Transkript

1 TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş. KÜRESEL EKONOMİDE KÜÇÜK VE ORTA BÜYÜKLÜKTE İŞLETMELER VE REKABET SORUNLARI A. HAKAN ATİK Kd. Uzman GA ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ Mart 2003 ANKARA

2 İ Ç İ N D E K İ L E R Sayfa No. TABLOLAR LİSTESİ... iii GİRİŞ KÜÇÜK VE ORTA BÜYÜKLÜKTEKİ İŞLETME KOBİ KAVRAMI Çeşitli Ülkelerde ve İktisadî Entegrasyonlarda Kullanılan KOBİ Tanımları KOBİ LERİN GELİŞTİRİLMESİNİN SOSYO-EKONOMİK ÖNEMİ KOBİ lerin Stratejik Önemi KOBİ lerin Dış Ticarete Katkısı KOBİ lerin Dış Ticarette Karşılaştığı Sorunlar KOBİ lerin Desteklenmesinde Hükümetlere ve Uluslararası Topluma Düşen Yükümlülükler Finansal Hizmetler Finansal Olmayan Hizmetler KALKINMA İKTİSADI VE KOBİ LER: Girişimcinin ve KOBİ Sektörünün Yeniden Keşfi KOBİ LER VE İKTİSADÎ GELİŞME Ülke ve Ülke Gruplarının (Entegrasyonlar) KOBİ Deneyimi KOBİ-İktisadî Gelişme Etkileşimi: Asya Deneyiminden Bazı Gözlemler AZ GELİŞMİŞ ÜLKELERDE MİKRO VE KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMELERİN BÜYÜMESİ SORUNU TÜRKİYE EKONOMİSİNDE KOBİ LER Türkiye deki KOBİ lerin Operasyonel Özellikleri Türkiye de KOBİ Sektörünün Verimliliğini ve Büyümesini Kısıtlayan Faktörler KÜRESELLEŞME VE TEKNOLOJİK DEĞİŞİM: KOBİ ler İçin Yeni Fırsatlar Teknolojik Yenilikçilik ve Teknolojik Yenilikçilik Vasıtasiyle KOBİ lerin Rekabetçiliğinin Artırılması KOBİ Yenilikçiliğine Yönelik Politika Engelleri KOBİ Yenilikçiliğini Teşvik Etmek İçin Hükümetlere Düşen Görevler KÜRESEL EKONOMİDE KOBİ LER VE REKABETÇİLİK KOBİ lerin Uluslararası Rekabete Dönük Olarak Güçlendirilmesi KOBİ lerin Karşılaştığı Rekabet Sorunları KOBİ Rekabetçiliğinde Profesyonel Uzmanlığın Önemi Geçiş Sürecindeki Ekonomilerde ve Gelişmekte Olan Ülkelerde KOBİ lerin i

3 Rekabetçiliğinin Artırılması ve OECD Ülkelerindeki KOBİ lerle Ortaklıklar KOBİ Entegrasyonunun Küresel Ekonomiye Dahil Edilmesinde Uluslararası İşbirliğinin Rolü KOBİ ler ve Daha Büyük Ölçekli Firmalarla Rekabet KOBİ LERİN TEŞVİK EDİLMESİ VE BAZI ÜLKE UYGULAMALARI Genel Olarak Teşvik Kavramı KOBİ ler Niçin Teşvik Edilmelidir? Bazı Ülkelerde Kullanılan KOBİ Teşvik Yöntemleri Endüstriyel Bölge Modeli (Industrial District Model) Türkiye de KOBİ leri Teşvik Politikası YENİ EKONOMİ (NEW ECONOMY) VE KOBİ LER Yeni Ekonomi Kavramı Neyi İfade Ediyor? Yeni Ekonomi Niçin Farklıdır? Yeni Ekonomi de KOBİ ler Yeni Ekonomi de KOBİ ler İçin Yeni Yönelimler ve Teşvikler Küçük Firmaları Desteklemeye Dönük Tedbirler MİKROFİNANSMAN VE KOBİ FİNANSMANI Mikrofinansman-KOBİ Finansmanı Farklılığının Temel Argümanları Mikroişletme ve Mikrofinansman KOBİ Finansmanı KOBİ Finansmanında Geleneksel Yaklaşım KOBİ Finansmanında Piyasa-Yönelimli (Market-Oriented) Yaklaşım KOBİ Finansmanını Kısıtlayan Faktörler Dünyada KOBİ Finansmanında Karşılaşılan Güçlükler ve Yeni Çözümler KOBİ ler, Internet ve Elektronik Finansman (E-finance) Gelişmekte Olan Ülkelerde Yaşanan Elektronik Finansman Deneyimleri KOBİ FİNANSMANINI KÂRLILAŞTIRAN TEKNİK VE MEKANİZMALAR: Gelişmiş Ülkelerde Kullanılan Yöntemler Finansmanın Tamamlayıcı Unsurları Sigorta (Insurance) Kiralama (Leasing) Risk Sermayesi (Venture Capital) GENEL DEĞERLENDİRME YARARLANILAN KAYNAKLAR ii

