Akılcı İlaç Kullanımda Hemşirenin Rolü ve Eğitimin Önemi

Transkript

1 DERLEME / Review Akılcı İlaç Kullanımda Hemşirenin Rolü ve Eğitimin Önemi The Role of the Nurse in Rational Use of Drugs and the Importance of Education 1 Ezgi KUŞ, Zehra DURNA 2 ÖZET ABSTRACT Akılcı ilaç kullanımı hastaların; klinik ihtiyaçlarına uygun, bireysel gereksinimlerini karşılayacak dozlarda, yeterli zaman periyodu içinde, maliyet az olacak şekilde ilaç tedavisi almalarını gerektirir. Son yıllarda yapılan çeşitli çalışmalar ilaç kullanımının küresel bir sorun haline geldiğini göstermektedir. Sorunların çözümünde rol alacak hemşireler ve hemşirelik öğrencilerinin Akılcı İlaç Kullanım bilincine sahip olmaları önemlidir. Bu derlemede, Akılcı İlaç Kullanımı kavramının tanımı, önemi, sorumluluk taşıyan taraflardan biri olan hemşirelerden bahsederek hemşirelik eğitim programlarında akılcı ilaç kullanımına yönelik eğitimin rolü ve önemi vurgulanmaya çalışıldı. Rational drug use requires that patients receive a drug therapy according to their clinical needs, in appropriate doses to meet their individual needs, within an efficacious period of time, and in a costefficient manner. Recent studies have revealed that drug use has become a global problem. It is essential that nurses as well as nursing students, who are to play an important role in the solution of the problem and awareness of rational drug use. In this paper, our aim is to introduce the concept of Rational Drug Use and to emphasize the role of education on rational drug use in nursing educational programs in relation to nurses who have a major responsibility in the process. Anahtar Kelimeler: : Hemşireler, akılcı ilaç kullanımı, ilaç kullanımı, bilgi düzeyi. Keywords: Nurses, rational drug use, drug use, level of knowledge. GİRİŞ İlaçların toplum sağlığı için akılcı kullanılması önemlidir (5). Son yıllarda gelişmiş ülkelerde olduğu gibi gelişmekte olan ülkelerde de küresel bir sorun haline gelen ilaçların güvenli ve etkin kullanılmaması gibi sorunları ortadan kaldırmak için akılcı ilaç kullanımının yaygınlaştırılması önemlidir (1, 2). AKILCI İLAÇ KULLANIMI DSÖ toplantısında (AİK); sağlık politikasının bir parçası olarak 1985 yılında Nairobi'de yapılan toplantı ile önem kazanmaya başladı (6). AİK çalışmaları için başlangıç noktası sayılmakta olan bu toplantıda 'akılcı ilaç kullanımı hastaların; Gereksinimlerine uygun, Gerekli dozlarda, Yeterli zaman içinde, En az maliyet getirecek şekilde kendilerine ve topluma ilaç tedavisi almalarını gerektirir' şeklinde belirlenmiştir (7). İlaç, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından İnsan vücudundaki fizyolojik ve patolojik istenmeyen olayları değiştirmek için kullanılan bir madde ya da ürün olarak tanımlanmaktadır (3). İlaç, özellikle 1950'lerden itibaren modern tıbbın en önemli boyutlarından biri olmuştur. Bu süre zarfında ilaç, belli sınırlarından çıkıp, günlük yaşantımızın ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir (4). Bireyin ve toplumun hastalıklara karşı mücadelede en önemli ürünü ilaçlardır. AİK; hasta bireye doğru tanının koyulması, farklı ve etkinliği kanıtlanmış ve güvenilir tedavi seçenekleri dikkate alınarak, tedaviye başlanması ve sonuçların değerlendirilmesini içine alan bütünleşik bir yaklaşımdır (3). 1.Uzm. Hem. İstanbul Bilim Üniversitesi, Florence Nightingale Hastanesi Hemşirelik Yüksekokulu E-posta Adresi: ezgi.kus@istanbulbilim.edu.tr 2.Prof. Dr. İstanbul Bilim Üniversitesi, Florence Nightingale Hastanesi Hemşirelik Yüksekokulu E-posta Adresi:zehra.durna@istanbulbilim.edu.tr Akılcı ilaç kullanımının temelinde ilaç ile ilgili doğru, etkin ve maliyeti azaltılan bir bilincinin Gönderim Tarihi: Kabul Tarihi:

