür. Yani Kant, estetiği anlattığı 3. kritiğinde metafizik ile ahlak arasında bir köprü kurmayı ve sistemini bir bütün haline getirmeyi hedeflemiştir.

12 Kant, ikinci kitabı olan Pratik Aklın Eleştirisi'nde eylemin alanı olan ahlak dünyasını inceler. Burada irade hüküm sürmektedir. Yapmam gereken şeyi yapmaklığım için, onu yapabilmem, yani hareketlerimde hür olmam gerekir. Ahlak dünyası, hürlük dünyasıdır. Hürlüğümüz olmasaydı vazife kavramı saçma ve anlamsız bir şey olurdu. Bu ikisinin yani kuramsal (nazari) akıl ile pratik akıl arasında, yargı yetisi yer almaktadır. (deontological ethics; deon, Gr. duty) Teorik aklın konusu doğru olan şey, alanı tabiat ve zorunlulukdur (necessite). Burada hürlük yoktur. Pratik aklın konusu iyiliktir, hür iradeyi gerektirir. (Suut Kemal Yetkin,Estetik Doktrinler:?)

13 3. Kritikte ise Yargı yetisi veya estetik duyarlık (aesthetic sensibility), doğru ile iyi, tabiat ile hürlük arasında bir bağlantı kurar. Kant, yargıyı (judgement) ikiye ayırır: birine estetik yargı, öbürüne de teleolojik yargı adını verir. Birincisinde yalnız beğeni egemendir; fayda veya amaca uygunluk düşüncesinin bu yargı ile zerrece ilgisi yoktur. Oysa ikincisinin temelinde bunlar vardır. Düşünce, çıkarcılık ve yaşamaya yararlılığın baskısı altındadır.

14 Güzel yargısı Kant a göre bir nesne karşısında, onun güzel olduğuna dair bir yargıda bulunabilmem şu şekilde olanaklıdır: Karşılaştığımız nesnenin biçimi (form) zihnimizin fakültelerinden olan imgelem (imagination) ve anlak arasında bir özgür oyunu tetikler. Bu nesnenin biçimi üzerinde iki fakülte arasında yaşanan özgür oyun her tür kavramdan, bağlamdan, alakadan ve çıkardan bağımsızdır. Fakülteler nesnenin biçimi kendi yapıları ile dolayımsız olarak uyumlu (harmony) olduğu için bu estetik deneyimi yaşayan öznede bir memnuniyet (pleasure) hissi oluşur. İşte güzelin yargısı hissedilen bu memnuniyet sonucu verilir. Bu deneyimde imgelem ve anlak nesnenin biçiminin bizim zihnimizin biçimi ile uyumlu olduğunu deneyimler.

15 Kant için güzelin yargısının 4 temel özelliği şunlardır: 1) Güzel dediğimiz şeyin bize verdiği haz çıkarsız, her türlü alakadan bağımsızdır. (disinterested). 2) Güzel dediğimiz şey hiçbir kavrama dayanmaz. Kavramlar fakültesi olan anlak ile imgelem arasında gerçekleşen kuralsız, apansız, dolayımsız bir oyun sonucu ortaya çıkar güzel yargısı.

16 2 devam Güzel'in verdiği hazzın bir özelliği de belli hiç bir kavrama bağlanmadan, evrensel oluşudur. Bir şeyi güzel bulduğum zaman duyduğum hazzın, o şey karşısında bulunan başkaları tarafından da paylaşılmasını beklerim. Güzel, bir kez daha bencil ve kişisel olan hoştan ayrılmış oluyor. Eğer bir tatlıyı hoş, lezzetli bulursam, bunu başkasına kabul ettirmek aklımdan bile geçmez. Gerçi bazı hallerde hoş duyumu bir genellik kazanabilir; fakat bu genelliği bize öğreten gene deneydir. Bu deneyi kendi hesabına yapmadıkça, hiç kimse o zevki duyamaz. Oysa güzelin verdiği haz, evrenselliğini deneylerden önce alır. Şu var ki, güzellik hazzı evrensel olmakla birlikte, bu hazzı veren şeyin belli bir kavramına dayanmaz. (Yetkin,...)