4 TABLOLAR LİSTESİ Sayfa No. TABLO 1: AVRUPA BİRLİĞİ KOBİ TANIMLARI... 8 TABLO 2: TÜRKİYE EKONOMİSİNDE KOBİ LERİN ÖLÇEKSEL DAĞILIMI (1992) TABLO 3: KOBİ LERE İLİŞKİN OECD İNCELEMESİNDE YER ALAN BULGULAR (1) TABLO 4: BAZI DOĞU ASYA ÜLKELERİNDE VE GELİŞMİŞ ÜLKELERDE KOBİ LERİN EKONOMİDEKİ ROLÜ TABLO 5: KOBİ LERE İLİŞKİN OECD İNCELEMESİNDE YER ALAN BULGULAR (2) TABLO 6: KOBİ YATIRIM TEŞVİK BELGELERİNDE ÖNGÖRÜLEN YATIRIM VE İŞLETME KREDİLERİNİN BÖLGESEL DAĞILIMI (2002) TABLO 7: KOBİ YATIRIM TEŞVİK BELGELERİNDE ÖNGÖRÜLEN YATIRIM VE İŞLETME KREDİLERİNİN MAHİYETLERİNE GÖRE DAĞILIMI (2002) iii

5 Yarım yüzyıl ya da daha uzun bir süredir, küçük şirketin ortadan kalkmaya mahkum olup olmadığı, bir başka deyişle, ekonominin kaçınılmaz eğiliminin büyük ölçekli girişimler doğrultusunda olup olmadığı tartışılmaktadır. Neo-klasik öğretinin sadık savunucuları, küçük şirketin sistem açısından taşıdığı önem konusunda her zaman için ikna edilirler. Bu, piyasa sisteminin belirsizliği en az olan görüntüsüdür. Söz konusu savunucular, eğilimlerine göre ikiye ayrılır: Bir bölümü küçük şirketin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bulunduğunu, dolayısiyle devletin etkin koruma ve desteğine ihtiyaç duyduğunu ileri sürerken, bir bölümü de küçük şirketin (ve dolayısiyle kendi sistemlerinin) geleceğinin güvende olduğunu savunur. J. K. GALBRAITH, Ekonomi Kimden Yana? GİRİŞ Rüçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin (bundan böyle kısaca KOBİ) işsizliğin azaltılmasına, iktisadî büyümeye, sürdürülebilir kalkınmaya olan büyük katkısı, günümüz gelişmiş ekonomileri tarafından sergilenmekte olan başarılı örneklerle ispatlanmış durumdadır. KOBİ lerin gelişimi, imalât sanayiinin boyutuna derinlik kazandırabildiği gibi, rekabetçiliği de teşvik edebilmektedir. KOBİ ler, aynı zamanda, iktisadî büyümenin nimetlerinin toplum içinde daha eşitlikçi bir düzeyde paylaşımının sağlanmasına, bu suretle adaletsiz gelir dağılımının hafifletilerek toplumun bir bütün olarak refah seviyesinin yükseltilmesine de yardımcı olabilmektedir. 90 lı yılların başlarından itibaren, farklı sosyal, siyasal ve kültürel yapılara sahip gerek gelişmiş gerekse gelişmekte olan ülkeler, KOBİ lere daha büyük bir önem atfetmeye başlamıştır. KOBİ lerin önem kazanmasındaki başlıca etmen, bu işletmelerin, ülke ekonomilerinde toplam üretim ve istihdamın hayli büyük bir bölümünü gerçekleştiriyor olmasıdır. Nitekim, dünya ölçeğinde cereyan eden iktisadî aktivitelerden en fazla etkilenen gelişmekte olan ve/veya geçiş sürecindeki ülkelere önerilen temel çözümler, KOBİ ler için gereken elverişli ortamın tesisi suretiyle onların desteklenmesi, güçlendirilmesi ve teşvik edilmesi hususlarına odaklanmaktadır. Dünya ölçeğinde konuya yaklaşıldığında, KOBİ lerin iktisadî gelişmeye olan katkısı, bu katkının gerçekleştirilmesi aşamasında sahip olduğu avantajlar, ana başlıklar itibariyle şöyle sıralanmaktadır:

6 KOBİ ler esas itibariyle emek-yoğun organizasyonlardır. Dolayısiyle, nitelikli işgücüne duyulan ihtiyaç, büyük-ölçekli işletmelere göre daha azdır. KOBİ ler, büyük işletmelere göre, harcanan sermaye birimi başına daha fazla istihdam imkânı yaratabilir. KOBİ ler, çoğunlukla hız kazandırdıkları kalkınma sürecinde, çarpan etkisine (multiplier effect) sahiptir. KOBİ ler, üretimleri büyük ölçüde iç kaynaklara dayalı olmasına karşılık, çok düşük düzeyde dış kaynak kullanır. KOBİ ler, yeni piyasalar yaratabileceği gibi, mevcut piyasalardan önemli boyutlarda pay edinebilir. KOBİ lerin değişen koşullara uyum sağlayabilme yeteneği, esnekliği, eğer doğru şekilde finanse ediliyorlarsa, uzun süre hayatta kalmalarına yardımcı olabilir. KOBİ ler, birbirleriyle yakın ilişkiler tesis edebildikleri tüketicilerin arzu ve isteklerinin anlaşılmasında son derece başarılıdır. KOBİ lerin, yurtiçi bürokrasiden etkilenme özelliği çok düşük düzeydedir. Türkiye nin iktisadî kalkınmasında, reel olarak büyümesinde; sanayileşme sürecinin ne kadar büyük, hayatî bir rol üstlenmiş olduğu, hemen her fırsat ve platformda sıklıkla vurgulanmaktadır. Söz konusu süreçte; dinamik yapılarıyla gerek istihdamın artırılmasına ve üretim imkânlarının genişletilmesine katkıları, gerekse karşılaştıkları sorunlar ve sayıca oluşturdukları çoğunluk, küçük ve orta büyüklükteki sanayi işletmelerinin önemli bir sosyo-ekonomik gündem maddesi olmaya devam edeceğine işaret etmektedir. Türkiye nin iktisadî yaşantısında küçük ve orta-ölçekli sanayinin üstlenmiş olduğu anahtar rol, bu işletmelerin sadece sayıca fazla olmasından, çeşitliliğinden değil, aynı zamanda, bünyelerinde barındırmakta oldukları şu özelliklerden kaynaklanmakta; bu nedenden ötürü de KOBİ ler teşvik edilmektedir: ekonominin hemen tüm yönleriyle ilişkili olması; sanayileşmeye ve bölgesel kalkınmaya katkı sağlaması; işsizlik sorununun hafifletilmesinde etkili olması; 2