2 Akılcı İlaç Kullanımda Hemşirenin Rolü ve Eğitimin Önemi olması gerekmektedir. Akılcı ilaç kullanımında hedef, sağlık hizmetlerinde etkinliğin ve güvenliğin artması ile birlikte sağlık giderlerinin azalmasını sağlamaktır (8). Akılcı ilaç kullanımında diğer hedeflerden birisi de toplumun yanlış ilaç kullanımından kaynaklanan sorunların önlenmesidir. seçimleri doğrultusunda biçimlenmelidir (13). İlaç pazarının akılcılığı: İlacı satın alma, depolama, envanter sayımları ve dağıtımı aslında ilaç lojistiğinin alt başlığıdır (13). Reçete yazma sürecinin akılcılığı: Süreç tanının konmasıyla başlayarak; ilaç tedavisine gerek duyulup duyulmamasına karar verilmesi, farklı ilaç seçiminde ilacın etkili, uygun, güvenilir ve ekonomik olması aynı zamanda ilaç tedavisinin planlamasından izlenmesi süreçlerini de kapsamaktadır (13). Bu hususları yerine getirirken aynı zamanda toplumun üzerindeki ekonomik ve sosyal yükün azaltılması da gerekmektedir (9). AİK geniş boyutlu bir kavramdır. Bu kavram; hasta bireyin özelliklerine uygun, etkili ve güvenli ilaç seçimi, aynı zamanda yeterli miktarda üretim, dağıtım ve satışının olması, bunların uygun amaçlar çerçevesinde kullanılmasını kapsar(10). Reçete cevaplama sürecinin akılcılığı: Reçete cevaplama sürecinin başlangıcı reçeteyi doğru yorumlamaktadır. Reçete yorumlandıktan sonra ilacın hazırlanması, hastaya bilgi verilmesi ve tedavinin izlenmesiyle süreç tamamlanır (13). AKILCI İLAÇ KULLANIMI KRİTERLERİ Hastaya ilaç tedavisinin güvenli, etkin, uygun ve verimli bir biçimde verilmesi ancak ilaç kullanım sürecinin sorunsuz gerçekleşmesi ile mümkün olmaktadır. Kurumlarda genelde ilaç kullanım sistemi karmaşık bir yapıya sahiptir (11). İlaçlarının erişilebilir olmaması, yanlış hastaya, yanlış doz ve uygunsuz koşullardaki tedaviler nedeniyle sorunlar ortaya çıkarabilmektedir (12). İlaçların akılcı tüketimi: Akılcı ilaç kullanımı tüketim açısından toplum ve sağlık profesyonellerini kapsamaktadır. Akılcı ilaç kullanımı konusunda toplum bilinçlendirilmelidir. Ve bilinçlendirme sırasında da sağlık profesyonellerine düşen sorumluluk büyüktür. En dikkatli davranılması gereken husus da toplumun kendi kendine reçetesiz ilaç alma konusudur. Bu durumda şekillenen tutum ve davranışların üzerinde dikkatlice durulması gerekmektedir (13). AKILCI İLAÇ KULLANIMININ AKILCILIK ÖLÇÜTLERİ Akılcı ilaç kullanımı; planlama, yürütme ve izleme süreci ile birlikte ilaç tedavisinin etkili, güvenli ve ekonomik bir program çerçevesinde bir bütün olmasını sağlar. Bu işleyiş sürecinde, sağlık profesyonellerinin ve toplumun akılcı davranması beklenmektedir. Bireylerin akılcı ilaç kullanımlarını davranışa dönüştürebilmeleri için yeterli bilgi ve beceriye sahip olmaları gerekmektedir (13). AİK'nın akılcılık ölçütleri başlıca şu şekilde sıralanabilir; İlaçların akılcı seçimi İlaç pazarını belirleme Reçete yazma süreci Reçeteyi cevaplama süreci İlaçların tüketimi İlaç bilgisi desteği İlaç yönetiminde akılcılık (14). İlaç bilgisi desteğinin akılcılığı: Akılcı ilaç kullanımı, ilaç bilgisi kullanımı ile ilgili kararları verirken objektif, doğru, güncel ve ulaşılabilir olması önemlidir (13). İlaç yönetiminin akılcılığı: İlaç yönetimi, Ulusal İlaç Politikası ile ele alınmalıdır. Bu sürecin planlanması, uygulanıp izlenmesi sürecinde tüm birimler bilgi ve becerilerini ilaç yönetimi konusunda göstermelidir (13). AKILCI İLAÇ KULLANIMINDA HEMŞİRENİN MESLEKİ VE YASAL SORUMLULUKLARI Hemşirelerin ilaç uygulamalarındaki yasal sorumlulukları ülkelere göre değişmekle birlikte, mesleki sorumlulukları benzerlik göstermektedir. AİK ile hemşireleri ilgilendiren yasal sorumluluklar mevzuatta daha tanımlanmamıştır. Türkiye'de İlaçların akılcı seçimi: İlaçların ulaşılabilir olması için gereken zamanda ve yerde, aynı zamanda maddi açıdan önem arz ettiği görünmektedir. Bireylerin gereksinimleri ilaç 4

