Kamu hukuku kurallarında, taraftar arasında eşitlik ilişkisi yoktur. Devlet, üstün gücü kullanan taraf durumundadır. Kamu yararı düşüncesi hâkimdir.

Transkript

1 ÜNİTE 1. HUKUK HAKKINDA GENEL BİLGİLER AMAÇLAR Bu üniteyi başarı ile tamamlayan her öğrenci; 1.Toplum düzeninin sağlanmasında ve sürdürülmesinde hukukun rolü ve önemini kavrar. 2.Meslek hayatında ve toplum ilişkilerinde karşılaştığı güçlükleri kanuni yollardan çözebilme alışkanlığı kazanır. 3.Adil, mantıklı, hakka ve hukuka saygılı davranışlarda bulunma alışkanlığı kazanır. 4.Konularla ilgili kanun hükümlerinden faydalanma becerisi kazanır. 5. Anayasa ve özellikleri konusunda gerekli bilgileri kazanır. A. HUKUKUN TANIMI Hukuk, bir kavram olarak, hukuk kurallarını ve bu kurallarla ilgilenen bir bilim dalı olan hukuk bilimini ifade eder. İlgili kişilerin hukuk kurallarını uygulayabilmesi için, bunları gerektiği ölçüde öğrenmesi gerekir. Öğrenebilmesi için ise hukuk bilgisine bilimsel bir biçimde yaklaşması gereklidir. İnsanların, grup halinde, toplum içinde yaşadıkları sürece toplumdaki kurallara uygun bir biçimde hareket etmeleri gereklidir. Toplum hayatını düzenleyen çeşitli kurallar vardır. Hukuk kuralları da bunlardan biri ve en önemlisidir. Hukuk kuralları toplumsal hayatı düzenleyen, uyulması zorunlu olan ve uymayanlar için devletçe uygulanacak maddî müeyyideleri bulunan kurallardır. Sosyal hayat nedeniyle herkes kendisi için gerektiği ölçüde hukuk kurallarını bilmek zorundadır. Özellikle sosyal faaliyetleri ve mesleki ve kişisel hayatları dolayısıyla başkaları ile ilişkiye geçen herkes bu sırada uyması gereken kurallardan haberdar olmalıdır. Böylece insanlar hem haklarını yerinde ve doğru kullanmayı ve korumayı hem de başkalarının haklarına saygı göstermeyi öğrenmek suretiyle topluma ve kendilerine faydalı bireyler hâline gelecektir. B. HUKUKUN BÖLÜMLERİ Hukuk kurallarının öğrenilebilmesi ve yerli yerinde uygulanabilmesi için hukuk biliminin alt dallara ayrılması gerekli görülmüştür. Bunun için kullanılan en isabetli ölçü, hukuk kuralının kimler arasındaki ilişkileri düzenlediğine bakılmasıdır. Kişilerin birbirleriyle olan ilişkilerine uygulanacak kurallar özel hukuk kurallarıdır. Devletin iç işleyişini, kişilerle ve başka devletlerle olan ilişkilerini düzenleyen hukuk kuralları ise kamu hukuku kurallarıdır (bk. Şema 1.2).

2 Kamu hukuku kurallarında, taraftar arasında eşitlik ilişkisi yoktur. Devlet, üstün gücü kullanan taraf durumundadır. Kamu yararı düşüncesi hâkimdir. Örneğin; toplumun yol ihtiyacının karşılanması amacıyla bir arazi, sahibi razı olmasa dahi bedeli verilerek zorla istimlâk edilip yol hâline getirilebilir. Bu işlemlerle ilgili kurallar kamu hukuku kuralıdır. Buna karşılık özel hukuk kuralları kişilerin kanun önünde eşit olduğunu kabul eder. Bireysel adaleti gerçekleştirmeye çalışır. Örneğin; kanun alacaklıya ve borçluya aynı temel hakları tanır. Kim olduğuyla ilgilenmez. Hatta vatandaş olmaması da önemli değildir. Bu nedenle özel hukuk kurallarının kendilerine uygulanması muhtemel kişilerin, önceden anlaşmak suretiyle bunları bertaraf etmesi ve kanundakilerden farklı kurallar kararlaştırması genellikle mümkündür. Diğer bir deyişle özel hukuk kuralları çoğunlukla emredici değillerdir ve aksi kararlaştırılabilir. Kendi aralarındaki ilişkide geçerli olmak üzere tarafların kendi koyduğu kurallar, kanundaki kurallara göre daha önce uygulanır. Örneğin; borçlar hukuku kurallarına göre satıcı ve alıcı aralarında aksini kararlaştırmış değillerse satılan mal, alıcıya malın bulunduğu yerde teslim edilecektir. Fakat satıcı ile alıcı, malın teslim edileceği farklı bir yer kararlaştırabilirler. Yine aynı şekilde kolektif şirket kurulurken ortaklar başka bir kâr dağıtımı oranı ya da ölçüsü belirlemiş değillerse, Türk Ticaret Kanunu ndaki boşluk doldurucu hüküm uygulanacak ve her ortak sermayesinin oranına bakılmaksızın kâra ve zarara eşit ölçüde