7 büyük ölçekli sanayi ile entegre olması ve tamamlayıcılığı; imalât sanayiinin çeşitli konularında esneklik taşıması; piyasa güçlerine karşılık verebilmesi; yeni teknolojilere kolaylıkla uyum sağlayabilmesi; iktisadî dalgalanmalara hızla tepki verebilmesi; sermaye ve becerili işgücü kaynaklarının mobilizasyonunda başarılı olması; ve siyasî, iktisadî ve sosyal yapıdaki istikrarı. Bu özellikler analiz edildiğinde; henüz iktisadî gelişme sürecini tamamlayamamış olan ülkemizde, KOBİ lerin doğup büyüyebileceği, serpilip gelişebileceği, kendisinden beklenen performansa tam anlamıyla ulaşabileceği bir iş atmosferinin tesisi ve bunun için gerekli olan koşulların sağlanmasının önemli bir görev olduğu da kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Bu görevin lâyıkiyle yerine getirilmesi, iktisadî gelişme sürecinin tamamlanmasının, tam üye olarak içinde yer alma isteğimizi her daim dile getirdiğimiz Avrupa Birliği yle ekonominin hemen her alanında rekabet edebilir olabilmemizin önemli bir ön koşulu olarak gözükmektedir. Bu çalışmada, ilk olarak, küçük ve orta büyüklükteki işletme kavramı üzerinde durulmakta; çeşitli ülke ve iktisadî entegrasyonlarda benimsenen ve kullanılan tanımlar, baz alınan kriterlere göre açıklanmaktadır. İkinci olarak, KOBİ lerin stratejik önemi, dış ticarete katkıları ele alınmak suretiyle, her ülke için sosyo-ekonomik gelişimin sağlanması, sürdürülmesi çabalarında KOBİ lerin katkılarına değinilmektedir. Takip eden iki bölümde, sırasıyla, KOBİ lerin kalkınma iktisadı içinde nereye oturtulduğu konusuna kısaca göz atılarak, burada girişimciliğin oynadığı rol üzerinde durulmakta; daha sonra ise KOBİ-iktisadî gelişme etkileşmesi ve bazı ülkelerde, entegrasyonlarda, özellikle de Güneydoğu Asya da yaşanan deneyimler ve bu deneyimlerin sonucunda elde edilen bulgular tartışılmaktadır. Az gelişmiş ülkelerde mikro ve küçük ölçekli işletmelerin büyümesi sorunu, beşinci bölümün konusunu oluşturmaktadır. 3

8 Gelişme-sanayileşme sürecindeki ülkelerin pek çoğunda olduğu gibi, ülkemizde de KOBİ ler, söz konusu süreçte önemli bir fonksiyon üstlenmiştir. Türkiye de faaliyet gösteren KOBİ ler, özellikleri ve sorunları altıncı bölümde yer almaktadır. Küreselleşme, 21. yüzyılın başlarında en sık telaffuz edilen kavramların başında gelmektedir. Bu olgu, KOBİ ler için yeni fırsatların yanında, rekabetçi bir yeni dünya düzeninin kaçınılmaz sorunlarını da beraberinde getirmektedir. Yedinci ve sekizinci bölümlerde, birbiriyle yakın ilişki içinde olan iki konu, teknolojik yenilikçilik ve rekabetçilik ele alınmaktadır. Sosyo-ekonomik yaşamda son derece önemli yer işgal eden KOBİ lerin ortaya çıkması, varlığını sürdürebilmesi ve içinde yer aldığı topluma her bakımdan anlamlı katkı sağlayabilmesi için, imkânlar ölçüsünde seçici ve dinamik teşvik politikalarıyla desteklenmesi zorunludur. KOBİ leri teşvik politikaları, Türkiye nin de içinde yer aldığı çeşitli ülke deneyimleri ile birlikte, dokuzuncu bölümde işlenmektedir. Onuncu bölümde, Yeni Ekonomi kavramı, içerdiği anlam ve KOBİ ler için sunmuş olduğu yeni açılımlar değerlendirilmektedir. Günümüzde, gerek gelişmiş ülkelerde gerekse gelişmekte olan ülkelerde, küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin karşı karşıya kaldığı temel problem, finansman kaynaklarına elverişli koşullar altında erişimdir. Bu problemin çözümüne yönelik olarak sergilenen farklı yaklaşımlar, mikrofinansman ve KOBİ finansmanının birbirinden ayrıldığı temel noktalar, yeni bir kavram olan elektronik finansman, on birinci bölümün konularını oluşturmaktadır. On birinci bölümle bağlantılı olarak, on ikinci bölümde KOBİ finansmanını kârlılaştıran teknik ve mekanizmalara yer verilmekte; risk sermayesi kavramı üzerinde durulmaktadır. Çalışma, genel değerlendirmenin yapıldığı on üçüncü bölümle tamamlanmaktadır. 4

