Osmanlı Coğrafyası nda Petrol Mücadelesi

Ebat: px

Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "Osmanlı Coğrafyası nda Petrol Mücadelesi"

Koray Ünal
8 yıl önce
İzleme sayısı:

1 Ortadoğu ve Afrika Araştırmacıları Derneği Yayınları Araştırma Eserleri Serisi Nu: 4 Osmanlı Coğrafyası nda Petrol Mücadelesi Kalust S. Gülbenkyan ve Türk Petrol Şirketi ALİ OKUMUŞ İstanbul, 2015

2 OSMANLI COĞRAFYASI NDA PETROL MÜCADELESİ Kalust S. Gülbenkyan ve Türk Petrol Şirketi Editör Doç. Dr. Davut Hut Yazar Ali Okumuş Sayfa Düzeni DBY Ajans Kapak Tasarımı Ömer Faruk Yıldız Kapak Fotoğrafı Iraq. Gayara. Area of bituminous wells S. of Mosul. Pumping bitumen from a well, LC-DIG-matpc-16193, Library of Congress Prints and Photographs Division 2015; bu kitabın tüm yayın hakları Taş Mektep Yayınları na aittir. 1. Basım: İstanbul, 2015 ISBN: Sertifika No: Baskı/Cilt Özener Matbaacılık Sertifika No: Kale İş Merkezi No: 201/202 Davutpaşa / İstanbul Tel: TAŞMEKTEP YAYINLARI Muhittin Üstündağ Cad. No:11 Kadıköy /İstanbul Tel: e-posta: bilgi@tasmektep.com.tr Takdim Türkiye de literatürde üç kelime sık sık birlikte anılmaktadır: Musul, Petrol ve Gülbenkyan. Bu üç kelime üzerinden Türk toplumunun zihninde özel bir algı yaratılmıştır. Hemen herkesin kafasında bu konuda söyleyebileceği bir şeyler oluşmuştur. Birincisi bir kaybı nitelemekte, ikincisi keşke bizim olsa tarzında bir temenniyi dile getirmekte, üçüncüsü ise suçlu bularak bir teselliyi hatırlatmaktadır. Oysa sahip olduğumuz kaynaklara ve gelişen araştırma imkanlarına rağmen yakın tarih çalışmalarımıza baktığımızda yukarıdaki yaklaşımları doğrulayacak veya yalanlayacak yeterli araştırmalar yapılmadığı görülecektir. Mondros mütarekesi maddelerine aykırı olarak İngilizler tarafından işgal edilen Musul ve daha sonra Türk tarafının Lozan daki gayretleri veya Cemiyet-i Akvam ın faaliyetleri ve sonuçları kısmen çalışılmış, monografilere konu olmuştur. Ancak siyasi tarihin iskeleti oluşturulurken bir çok detay atlanmıştır. Petrolün ise tüketim hayatımızda bolca yer almasına ve geniş rezerv yataklarının eski Osmanlı coğrafyasında bulunmasına rağmen literatürümüzde hak ettiği yeri almadığı muhakkaktır yılında Osmanlı Devletinin savaş sonunda masaya yatırılması gereken en önemli sorunlardan biri olarak gördüğü petrol ve madenler meselesi zamanla unutulmuş, hatta salt bilimsel araştırmalarımıza da fazla konu olmamıştır. Elbette yapılan bazı tarih araştırmaları, tercüme edilen veya popüler amaçla 3

Pumping bitumen from a well, LC-DIG-matpc-16193, Library of Congress Prints and Photographs Division 2015; bu kitabın tüm yayın hakları Taş Mektep Yayınları na aittir. 1.