3 tarihinde hemşirenin AİK ile ilgili olan mevzuatı, Hastane Hizmet Kalite Standartları; Akılcı İlaç Kullanımı ile İlgili Kılavuz dur (15). (16). Hastane Hizmet Kalite Standartları; Akılcı İlaç Kullanımı ile İlgili Kılavuzda, hastanede AİK ilkeleri ile ilgili hizmetlerin verilebilmesi ve aynı zamanda AİK hakkında farkındalık oluşturulması için çalışmaların yapılacağı ekipte hemşirelerin de bulunması gerekmektedir (15). Sonuç olarak ilgili mevzuatta hemşirelerin ilaç uygulamalarından, AİK ile ilgili bilgi verme, eğitim, gözlem, uygun çevre oluşturma, sorun yönetimi gibi konular ile ilgili sorumluluklarının olduğu görülmektedir. Hekimin sorumluluğu hasta bireyin tedavisine karar vermektir. Hemşirenin sorumluluğu ise verilen kararı uygun şekilde planlayıp uygulamaktır (15). Resmi Gazete'de 8 Mart 2010 tarihinde yayımlanan Hemşirelik Yönetmeliği'nde Hemşirenin ilaç uygulamalarıyla ilgili sorumluluklarında biriside şu şekilde ifade edilmiştir; Tıbbi tanı ve tedavi girişimlerinin hasta üzerindeki etkilerini izler, istenmeyen durumların oluşması halinde gerekli kayıtları tutarak hekime bildirir ve gerekli önlemleri alır. Tüm bu uygulamalar kayıt altına alınmalıdır (Madde 6). Türk Ceza Kanunu'nun sağlık profesyonelleriyle ilişkili hasta güvenliği, hasta hakları ile ilgili kararların değişmesi ile birlikte hekim ve hemşire arasındaki etkileşimin daha aktif olmasını gerektirmektedir. Önemli olan konulardan birisi de hemşireler, verilen karar doğrultusunda hasta üzerinde beklenen ve beklenmeyen etkileri ve sonuçları ile ilgili bilgisinin olması ve bu düşüncelerini hekimle paylaşması gerekmektedir (15). Hemşirelik yönetmeliğinin 6. maddesinde hemşirelerin görev, yetki ve sorumluluklarından şu şekilde bahsedilmiştir; AKILCI İLAÇ KULLANIMININ ÖNEMİNİ YANSITAN ÇALIŞMALAR Şahingöz'ün (2012) hemşirelerin, kendi hastalıklarında ve hastanede yatan hastaların tedavisinde kullandıkları ilaçlar konusunda bilgi durumları ve akılcı ilaç uygulama tutumları incelenmesi amacıyla 641 hemşire üzerinde yapmış olduğu çalışmasında; %87,5'i ilaç kataloglarından yararlanırken, %75,7'si ise ilaç prospektüsü cevabı vermiştir. Doğukan'ın (2008) birinci basamak sağlık kuruluşlarında çalışan hekimlerin akılcı ilaç kullanımı (AİK) konusunda bilgi ve tutumlarının değerlendirilmesi amacıyla 132 hekim üzerinde yapmış olduğu çalışmasında; en çok yararlanılan bilgi kaynağı olarak hekimlerin %86,7'si ilaç kataloglarından yanıtını vermişlerdir. Aslında tüm sağlık çalışanlarının hata yapmamaları için yazılı bir kaynağa ihtiyaç duyduklarının en iyi göstergesidir. Hemşireler tıbbî tanı ve tedavi planının uygulanmasında; hekim tarafından, acil durumlar dışında yazılı olarak verilen tedavileri uygular, hastada beklenmeyen veya ani gelişen durumlar ile acil uygulanması gereken tanı ve tedavi planlarında müdavi hekimin şifahi tıbbi istemini kabul eder. Bu süreçte hasta ve çalışan güvenliği açısından gerekli tedbirleri alır (16). Hastaya lüzumu halinde uygulanmak üzere hekim tarafından reçete edilen tıbbî talepleri bilimsel esaslara