17 Çünkü bu şey, sözgelimi bu çiçek güzeldir yargısını vermem için, bu çiçeğin neye yaradığını bilmem hiç de gerekli değildir. Sadece onun bende estetik bir haz uyandırması yeterlidir. Aynı şeyi ahlak hakkında da söyleyebiliriz. "Her insan vazifesini yapmalıdır" yargısı da evrenseldir. Fakat buradaki evrenselliği, vazife kavramından ayırmaya imkan yoktur. O halde güzel, kavramsız olarak herkesçe hoşa giden şeydir. Burada bir soru ile karşılaşıyoruz. Güzel'in verdiği hazzın evrenselliğini belirten Kant, bu evrensellikle hazzın kişiselliğini nasıl uzlaştırabiliyor? Bir yargı aynı zamanda hem evrensel, hem kişisel olabilir mi? (Yetkin...)

18 3) Güzel amaçsız bir ahenk, amaçsız bir amaçlılıktır (final without finality). Yani bu nesnenin biçimi bizim amacımız değildir fakat bir şekilde bu biçim bizim evrensel zihin yapımıza uygunluk gösterir ve kavram öncesi alanda bile bize haz verir. Kant'a göre genel olarak, bir şeyde ancak amaçlar olursa finalite söz konusudur. Bu amaçlar hem kendimizde, hem kendi dışımızda olabileceği için öznel ve nesnel olmak üzere iki türlü amaçlılık vardır. Pratik hayatta mantığa uygun bir düzen olunca bir amaç vardır. Marangoz bir masanın türlü unsurlarını düzenlediği zaman bunu bir maksatla yapar. Bu ahengin, bu finalite'nin bir ereği vardır. Oysa, güzellikte ahenk ve amaçlılık varsa da amaç yoktur, erek (aim) yoktur. Amaç, yetkinlik (perfection) olabilirdi. Ama buna da imkan yoktur. Çünkü bir şeyin yetkinliği hakkında hüküm verebilmek için önce o şeyin ne olması gerektiği hakkında bir fikrimiz olmalıdır. (Yetkin...)

19 Oysa beğeni yargısı; bir şeye güzel dediği zaman o şey hakkındaki düşüncemizin gerektirdiği şu veya bu şartları yerine getirmeyi düşünmez. Sözgelimi, bitkilerle uğraşan bilgin çiçeğin amacını bilir. Bilir ki, bitkinin döllenme organıdır bu. Ama çiçeğin güzelliğinden zevk aldığı zaman, çiçeğin bu amacını hiç düşünmez. Bir şeye zevk bakımından güzel dediğimiz zaman, biçiminin unsurları arasındaki ahengi, dolayısıyla değişiklik içindeki birliği ifade etmiş oluruz. Fakat bu uyum ve birlik, zevk konusu olarak o şey hakkındaki öncel hiç bir fikirle belirlenmemiştir. Onun güzelliğini meydana getiren, tekrar edelim, bu temaşa vesilesiyle, hayal gücü ve düşünme gücü arasında o anda kurulan hür ahenktir. Güzel sanatlardan bir örnek verelim. Musikide, önsel herhangi bir kavrama baş vurmadan, bir esere güzel deriz. Ama «Işte, dini bir musiki» dersek, verdiğimiz hüküm artık tamamıyla estetik değildir. Çünkü bu yargı ile bu musiki eserinin amacına çok iyi uyduğunu söylemiş olmaktayız. Güzel, bazı belirli koşullara uyduğu için artık hür değildir. (Yetkin...)