9 1. KÜÇÜK VE ORTA BÜYÜKLÜKTEKİ İŞLETME KOBİ KAVRAMI KOBİ ler, kısımları veya içindeki firmaları birbirinden farklı, hepsi aynı türden olmayan bir grup olma özelliğine sahiptir: El sanatlarıyla uğraşanlar, küçük tezgâh sahibi dükkânlar, lokantalar, bilgisayar yazılım firmaları vb. gibi çok geniş bir firma çeşitliliğini kapsayarak, yine çok geniş bir incelikli iş becerisiyle hayli farklı piyasa ve sosyal çevrelerde faaliyette bulunurlar. KOBİ sahipleri yoksul olabilir veya olmayabilir. Bir bölümü dinamik, yenilikçi (innovative), büyüme-yönelimli (growth-oriented) olabilirken; diğer bir bölümü de küçük olarak kalmakla yetinen, geleneksel yaşam tarzı (lifestyle) işletmelerdir. Bazı ülkelerde, KOBİ sahipleri ile çalışanlar, Endonezya daki yerli Pribumiler veya Bolivya daki yerli gruplar gibi, belirli etnik grup üyelerinden oluşmakta, bunlar tarafından idare edilmektedir. Günümüzde, iktisat ya da işletmecilik literatüründe mikro, küçük ve orta-ölçekli işletmeler kavramlarını tanımlayan evrensel ölçekte kabul görmüş standart ifadelere rastlamak mümkün olamadığı gibi, firmalar, sektörler veya farklı ölçekte ve gelişmenin farklı aşamasındaki ekonomiler arasındaki ayrılıkları yansıtabilecek tek bir tanım da bulunmamaktadır. KOBİ tanımının çeşitlilik kazanmasına neden olan ve KOBİ tanımını etkileyen temel faktörler şu şekilde sıralanmaktadır: Zaman; Ekonomik düzey; Sanayileşme düzeyi; Kullanılan teknoloji düzeyi; Pazarın büyüklüğü; Faaliyet gösterilen işkolu; Kullanılan üretim tekniği; Üretilen malın özellikleri; Çalışan sayısı. Konu tartışma kaynağı olmaya devam etmektedir. Herhangi bir ülke ekonomisi dikkate alındığında küçük olarak tanımlanabilen bir işletme, bir başka ülke ekonomisinde muhtemelen büyük işletme kategorisinde yer alabilecektir. 5

10 1.1. Çeşitli Ülkelerde ve İktisadî Entegrasyonlarda Kullanılan KOBİ Tanımları KOBİ lerin, ekonomilerinde büyük bir ağırlığa sahip olduğu gelişmişlik düzeyi birbirinden farklı ülkelerde ve iktisadî entegrasyonlarda, bir takım kriterler göz önüne alınarak konuya ilişkin çeşitli tanımlamalar getirilmiş bulunmaktadır. Söz konusu tanımlamalarda temel referans noktası olarak, nicel ve nitel unsurlar dikkate alınmaktadır. KOBİ lerin istatistikî tanımlamaları ülkeden ülkeye değişmekte, bu tanımlamalar genellikle çalışan sayısına veya aktif değerler büyüklüğüne dayandırılmaktadır. Küçük-ölçekli işletmeler için, genellikle, en alt limit 5 ile 10 arasında çalışan; en üst limit ise 50 ile 100 arasında çalışan olmaktadır. Orta-ölçekli işletmeler için en üst limit, çoğu kez, 100 ile 250 arasında çalışan olarak belirlenmektedir. İstatistikî tanımlamaların çeşitlilik arz etmesi nedeniyle, ülkeler arasında ölçek karşılaştırması yapmak son derece güç olmaktadır. Bununla beraber, çalışan sayısına bağlı KOBİ tanımlamalarında tutarlılık bulunmadığına ilişkin aşırı şüpheye kapılmamak yerinde olacaktır. Zira, çalışan sayısı, piyasaların veya ekonominin büyüklüğünden izole olmak anlamında değerlendirildiğinde, yanıltıcı olabilecektir. Örneğin, A.B.D. nde 50 çalışanı olan bir firma, (A.B.D. ekonomisinin büyüklüğüne oranla), Bolivya da 50 çalışanı bulunan bir firmadan daha küçük olarak nitelendirilebilecektir. Dahası, firmanın gayri resmîlik derecesi ya da teknolojik gelişmişlik düzeyi gibi kendine has özellikleri, sahip olunan ölçek büyüklüğünün açığa çıkmasında, çalışan sayısından daha önemli olabilmektedir. Dünya genelinde, ekonomistler, ölçülmesi nispeten kolay kriterler kullanmayı tercih etmektedir. Örneğin, çalışan sayısı, sermaye yatırımı, ciro veya satışlar ya da bilanço toplamı gibi. Çeşitli ülkelerde, iktisadî entegrasyonlarda kullanılan tanımlamalara, dayanak oldukları kriterlere kısaca göz atmak, KOBİ kavramının açıklık kazanmasına katkı sağlayacaktır. İngiltere de, 1971 tarihli Bolton Komitesi nin Küçük Firmalar Raporu nda, kendi sahibi tarafından ya da kısmî-sahiplerince idare edilen, küçük bir pazar payına sahip işletme, küçük olarak tanımlanmıştır. Bolton Raporu, aynı zamanda, bir dizi farklı istatistikî tanımı da benimsemiştir. Rapor, işletme ölçeğinin sektöre bağlı olarak 6