katılacaktır. Bununla birlikte, kiracı - kiralayan, işçi - işveren ilişkileri gibi bazı özel hukuk ilişkilerinde, kanunlar sözleşme yapmak isteyen taraflara bazı sınırlar koyar. Sözleşmelerde tarafların bu sınırların dışına çıkması halinde sözleşme tamamen ya da kısmen geçersiz olur. Şimdi hukuk kurallarını, özel hukuk ve kamu hukuku şeklinde ikiye ayırarak ana hatlarıyla inceleyelim. Ancak hatırlatalım ki, ilerleyen ünitelerde ayrıntıya gireceğimizden, bu ünitede özel hukuk kurallarının sadece çok kısa bir özetini vereceğiz. Kamu hukuku kurallarını ise olabildiğince ayrıntılı olarak bu ünitede anlatacağız. 1. Özel Hukuk a. Medenî hukuk Özel hukukun temeli durumunda olan medenî hukuk, kişilerin birbirleri ile olan ilişkilerini inceler. Medenî hukukun temel kaynağı olan yeni Medenî Kanun 2002 yılında yürürlüğe girmiştir. Medenî Kanun başlıca şu dört konuyu düzenlemektedir: Kişiler hukuku, hak ve borçların tarafı ve konusu yani hukuk kurallarının en önemli muhatabı olarak kişi kavramını tanımlar. Gerçek ve tüzel kişileri inceler. Hak ve fiil ehliyetinin sınırlarını belirler. Aile hukuku gerçek kişiler denilen insanların aile ilişkilerini, ailenin kuruluşunu (nişanlanma, evlenme), aile fertlerinin birbirlerine karşı hak ve yükümlülüklerini ve çocukların durumunu düzenler.

3 Miras hukuku, gerçek kişilerin (insanların) ölümü ile birlikte geride kalan mal varlıklarının kimlere ait olacağını ve nasıl paylaştırılacağını düzenler. Eşya hukuku, iktisadî kıymet ifade eden ve mülkiyet ve benzeri haklara konu olabilen şeyler ile bunlar üzerindeki hakların kazanılması, kullanılması ve kaybedilmesiyle ilgili kuralları düzenler. Bunların dışında bir de medeni hukukun kapsamında yer almakla birlikte ayrı kanunla düzenlenmiş olan borçlar hukuku vardır. Bu hukuk dalı, kişilerin birbirleri ile olan ekonomik ilişkilerini düzenler. Borçlar hukukunun temel kaynağı 1926 tarihli Borçlar Kanunu dur. Günlük hayatta karşılaşılan ya da gerçekleştirilen satın almak, kiralamak, ödünç almak, çalışmak ve benzeri ekonomik değer taşıyan bütün faaliyetlerin bir ihtilâfa sebep olması mümkündür. Borçlar hukuku bu türden ihtilâfları çözmekle görevli hâkimin uygulayacağı kuralları göstermektedir. b. Ticaret hukuku Kişiler arasında kurulan ve ekonomik değer taşıyan borç ilişkileri, ayrıca ticarî bir özellik gösteriyor olabilir. Örneğin; taraflardan biri tacirse ya da yapılan iş bir ticarî işletmeyle ilgili ise bu durumda uygulanacak borçlar hukuku kuralları da özel nitelik taşımalıdır. İşte ticaret hukuku, ticarî nitelik taşıyan bu özel kuralları koyar ve kimlere ne şekilde uygulanacağını gösterir. Bu hukuk dalının temel kanunu durumunda olan 1956 tarihli Türk Ticaret Kanunu nda sırasıyla şu konular düzenlenmiştir: * Birinci bölümde ticaret hayatı ile ilgili temel kavramlar ve kurallar düzenlenmiştir. Örneğin; ticarethanenin unsurları, tacir olmanın sonuçları, ticarî defterlerin delil olmasının şartları, tacirin yardımcıları gibi. * İkinci bölümde şirketler hukuku başlığı altında ticaret hayatında önemli yer tutan ticaret şirketlerinin kuruluşu, işleyişi, ilişkileri ve sona ermesi düzenlenmiştir. * Üçüncü bölümde kıymetli evrak denilen ve ticaret hayatında çok kullanılan bono, poliçe, çek ve diğer senet türleri incelenmiştir. * Dördüncü bölümde deniz ticaretine ilişkin kurallar düzenlenmiştir. * Beşinci bölümde ise ticarî bir faaliyet olarak kabul edilen sigortanın hukukî esasları belirlenmiştir. c. İş hukuku İşçi ve işveren arasındaki hizmet sözleşmesi, kişiler arasında kurulan ekonomik bir ilişkiyi ifade eder. Bu nedenle borçlar hukukunun konusunu oluşturur. Ancak işçilerin genellikle işverenlere göre daha zayıf ve korunmaya muhtaç olması, bu dengesizliği önlemeye ve zayıf taraf olan işçiyi korumaya yönelik kurallar koymayı gerektirmiştir. İş güvenliği, sendika, grev hakkı gibi. Bu kuralların kapsamı artınca, iş hukukunun ayrı bir hukuk dalı hâline geldiği kabul edilmiştir.