göre belirlenen sağlık bakım, tanı ve tedavi protokolleri doğrultusunda yerine getirir (16). Tıbbi tanı ve tedavi işlemlerinin hizmetten faydalanana zarar vereceğini öngördüğü durumlarda, müdavi hekim ile durumu görüşür, hekim işlemin uygulanmasında ısrar ederse durumu kayıt altına alarak hekimin yazılı talebi üzerine söz konusu işlemi uygular (16). Yılmaz ve arkadaşlarının (2008) sağlık yüksekokulu öğrencilerinin ilaç kullanım durumlarını incelemek amacıyla 358 öğrenci üzerinde yapmış olduğu çalışmasında; sağlık yüksekokulu öğrencilerinin %81,3'ü reçeteli ilaç kullanırken, %18,7'si reçetesiz ilaç kullandığı görülmüştür (17). Tıbbî tanı ve tedavi girişimlerinin hasta üzerindeki etkilerini izler, istenmeyen durumların oluşması halinde gerekli kayıtları tutarak hekime bildirir ve gerekli önlemleri alır Karakurt ve arkadaşlarının (2010) üniversite 5

4 Akılcı İlaç Kullanımda Hemşirenin Rolü ve Eğitimin Önemi öğrencilerinin ilaç kullanım durumlarını belirlemek amacıyla 4506 öğrenci üzerinde yapmış olduğu çalışmasında; üniversite öğrencilerinin %23,2'sinin reçetesiz ilaç kullandığı görülmüştür. Sağlık yüksekokulu öğrencilerinin ve üniversite öğrencilerinin akılcı ilaç kullanım kriterlerine uygun davranış sergiledikleri fakat bazı öğrencilerin akılcı ilaç kullanım bilincini tam anlamıyla kavrayamadıkları gözükmektedir. çalışmada, çalışmaya katılan 2011 hastanın %22,6'sı başkalarına ilaç tavsiye ettiğini belirmişlerdir. Akılcı kullanılmayan ilaçların zarar verme oranlarının halk ve özellikle sağlık profesyonellerinden olan hemşireler tarafından biliniyor olması gerekmektedir. Hekim dışında hiçbir kimsenin tavsiyesine uymadan ilaç alınmaması gerektiği bilincine varılması gerekmektedir. Bu nedenle bu noktada hemşirelerin beklenen akılcı ilaç kullanım hassasiyetini göstermeleri gerekmektedir. Şahingöz'ün (2013) Sivas il merkezindeki kamu ve özel sağlık kurumlarında görev yapan hemşirelerin, hemşirelerin, kendi hastalıklarında ve hastanede yatan hastaların tedavisinde kullandıkları ilaçlar konusunda bilgi durumları ve akılcı ilaç uygulama tutumları incelenmesi amacıyla 641 hemşire üzerinde yapmış olduğu çalışmasında; hemşirelerin %92'si analjezik ilaçları hekim direktifine ihtiyaç duymadan kullandıklarını belirtmişlerdir. Bu sonuçlar doğrultusunda öncelikli hemşirelik lisans müfredat programında Farmakoloji, Hemşirelik Esasları, İç Hastalıkları Hemşireliği, Cerrahi Hastalıklar Hemşireliği ve Hemşirelikte Acil Bakım vb. ders içeriklerinde akılcı ilaç kullanımının öneminden mutlaka bahsedilmesi gerekmektedir. Mesleki temel uygulamalı dersler kapsamında bireye özel ilaç uygulamalarının alınarak bilgilerinin pekiştirilmesi gerekmektedir. Karakurt ve arkadaşlarının (2010) üniversite öğrencilerinin ilaç kullanım durumlarını belirlemek amacıyla 4506 öğrenci üzerinde yapmış olduğu çalışmasında; üniversite öğrencilerinin reçetesiz olarak %61,5'înin analjezik ilaçları kullandıklarını belirtmişlerdir. HEMŞİRELİK UYGULAMALARINDA AKILCI İLAÇ KULLANIM İLKELERİ Hemşirelik geçmişten günümüze değişimlerle kendini yenilemeyi ve geliştirmeyi başaran toplum sağlığı ve sağlık bakımı ile ilgilenen uygulamalı ve sistematik bir sağlık disiplinidir (18). Zamanının büyük bölümünü hasta ve hasta yakınları ile birlikte geçiren hemşirelerin sergiledikleri tutum ve davranışların aslında sağlık bakımının etkinliğini ve aynı zamanda hizmetin kalitesini de etkilediği bilinmektedir (19). Bu sonuçlar; analjeziklerin zararsız olarak algılanması, yan etkilerinin az olması, ucuz olması ve reçetesiz