11 değerlendirilmesi gerektiğini kabul etmiştir. Örneğin, pazarın hayli geniş, çok sayıda rakip firmanın olduğu bir sektör dikkate alındığında, veri ölçekteki bir işletme küçük olarak değerlendirilebilecek; buna karşın, benzer büyüklükteki bir işletme, az sayıda firmanın faaliyet gösterdiği ve/veya genellikle daha küçük ölçekli işletmelerin içinde bulunduğu başka bir sektörde büyük olarak kabul edilebilecektir. Benzer şekilde, rapor, bazı sektörlerde firma ölçeğinin belirlenmesinde çalışan sayısının, başka sektörlerde ise ciro büyüklüğünün baz alınmasının daha uygun olabileceğini kabul etmiştir. Diğer taraftan, 1985 tarihli Şirketler Yasası na göre, eğer bir şirket aşağıdaki kriterlerden en az ikisini karşılıyorsa, o şirket küçük olarak değerlendirilmektedir: 2,8 milyon tan fazla olmayan bir ciro; 1,4 milyon tan fazla olmayan bir bilanço toplamı; 50 den fazla çalışanı bulunmama. Aynı yasaya göre, orta-ölçekli bir şirket, aşağıdaki kriterlerden en az iki tanesini karşılamak zorundadır: 11,2 milyon tan fazla olmayan bir ciro; 5,6 milyon tan fazla olmayan bir bilanço toplamı; 250 den fazla çalışanı bulunmama. İstatistikî amaçlar için, Ticaret ve Sanayi Bakanlığı, genellikle aşağıdaki tanımları kullanmaktadır: mikro firma: 0-9 çalışan küçük firma: 0-49 çalışan (mikro firmayı da içermektedir) orta büyüklükte firma: çalışan büyük firma: 250 nin üzerinde çalışan Ne var ki, uygulamada, firma amaçlarına bağlı olarak çeşitli çalışan tanımları benimsenmekte, dolayısiyle firma büyüklükleri de değişebilmektedir. 7

12 Şubat 1996 da, Avrupa Komisyonu, tüm KOBİ ler için tek bir tanım getiren tebliği (communication) kabul etmiştir. Komisyon, bu tebliği, tüm Topluluk program ve önergelerinde uygulamaya koyacaktır. Söz konusu tebliğ, aynı zamanda, üye devletlere, Avrupa Yatırım Bankası na (European Investment Bank), Avrupa Yatırım Fonu na, kendi programlarında aynı KOBİ tanımlarını benimsemelerini teşvik eden, bağlayıcı olmayan bir tavsiye de içermektedir. Tebliğ, üye devlet ve bahsedilen kurumlara, arzu ettikleri takdirde daha düşük eşik değerler kullanmaları iznini de vermektedir. Tebliğ, Topluluk programlarında yer alan mevcut KOBİ tanımlarının 31 Aralık 1997 tarihine kadar yürürlükte kalabileceğini beyan etmektedir. Bu tarihten sonra, tek tanım kullanmak zorunluluğu getirilmektedir. Avrupa Birliği nde kullanılacak KOBİ tanımları ve esas alınacak kriterler Tablo 1 de yer almaktadır. TABLO 1: AVRUPA BİRLİĞİ KOBİ TANIMLARI FİRMA ÖLÇEĞİ KRİTER MİKRO KÜÇÜK ORTA Maksimum çalışan sayısı Maksimum yıllık ciro - 7 milyon euro 40 milyon euro Maksimum yıllık bilanço toplamı - 5 milyon euro 27 milyon euro Aynı kriteri taşımayan bir (veya daha - fazla) işletme(ler)ce sahip olunabilecek %25 %25 maksimum % pay NOT: Bir işletmeyi KOBİ olarak nitelendirebilmek için, çalışan sayısı ve bağımsızlık (independence) kriterlerlerinin her ikisi birden ve ciro ya da toplam bilanço büyüklüğü kriterlerinden bir tanesi yerine getirilmelidir. Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD - United Nations Conference on Trade and Development), Asya deneyiminden çıkartılacak dersleri konu alan bir konferansa ilişkin yayınladığı el kitabında, KOBİ yi, genellikle, 500 den daha az çalışanı bulunan bir firma olarak tanımlamaktadır. Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği Bölgesi nde (APEC - Asia-Pacific Economic Cooperation Region), KOBİ tanımları bir ülkeden diğerine farklılık göstermekle birlikte, pratikte, benimsenen tanımlamalar KOBİ lere ilişkin temel bir aykırılık 8

13 yaratmamaktadır. Tanımlar farklılık arz etse de, tümünün ortak bir noktası vardır: KOBİ lerin büyük çoğunluğu nispeten küçüktür ve bölgedeki KOBİ lerin yüzde 95 ten fazlası 100 kişiden az çalışana sahiptir. İdeal olarak, tüm istatistiklerin ortak bir tanıma dayanması arzu edilirse de, bu pek mümkün gözükmemektedir. Zira, KOBİ lerin yüzde 95 ten fazla bölümü 100 kişiden az çalışan istihdam ederken, pek çoğunda bu sayı 50 kişinin altına inmektedir. Bazı APEC ülkelerinde benimsenen KOBİ tanımlamalarında kullanılan kriterler ise şöyledir: Avustralya: imalât sanayiinde, 100 çalışandan daha düşük istihdam; hizmetler sektöründe 20 çalışandan daha düşük istihdam; G. Kore: imalât sanayiinde, 300 çalışandan daha düşük istihdam; hizmetler sektöründe, 20 çalışandan daha düşük istihdam; Kanada: imalât sanayiinde 500 çalışandan daha düşük istihdam; hizmetler sektöründe 50 çalışandan daha düşük istihdam; Çin Halk Cumhuriyeti: Endüstriden endüstriye değişmekle birlikte, genellikle, 100 çalışandan daha düşük istihdam. Endonezya: 100 çalışandan daha düşük istihdam. Japonya: 300 çalışandan daha düşük istihdam veya 10 milyon aktif büyüklüğü. toptan ticarette: 50 çalışandan daha düşük istihdam, veya 30 milyon aktif büyüklüğü; perakende ticarette: 50 çalışandan daha düşük istihdam veya 10 milyon aktif büyüklüğü. Singapur: imalât sanayiinde: 12 milyon S den daha küçük sabit kıymet; hizmetler sektöründe: 100 çalışandan daha düşük istihdam. 9