20 4) Güzelin yargısı öznel ve aynı anda evrenseldir ve dolayısıyla zorunludur. Özneldir çünkü bu özgür oyun kişinin fakülteleri arasında gerçekleşir ve dışarıdan gelen ya da tümeller aracılı ile bilinen bir şey değildir. Fakat bu fakültelerin yapısı her bireyde aynı olduğu için de güzelin deneyimi her bireyde aynıdır ve dahası birey bu deneyim sonucunda aldığı hazzın evrensel olması gerektiğini düşünür. Zihnin evrensel yapısı ve güzelin deneyiminin bu temel yapı dışında öznel beğeniye izin vermeyen kavramlar öncesi ve beğeni üstü durumu nedeniyle güzelin yargısı evrenseldir.

21 Güzel yargısı iyi yargısından içeriksiz olması nedeniyle ayrılır. Neden iyi? sorusu sorulabilirken neden güzel? sorusu yanıltıcı olabilir. Neden-sonuç rasyonel deneyimin alanına girer ve bilgi gerektirir. Hâlbuki güzel yargısı bilgiden bağımsız sadece biçim üzerinden gerçekleşen bir deneyimin sonucudur. Kant ın estetik deneyim dediği şeyin bilgi üreten rasyonel deneyimden ayrılması 18. yy da estetiğin bağımsız olma çabalarına kuramsal alt yapıyı sağlamıştır.

22 «Güzel, kavramsız olarak zorunlu bir haz almanın konusu olarak bilinen şeydir.» (Yetkin...)

23 «Bir şeyin güzel olup olmadığını anlamak içim onun tasavvurunu akıl aracılığı ile bilgi objesine bağlamayız. Onu daha çok hayal gücü aracılığı ile süjeye ve süjenin haz ve acı duygularına bağlarız. Bundan ötürü, beğeni yargısı, bir bilgi yargısı değildir. Yani lojik olmayıp estetik bir yargıdır. Estetik bir yargının belirleyici alanı ise ancak, sübjektif olabilir» 2. «Görüldüğü gibi, estetik yargı veya beğeni yargısı artık bir zihin yargısı değildir. Temeli süjede olan ve estetik yargılar veren bir yeti vardır ki bu da beğenidir. Kant, güzeli belirlemek için beğeni yargısının kategorik olarak çözümlenmesi gerektiğine inanıyor. Ve bu yargıyı Nitelik, Nicelik, Relation ve Modalité yönünden inceliyor.» (Arat,?:72).

24 «Şimdi Kant'ın beğeni yargısını Nitelik yönünden nasıl belirlediğini inceleyelim : Kant, «Beğeni yargısını belirleyen haz (veya hoşlanma) tümüyle çıkar veya yarar fikrinden uzaktır» diyor. Yarar/bir objenin varlığına duyulan bir ilgiyi ve isteği gösterir. Ama, bir şeyin güzel olup olmadığı söz. konusu olduğunda, hiç kimse o şeyin varlığı ile ilgilenmez. Yani, estetik hoşlanma, güzel dediğimiz objenin varlığından hiçbir karşılık beklemeden, duyulan salt bir hoşlanmadır. Kant'a göre, güzellik hakkındaki bir yargıya pek az da olsa, bir yarar veya çıkar düşüncesi karışırsa ona artık salt bir beğeni yargısı denemez» (Arat,?:72).

25 «Duyusal haz, estetik haz gibi salt bir haz değil.. Çünkü duyusal, hoşlanmanın belirleyicisi, objenin varlığına duyulan istek...» (73). «Salt estetik yargıda hoşlanma sadece kontemplativdir (yani seyirseldir) ve objeyle bir ilgisi yoktur. Halbuki moral yargıda hoşlanma pratiktir.» (76).

26 Güzel: a- Nitelik bakımından, çıkarsız olarak hoşa giden şeydir. b- Nicelik bakımından, herkesin hoşuna giden şeydir. c- İlişki bakımından, kendi dışında hiç bir erek olmadan hoşa giden şeydir. d- Yön bakımından, zorunlu olarak hoşa giden şeydir.