ulaşımının kolay olması nedeni ile hemşireler ve hemşire öğrenciler tarafından daha çok tercih edilmesini açıklayabilir. Oysa tüm ilaçlarla ilgili hasta güvenliği önlemi olarak kullanım sınırlamasının hemşireler tarafından bilinmesi önem taşır. İlaçlar hakkında bilgi sahibi olması gereken hemşirelerin uygulamaları dikkatle sürdürmesi gerekir. Hemşireler hem kendileri hem de hastalar için ilaç kullanım sırasında ortaya çıkabilecek sorunlar ile karşılaşan sağlık profesyonelleridir. Bu nedenle hemşirelerin akılcı ilaç kullanımı ve uygulamasında akılcı davranması gerekmektedir (3). Şahingöz ve Balcı'nın (2013) Sivas il merkezindeki kamu ve özel sağlık kurumlarında görev yapan hemşirelerin, kendi hastalıkları sırasında kullandıkları ve hastaların tedavisinde uyguladıkları ilaçlar konusunda bilgi durumlarını ve akılcı ilaç uygulama tutumlarını değerlendirmek amacıyla 641 hemşire üzerinde yapılan çalışmada hemşirelerin % 60,5'i kendi hastalığına iyi gelen bir ilacı bir başkasına aynı hastalık için önerdiklerini ifade etmişlerdir. Özkan ve ark.'nın (2005) yılında hastaların hasta olduklarındaki tutumları ve ilaç kullanım alışkanlıklarını değerlendirmek amacıyla yapılan Eğitimde hemşireler önemli bir role sahiplerdir. Hemşirelerin akılcı ilaç kullanımında planlama, ilaç yan etkilerini bilme ve değerlendirilme gibi tüm aşamalarda bilgi sahibi olması ve bilgilerini aktarması gerekmektedir (20). Hemşireler, 6

5 iletişimin gerçekleşmesi AİK 'nın daha başarılı kullanılmasına ve değerlendirilmesine yardımcı olur (24). hastalar için temel bilgi kaynağı ve yol gösterici kişilerdir (21). Güvenli ve doğru ilaç kullanımı hemşirelerin sorumluluklarından birisidir (22). Hemşireyi ilgilendiren AİK ilkeleri hastada ilacın sorunsuz kullanımından başlayıp, doğru şekilde imha edilmesine kadar olan süreç hemşirenin sorumluluğundadır. Hemşireyi uygulamada ilgilendiren önemli husus da uygulamalara odaklı yaklaşımdır (15). Hemşireler ekip yaklaşımı ile uygulamalarını planlamalı. Genel olarak, ilacın terapötik aralığı hakkında bilgi sahibi olmalıdır. İlaç uygulama öncesinde, sırasında ve sonrasında ilaç uygulama ilkelerine uygun hareket edilmelidir. İlaçlar hekim istemindeki, ilaç, dozu, veriliş yoluna dikkat ederek ilacı hazırlamadan önce son kullanma tarihine bakmalıdır. Uygulama sırasında ve sonrasında gözlem yapmalıdır. İlaç besin etkileşimine dikkat etmelidir. Hastaların reçetesiz olarak uygun olmayan ilaç talebinde bulunmalarını kabul etmemelidir İlaç uygulama ile ilgili 8 doğru'ya özen gösterilmelidir. AİK ilkeleri doğrultusunda verilecek hemşirelik bakımı temelde aynı olmakla birlikte, çalışılan servis ve hasta birey nedeniyle birtakım farklılıklar görülebilmektedir. Önemli olan bu süreçte hemşirenin AİK ilkeleri konusunda dikkat etmesi gerekmektedir ( 23 ). AİK ilkeleri hemşirelik uygulamalarında şu şekilde olmalıdır; Hemşirenin, mesleki bilgi ve becerisi yeterli düzeyde olmalıdır. Hekimin istemini doğru okuma, anlama, yorumlama, uygulama konularında belli kuralları benimseyerek hareket etmelidir. Tedavi sürecini takip etmeli ve kaydetmelidir. İlaç uygulamaları esnasında ortaya çıkan sorunları erken dönemde belirleyip hekime bildirmeli ve kaydetmelidir Hemşire akılcı ilaç kullanımına yönelik uygulamalar konusunda bilgili olmalı ve yeni gelişmeleri takip etmelidir. Bu konuyla ilgili kanıta dayalı araştırmalar yapmalı, araştırmaların sonuçlarını takip etmeli ve sonuçları diğer sağlık ekibi üyeriyle paylaşmalıdır (15). Sağlık profesyonelleri arasında etkin bir Doğru Hasta: Hasta bireyin