14 Amerika Birleşik Devletleri: 500 çalışandan daha düşük istihdam. Avrupa Birliği üyesi bir ülke olan İtalya da KOBİ lerin tanımlanmasında kullanılan büyüklük limitleri, faaliyet gösterilen sektöre göre sanayi şirketleri ve ticarî girişimler olarak farklılık göstermektedir. Bu iki kategorinin özellikleri şöyledir: Sanayi şirketleri Çalışan sayısı 250 nin altında olan; Yıllık ciro büyüklüğü 40 milyon eurodan daha küçük olan veya yıllık bilanço toplamı 27 milyon eurodan daha büyük olmayan; Bağımsızlık kriterine uyan; hisselerinin ya da oy haklarının yüzde 25 ten fazlasına, KOBİ kriterlerine uymayan tek bir girişimin veya birden fazla girişimin sahip olmadığı şirket, bağımsız olarak kabul edilir. Bu limit, aşağıdaki durumlarda aşılabilir: - Şirket, kamu yatırım şirketleri, risk-sermayesi şirketleri veya kurumsal yatırımcılarca, üzerinde bu şirketlerce bireysel ya da ortak kontrol uygulanmamak kaydiyle sahiplenilmişse. - Sermaye, şirketin kimin tarafından sahiplenildiğini imkânsızlaştıracak bir şekilde dağıtılmışsa ve bağımsızlık koşullarının varlığının meşru olarak varsayılabileceği şirket tarafından beyan edilmişse. Ticarî girişimler Çalışan sayısı 20 den az olan; Yıllık ciro büyüklüğü 2,7 milyon eurodan büyük olmayan veya yıllık bilanço büyüklüğü 1,9 milyon eurodan fazla olmayan; Sanayi ve Ticaret Bakanlığı nın tarihli kararnamesinde tanımlanan bağımsızlık kriterine uyan. Şartlara göre, hisselerinin ya da oy haklarının yüzde 25 ten fazlasına, KOBİ kriterlerine uymayan tek bir girişimin veya birden fazla girişimin sahip olmadığı bir şirket, bağımsız olarak kabul edilmekte; bu nedenle, bağımsızlık kriterleriyle uygunluğunu doğrulamak için, sermaye stokundaki tüm pay sahiplikleri veya daha büyük şirketlerin oy hakları beraberce hesaba katılmak durumundadır. Bu limit, aşağıdaki durumlarda aşılabilir: 10

15 - Şirket, kamu yatırım şirketleri, risk-sermayesi şirketleri ya da kurumsal yatırımcılarca, üzerinde bu şirketlerce bireysel veya ortak kontrol uygulanmamak kaydı ile sahiplenilmişse. - Sermaye, şirketin kimin tarafından sahiplenildiğini imkânsızlaştıracak bir şekilde dağıtılmışsa, bağımsızlık koşullarının varlığının meşru olarak varsayılabileceği şirket tarafından beyan edilmişse. Geçiş sürecindeki ülkelerde (transition countries), KOBİ tanımı bazı tutarsızlıklar sergilemektedir. Merkezî Avrupa nın en çok gelişmiş geçiş ekonomileri, piyasa ekonomilerinde kullanılan metod ve kategorileri uygulamaya çaba göstermektedir. Bu ekonomilerde kabul gören bazı farklı KOBİ tanımları aşağıdaki gibidir: Estonya da bir KOBİ, 80 kişiden az çalışanı olan ve 15 milyon EEK dan daha düşük bir yıllık ciroya sahip işletmedir. Macaristan da, istatistikçiler, personeli bulunan işletmeleri küçük; 300 çalışanı bulunan işletmeleri ise büyük olarak tanımlamaktadır. Bununla beraber, KOBİ ler için kullanışlı olan tercihli kredi ve garanti sistemleri, mikro işletmeleri en fazla 10 çalışan sayısıyla; küçük-ölçekli işletmeleri en fazla 60 çalışan sayısıyla; ve orta-ölçekli işletmeleri de çalışan sayısıyla sınırlandırmak suretiyle tanımlamaktadır. Durum, Muhasebe Yasası na bakıldığında daha da renklilik kazanmaktadır. Söz konusu yasa, küçük firmalardan gelen basitleştirilmiş yıllık raporun hazırlanmasında aşağıdaki kriterlerden iki tanesinin karşılandığı durumları yeterli görmektedir: toplam bilanço büyüklüğünün 150 milyon HUF den daha düşük olması; yıllık net satış gelirlerinin 300 milyon HUF den daha düşük olması; çalışan sayısının 100 den az olması. Slovakya da, Küçük ve Orta-Ölçekli İşletmelere Devlet Desteği Yasası nın kriterlerinin hazırlanmasında, çalışan sayısı şu şekilde tarif edilmektedir: 25 çalışan sayısına kadar olanlar küçük-ölçekli işletme; hisselerinin yüzde 50 den fazlasının özel mülkiyete ait olduğu ve 25 ile 500 arasında çalışanı olan firmalar orta-ölçekli işletme. 11