27 Kant a göre «Beğeni yargısı, herkesin kabulünü bekler ve bir şeyi güzel bulduğunu söyleyen bir kimse, güzel dediği o şeyi, herkesin beğenmesi ve güzel bulması gerektiğini düşünür; Estetik yargının sahip olduğu bu gereklilik, yargı için istenen tüm veriler bakımından şartlı olarak dile getirilir. Başkalarının da bu yargıyı kabulü beklenir. Çünkü, bu bekleme için herkeste ortak bir neden vardır» 14. Bu ortak neden ise, Kant'a göre ortak duygu yahut sensus communis aestheticus adını alan sübjektif bir ilkedir.

28 Dergipark Felsefearkivi

29 Yüce (Sublime) «Yüce, karşılaştırmada başka her şeyin küçük kaldığı» (non-comperative magnum) bir büyüklüktür. «Saltık (absolute, mutlak) olarak büyük olana Yüce deriz»

30 Yüce (Sublime) Ufukta sıralanan dağların ya da köpüren çılgın dalgalarıyla denizin yüceliğinde bizi sarsan, kavrayan nedir? Burada bize verilmiş olan şey bizim anlama yetimizi aşar ve normalde bir güvensizlik duygusu duymamız gerekirken tam tersi olur, bir duygu coşkusu içinde yükseldiğimizi hissederiz. Burada güzellikte olduğu gibi sadece form değil, hiçbir formu olmayan sonsuz ve bilinemez bir şey, bütün kaygıları ve tehlike hissini yok edip iç varlığımızı altüst ederek devinime geçirir. Kavranamazların bu yüceliğinde hiçbir belli düşünce, hiçbir yasa yoktur. Bu yaşantıda gerçek bir zıtlık vardır: Güven ve rahatlık arayan duyulara bağlı yönümüz için hiçbir değer taşımayan doğanın bu yüceliği, insanın iç varlığındaki uyum ve tinsel yetiler bakımından yüksek bir ereklilik, belli bir ereği olmayan bir ereklilik taşır (akt. Heimsoeth, 1967: ).

31 Yüce (Sublime) Güzel, sınırlı bir nesneyi gerektirdiği halde yüce sınırsızlıktan, sonsuzluktan gelmektedir. Güzelden aldığımız haz hayal gücümüz (imagination) ile düşünme gücümüz (understanding) arasındaki uyuşumdan geldiği halde, yüce'de bu iki yeti (fakülte) arasında bir uyum yoktur ve yüce bu uyumsuzluğun bir sonucudur. Birinde, iki yeti arasında uyumu hazırlayan sınırlılık, öbüründe uyumu bozan sonsuzluk.

32

33

34

35 Wanderer of the Sea of Fog, 1818.

36 Güzel vs Yüce güzel'in verdiği haz apansız(immediate/direk/dolayımsız)dır; yüce ise ilkin dirimsel güçlerin duraklamasını gerektirir, ancak sonradır ki bu güçlerin taşkınlığı başlar. Güzelliğin uyandırdığı duygu hemen algı (perception) ile, yücenin uyandırdığı duygu ise algıdan sonra başlar. Burada haz, bir acıyı izler. Güzellik duygusu saf olduğu halde, yücelik duygusu karışıktır. Yüce karşısında kendimizi aynı zamanda çeken ve iten bir şey ve karışık bir ortam içinde buluruz.

37 Güzel vs Yüce güzel şey,- «hayal gücümüz için önceden hazırlanmış» göründüğü halde, yüce, hayal gücümüzü zorlar. Daha açık söyleyelim, dışımızda yüce olan bir şey yoktur, dışarıdaki doğa yalnız kendimizde varolan bir yüceliğin doğmasına vesile olur. Güzellik ilkesi bizim dışımızda ise, yücelik ilkesi kendimizde «tabiatın tasarımına yüce bir karakter veren ruhun bir eğiliminde aranmalıdır. Yüce, heyecan uyandırır, güzel büyüler.