kimlik bilekliğinden bilgileri kontrol edilmelidir (25). Doğru İlaç: İlacı uygulamadan önce hekim istemindeki ilaç olup olmadığı kontrol edilmelidir (15). Doğru İlaç Şekli/Formu: İlaçların birden fazla formu olduğu için doğru ilaç formu olduğuna dikkat etmek gerekmektedir. Doğru Doz: İlaç hesaplanması yapıldıktan sonra mutlaka bir hemşire tarafından daha kontrol edilmedir (25). Tablo 1. Hemşirelik Uygulamalarını İlgilendiren Yönleriyle Akılcı İlaç Kullanımı Süreci (15) Aşamalar Doğru Zaman: Hekim istemindeki ilacın belirtilen koşullardaki süresine mutlaka uyulmalıdır (22). Doğru Yol: Hemşire mutlaka ilaç uygulama yollarını bilmeli ve hekim istemde ilaç uygulama yolunu belirtmemişse hekime ulaşmalıdır (15). Akılcı İlaç Kullanım Süreci 1. İlacın üretilmesi ve ilacın dağıtılması 2. İlacın depoda/eczanede bulundurulması 3. İlacın serviste/birimde muhafaza edilmesi 4. Tedaviyle ilgil i istem/reçete alınması 5. Eczaneden ilacın alınması 6. İlacın uygulanması 7. İlaç atığının imha edilmesi Doğru Kayıt: Bütün sağlık profesyonellerinin birbirlerine gereken bilgileri aktarmada en önemli araçlardan biriside kayıtların tutulmasıdır. Birçok ilaç hatası yanlış kayıt aktarımları nedeniyle gerçekleşmiştir (25). Doğru kayıt ile ilaç uygulamalarında akılcılığın sağlanması ve sürdürülmesine yardımcı olmaktadır (25). Hemşirelik uygulamalarında akılcı ilaç kullanımı sürecinde dikkat edilmesi gereken kriterler; 7

6 Akılcı İlaç Kullanımda Hemşirenin Rolü ve Eğitimin Önemi Doğru Yanıt: Uygulanan ilacın etki/yan etkileri izlenmelidir. Beklenmeyen bir etki görüldüğünde hekime haber verilip, olay kayıt edilmelidir (15). kontrol edilmelidir. Narkotik ve psikotropik ilaçlar çift kilit sistemi ile saklanmalıdır. Soğuk zincir ürünler asla dondurulmamalıdır. İlaç muhafaza edilen yerler amaçları dışında kullanılmamalıdır (15). İLAÇ UYGULAMALARINDA AKILCI İLAÇ KULLANIMI İLKELERİ İlaç uygulamalarında akılcı davranmak hemşirenin sorumluluklarını yerine getirmede yardımcı olmaktadır. Hemşirenin ilaç uygulamada akılcı ilaç kullanım ilkeleri ilaç istemi alma, ilaçları muhafaza etme ve hazırlama, ilaçları uygulama, kayıt ve izlem konusunda tüm basamakların sorunsuz yürütülmesini sağlar. Bu işlem basamaklarının hepsi bir bütündür (15). İlaç Uygulamalarında Akılcı İlaç Kullanım İlkeleri Hemşirelerin sorumluluklarından birisi de akılcı ilaç uygulamalarıdır. Hemşirelik süreci; veri toplama, tanılama, planlama, uygulama ve değerlendirme gibi birbirini izleyen sistematik bir süreçten oluşmaktadır (15). İlaç uygulama sırasında dikkat edilecek hususlar İlaçlar güvenli bir ortamda hazırlanmalıdır. Hastaya ilacı uygulamadan doğruluğu 3 kez kontrol edilmelidir. İlaç kutusunu alırken, ilacı kadehine koyarken, ilacı dolaba kaldırırken kontrol edilmesi ilaç hatalarını önlemek açısından önemlidir. İlaçlar renk, partikül, son kullanma tarihi açısından kontrol edilmelidir. İsim benzerliği olan ilaçlar hazırlanırken dikkat edilmelidir (15). Reçete ve İlaç İstemi Alma Sürecinde Akılcı İlaç Kullanımı İlkeleri Hemşirenin ilaç uygulamasındaki ilk adımı hekimin order ettiği ilacı almasıdır. Hekim tarafından direktifi olan ilaçlar hemşire tarafından uygulanmaktadır. Hemşirelerin, hekim istemi doğrultusunda ilaç hatalarını önlemek için ilaçlar ile ilgili temel bilgileri bilmeleri gerekmektedir (15). İlaç İstemi Sırasında Hemşirenin Dikkat Etmesi Gereken Hususlar Hemşire hekim direktifi olmadan asla ilaç uygulaması yapmamalıdır. Hata yapma olasılığını azaltmak için mutlaka yazılı order alınmalıdır. Hekim direktifinde