DERS IV WANE IV. Tamlama takısı- Veqetandek (Tamlama takısı/izafe)

Transkript

1 DERS IV WANE IV Tamlama takısı- Veqetandek (Tamlama takısı/izafe) Ekoyê Cemil Bir ismin başka bir isim tarafından tamlanmasına isim tamlaması denir. İsim tamlamalarında iki öğe vardır: 1- Tamlanan (qedandî): Asıl anlatılmak istenen varlıktır. Asıl ögedir. 2- Tamlayan (qedanek): Asıl ögeyi tamlayan yardımcı ögedir. Kürtçenin Kurmanci lehçesinde bazı sonekler sayesinde kelime tamlaması sağlanır. Bunlara Kürtçe de veqetandek tamlama, ya da ezafe denilir. Diğer bir adı da iyelik bükümüdür. Kürtçedeki tamlama ile Türkçedekiler mantıksal olarak aynı şeyleri içerse de, formal olarak aynı değildir. Çünkü Türkçede önce tamlayan sonra tamlanan gelir. Oysa Kürtçede önce tamlanan sonra tamlayan gelir. Türkçede tamlama ekleri sayesinde tamlayan veya tamlananın cinsleri belirmez, ama Kürtçede bu durum bazı ekler sayesinde kolayca anlaşılır. Bu eklere dil literatüründe izafe denilir. Aslında izafe Türkçede de var ama Kürtçedeki kadar detaylı değildir. Kürtçe Türkçe deriyê qesrê sarayın kapısı tamlanan tamlayan tamlayan tamlanan Kürtçede tamlama ekleri sayesinde sayı ve cinsler anlaşılır. Kürtçe de tamlama iki biçimde olur. Bunlar: 1- Belirtili tamlama Veqetandekên binavkirî 2- Belirsiz tamlama Veqetandekên nebinavkirî 1

2 1- Belirtili tamlama Belirtili isim tamlamaları en az iki kelimeden oluşan ve her iki kelimenin de ek aldığı veya büküldüğü tamlama türüdür. Belirtili tamlamalarda isim, sıfat ve zamirlerle birleştikleri zaman eril, dişil ve sayısal durumlarına göre sonekler alır. Belirtili tamalama durumunda hem tamlayan ve hem de tamlanan aldıkları soneklerle bükülürler. Belirtili isim tamlamalarında sonekler: Tekil, eril halindeyken: -ê Tekil, dişil halindeyken: -a Her iki cinsiyet için, çoğul haldeyken: -ên eklerini alır. Dikkat! Kürtçedeki tamlama Türkçedekinin tam tersi gibidir. Çünkü önce tamlanan sonra tamlayan gelir. Tirimbêla Siyabend Siyabendin otomobili tamlayan tamlanan tamlanan tamlayan (raveker) (raveber) Karşılıklı konuşmalarda tamlayan ya da tamlanan düşebilir. - Ev pirtûka piçûk a kê ye? Bu küçük kitap kimindir? - A xwîşka min e. (pirtûk düştü). Bacımınkidir. - Ev zilam çiyê Şêrzad tê? Bu adam Şerzadin nesî gelir? - Ap e. (Şêrzad düştü). Amcasıdır. 2

3 Zimanê kurdî: Kürtçe dili a. İsimlerin birbirlerini tamlaması Zimanê kurdî örneğinde Hem Zimanê dili ve hem de kurdî Kürtçe birer isimdirler. Yani burada hem tamlanan hem de tamlayan isimlerden oluşuyor. Buna göre: Ziman: dil + ê tamlama eki (tamlanan) Kurdî: Kürtçe ise tamlanan olmuştur. Zimanê kurdî Kürtçe dili raveker raveber tamlanan tamlayan (tamlanan) (tamlayan) (raveker) (raveber) İsim-İsim tamlama tablosu Eril için Ji bo mêrza Tekil - Yekjimar Çoğul - Pirjimar zimanê Kurdî zimanên kurdî Kürtçe dili Kürtçe dilleri navê mirov navên mirov adamın adı adamın adları keriyê pêz keriyên pêz koyun sürüsü koyun sürüleri baxçê gulan gayên kotanê gül bahçesi pulluk öküzleri navê taybet navên taybet özel isim özel isimler Dişil için - Ji bo mêza Tekil - Yekjimar Çoğul - Pirjimar xewna Dîlanê xewnên Dîlanê Dilan nın rüyası Dilan nın rüyaları mala Bêrîvanê malên Bêrîvanê Bêrîvan nın evi Bêrivanın evleri 3