16 Litvanya da, Küçük İşletmeler Yasası na göre, 50 den fazla çalışanı olmayan, toplam yıllık geliri 500 bin litayı geçmeyen bir işletme küçük olarak kabul edilmektedir. Diğer taraftan, geçiş sürecinde bulunan bir başka ülke Rusya Federasyonu nda, 14 Haziran 1995 tarihli KOBİ Teşvik Yasası na göre, küçük-ölçekli işletmeler için kriterler şu şekilde belirlenmiştir: sanayi sektörü için en fazla 100 çalışan; inşaat sektörü için en fazla 200 çalışan; bilim ve bilim hizmetleri sektörü için en fazla 60 çalışan; perakende satışlar sektörü için en fazla 15 çalışan. Dünya Bankası nın kabul ettiği tanıma göre, 50 emekçiye istihdam sağlayan işletmeler küçük ölçekli, emekçi istihdam eden girişimler ise orta ölçekli sınıfına girmektedir. Türkiye de ise yürürlükte olan KOBİ tanımları, ilgili kuruluşlara göre bir ölçüde de olsa bazı farklılıklar arz etmektedir. Şöyle ki: KOSGEB (Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı), 3624 sayılı Kanun a göre, 1-50 işçi çalıştıran imalât sanayii işletmelerini küçük, işçi çalıştıran imalât sanayii işletmelerini ise orta-ölçekli sanayi işletmeleri kapsamında değerlendirmektedir. Türkiye Halk Bankası (HALKBANK), KOBİ Teşvik Fonu için işçi sayısını 1-9; 10-49; ve olarak belirlemekte; KOBİ Sanayi Kredisi için ise en çok 250 ile sınırlandırmaktadır. Sabit yatırım tutarını ise 600 milyar TL. ile sınırlı tutmaktadır. Türkiye İhracat ve Kredi Bankası A.Ş. (TÜRK-EXIMBANK), kısa vadeli TL. kredileri kapsamında, Küçük ve Orta Boy İşletmeler İhracat Kredisi için, işçi çalıştıran imalât sanayii işletmelerini müşteri portföyüne almaktadır. 12

17 Hazine Müsteşarlığı nca, imalât sanayiinde faaliyette bulunan, yasal defter kayıtlarında arsa ve bina hariç makine ve teçhizat, tesis, taşıt araç ve gereçleri, demirbaşlar vb. toplamının net tutarı 600 milyar TL. nı aşmayan; 1-9 işçi çalıştıran işletmeler mikro ölçekli; işçi çalıştıran işletmeler küçük ölçekli; işçi çalıştıran işletmeler orta ölçekli işletmeler olarak tanımlanmaktadır. Diğer taraftan, en fazla 600 milyar TL. tutarında sabit yatırım harcaması yapan işletmelerin tüm yatırımları KOBİ kapsamında değerlendirilmektedir. Dış Ticaret Müsteşarlığı benimsediği tanımda, 28 Ocak 2000 tarih ve sayılı Resmî Gazete nin 45. sayfasında yayımlanan Tebliğe göre; imalât sanayiinde faaliyet gösteren, işçi çalıştıran, gerçek usulde defter tutan, arsa ve bina hariç sabit sermaye tutarı bilanço net değeri itibariyle 2 milyon A.B.D. doları karşılığı TL. nı aşmayan işletmeler ifadesine yer vermektedir. Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığı (DİE) ve Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı (DPT) tanımlamalarına göre; 1-9 işçi çalıştıran işletmeler çok küçük ölçekli; işçi çalıştıran işletmeler küçük ölçekli; işçi çalıştıran işletmeler orta ölçekli işletmeler olarak değerlendirilmektedir. TOSYÖV (Türkiye Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler, Serbest Meslek Mensupları ve Yöneticileri Vakfı) tanımlaması çerçevesinde ise; 1-5 işçi çalıştıran işletmeler çok küçük ölçekli; işçi çalıştıran işletmeler küçük ölçekli; işçi çalıştıran işletmeler orta ölçekli işletmelerdir. 13

18 Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. (TKB), KOBİ kredilerine ilişkin gerçekleştirmekte olduğu proje değerlendirme çalışmalarında, Hazine Müsteşarlığı nca benimsenen ve tebliğ edilen KOBİ tanımı doğrultusunda uygulama yapmaktadır. 2. KOBİ LERİN GELİŞTİRİLMESİNİN SOSYO-EKONOMİK ÖNEMİ 2.1. KOBİ lerin Stratejik Önemi Pek çok ülkede, KOBİ lere, iktisadî kalkınmanın başlıca itici güçleri arasında ve ön sıralarda yer verilmektedir. Özel şirket sahipliğini ve girişimcilik becerilerini büyük ölçüde teşvik eden KOBİ ler, piyasa ekonomisi uygulayan hemen tüm iktisadî birleşmeler ve/veya devletler için global ölçekte özel bir anlam kazanmış bulunmaktadır. Şöyle ki: Avrupa Ekonomik Alanı nda (European Economic Area) ve İsviçre de, 16 milyondan fazla işletme vardır. Bunların yüzde birden daha azı büyük ölçekli işletme, geri kalanı ise KOBİ dir. Bu bölgedeki tüm istihdamın üçte ikisi KOBİ lerce gerçekleştirilmekte iken, sadece üçte biri büyük işletmelerce sağlanmaktadır. KOBİ ler, Asya Pasifik Bölgesi nde ekonominin belkemiği olup aynı zamanda, tüm şirketlerin yüzde 90 ını oluşturmakta; toplam istihdamın yüzde 32 si ile yüzde 48 ini gerçekleştirirken, her bir Asya Pasifik ekonomisinin GSYİH sının yüzde 80 ile yüzde 60 ı arasında bir bölümünü üretmektedir. Amerika Birleşik Devletleri nin yakın geçmişte sergilemiş olduğu güçlü iktisadî performans, büyük ölçüde, yılları arasında net iş yaratımının yüzde 43 ünü gerçekleştiren KOBİ lerin ortaya çıkışı sayesinde olmuştur. Geçiş sürecindeki pek çok ülke, KOBİ lerin sanayinin yeniden yapılanmasında oynadığı kritik rolün önemini kavramış ve ulusal KOBİ politikaları, programları, teşebbüs geliştirme politikaları uygulamaya başlamıştır. Uyumlu bir KOBİ politikası, belli başlı engellerin tespitine ihtiyaç göstermektedir: Yasaların olmayışı, teşvik yetersizliği ve altyapı noksanlığı, finansman araçlarını da içine alacak şekilde, 14