4 İş hukuku, bu korumacı ve müdahaleci özelliği nedeniyle çok sayıda emredici kuralı içerdiği için bazen kamu hukukuna da dahil edilmektedir. d. Devletler özel hukuku Birbirleri ile hukukî ilişkiye giren kişiler Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı ise aralarında çıkan ve Türk mahkemelerinde çözülmesini istedikleri uyuşmazlıklara Türkiye Cumhuriyeti'nin koyduğu kurallar uygulanacaktır. Ancak hukukî ilişkide tarafların vatandaşlık bağının farklılığı ya da ilişkinin kurulduğu yerin özelliği nedeniyle farklı devletlerin hukuk kurallarının uygulanması gerekebilir. Bu hâlde bunlar arasından hangisinin tercih edilmesi gerektiği sorusunu bu hukuk dalı cevaplandırır. Örneğin; bir İngiliz ile bir İranlının Türkiye'de evli olması halinde aralarındaki şiddetli geçimsizliğe Türk Mahkemelerinin müdahale edip edemeyeceği karmaşık bir konudur. Aynı şekilde mirasçıları arasında Türk vatandaşı da bırakarak ölen bir Amerikalının, Türkiye'deki mallarının kimlere ve nasıl dağıtılacağı da birden çok devletin hukukunun uygulanma ihtimalini gündeme getirir. Bu gibi durumlarda, hangi hukukun öncelikle uygulanacağını bulmak yönünden, konu öncelikle bu hukuk dalını ilgilendirir. 2. Kamu Hukuku a. Anayasa Hukuku Anayasa Hukuku üç konuyu ele alır. Birincisi, devletin temel ilkelerinin belirlenmesi. İkincisi, yasama, yürütme ve yargı olarak ayrılan devlet kuvvetlerinin çalışma prensiplerinin ortaya konulması. Üçüncüsü de temel haklar ve ödevler kapsamında, devlet ve vatandaş arasındaki ilişkilerin düzenlenmesidir. Anayasa Hukukunun temel kaynağı durumunda olan Anayasa da bir kanundur. Ancak diğer kanunların üzerinde bir gücü vardır. Anayasa, devletin ve hukuk sisteminin temellerini oluşturur. Bu temellere uygun bir sistemin ayrıntılarını ise kanunlar ile tüzük, yönetmelik vb. diğer hukukî metinler belirler. Bu metinlerde yer alan kurallar anayasaya aykırı olamazlar. Buna anayasanın üstünlüğü ilkesi denir. Anayasanın üstünlüğünün sağlanabilmesi amacıyla, değiştirilmeleri daha ağır kurallara bağlanmıştır. Alelade bir kanunun meclis tarafından kabul edilmesi için toplantıya katılanların yarıdan bir fazlasının, (salt çoğunluk) kabul oyu vermesi gerekli ve yeterlidir. Oysa anayasanın değiştirilebilmesi için bu çoğunluk yeterli değildir. Vasıflı (nitelikli) çoğunluk sağlanmış olmalı yani Meclis üye tam sayısının en az beşte üçü tarafından değişiklik kabul edilmelidir. Ayrıca kabul oyu verenler üçte ikiye ulaşamamışsa değişiklik bir de halkoyuna sunulur. Bu halde oylamaya katılan halkın yarıdan fazlası değişikliği uygun bulursa değişiklik geçerli olur. Anayasanın üstünlüğü ilkesi nedeniyle, diğer kanunların anayasaya aykırı olup olmadığının denetlenmesi gerekir. Bu denetim ülkemizde, yetkililerin açabileceği davalar üzerine Anayasa Mahkemesi tarafından gerçekleştirilmektedir. Yetkililer; Cumhurbaşkanı, iktidar partisi meclis grubu,