3 Osmanlı Coğrafyası nda Petrol Mücadelesi Takdim kaleme alınan eserleri takdir etmekle birlikte ihtiyacı henüz karşılamaktan uzak olduklarının da altını çizmek gerekmektedir. Bay yüzde beş veya Gülbenkyan ismi ise literatürümüze daha ziyade tahkir ile girmiştir. Esasında yakın tarihlere kadar ticarî hayattan kopuk ve hele komisyon kavramını hiç anlamayan Müslüman Türklerin zihninde bu ismin ve faaliyetlerinin müspet bir yansıması olamazdı. Tabii olarak bu durum da literatüre yansıdı. Her üç kavram yakın tarihimizin birer parçası oldukları gibi, hiç kuşkusuz konumları ve sonuçları ile de günümüzü etkilemeye devam etmektedirler. Bunun için bu konularda hamasetten uzak, pozitif tarih bilinci ile belgelere dayalı araştırmaların yapılması bir zarurettir. Ortaya çıkacak sonuçların geniş kitleler ve siyasetçiler tarafından yine ülke/lerin barışçıl amaçlarına uygun kullanılabilir hale getirilmesi de insanlığa karşı bir görevdir. Ama öncelikle ham maddenin tarihçiler ve sosyal bilimciler tarafından sunulması gerekmektedir. Bu temel yaklaşımlardan hareketle öğrencim Ali Okumuş a bu alanda Yüksek Lisans tezi yaptırmayı görev bildik. Onun yetenekleri ve donanımı da bunu yapmaya uygundu. Uzun araştırmalar ve gayretli çalışmalar neticesinde hacim olarak çok büyük olmayan fakat ufuk açıcı olması bakımından oldukça yararlı bir çalışma ortaya koydu. Bu çalışmada özne olarak pek çok spekülasyona konu olmuş bir isim olan Gülbenkyan seçilmiştir. Onun hayat hikayesi üzerinden aslında günümüzün de uluslararası rekabetine ve uluslararası şirketlerin savaşlarına konu olan petrol kavgasını anlamaya çalıştık. Hatta dikkatli bir okumayla ve yine onun üzerinden günümüzde bölgemizde yaşanan sorunların ve başta ABD olmak üzere büyük güçlerin politikalarının kaynaklarını da görmek mümkün olmaktadır. Oldukça renkli bir kişiliği olan Gülbenkyan, belki de Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşu sırasında ortaya çıkan Musul meselesindeki kayıpları ve daha önemlisi asırlarca barış içinde yaşayan Türk ve Ermeniler arasında ortaya çıkan propaganda savaşını hatırlattığı için ihmal edilmiş bir şahsiyettir. Oysa Osmanlı tarihi ele alınırken hep çeşitlilik ve farklılıkların bir arada yaşamasından söz edilir. Bu çeşitliliğin ete kemiğe bürünmesi ise çoğu kere ihmal edilir. Kayseri kökenli bir Osmanlı vatandaşı olan Gülbenkyan bugün görülen sonuçlar ne olursa olsun- ticari bir deha olarak ele alınıp incelenmelidir. Ailesinin ticaret ile ilgili olmasının avantajını kullanmasının yanında erken dönemde aldığı eğitim ve petrolü keşfetmesi onun önemli bir tarafını göstermektedir. Bütün bunları yaparken de doğulu olarak kalması ve hatta doğulu kimliğini bu işlerde pazarlayabilmesi de ayrı bir maharet olarak gözükmektedir. Diğer taraftan uzun yıllar yaşadığı Batı ya doğunun kültürel mirasını halen önemli bir bölümü Portekiz deki özel müzede sergilenen- da taşıyarak tanıtımına ciddi katkılar sağlamıştır. En azından Ali Okumuş un çalışmalarından anladığımıza göre Gülbenkyan hiç bir zaman Batı daki Ermeni diasporasının da parçası olmamış, erken Cumhuriyet yıllarında Türkiye ile olan ilişkilerini de canlı tutmak istemiştir. Bu çalışma Gülbenkyan üzerinden bitmekte olan Osmanlı topraklarındaki petrol alanlarının imtiyazlarını pazarlamayı hedefleyen Türk Petrol Şirketi ni incelerken, aslında günümüzdeki imtiyaz tartışmalarına da ışık tutmaktadır. Diğer taraftan birçoğunun sözleşme süresi dolmak üzere olan petrol imtiyazlarının yarattığı ve yaratacağı kaosu bu çalışma üzerinden bir kere daha okumak mümkün görülmektedir. Bu vesile ile öncelikle sevgili öğrencim Ali Okumuş un gayretlerini kutlarım. Kitabın editörlüğünü üstlenen Doç Dr. Davut Hut a, bu çalışmaların hayata geçebilmesi için ORDAF a destek veren tüm üyelerimize ve bu kitabın gün yüzüne çıkarılmasında desteklerini esirgemeyen Dr. Muhammed al Qorainie ye teşekkür ederim. Prof. Dr. Zekeriya Kurşun ORDAF Başkanı Ataşehir

Esasında yakın tarihlere kadar ticarî hayattan kopuk ve hele komisyon kavramını hiç anlamayan Müslüman Türklerin zihninde bu ismin ve faaliyetlerinin müspet bir yansıması olamazdı.