anlaşılmayan bir yer olduğunda mutlaka hekim ile görüşülmelidir. Genellikle kısaltma kullanılması önerilmez. Sözel order, yalnız acil durumlarda kullanılabilinir. Sözel order, hekim tarafından en fazla 24 saat içerisinde yazılı hale getirilmelidir. Benzer isim ve görünüşe sahip ilaçların istemleri alınırken dikkat edilmelidir (15). SONUÇ İlaçların güvenli ve etkin kullanılmaması gibi sorunları ortadan kaldırmak için akılcı ilaç kullanımının yaygınlaştırılması önemlidir. AİK konusunda dünyada ve Türkiye'de belli bir yol alınmaya çalışılsa da akılcı ilaç kullanım sorunları halen devam etmektedir. Toplumun bu konudaki sorunlarını çözmeye ve toplumu pozitif yönde etkilemeye yardımcı olacak olan sağlık mensuplarından en önemlilerinden biri de hemşirelerdir. Akılcı İlaç Kullanımının farkındalığının oluşturulması için hemşirelik lisans ve yüksek lisans öğrencilerinin mezuniyet öncesi ve sonrası yaygın eğitim olanakları kullanılarak akılcı ilaç kullanımlarını s o rg u l a m a y a, b u k o n u d a f a r k ı n d a l ı k oluşturulması gerekmektedir. İlaçların Muhafazası Ve Hazırlanması Süresince Akılcı İlaç Kullanımı İlkeleri Hemşire, güvenli bir biçimde ilacın uygun malzeme ve ekipman ile hazırlanmasından hasta bireye uygulanmasına kadar sorumludur (15). AİK kullanım konusunda gereken bilgi ve tutumun tam anlamıyla pekiştirilmesini sağlamak için eğitim programları bu doğrultuda düzenlenmeli ilgili derslerde kapsama alınmalı ve bilgiler belli aralıklar ile güncellenmelidir. Bu doğrultu da öncelikli hemşirelik lisans müfredat programında Farmakoloji, Hemşirelik Esasları, İç Hastalıkları Hemşireliği, Cerrahi Hastalıklar Hemşirenin İlaçların Muhafazası Ve Depolanması Konusunda Bilmesi Gereken Hususular Görünüşü ve adı benzer ilaçların mutlaka birbirinden uzak yerlerde muhafaza edilmelidir. Depolarda bulunan ilaçlar, düzenli aralıklarda 8

7 8.Devlet Planlama Teşkilatı. (2001). VIII. 5 Yıllık Kalkınma Planı İlaç Sanayi Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Ankara, İnal A, Ulusoy HB. (2015). Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi dönem 5 öğrencilerine verilen 'Groningen Modeli' akılcı ilaç kullanımı eğitiminin değerlendirilmesi. Erciyes Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi. 24, T.C. Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı İlaç ve Eczacılık Genel Müdürlüğü. Rasyonel İlaç Semineri Kullanımı. [online]. Erişim Adresi: msun_86/11.pdf 11.Oğuz Ö. (2007). İlaç Hataları ve Hataların Raporlanmasına Yönelik Hemşirelerin Alışkanlık ve Deneyimlerinin Belirlenmesi ve İlaç Hatalarının Önlenmesine İlişkin Stratejileri Geliştirilmesi. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. 12.Acar A, Yeğenoğlu S. (2005). Akılcı ilaç kullanımı penceresinde farmakoekonomi ve hastane formülleri. Ankara Ecz. Fak. Derg. 34(3), Sağlık Projesi Genel Koordinatörlüğü. (1993). Akılcı İlaç Kullanımının Alfabesi, Ankara. [online]. Erişim Adresi: _alfabesi.pdf Erişim Tarihi: Akbulut H. (2008). Konya İl Merkezinde Bulunan Sağlık Kurumlarında Üst Solunum Yolu Enfeksiyonu Teşhisi ile Düzenlenen Reçetelerin Akılcı İlaç Kullanımı Yönünden Değerlendirilmesi. Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Konya. 15.Hemşire ve Diğer Sağlık Çalışanları İçin Akılcı İlaç Kullanımı. [online]. Erişim Adresi: 16.T.C. Resmi Gazate. Sağlık Bakanlığı Hemşirelik Yönetmeliği. 08 Mart Sayı: 27515, Ankara. 17.Yılmaz E, Karaca E, Uçar S, Yüce T. (2008). Sağlık yüksek okulu öğrencilerinin ilaç kullanma durumlarının incelenmesi. Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi. 3(8), Sabuncu N, Babadağ K, Taşocak G, Atabek T. (1996). Hemşirelik Esasları. Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, Eskişehir, Kurtulmuş S. (1998). Sağlık Ekonomisi ve Hastane Yönetimi. Editör: Demirci İ. Değişim Dinamikleri Yayınları, İstanbul, Özer E, Özdemir L. (2009). Yaşlı bireyde akılcı ilaç kullanımı ve hemşirenin sorumlulukları. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi. 6(2), Arslan GG, Eşer İ. (2005). Yaşlıların kendi kendine ilaç kullanımına uyumu ve hemşirenin rolü. Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi. 21 (2), Karakurt P, Hacıhasanoğlu R, Yıldırım A, Sağlam R. (2010). Üniversite öğrencilerinde ilaç kullanımı. TAF Preventive Medicine Bulletin. 9 (5), Ulupınar S, Akıcı A. (2015). Hemşirelik uygulamalarında akılcı ilaç kullanımı. Türkiye Klinikleri Journal of Pharmacology Special Topics. 3(1), Köse G, Subaşı Ü, Hatipoğlu S, Lenk H, Gönül E. (2012). The importance of 'patient-nurse-physician-pharmacist' collaboration on drug administrations. Marmara Pharmacoutical Journal. 16(2), Tosun H. (2014). Hemşirelik Esasları Hemşirelik Bilimi ve Sanatı. Editör: Aştı AT, Karadağ A. Akademi Basın ve Yayıncılık, İstanbul, Hemşireliği ve Hemşirelikte Acil Bakım vb. ders içeriklerinde akılcı ilaç kullanımının öneminden mutlaka bahsedilmesi gerekmektedir. Mesleki temel uygulamalı dersler kapsamında bireye özel ilaç uygulamalarının alınarak bilgilerinin p e k i ş t i r i l m e s i g e r e k m e k t e d i r. E ğ i t i m programları ile kazanılan tutum ve davranışlar izlenmeli, eğitim sürecinde öğrenciler değerlendirilmelidir. Mezun olduktan sonra hasta bireyin bakımında ve eğitimde rol oynayacak hemşirelerin bu nedenle öncelikli akılcı ilaç kullanımı bilincinde olmaları gerekmektedir. Mezuniyet sonrası eğitim programlarında ise çalışılan alana göre ilaç uygulamaları konusunda eğitim programlarının geliştirilmesi önerildi. Mezuniyet sonrası eğitim programlarında ise ilaç uygulamaları konusunda kanıta dayalı uygulamaların önemini kapsayan eğitim programlarının geliştirilmesi önerildi. Toplumda yerleşen farklı kültürel ve sosyal inançların bireylerdeki ilaç kullanımındaki bilgi ve tutumlarını etkilediği görülmektedir. Bu nedenle farklı kültürel gruplardaki bireylerin ihtiyaçlarına göre eğitim stratejileri oluşturulmalıdır. Akılcı ilaç kullanımı ile ilgili bilinmesi gereken doğruları içeren kolay anlaşılır programlar planlanmalıdır. Bireylerin reçetesiz ilaç temin etmeleri nedeniyle denetimlerin arttırılması ve reçetesiz ilaç teminlerinde sınırlamaların getirilmesi gerekmektedir. KAYNAKLAR 1.Thomas M, Alexander B, Tony S, Andrei Z. (1997). Guidelines for implementing drug utilization review programs in hospital Patel V, Vaidya R, Naik D, Borker P. (2005). İrrational drug use in İndia: a prescription survey from Goa. J Postgrad Med. 51 (1), Şahingöz M. (2012). Hemşirelerin Akılcı İlaç Kullanımı ve Uygulaması Konusunda Bilgi, Tutum ve Davranışlarının Değerlendirilmesi. Erciyes Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri. 4.Semin S. (1998). Rasyonel İlaç Kullanımı ve Sağlık, Sosyal ve Ekonomik Yönleriyle İlaç. Türk Tabipleri Birliği, Ankara, Passmore PR, Kailis SG. (2012). İn pursuit of rational drug use and effective drug management: clinical and public health pharmacy viewpoint. Asia Pac J Public Health. 7(4), Granda A, Hogerzeil H, Ruskamp-Haaiher FM. (1999). İntervention research in rational use of drugs:a review. Health Policy and Planning. 14 (2), [ o n l i n e ]. E r i ş i m A d r e s i : 9