19 KOBİ lerin daha fazla gelişmesinin önünde duran başlıca engeller olarak sıralanmaktadır. Küreselleşme etkilerinin her geçen gün daha da arttığı yeni dünya düzeninde; KOBİ lere, gelişmiş, gelişmekte olan ve geçiş sürecindeki ekonomilerde stratejik önem atfedilmesinin nedenleri de şu şekilde ortaya konulmaktadır. Küçük ve orta-ölçekli işletmelerin istihdamın artırılmasına olan katkısı, büyük firmalardan daha yüksek oranda gerçekleşmektedir. Uzun dönemde KOBİ ler, tüm istihdamın çok önemli bir yüzdesini sağlayabilmektedir. Avrupa Birliği ekonomisinde faaliyette bulunan işletmelerin yaklaşık yüzde 99.9 u KOBİ olup bunların yüzde 93 ü de mikro-işletmelerden oluşmaktadır. (1992 yılında, Topluluğun tarım-dışı sektöründe yer alan özel işletmelerin sayısı 15,7 milyon dolayında bulunuyordu.) Özel sektör ve özellikle de KOBİ ler, bir piyasa ekonomisinin belkemiğini oluşturur ve geçiş sürecindeki ekonomiler için, uzun dönemde, (Avrupa Birliği nde olduğu gibi) istihdamın önemli bir bölümünü sağlayabilir. Dünya Bankası nca hazırlanan bir sektör çalışmasında, küçük işletmeler için emek yoğunluğunun 4-10 kat daha fazla olduğu ifade edilmektedir. KOBİ lerin desteklenmesi, birincil faaliyetlerle doğrudan ilişkili olmayan birimler ayrı ayrı tasfiye edilirken, imalât kompleksleri daha elverişli hale getirilmek suretiyle, büyük işletmelerin yeniden yapılanmasına yardımcı olmaktadır. Bu süreç vasıtasiyle, KOBİ kapsamına girmeyen işletmelerin etkililiği de artırılabilecektir. KOBİ ler, büyük işletmelerin tekelci eğilimlerini kırar, onlara tamamlayıcılık hizmetleri sunar, modern bir ekonominin düzensiz değişimlerini absorbe eder. KOBİ ler, işletmeler-arası işbirliği sayesinde, esnek ve yenilikçi doğalarıyla beceri düzeyini yükseltir. Nitekim, KOBİ ler, becerili bir endüstriyel zemin ve 15

20 sanayi[ler] yaratılmasına, GSMH ya daha yüksek katma değer artışı sağlamak suretiyle destek verebilecek yetenekte iyi-hazırlanmış bir hizmet sektörü geliştirilmesine dayanarak, önemli faydalar yaratabilir. Küçük-ölçekli endüstriyel işletmelerin bir karakteristiği, ulusal kaynakları kullanmak suretiyle, öncelikli olarak yurtiçi piyasalara dönük üretim yapmasıdır. KOBİ ler, öncelikli olarak yurtiçi teknoloji ve becerileri kullanır, geliştirir. Bu sayede, iç kaynaklar en verimli biçimde kullanılarak dışa bağımlı bir ekonomik sistem oluşumunun önüne geçilebilir. KOBİ sayısının artması, topluma, ekonomiye daha fazla esneklik getirecek; yeni fikirlerin-yeteneklerin gelişimine yönelik önemli fırsatlar sunmanın yanı sıra, teknolojik yenilikçiliği de kolaylaştırabilecektir. KOBİ ler, esas üretim faaliyetleri dışında kalan faaliyetlerin terk edilmesini ve/veya satılmasını sağlamak, işsizliği absorbe etmek suretiyle, büyük devlet işletmelerinin yeniden yapılanmasına, daha modern bir çizgi yakalamasına yardımcı olur. Böylelikle, kamu işletmelerinin hantal yapısı kırılarak verimli işletmeler olması yolunda önemli bir fonksiyon görülmektedir. KOBİ ler, bölgesel kalkınma programlarına önemli katkı sağlayabilir KOBİ lerin Dış Ticarete Katkısı Yerel ve bölgesel boyutlarda, işletmelerin önemli bir bölümünün KOBİ lerce oluşturulmasına rağmen, bunların pek çoğu, uluslararası ticaret ve yatırım konularıyla ilgilenmemektedir. KOBİ ler, genellikle, finansman, teknoloji, insan kaynaklarının gelişimi ve bağlantıları konularında dezavantajlı konumdadır. Ne var ki, dış ticaretle ilgilenen KOBİ lerin son derece dinamik olduğu da bir gerçektir. Örneğin, OECD üyesi ülkelerdeki KOBİ ler, OECD ülkeleri ihracatının yaklaşık yüzde 26 sını ve Asya çıkışlı ihracatın da yüzde 35 ini gerçekleştirmektedir. 16