5 ana muhalefet partisi meclis grubu ve Meclis üye tam sayısının en az beşte birine ulaşan milletvekilleridir. Ayrıca bireylerin talebiyle Anayasa Mahkemesine iptal davası açılması da mümkündür. Bunun için, öncelikle, bir kanun hükmü kendisine uygulanacak olan kişinin, kanunu uygulayacak olan hakimi, kanunun anayasaya aykırılığı konusunda ikna etmesi gerekir. Ancak davanın taraflarının bir talebi olmamasına rağmen, hâkim de davada uygulayacağı kanunun anayasaya aykırı olduğuna karar vermiş olabilir. Anayasa Mahkemesi de bu görüşü benimserse kanundaki ilgili hükmü iptal eder. Anayasa Mahkemesinin Meclisin çıkardığı kanunları iptal edebilmesi, Meclisin üzerinde yetkiye sahip olduğu anlamına gelmez. Bu nedenle, hakimiyetin kayıtsız şartsız millette olması kuralı ile çelişmez. Çünkü Anayasa Mahkemesi iptal kararı ile, sadece, Meclisi yürürlükte tuttuğu iki kanundan birinin (yeni kanunun) diğerine (anayasaya) uymadığı konusunda ikaz etmiş ve tedbir almış olur. Meclis için iki yol vardır. Meclis ya kanunu mevcut anayasaya uygun olarak yapacaktır ya da gerekli çoğunluğu elde etmek suretiyle önce Anayasayı istediği gibi değiştirecek ve ardından kanunu ilk istediği gibi yeniden çıkaracaktır. O hâlde Anayasa Mahkemesi, Meclisin kanun yapmaya yetkili küçük (vasıfsız) çoğunluğunun üzerinde; ancak anayasa yapmaya ve değiştirmeye yetkili büyük (vasıflı) çoğunluğunun altındadır. Nitekim Meclisin, anayasayı değiştirmek suretiyle Anayasa Mahkemesinin yetkilerini daraltmaya ya da tamamen kaldırmaya dahi yetkisi vardır. Anayasanın içeriği ile ilgili bilgiler aşağıda (E. Anayasa) başlığı altında verilecektir. b. Yönetim (İdare) hukuku Yönetim hukuku, ana hatlarını Anayasa hukukunun belirlediği, devlet yönetimini (yürütme organını) ve çalışma şekillerini ayrıntıları ile inceleyen hukuk dalıdır. Buna göre idare hukuku; idarî teşkilât, idarî personel, idarî işlemler (kamu hizmetinin görülmesi) ve idarenin mahkemeler eliyle denetimi konularındaki hükümleri içerir. Türkiye'nin idarî teşkilâtı genel idare ve mahallî idare olarak iki gruba ayrılır (bk. Şema 1.3). Genel idare, ülkenin her tarafı ile ilgili olan idare birimlerini ifade eder. Örneğin; Jandarma teşkilâtı ya da Millî Eğitim Bakanlığı, ülkenin tamamına yayılmış bir hâlde hizmet görür. Genel idarenin merkezî teşkilâtı başkent Ankara'dadır. Cumhurbaşkanı başta olmak üzere Başbakan ve Bakanlar Kurulu ile Bakanlıklar ve bunlara bağlı birimler üst seviyede karar ve icra organı olarak başkentte faaliyet gösterirler.

6 Ancak hizmetin başkentten yürütülmesine imkân olmadığından, merkez teşkilâtı, taşrada temsilcileri vasıtasıyla faaliyet yapar. Buna, taşra teşkilâtı denir. Aralarında bir ast üst ilişkisi vardır. Örneğin; Millî Eğitim Bakanlığı (Merkez Teşkilâtı) bir ilde yeni bir okul açılmasına karar verir. Durumu taşra teşkilâtına iletir. Devletin ve dolayısıyla Millî Eğitim Bakanlığının ildeki temsilcisi olan vali, hazırlıkları ve hizmeti yürütür. Vali bu konuda, Millî Eğitim Bakanlığının ildeki özel temsilciliği olan ve kendisine bağlı bulunan Millî Eğitim Müdürlüğünü kendi emrinde çalıştırır. Merkez teşkilâtının taşra temsilcileri arasında birliği sağlamak amacıyla illerde valiler ve ilçelerde de kaymakamlar (coğrafî olarak içinde bulunduğu ilin valisine bağlı olarak) hizmet görürler. Bulundukları yerdeki idarî personelin doğrudan ya da dolaylı olarak amiri durumundadırlar. Örneğin; Ankara Valisi, Ankara ilindeki, Elazığ valisi de Elazığ ilindeki taşra teşkilâtının başı durumundadır. (Ankara'nın aynı zamanda başkent olması bu durumu ya da yetkilerini değiştirmemektedir). Mahallî idare bir coğrafî bölge ya da yerleşim yeri için yetkili olan idarî teşkilâtı ifade eder. Yerinden yönetim ilkesine göre faaliyet gösterirler. İl özel idaresi, belediye idaresi ve köy idaresi olarak üç türlüdür. Bu idarelerin organları genellikle o mahalde yapılan seçimde belirlenir. Örneğin; bütün il ve ilçeler ile bazı büyük köylerde bulunan belediye idaresinde, başkan ve belediye meclisi üyeleri seçimle belirlenir. Yine bütün köylerde bulunan köy muhtarı ve ihtiyar meclisinin bir kısım üyeleri de seçimle göreve gelirler. Böylece yerinden yönetim ilkesini hakkıyla uygulayabilecek idareciler; demokratik usulle, halk (yönetilenler) tarafından belirlenmiş olur. Mahallî idarelerin yetkileri de yine kanunlarla belirlenmiştir. Buna göre mahallî idareler, genel idarenin yetki alanı dışında kalan ve yöreden yöreye değişiklikler gösteren hizmetleri görmekle görevlidir. Örneğin; eğitim ya da sağlık ihtiyacı nitelik olarak standarttır ve öyle de olmalıdır. Yöreden yöreye değişmez. Dolayısıyla genel idarenin yetki ve görev alanına dahildir. Oysa yeşil saha ve otopark ihtiyacı mahallî şartlar ve imkânlara bağlı olarak değişebilir. Bunu en iyi takdir edecek olan da mahallî idaredir. Dolayısıyla şehir imar plânlarını hazırlamak, şehrin neresinde hangi tür inşaata izin verileceğini belirlemek, belediyenin görevidir. İdarî hizmetlerin görülmesinde görev alan idarî personel değişik gruplara ayrılır. Kamu hizmetlerinin gerektirdiği aslî ve sürekli görevlere atanan personele memur denir. Başbakanlık müsteşarından köydeki öğretmene kadar, birbirine ve Bakanlar Kuruluna ast üst ilişkisi ile bağlı herkes memurdur. Memur için asıl amaç bu yolla geçinmek ya da para kazanmak olmayıp milletine ve devletine hizmet etmektir. Bu nedenle memur olmak isteyenlerin öncelikle tam bir vatan ve millet sevgisi ile manevî fedakârlık duygusuna sahip olması beklenir. Aksi takdirde kendi şahsî menfaatleri uğruna vatan ve millet

7 menfaatlerini hiçe saymaları ve dolayısıyla ellerindeki kamusal gücü ve yetkiyi kötüye kullanmaları mümkün olur. Memurların geçinmek amacıyla ticaret, ziraat vb. başka bir iş yapmaları yasaktır. Asıl amacı memurun geçimini sağlamak olan maaşın belirlenmesinde ölçü olarak sadece verimli ve çok çalışmaya bakılmaz. İhtisas, kıdem, temsil yeteneği, sorumluluk, risk, fedakarlık gibi hususlara da bakılır. Maaş için çalışmadıklarından, memurların işçiler gibi bir pazarlık hakkı yoktur. Bu nedenle memur sendikalarına grev hakkı verilemez. Buna karşılık memurların daimî iş (kadro) garantisi vardır ve haksız şikâyetlere ve hareketlere karşı korunurlar. Devletin kamu hizmeti olarak yürüttüğü, ancak çalışanların mutlaka özel olarak korunması ve memur statüsüne sahip olması gerekmeyen bazı faaliyetler, işçilere gördürülmektedir. Örneğin; bir kısım inşaat, ulaşım ve belediye hizmetleri böyledir. Bu işçiler, devlete çalışmakla birlikte, özel sektördekiler gibi geçinmek için çalışır ve çalıştıklarının karşılığını alırlar. Alamadıklarını düşünüyorlarsa pazarlık imkânına ve bu amaçla sendika ve grev hakkına sahiptirler. Buna karşılık memurların aksine işçilerin devamlı iş ve kadro garantisi yoktur. İşe yaramayan ya da hizmetine ihtiyaç duyulmayan işçinin işine son verilir. Milletvekili, belediye başkanı gibi bazı kamu görevlileri, seçimle iş başına gelirler. Demokraside devletin iradesini bunlar oluştururlar. Kendilerini seçen ve dolayısıyla vekâlet veren halktan yetki ve emir alır ve yine ona karşı sorumlu olurlar. Bu nedenle, klâsik anlamıyla memur değildirler. Hizmetleri beğenilmediği takdirde yeniden seçilemezler. Milletin vekili olarak millet adına faaliyet yaparlar. Faaliyetleri sırasında yaptıkları ya da yapacakları var sayılan masraflara karşılık ödenek (tahsisat) ve bazı hâllerde maaş alırlar. İdarenin denetimi de idare hukukunun konularındandır. Devlet idaresi her gün binlerce işlem ve faaliyetle bireylerin karşısına çıkmakta ve kendisini göstermektedir. Örneğin; memur almak, ihale yapmak, toplu taşımacılık yapmak, vergi işlemleri yapmak, öğrenci yetiştirmek, diploma vermek ya da bir yönetmelik yayımlamak ve uygulamak hep idarî işlemlerdir. Bu faaliyetlerin hepsinin kamusal ve bireysel yararlara ve kanunlara uygun olması arzu edilir. Ancak gerek yöneticilerden kaynaklanan kasıtlı veya kusurlu hareketler ve gerekse tabiat olayları gibi dış sebepler dolayısıyla yanlış uygulamalar yapılabilir ve hatta bireylere ya da devlete zarar verilebilir. İşte bu nedenle idarenin denetlenmesi ve kişilere verilen zararların tazmin edilmesi gereklidir. Bu denetim iki yolla olur. Yargı dışı denetim, idarenin kendi kendisini içerden ya da dışardan denetlemesidir. Örneğin; Sağlık Bakanlığı müfettişi hastaneleri ve sağlık hizmetlerini, Millî Eğitim Bakanlığı müfettişi ise okulları ve eğitim hizmetlerini denetler. Böylece yanlışlıkları tespit edip düzetmeye ve tekrarını önlemeye çalışır.

8 Amirlerin, astlarının işlem ve faaliyetlerini denetlemesi de hiyerarşik denetim yoludur. Örneğin; müdürün öğretmenleri ve hizmetlileri denetlemesi gibi. Sayıştay, Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu gibi denetimle görevli özel kurullar ve kurumlar da idareyi çeşitli yönlerden denetlerler. Seçimle iş başına geçen meclisler de yetki verdikleri kamu görevlilerini denetlerler. Örneğin; Millet Meclisi, bakanların faaliyetlerini (meclis araştırması, gensoru vb. ile); köy ihtiyar meclisi, muhtarın faaliyetlerini; belediye meclisi, belediye başkanını denetleme hakkına sahiptir. Demokratik sistemlerde, seçimle iş başına gelen idarecilerin denetlenmesinde etkili yollardan biri de kamuoyu denetimidir. Bir daha seçilememe ihtimali, bu yöneticiler için önemli bir denetim ve oto kontrol unsuru olabilir. Yargısal denetim ise idarenin işlem ve eylemlerinin yargı makamları tarafından denetlenmesidir. Diğer ifadeyle bu denetimde, davacılar kişiler, davalı ise devlettir. İdarî yargılama makamları, vergi yargısı ve idarî yargı olarak ikiye ayrılır. Vergi mahkemeleri, vergi idaresinin işlemlerini denetler. İdare mahkemeleri ise genel olarak vergi idaresi dışında kalan idareyi denetler. Bunların verdiği kararlar için de yukarıdaki şekillerde Bölge İdare Mahkemesine ya da Danıştaya başvurulabilir. İdari yargıda dava yolu ile devletin yaptığı işlemlerin geçersiz sayılması (iptali) istenebileceği gibi, bu işlem zarara sebep olmuşsa tazminat da istenebilir. c. Ceza hukuku Suçun kovuşturulması ve suçlunun cezalandırılması; sadece suçtan zarar gören kişinin bireysel adalet duygusunu değil, aynı zamanda toplumun toplumsal adalet anlayışını ve tatmin hislerini ilgilendirir. Ayrıca cezanın diğer amaçları olan ıslah ve caydırıcı etki yapması da toplumsal etkileri olan sonuçlardır. Bu nedenlerle ceza hukuku bir kamu hukuku dalıdır. Ceza hukukunun konusu hangi davranışların hangi şartlarla suç olduğunu belirlemek, hangi suçları işleyene hangi hâllerde, ne tür ve miktarda ceza verileceğini göstermektir. Suç, ceza kanunları ile belirlenen hukuk düzeninin kanunun ceza müeyyidesi (tehdidi) göstererek yasaklamış olduğu fiillerin işlenmesi suretiyle ihlâl edilmesidir. Bir fiilin suç olarak kabul edilmesi için iki unsur mutlaka bulunmalıdır. Bu unsurlar şema 1.4 teki gibidir. Maddî unsur, fiilî bir davranışın ortaya konulmasıdır. Sadece düşünmek ya da niyet etmek suç değildir. Hatta suç işlemeyi tasarlamak da suç değildir. Ancak bir suç tasarlanarak işlenirse, bu durum bazı suçlarda cezanın artırılmasına sebep olabilir.

9 Manevî unsur, fiilin kusurlu olarak işlenmesidir. Burada kusur günlük hayattakinden farklı bir anlamda kullanılmaktadır. Kusur iki şekilde olabilir: Kast ve taksir (ihmal-tedbirsizlik). Kast, fiili işleyenin, hareketinin kanun tarafından suç sayılan sonucunu bilmesi ve bu sonucu gerçekleştirmeyi istemesidir. Örneğin; kimlik sormaya yetkili bir devlet memuruna, kendi kimliği yerine başkasının kimliğini gösteren kişi, bunu bilerek yapmışsa kasden suç işlemiş olur. Bilmeden, kendi kimliği zannederek yapmışsa kasdı yoktur ve suç oluşmaz. Bir olayda kasdın var olup olmadığını, delillere de bakarak hakim belirler. Ancak hemen belirtelim ki bu kişinin, yalan kimlik bildirmenin kanunen suç olduğunu bilmemesi, durumu değiştirmez. Ceza Hukukunda "Kanunu bilmemek mazeret sayılmaz." Zira böyle bir savunma yapma imkânını kişilere tanıdığımız takdirde, cezadan kurtulmak isteyen herkes "ben bu hareketin suç olduğunu bilmiyordum" diyecektir. Bu savunmayı önlemek için de devletin bütün insanlara bütün suçları tek tek tebliğ etmesi gerekecekti. Bu çözümün imkânsızlığı nedeniyle, kanunların Resmî Gazete ile ilânı ve böylece herkes tarafından okunmuş ve bilinmiş sayılması yoluna gidilmiştir. Bazı hâllerde ise kast aranmaz. Onun yerine, cezalandırma için kusurun ikinci türü olan taksir yeterli olur. İhmal de denilen taksir, yeterli tedbirin alınmamış olması ya da gerekli özenin gösterilmemesi nedeniyle suç sayılan bir fiilin ortaya çıkmasıdır. Bu hâlde fiili yapan yine bilerek ve isteyerek yapmıştır. Ancak bunun suç niteliğinde olan sonuçlarını istememiş, hesaba katmamıştır. Eğer işlediği suç için kanunda taksir yeterli görülmüşse, sonucu hesaba katmış veya istemiş olmamasına rağmen cezalandırılır. Örnek verecek olursak; bir şoför kullandığı otomobili kasten düşmanının üzerine sürse ve onu öldürse kast türünden kusuru vardır. Kasten adam öldürmek suçundan dolayı ağır ceza ile cezalandırılır. Bir şoför otomobilini dikkatsiz kullansa ve yoldan geçen kişinin ölmesine ya da yaralanmasına sebep olsa yine suçludur. Ancak bu kez tedbirsizlikle ölüme ya da yaralanmaya sebep olmaktan dolayı dikkatsizliği ve kusuru oranında ağır bir ceza ile cezalandırılır. Yine de bu ceza, kasten adam öldürme suçunun cezasına nispeten çok hafif bir cezadır. Eğer hiç taksiri (kusuru) yoksa suçun manevî unsuru yok demektir. Dolayısıyla cezalandırılmaz. Bu örneklerde insan sağlığına yönelik fiiller söz konusudur. Bu nedenle kanun iki kusur türünden herhangi birini (kast, taksir) suçun manevî unsurunun var sayılması ve cezalandırılması için yeterli görmektedir. Şimdi örnekleri kısmen değiştirerek sadece kast türünden kusurun suç sayıldığı bir hâli inceleyelim: Bir kişi otomobiliyle kasten çarparak düşmanının hayvanına zarar verirse bu durumda kasten zarar verme suçu vardır, cezalandırılır. Bir kişi kastı olmaksızın, fakat ihmali (tedbirsizliği) nedeniyle otomobiliyle çarparak başkasının hayvanına zarar verirse durum değişir. Türk Ceza Kanunu na göre

10 mala zarar verme fiili ancak kast türünden kusur ile işlenmiş ise cezalandırılabilir. Taksir türünden kusurunun var olmasına rağmen, suçun manevî unsuru oluşmadığından, zarar veren cezalandırılamaz. O hâlde kanun, manevî unsur olarak bazı suçlarda taksiri yeterli görmüştür. Ancak çoğunlukla taksir yeterli görülmemiş, kast türünden kusurun varlığı hâlinde suç var sayılmıştır. Cezalandırma yetkisi devletin yargı organına aittir. Bu nedenle başkalarının suçlu belirleme ve ceza infaz etme yetkileri yoktur. Aksi takdirde hukuk devleti ilkesi zedelenmiş olur. Suçun kovuşturulmasını cumhuriyet savcısı başlatır. Kendisine yazılı ya da sözlü ulaşan her bilgiyi ihbar kabul eder ve değerlendirir. İhbarda bulunanın kimliğini bilmesi gerekmez. Kendisine bağlı çalışan kolluk kuvvetlerinin de yardımıyla delilleri toplar. Yeterli delil elde ederse iddianame düzenleyerek ceza davasını açar. Bu davada bir taraf olarak sanığa karşı devleti ve kamuyu savcı temsil eder. Delillerin bütünü serbestçe takdir edilerek hâkim tarafından beraat ya da mahkumiyet (cezalandırma) kararı verilir. Bu karara karşı savcı, sanık ve diğer ilgililer kural olarak itiraz (temyiz) hakkına sahiptirler. Bazı suçlar takibi şikâyete bağlı suç türündendir. Bu tür suçlarda savcı, suçu haber almış olsa dahi kendiliğinden soruşturma başlatamaz. Şikayet hakkı genellikle altı ay gibi bir süreye bağlıdır. Süre geçmişse şikâyet hakkı da düşer. Suçun ve cezanın kanunîliği ilkesine göre, mahkeme, ancak kanunda açıkça suç olarak belirtilmiş bir fiili işleyenlere, yine ancak kanunda açıkça yazılmış olan türden ve miktarda ceza verebilir. Buna bağlı olarak, kıyas yasağı denilen ilkeye göre, ceza hukukunda kıyas yoluyla suç oluşturulamaz. Örneğin; hâkim, başkasının ortada sahipsiz kalmış malını muhafaza altına almak üzere bulunduğu yerden alan ve sonra bıraktığı yeri unuttuğu için iade edemeyen kişiye, bu da hırsızlığa benziyor diyerek hırsızlık suçunun cezasını veremez. Suçun ve cezanın şahsiliği ilkesine göre, suçla ilgisi olmayan kişilere, akraba, arkadaş oldukları gerekçesiyle ve sair sebeplerle ceza verilemez. Suçu kim ya da kimler işlemişse sadece onun ya da onların cezalandırılması gerekir. Aynı köyden, aileden ya da aynı semtten başka kişilerin suç işlemiş olması bunların da suç işlediği ya da işleyeceği anlamına gelmez. Toplumda yerleşmiş yanlış kanaatler, hâkimin cezalandırmasında esas alınamaz. Ancak cezanın şahsiliği ilkesi ile bir suça şu ya da bu şekilde katılanların cezalandırılması birbirine karıştırılmamalıdır. Suçu fiilen işleyen bir ya da daha çok kişi suçludur. Ayrıca onları teşvik eden (suça tahrik eden), azmettiren bu kişiler ile yardım ve yataklık eden kişiler de suçludur. Ancak bu kişilerin cezaları, suç sayılan fiile katkıları ve asıl suçlu üzerindeki etkileri oranında az ya da çok olacaktır.

11 Ceza yargılamasında en önemli ilkelerden biri de masumiyet karinesi yani suçluluğu kesinleşinceye kadar kişilerin masum sayılmalarıdır. Bu nedenle cezalar kesinleşmeden infaz edilemez. Tutuklama ise sanığın kaçma ya da aleyhinde mevcut delilleri yok etme ihtimalinin söz konusu olduğu hâllerde uygulanacak geçici bir tedbir niteliğindedir. Verilmesi muhtemel cezadan daha uzun süremez. Örneğin; yargılama sonunda en çok altı ay fiilen hapis cezasına çarptırılabilecek bir kişi, dava daha uzun sürse bile altı aydan fazla tutuklu kalamaz. Ceza yargılamasında suçlunun ceza ehliyetine sahip olup olmadığı cezalandırılabilmesi için önemlidir. