Orta Asya Türk Sanat nda Balballar

Transkript

1 BELGESELC N N GÖZÜYLE Çetin mir Orta Asya Türk Sanat nda Balballar fiamanizm inan fl na göre; Var olan her fley gibi, insan n da hem bir tek, hem de birçok oldu una inan l rd. Ruhlar n hepsi, ayn zamanda ve bir yerde bulunurdu. Bu ruhlar, onun d fl nda, kan nda, kemiklerinde solu unda bulunur, vücudunda ve yaflamlar n, o insan n ölümünden sonra çeflitli yerlerde, t pk yaflayanlar aras nda bulunuyormufl gibi, var olunan gökte, atalar n totemik bölgesinde, mezar n içinde, sancakta, "balballar" da sürdürebilir; baflka bir vücutta yer alabilir. 69

2 BD EYLÜL 2012 Çeflitli balbal örnekleri Ö len kimsenin hayattayken savaflta öldürdü ü kiflilerin simgesi olan tafllar veya heykellere balbal deniyor ve bunlar da mezar n etraf na dikiliyordu. Balballar ve ölene kurban edilen hayvanlar, öbür dünyada hizmete tahsis edilmifl say l yordu. Ölenin, onun maiyetinin ve balballar ile kurbanl k hayvanlar n tasvirleri dikili tafla oyulmufl bir heykel veya kabartma olmaktayd. Ölenin hayat safhalar n temsil eden levhalar da tafla naklediliyor veya az kabartmal flekilde Altay araflt rma alan Rusya Mo olistan Çin 70 oyuluyor ya da k rm z boyayla çiziliyordu. Bu eserlerin üslubu ilkel, fakat çarp c bir ifade biçimiyle kendini gösteriyordu. nsan tasvirlerinin hiçbiri di erine benzememek ile kaynaklarda ölenin portresinin yap ld hakk ndaki bilgi teyit edilmifl bulunmaktad r. Sin ad verilen bu mezar abidelerinin baz s nda Türk sanatkârlar n n adlar da okunmufltur.ölen hükümdarlar veya kahramanlar için kabirlerinin bafl na hayatta iken savafl p öldürdükleri kiflilerin say s kadar balballar dikerlerdi. Bu sayd klar m z n hepsi Türklerin semavi dinlere girmeden önceki adetlerinin umumi bir görüntüsüdür. Hatta bunlar n baz lar islamiyeti kabul ettikten sonra da,

3 Türklerin dini hayatlar nda süregelmifllerdir. (2) Biz burada, Ukrayna Steplerinde, eski ad yla Deflt-i K pçak denilen bölgede XI. ve XIII. As rlardan kalma, K pçak tafl sanat, heykelleri veya balballar ndan söz edece iz. (3) Tafl, maden ve serami e nazaran sa lam bir madde oldu u için, insan n yarat c l k fikri ile teknik ve sanatkârl - n n önemli kaynaklar ndan biri olarak kullan lm flt r. Özellikle maddi ve manevi kültür tarihinde önemli rol oynam flt r. Muhafaza edilmesi ve sadeli i sayesinde geçmiflten günümüze de in çok say da heykel ve abide kalm flt r. Halklar, onlar n üzerine kendi hayat tarzlar na özel izlerini yans tarak kültürel miraslar n b rakm fllard r. Deflt-i K pçaktaki balballar veya BD EYLÜL 2012 kamenniy babi hakk nda pek çok insan çal flm flt r. Konumuzla ilgili ilk problem bu heykellerin kimli ine iliflkindir. Do u Avrupa ve Asya steplerinde bulunan bu heykellerin de iflik halklara; skit, Sarmat, Hun, Got, Ugor, Peçenek, Bulgar, Slav, Mo ol, K pçak ve di er boylarla da ba l oldu u hakk nda çeflitli teoriler ortaya at lm flt r. Hatta bir kurama göre Tunç devrinde yaflayan boylara ait oldu u da söyleniyordu te tafl kesme sanat n n eski Türk boylar na ait oldu- u kabul edilmiflti. Bu kanaat günümüz için de geçerlidir. Pek çok bilim adam, d fl flekliyle birbirine benzeyen heykelleri, tip, cins, flekil, giyinifl tarz, Kare planl yap ve dikilitafl Bir baflka balbal örne i ikon ve kompozisyon özelliklerine göre tasnif etmifllerdir. Yaz l belgelerin eksikli i nedeniyle araflt rmac lar bunca arkeolojik, tarih ve plastik sanat ürünleri ile yüz yüze gelince o devri yaflayan halklar n hayat tarzlar n ve düflüncelerini daha iyi yorum ve tahlil edebilirler. Tafl heykellere de iflik zamanlarda de iflik adlar verilmifltir. Orhon yaz tlar nda balbal olarak an lmaktad r. Tafl üzerinde yaz veya resim an- 71

4 BD EYLÜL 2012 lam ndad r. Kahraman asker anlam nda da kullan lmaktad r. Rusya da eskiden onlara balvan (abdal) denilmifltir. gor Destan nda timu tarakanski balvan fleklinde geçmektedir. Tafl heykellerin terminoloji literatüründeki ad kaminneya baba (Tafl baba) d r. XIX. Asr n araflt rmac lar sonuçta fikir birli ine ulaflarak, Asya, Güney Sibirya, Kazakistan, Güney Avrupa steplerinde bulunan tafl heykelleri ayn isimle adland rm fllard r ki o da Kamennaya Baba d r. Türkiye de ise bunlara balbal denmektedir. Deflt-i K pçak halk ise baba-babi sözcü ünü tercih etmektedir. Heykellerin % 50 ile 70 i fliflman ve ihtiyar kad nlar temsil etti i için, Rusça daki babuflka kelimesinin etkisiyle de kamennaya babi olarak adland r lm flt r. Tafl Balbal n insan biçimli heykellerdir. S ibirya Türklerine ait balballar n varl n Orhon yaz tlar ndan biliyoruz. Fakat bu belgelerde de fazla detayl aç klama yoktur. Genellikle edebi alanda, do u Avrupa da bulunan heykeller hakk ndaki bilgiler, XIII. As rda yaflayan ozan Nizami den al nt d r. Nizami, fliirlerinde K pçak askerlerin, steplerden geçerken tafl heykellere tap p hediyeler getirmesinden bahsetmekteydi. Bir baflka kaynak ise 1253 y l nda K pçak Steplerinden geçen elçinin yazd klar d r. K pçak askerleri türbelerin üzerine toprak y nlar yapmakta ve yüzleri do uya dönük olarak ve ellerinde belleri hizas nda kâse tutan 72 K pçaklar n ad unutulmufl, fakat steplerde diktikleri heykeller bugüne de in kalm flt r. heykeller dikmekteydiler. Bu iki ça dafl flair heykellerin K pçaklara ait oldu unu kesin bir flekilde söylemekteydiler. As rlar geçmifl, K pçaklar n adlar kitap sayfalar ndan silinmifl, âdetleri, gelenek ve görenekleri unutulmufl, fakat steplerde diktikleri heykeller günümüze de in kalm flt r. Balballarla ilgili olan ilk harita 1851 de ortaya ç km flt r. Harita Rusya içiflleri bakanl memuru A.. Piskarov undur. Piskarov Rusya da bulunan bütün heykeller hakk nda bilgi toplam fl ve heykellerin tasvirinin yap lmas tavsiyesinde bulunmufltur de A. S. Uvarov 1000 heykel üzerinde Erkek ve kadın balbal çizimleri

5 tasnif yapmaya çal flm fl ve heykelleri 3 gruba ay rm flt r. Bunlar: 1. Ayakta dikili olanlar, 2. Oturanlar, 3. Çömelmifl olanlar. Bu heykelleri evrimlerine göre de tasnif etmifltir. Bunlar: 1. Kaba-saba olanlar, 2. Rölyefli olanlar. O, sonuç olarak bütün heykellerin ayn halk taraf ndan yap ld na ancak farkl tarihlerde yap ld na ulaflm flt r. Kad n biçimli K pçak tas heykellerin insan flekli: K - yafet, donan m, saç ve eflya ile süslerden ibarettir. Kad n ve erkek heykellerinde küçük farkl l klarla da olsa baz de iflik karakteristik özellikler mevcuttur. Giyim unsurlar, kaftan, flalvar, çizmeler birbirine benzese de askeri donan m sadece erkek heykellerine mahsustur. Kad n heykellerinde zengin bafll k çeflitleri, süs eflyalar görülmektedir. Erkek k yafetini oluflturan unsurlar, dizlere kadar uzanan kaftan, pantolon flalvar, gömlek, kemer, k sa çizmeler, bafl nda flapka, kapüflon veya bafll k, savaflç lar n mi feri, kemerli z rh gömle i, k l ç, ok, hançer vard r. Günlük eflya bele tak lm flt r. Bunlar: B çak, çakmak, kese, tarak, i ne, çalg aletleri ve nadir olarak aynad r. Baz heykellerin ilginç olan taraf flapka alt ndan bele kadar uzanan 2-3 saç örgüsünün bulunmas d r. Bu BD EYLÜL 2012 saç örgüleri arkadan beldeki kemerin alt na sokulmaktad r. Heykellerin giysileriyle Türk halklar n n k yafetleri birbirine benzemektedir. Görülüyor ki; eserlerin bulundu u kapal bir co rafya nedeni ve eski Sovyet topra oluflundan dolay çok fazla bilgiye ulafl lamam flt r. Dolayl bilgiye eriflebilmek de kirlili e neden olmaktad r. Yak n bir tarihe de in Balbal kült alan Mo olistan d fl ndaki araflt rmac lar, arkeologlar ve sanat tarihçileri bu nedenle hem bilgiye hem de bu eserlere, yetkililerce izin verilmedi inden ulaflmakta hayli zorlanm fllard r. Asya k ta co rafyas n n say s z bölgesinde çok de iflik türde ve çeflitli balbal heykeli görmek mümkündür. Sonuç olarak K pçak heykelleri dini ayin törenlerinde kullan lmaktayd ve onlar n ilk durufl yerleri mabetlerdi diyebiliriz. Mabetlerin kullan l fl ; atalara tapma, toteme sayg ve koruyucu anaya tap nma (Umay ana) içindi. Heykellerin tasvirleri de 73

6 BD EYLÜL 2012 Khirigsuur'da iki dikili tafl bize pek çok fleyi anlatmaktad r. Eflyalar n çeflitlili i ve bollu u, dikkat çekicidir. Bu ayr nt lar n ço unu; giyim, donan m, süs eflyalar, saç flekilleri, bafll k ve ayakkab çeflitlerini, heykellerin üzerinden ve yaz l belgelerden ö reniyoruz. Gerçekten de Sovyet araflt rmac lar Türklerin, özellikle slam öncesi dönemleri hakk nda detayl araflt rmalar yapm fllar, buluntular kaliteli müzelerde depolam fl ve sergilemifllerdir. Ancak de erlendirmeleri / tezleri, bilim için gerekli olan antitezler yani baflka ülkelerin araflt rmac lar n n ayn malzeme üzerindeki düflünceleri eksik kalm flt r. Ortaya konulan sentez, bilimin vard sonuç olarak kabul edilebilir ama bu olgu sadece Sovyet bilim adamlar n n tekelinde kalm flt r. Nihayet, 1991 y l ile birlikte Sovyetler Birli i nde herkesin bildi i geliflmeler yaflanm fl ve sadece kültürel bulgular de il, gerek bilimsel, gerek sosyolojik, her türlü bilgi dünyan n kalan k sm ile paylafl lmaya bafllam flt r. cetinimir@butundunya.com.tr Kaynakça: (1) Kaz m fiahin H. Ünv. Sanat Tarihi Böl. 3. S n f Ö rencisi (Görseller) (2) Dr. Sadettin Gömeç A. Ünv. DTCF Ö r. Üyesi (3) Dr. Erdo an Alt nkaynak Giresun Ünv. Fen / Edebiyat Fakültesi Ö r. Üyesi RAN flahlar ndan biri fliir yazmaya pek merakl yd. Ama yazd fliirleri de saçma sapan karalamalard. Bunlar dalkavuklar na okur, adamca zlar can korkusuyla kendisini göklere ç kar rd. Bir gün fliirlerinden birini, ünlü ranl fiair Kani'ye okuttu. Toksözlü biri olan Kani, fliirlerin çok berbat oldu unu fiah n yüzüne aç kça söyledi. fiah öfkeden küplere bindi. Çabuk! dedi, Çabuk bu herifi zindana at n! fiah n emri üzerine flair bir zindana kapat ld. Zavall flair, uzun süre zindanda kald. Nihayet yak nlar n n srar na dayanamayan fiah, flairi zindandan ç kart p huzuruna kabul etti. fiah Ey Kani! Seni affettim! Zindanda kald n sürede, fliir yazma kabiliyetim geliflti. fiimdi al flu yeni fliirlerimi oku ve bana fikrini söyle! dedi. Ünlü flair, fliirleri al p okudu. Kâ tlar fiah a geri verdikten sonra flöyle dedi: fiah m, ben kulunuz yine zindana dönüyorum! 74 AÇIKSÖZLÜ fia R