4 miya dotinê sağımlık koyun sêva sor kırmızı elma miyên dotinê sağımlık koyunlar sêvên sor kırmızı elmalar b. Sıfat-isim tamlaması Tamlayan tamlananın neye benzediğini belirtiyorsa sıfat tamlamasıdır. Dengê bilind: Yüksek ses (isim + sıfat) Deng ses + ê eril-tekil tamlama takısı dengê sesi tamlanan, bilind yüksek ise tamlayan konumundadır. Türkçede ise tam tersi durum sözkonusudur. dengê bilind yüksek ses tamlanan tamlayan tamlayan tamlanan -sıfat-isim tamlama tablosu Eril için Tekil - yekjimar Çoğul - pirjimar dengê bilind dengên bilind yüksek ses yüksek sesler nanê germ nanên germ sıcak ekmek sıcak ekmekler dîkê gerze dîkên gerze gerze horoz gerze horozlar geliyê kûr geliyên kûr derin vadi derin vadiler Dişil için gula zer gulên zer sarı gül sarı güller mala du qat malên du qat iki katlı ev ava sar soğuk su iki katlı evler avên sar soğuk sular 4

5 c. İsim zamir tamlaması Bu tür tamlamalarda isim tamlanan, zamir ise tamlayan konumundadır. Tamlamalar iyelik özelliklere sahip oldukları için bu tür tamlamalarda yanlızca bükümlü zamirler yer alırlar. Zamir tamlamaları hem şahıs hem de işaret zamirleri vasıtasıyla yapılır. Şahıs zamirleri için örnekler: Destê min: Erdê te: Desmala wî: Desmala wê: Dibistana me: Welatê we: Kompitora wan: Benin elim (dest eril) Senin toprağın (toprak eril) Onun mendili (wî eril şahıs, desmal dişil) Onun mendili (dişil şahıs) Bizim okulumuz (dibistan dişil) Sizin ülkeniz (welat eril) Onların bilgisayarı (kompitor dişil) İsim+zamir tablosu Yekjimar-tekil destê min benim elim mirovê te senin adamın erdê wî/wê onun toprağı perê me bizim paramız Tekil- Yekjimar maseya we sizin masanız lênûsa te senin defterin Eril için Pirjimar - çoğul destên min benim ellerim mirovên te senin adamlarım erdên wan onların toprağı pereyên me bizim paralarımız Dişil için Çoğul - Pirjimar maseyên we sizin masalarınız lênûsên we sizin defterleriniz 5

6 dara min benim ağacım kursiya wan onların sandalyesi darên we sizin ağaçlarınız kursiyên we sizin sandalyeleriniz Doğal olarak tamlamalar sadece iki kelimeden oluşmazlar. İsimler zincirlenme olarak peşpeşe de yazılabilir. Özgün bir tamlama olmasa de buna zincirleme isim tamlaması denilebilir. Bu tür tamlamalarda en az üç isim birarada yer alabilir. Bu gibi durumlarda tekil eril, dişil ve her iki cins için çoğul takıları değişmez. Şaxên dara sêvê Elma ağacının dalları Şaxên dara sêvê Elma ağacının dalları nav nav nav isim isim isim Berfa serê çiyayê Agirî Ağrı dağının tepesindeki kar Nav + nav +nav+ nav isim + isim + isim + isim Qerebalixa şêniyên bajarê Îstenbolê İstanbul şehri ahalisinin kalabalığı qerebalix + şênî + bajar + Îstenbol = 1 sıfat, 3 isim Yukardaki örneklerden de görüldüğü gibi bağlantı elemanları arasında hiçbir tamlama takısı yoktur. Belirsiz tamlama Veqetandeka nepenî Bu tamlamanın Kürtçe yapısında iki kelime arasında iyelik (sahiplik) ilişkisi olmayıp birinci kelimenin bir türü, cinsi ya da çeşidi bilgisini verir. Belirsiz isimler bir isim, sıfat ya da zamirle tamlandıkları zaman aşağıda gösterilen tablodaki sonekleri alırlar. Bu tür tamlamalarda tamlananın kim olduğu bilinmez. Birisinin veya birilerinin var olduğu, ama onun veya onların kim veya kimler olduğu bilinmez. Bu yüzden Kürtçede bu tür durumlara nepenî, yani belirsiz denilir. 6