38 Kant'a göre, birine matematik, öbürüne dinamik denilen iki türlü yüce vardır: Matematik yüce Dinamik yüce Ör: Altüst olan bir deniz, her şeyi birbirine katan gök gürültülü bir fırtına dinamik yüceyi temsil ederler. İster matematik yüce olsun, ister dinamik yüce, duyular ve hayal gücü, aklın ortaya koyduğu bu büyüklük veya güç (power) sonsuzluğunu kavramaya, yakalamaya boşuna çalışırlar. Böylece ruhumuz, korkunç bir acı ile karışık, bir haz duyar.

39 Matematik Yüce Doğada karşılaşılan bir fenomenin/ görüngünün büyüklüğünün/ boyutlarının (size) daha önceki deneyimlerimizden edindiğimiz hiçbir ölçü ile ölçülemeyecek kadar büyük olması onu bir tek izlenimde temsil etmeyi engeller. Bu durum zihnimizde yüce hissini tetikler. Ör: Göklere kadar yükselen dağlar, uçsuz bucaksız okyanuslar, çöller, yıldızlarla kaynaşan gökler Bu sırada imgelem bu nesneyi idrak etme çabası içinde umutsuzca sonsuza (infinity) doğru çekilir ve kendisi sonlu/sınırlı bir fakülte/kapasite olduğu için de kısa süreli bir acı /kısa devre anı yaşanır. Bu sırada zihnin en üst fakültesi olan Us (reason) müdahale eder ve insanlık prensibine başvurarak imgelemi genişletir (extend). Tüm bu deneyim önce acı ve sonra usun etkisi ile memnuniyet hissine dönüşür.

40 Matematik Yüce Kant, genel olarak Yüceyi tanımlarken «Yüce, bizi, güçlerimiz sanki ona uygunmuş gibi, kendisine yaklaşmak üzere dâvet eder. Ama, biz onun karşısında bir yılgınlık duyarız. Çünkü kendimizi onunla, örneğin: başımızın üstündeki gökyüzü veya vahşi bir şekilde yükselen dağlarla karşılaştırdığımızda kendi değerlendirmemize göre, onlar karşısında biz, bir hiç sayılırız»" diyor. Yücenin tüm görünümünü kavrayıp anlamak için güçlerimizi topladığımızı ama aynı zamanda onun büyüklüğüne erişememekten korktuğumuzu, bundan Ötürü eğer güven içinde isek ve korunuyorsak, Yüce karşısında bizde şaşkınlık ve korkuyla karışık bir hayranlık duygusunun doğduğunu» söylüyor 19.» (Arat, 80).

41 Gücün (might) sonucudur. Dinamik Yüce İnsan duyarlığının doğanın büyüklüğü ve görkemi karşısındaki ezikliğidir. Karşılaşılan doğa parçası gücü ile insan tahayyülünün/ imgeleminin (belirli ve tek bir izlenim alma) gücünü aşar. Kant diyor ki : «Denizdeki bir fırtına veya bir şelâlenin hızlı akıntısı insan hayal gücünü insan bedeninin gücünün azamî büyüklüğü ile bile ölçülemez bir güçle şaşırtır. Bundan ötürü, duyulur bir obje, büyüklüğü ile hayalgücümüzü başarısızlığa uğratıncaya kadar zorlar ve yorar.»

42 Bu düşünceler, Kant'ın Yüce duygusu hakkındaki düşüncelerinin ikinci aşamasına neden olur. Bu aşamada süje, doğanın karşısına sonsuzluk idesi ile çıkar. Bu' sonsuzluk idesi karşısında doğanın her büyüklüğü küçülmeğe mahkûm olur. Bu aşamada süje, doğa karşısında onun büyüklüklerim ezerek bir zafer kazanmış olur. Bu, süjede bir sevinç, bir mutluluk duygusunun doğmasını sağlar. Süjenin doğayı yenişiyle doğan bu mutluluk duygusu, moral bir duygudur. Çünkü süje burada doğayı, duyusal varlığı yenmektedir. Bundan ötürü, yücenin bize sağladığı haz, ilkin acıya; sonra mutluluğa dayanır. Ve çift tabiatlıdır. Güzel, salt estetik bir hazza dayandığı halde, yücede ve yücenin doğurduğu hazda moral bir nitelik vardır.

43 Gözümüzün önünde, ufukta sıralanan dağların yüceliğinde, sonsuzluğu içindeki sükûneti, yahut köpüren dalgalan ile denizin yüceliğinde, bizi sarsan kavrayan nedir? Kant'a göre, burada bize verilmiş, olan şey, anlayış yeteneğimizi aşar. Aslında kendimizi bu görünüşler karşısında tehlike ve güvensizlik içinde duymamız gerekir; Oysa âdeta yükseldiğimizi duyuyoruz. Burada güzellikte olduğu gibi sadece form değil, garip bir şekilde hiçbir formu olmayan, sonsuz ve bilinemez bir şey tüm kaygıları ve tehlike duygusunu bir yana atıp, iç varlığımızı âdeta altüst ederek harekete getirir, dile getirir. Bu Kavranamazlığın yüceliğinin yaşanmasında hiçbir belli düşünce, hiçbir yasa yoktur. Burada insanın iç varlığı sanki harekete geçip kaynaşmağa başlamıştır. Bu kaynaşmada gerçek bir zıtlık ortaya çıkar : insanın güven ve rahatlık arayan duyulara bağlı varlığı için hiçbir şey ifade etmeyen doğanın bu görkemi, insanın iç varlığındaki uyum ve tinsel yetenekler bakımından yüksek bir ereklilik taşır. Bu, tıpkı güzelde olduğu gibi ereksiz bir erekliliktir 21.

44 Güzel Yargısı Yüce Yargısı Simetri Zevk Düzen/ Uyum Kültürel Tahmin edilebilir Form/ biçim Asimetri Acı ve zevk alma Düzensizlik / kaos Naturel / Doğa Tahmin edilemez Formsuz

45 Sanat ve Doğa Sanat ile doğa arasındaki fark, yapış (facere) ile genelde davranış ortaya koyuş (agere) arasındaki fark gibidir; sanat ürünü ya da sonucu da yapıt (opus) olarak, doğanın ürününden sonuç (effectus) olarak farklıdır (YGE 43) İnsan becerisi olarak sanat bilimden de farklıdır Sanat_liberal Zanaat_ticari sanat Doğal güzellik güzel bir şey dir; sanatsal güzelliğe gelince, bir şeyin güzel canlandırılması dır (YGE 47)

46 Deha Deha aracılığıyla «doğa sanata kurallarını verir» (YGE, 46) Fakat sanat salt doğa taklidi değil «Sanat, varolanı varolmayandan çıkarmak, verilmiş şeyleri yeniden biçimlendirerek onları akla dayanan «tin»sel varlığa bağlamak, yükseltmektir» (Bozkurt 157) «Sanat yapıtı empirik olanı, sınırlı algıyı aşan bir seydir; idea bir özellik taşır sanatı sanat yapan da deney dünyasında bulunmayan kavramsal bir özelliğin, insanın duyularını aşan sanat yaratıcılığının katılmasıdır (Bozkurt 157) Doğada sanat yapıtı olduğunu düşündüren yapılar; arı peteği Kriter: İnsan elinden çıkmış olmalı

47 Kaynakça KANT, Immanuel. (2006). Yargı Yetisinin Eleştirisi, Kritik der Urteilskraft. (çev. Aziz Yardımlı). İstanbul: İdea Yayınevi. BOZKURT, Nejat. (2012), Sanat ve Estetik Kuramları, Ankara: Sentez Yayınevi. LENOIR, Beatrice (2003), Sanat Yapıtı, çev. A. Derman, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. ARAT, Necla. Kant Estetik'inde Güzel ve Yüce Değerleri. İstanbul Üniversitesi Felsefe Arkivi Dergisi, [S.l.], n. 21, jul YETKİN, Suut Kemal. Estetik Doktrinler, Bilgi Yayınevi: Ankara,1972: Larry Shiner, Sanatın İcadı,