4 İçindekiler Takdim... 3 Kısaltmalar...10 Önsöz Giriş Petrol İmtiyazları ve Bir Komisyoncunun Doğuşu İmtiyaza Genel Bir Bakış Bir Komisyoncunun Hayatını Anlamaya Çalışmak Birinci Bölüm Bir Osmanlı Vatandaşı Olarak Gülbenkyan 1.1. Gülbenkyan Ailesi Ailenin Parlayan Yıldızı; Kalust Gülbenkyan Kalust Gülbenkyan ın Londra ve Paris Fahri Mâli Müşavirliği Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Gülbenkyan Petrol Kariyerinin Zirvesi ( ) San Remo Konferansı Gülbenkyan ve Amerikalı Şirketler Gülbenkyan ın Aktif Petrol Hayatından Çekilmesi

1.2. Ailenin Parlayan Yıldızı; Kalust Gülbenkyan... 34 1.3. Kalust Gülbenkyan ın Londra ve Paris Fahri Mâli Müşavirliği... 48 1.4. Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Gülbenkyan.

5 1.6. PARTEX Petrol ve Gaz Grubunun Kurulması Gülbenkyan ın Ölümü Ailesi ve Türkiye Cumhuriyeti Vatandaşı Nubar Gülbenkyan Yaptığı Yardımlar Şahsiyeti Koleksiyoner olarak Gülbenkyan Gülbenkyan Vakfı ve Müzesi...87 İkinci Bölüm Petrol İmtiyazı Avcıları ve Türk Petrol Şirketinin Kuruluşu 2.1. Petrol Madeni Petrolün Bir Rekabet Aracına Dönüşmesi Osmanlı da Petrol ve İmtiyaz Mücadelesi Birinci Dünya Savaşı Öncesinde Yakındoğu Petrolündeki Aktörler Almanlar ve Demiryolları İmtiyazı Henry Deterding ve Shell William Knox D Arcy ve İran Petrolleri John Rockefeller ve Standard Oil Şirketi Amiral Chester Türk Petrol Şirketi nin Kurulması (1912) Lozan Konferansı nda Petrol Meselesi Mart 1925 Petrol Antlaşması Group s Agreement veya Red Line Agreement (Kırmızı Hudut Antlaşması) Türk Petrol Şirketinin Irak Petrol Şirketine Dönüşmesi Sonuç Kaynakça Ekler Dizin Üçüncü Bölüm Türk Petrol Şirketi nin Faaliyetleri 3.1. Kurulduktan Sonraki İlk Faaliyetleri ( ) Foreign Office Antlaşması ndan (1914) San Remo Petrol Antlaşması na (1920) Kadar Şirketin Faaliyetleri San Remo Antlaşması ve Sonrasındaki Yeni Düzenlemeler Açık Kapı Politikası (Open Door Policy) Eşit Fırsatlar Prensibi (Equal Opportunities) Türk Petrol Şirketi ve Amerika nın Yedi Şirketi

.. 96 2.3. Osmanlı da Petrol ve İmtiyaz Mücadelesi... 99 2.4. Birinci Dünya Savaşı Öncesinde Yakındoğu Petrolündeki Aktörler...103 2.4.1. Almanlar ve Demiryolları İmtiyazı... 104 2.4.2. Henry Deterding ve Shell.

Benzer belgeler

Ortadoğu ve Afrika Araştırmacıları Derneği Yayınları Araştırma Eserleri Serisi Nu: 7. Emeviler den Arap Baharı na HALEP TÜRKMENLERİ

Ortadoğu ve Afrika Araştırmacıları Derneği Yayınları Araştırma Eserleri Serisi Nu: 7 Emeviler den Arap Baharı na HALEP TÜRKMENLERİ Dr. Ahmet Emin Dağ İstanbul, 2015 Emeviler den Arap Baharı na HALEP TÜRKMENLERİ