7 Belirtisiz isimlerin tamlama sonekleri: 1- -ek Tekil, her iki yalın cinsler için kullanılır 2- -in Çoğul, her iki yalın cinsler için kullanılır 3- -ekî Tekil, eril ezafe 4- -eke Tekil, dişil ezafe 5- -ine Çoğul her iki cins için kullanılır a. Yalın isimlerin tamlaması Yalın, tekil dişil ve eril cinsler için -ek Kürtçe Türkçe Kürtçe Türkçe bijîşkek bir doktor xortek bir genç deriyek bir kapı hevalek bir arkadaş desmalek bir mendil hêlînek bir yuva trimbêlek bir otomobil keçek bir kız qelemek bir kalem malek bir ev nameyek bir mektup sêvek bir elma gundek bir köy nanek bir ekmek hwd. vs. hwd. vs Yalın ve çoğul, her iki cins için -in bijîşkin doktorlar xortin gençler darin ağaçlar pirtûkin kitaplar qelemin kalemler desmalin mendiller gundin köyler bajarin şehirler lênûsin defterler berxin kuzular hwd vs hwd vs 7

8 b. Tekil- eril belirsiz tamlaması isim+isim halinde -ekî Kurekî Cimşîdî Cimşid in oğlu Kirasekî zilaman erkek gömleği Deriyekî sinifê Sınıf kapısı Deriyekî Qesrê Saray kapısı Çiyayekî Kurdistanê Kürdistan in dağı Hespekî revoyê sürü atı Tajiyekî nêçirvan Avcı tazısı Destikekî qazanê kazan kulpu Masiyekî golê göl balığı isim+sıfat halinde -ekî Çiyayekî bilind Yüksek dağ Nanekî qelandî Kızarmış ekmek Goştekî kelandî Kaynamış et Diwarekî bilind Yüksek duwar Bayekî sar Soğuk rüzgar Hesinekî zengarî paslı demir Pîlotekî jêhatî yetenekli pilot isim+zamir halinde -ekî Destekî min Bir elim Xwarziyekî te Senin yeğenin Sakoyekî wî/wê Onun ceketi Karekî me Bizim işimiz Diwarekî we Sizin duvarınız Erdekî wan Onların arazisi c. Tekil- dişil belirsiz tamlaması isim+isim halinde -eke hêkekeke mirîşkê tavuk yumurtası sêveke baxçe bahçe elması guleke çiyayî dağ gülü maleke bajêr şehir evi Sobeyeke daran odun sobası 8

9 mêrgeke gundiyan köylü tarlası xêliyeke bûkê gelin duvağı deveyeke deştê ova devesi şimikekeke malê ev süpürgesi aveke gulê gül suyu erebeyeke şîrketê şîrket arabası bilêteke otobozê otobüs bilêti keçeke Zelalê zelal in kızı pirtûkeke pirsyaran soru kitapçığı isim+sıfat halinde -eke guleke sor kırmızı gül odeyeke fireh geniş oda aveke sar soğuk su reyeke dûr uzak yol qutiyeke çargoşe dört köşeli kutu maseyeke mezin büyük masa odeyeke fireh geniş oda şeveke tarî karanlık gece rojeke germ uzun bir gün qehweyeke tal acı kahve xwarineke tûj acılı yemek erebeyeke nû yeni araba isim + zamir halinde -eke soleke min ayakkabım zeviyeke te tarlan têlefoneke wî/wê telefonu xwîşkeke me bacımız teşteke we teknemiz sandoqeke wan sandığı Her iki cins için Çoğul tamlama isim+isim halinde ine eki hevaline Ehmed Şagirtine min arkadaşları öğrencilerim 9

10 tirimbêline Med Med otomobilleri diwarine Malê duwarları karine Kêya muhtarın işleri isim+sıfat halinde ine eki hêkine avşoqî cılk yumurtalar zebeşine kal ham karpuzlar çivîkine piçûk küçük kuşlar nanine kartî bayat ekmekler lihêfine ustûr kalın yorganlar isim+zamir halinde ine eki erdine min topraklarım nameyine te mektupların dostine wî/wê arkadaşları dujminine me düşmanlarımız daristaninewe ormanlarınız pezine wan koyunları Çoğul için ikinci alternatif hin bazı belgisiz sıfat tamlaması eki ile ilgili örnekler pratikte en çok kullanılan biçimdir. Hin sêvên baxçevan Bahçıvanın bazı elmaları Hin gulên Kurdistanê Kürdistan ın bazı gülleri Hin deriyên qesrê Köşkün bazı kapıları Hin malên newalê Vadideki bazı evler. Çiyayekî bilind derket pêş me. Hin gulên Kurdistanê pir bedewin. Önümüze yüksek bir dağ çıktı. Kürdistan in bazı gülleri çok güzeldir. Çiyayinê bilind pir asê ne. Min Guleke sor da hevala xwe. Hin hevalên bêxêr Hin pirtûkên balkêş Hin kesên biyanî Hin kesên fêlbaz mirov Bazı yüksek dağlar çok sarptır. Ben kız arkadaşıma kırmızı bir gül verdim. Bazı hayırsız arkadaşlar Bazı ilginç kitaplar Bazı yabancı kimseler Bazı kurnazlar insanı aldatırlar. 10

11 dixapînin. Çendek serbaz ji wê de tên. Ji min re çendek mirîşk bîne. Hemû kes ê bê vê dawetê. Vê rewşê hemû gel dizane. Em ê bi hemû hêza xwe ve bimeşin. Birkaç asker öteden geliyor. Bana birkaç tavuk getir. Bu düğüne her kes gelecek. Bu durumu bütün halk biliyor. Biz bütün gücümüzle yürüyeceğiz. Çendek mirov Çendek serbaz Hemû kes Hemû gel Hemû mirov Hemû hêz Bi hemû hêzên xwe ve Birkaç adam Birkaç asker herkes bütün halk bütün insanlar Bütün güç Bütün gücüyle Eril ve dişil isim takıları (bükümlü hal) Bu durum iki şekilde olur: a. Doğrudan eril isimlerin sonuna î takısı gelir. hesen... hesenî hasan/a/ı/nın... bajar... bajarî şehri/şehrin... şivan... şivanî çoban/a/ı/nın... ciwan... ciwanî genç/e/i/in... Telefona Rizgarî lêxist Riya wî bajarî xerab e. Mêvanan li dêrî xistin. Rizgar ın telefonu çaldı. O şehrin yolu bozuktur. Misafirler kapıyı çaldı. b. Büküm haline geçmek için isimlerin sonundaki -a ve -e seslilerinin yerine ê seslisi getirilerek büküm daha da pekiştirilir. bazirgan: tüccar...bazirgên: tüccarı/tüccarın... ciwan: genç... ciwên: genci/gencin... 11

12 bajar: şehir riya bajar riya bajêr dengê şivan dengê şivên... bajêr: şehri/şehrin... şehir yolu yanlış şehir yolu doğru şivanın sesi yanlış çobanın sesi doğru c. Bükümlü haldeki dişil adların sonuna yanlızca ê takısı gelir. bavê Gul-ê hespê avê. desmala jinê xêliya bûkê masiyê deryayê kudika hirçê mala Bêrîvanê Gülün babası su atı kadının mendili gelinin duvağı deniz balığı ayının yavrusu Berivan nın evi d. Özal adların vokatif yani çağrı hallerinde, veya sıfat ve cins isimlerden özel eril isim yapılmak istendiğinde ismin sonuna o takısı, dişil özel isim yapıldığında ise ê takısı eklenir. Eril için örnekler: Kürtçe Türkçe Vokatif/çağrı) Ehmed Ahmet! Ehmedo! bav Baba! Bavo! mam Amca! Mamo! gur Kurt! Guro! ker Eşek! Kero! sor Kırmızı! Soro! reş Kara! Reşo! kal İhtiyar! Kalo! Yukardaki örneklerde isim, sıfat ve cins isimlerden çağrı niteliğinde özel eril isimler belirtilmiştir. 12

13 Ahmet, özel isimdir çağrı niteliğine dönüştüğünde sonuna o sesini alır ve Ehmedo! Olur ve Hey Ahmet! anlamını içerir Mam amca, cins isimdir sonuna o sesi alarak çağrı halinde Mamo! Hey amca özel ismine dönüşmüştür. Çünkü cins isim olarak mam belirsiz birilerini çağrıştırır. Yanlızca akrabalık ilişkisine atıfta bulunur. Ama çağrı niteliğine dönüştüğünde bilinen ve özel olarak çağrılan birisine işaret eder ki, bu yüzden özel isme dönüşür. Sor kırımızı renk olduğu için sıfat niteliğindedir. İşte tam da bu kırmızı sıfattan özel bir eril isim yapmak için sonuna o takısı getirilmiş ve Soro olmuştur. Bu aşamadan sonra, Soro, artık kırmızı özellikleri olan özel bir kişinin adıdır. Dişil Örnekler: Kürtçe Türkçe Vokatif/Çağrı bêrîvan Berivan! Bêrîvanê! dayîk: anne Anne! Dayê! met: hala Hala! Metê! zer: sarı Sarışın! Zerê! hirç: ayı Ayı! Hirçê! pîr: yaşlı İhtiyar! Pîrê! kin: kısa Kısa! Kinê! bedew:güzel Güzel! Bedewê! Şîrîn: talı Tatlı! Şîrînê! Xezal: Hazal Hazal! Xezalê! Heval: arkadaş Arkadaş! Hevalê! Kürtçede isimleri küçültme veya sevimli hale getirme Kürtçe de isimlerin sonuna -ûk, -ik ok, -ek ve bazı özel durumlarda sadece k sesleri getirildiğinde, isim sevimli, nazlı, zavall, büyük veya küçük olarak gösterilir. Türkçe deki cık, -cik, - cük anlamını verir. Kürtçe Türkçe Kürtçe Türkçe piçûk küçük pitik bebekcik 13

14 çûcik kuşçük bavik babacık keçik küçük kız dayîk anacık kevçik kaşıkçık sivik hafif indik güzelcik sivnik süpürgecik xwaşik tatlıcık darik ağaççık tîrik okçuk zarok çocuk kuçik küçük taş dayîk anacık berxik kuzucuk bavik babacık İsimler belirtili ve belirsiz diye ikiye ayrılır. Tekîl belirli isimler Bêrîvanê bersiv da Dîlanê. Bêrîvan Dîlana cevap verdi. Dîlan nameyê dixwîne. Dîlan mektup okuyor. Yukardaki örnekte belirli isimler vardır. Bunlar yalın halde olan Bêrîvan, Dîlan, bersiv cevap ve name mektup tekil belirli isimleridir. Yani eylemi yapanlar ile sayıları ve ne yaptıkları bellidir. Çoğul belirli isimler ile cümleler: Dilan nameyan dixwîne. Dîlan mektupları okuyor. Berîvanê bersiv dan Dîlanê. Bêrivan Dîlana cevaplar verdi. Yukardakî örneklerde eylemi yapanlar bellidir. Birden fazla mektup okudukları ve cevap verdikleri de biliniyor. Ama kaç mektup okudukları ile kaç cevap verdikleri belli değildir. Dîlanê sê name xwandin. Dîlan üç mektup okudu. Bêrîvanê heft bersiv dan. Berivan yedi cevap verdi. Yukardaki örneklerde ise kaç mektup okunduğu ve kaç cevap verildiği bellidir. 14

15 a) Yalın belirsiz isimler Eğer yalın tekil isimlerin sonuna ek soneki ile isimden önce hin ve çend edatları getirilse, isim belirsiz olur. Çoğul durumlar için ise -in soneki getirilir. Bu durum eril ve dişil hususularında değişmez bir kuraldır. mêr nan dest hesp diwar qelem av mî mirîşk jin İsmin belirli, tekil hali Eril biçimi êrkek ekmek el at duvar Dişil biçimi kalem su koyun tavuk kadın İsmin belirsiz, tekil hali Eril biçimi mêrek bir adam nanek bir ekmek destek bir el dîkek bir horoz diwarek bir duvar Dişil biçimi qelemek bir kalem avek bir su mîhek bir koyun mirîşkek bir tavuk jinek bir kadın 15

16 İsmin yalın, belirsiz, çoğul formu I Eril biçimi mirovan adamlar nanan ekmekler destan eller dîkan horozlar diwaran duvarlar Dişil biçimi qeleman kalemler avan sular mîyan koyunlar mirîşkan tavuklar jinan kadınlar İsmin yalın, belirsiz, çoğul formu II Eril biçimi Hin mirov bazı adamlar Hin nan bazı atlar Hin dest bazı eller Hin dîk bazı horozlar Hin diwar bazı duvarlar Dişil biçimi Hin av bazı sular Hin mî bazı koyunlar Hin mirîşk bazı tavuklar Hin jin bazı kadınlar İsmin yalın, belirsiz, çoğul formu III Eril biçimi Çendek hesp birkaç at Çendek dest birkaç at Çendek dîk birkaç horoz Çendek diwar birkaç duvar 16

17 Dişil biçimi Çendek av birkaç su Çendek mî birkaç koyun Çendek mirîşk birkaç koyun Çendek jin birkaç kadın Bazı örnek cümleler: İro mêvanek hate mala me. Jinin hatin seredana diya min. Hin mirov ji wê de hatin. Goştê hin mirîşkan çir e. Me çendek rojname xwand. Bugün evimize bir adam geldi. Kadınlar anneme ziyarete geldiler. Bazı adamlar oradan geldiler. Bazı tavukların eti serttir. Biz birkaç gazete okuduk. Ferhengok Sözlükçe Kürtçe Türkçe Kürtçe Türkçe artêş ordu gel halk belê evet, ok. naha şimdi bêrî Sağım yeri daçek edat cîhan dünya Bilî hariç Çawa? Nasıl? hatin gelmek çem nehir pênûs kalem Çi ye? Nedir? zanîn bilmek Çi? Ne? ziman dil Çiqas? Ne kadar? baş iyi dem zaman hîsdarî duygusallık dergûş beşik şaristan uygarlık dîtin görmek nig ayak dotin sağmak kerî sürü evîn aşk hezkirin sevmek gelhe yığın şênî ahali gerdîş gelenek erê evet gumlat öbek tirs korku gur kurt zurbe kurt sürüsü Helbet elbette gelek çok helwest tavır Viyan irade 17

18 Her wisa böylece kes kimse hest duygu vegotin anlatmak hezkarî sevgi rûnermî mülayimlik Hingê O zaman karin -ebilir, -abilir Ji ber ku çünkü Ji bo için jin kadın mêr erkek jixwe zaten gelek çok ketin düşmek berê önce kirin yapmak bûyîn olmak komenav toplu isim hevenav Cins isim kurdî Kürtçe Wey! Vay! lod Ot yığını netew ulus maf hak mafdarî haklılık mange inek mangedoş İnek sağıcısı mîna gibi marmasî Yıl. balığı ne değil na hayır paşê sonra wêtrê sanmak Peyda kirin bulmak cî yer pir çok, dolu şabûn sevinmek pirtûk kitap lênûs defter pîşe zanaat sereke Başta, ilk rast sağ çep sol rêzdar saygın car tekrar serenav özel isim Ji bilî ondan başka serwext aşina ol. daçek edat şênber somut razber soyut şêr aslan çiya dağ şimitandin kaymak kendal yamaç, yar şivan çoban gavan sığırtmaç taybet özel komenav cins isim tîremar ok yılanı zanîn bilmek tune yok tişt şey wate anlam nav isim welat ülke li vî welatî bu ülkede wisa öyle, böyle sedem sebep xanim hanım mamoste öğretmen 18

19 xewn rüya îşev Bu gece xwandin okumak dixwînî okuyorsun xwaş hoş dibêjî söylüyorsun xwazila keşke ajal hayvan xwe kendisi Keremke! Buyur! yekemîn Birinci, ilk kedî evcil zelal duru, net wêrekî cesaret Devam edecek Dê bidome 19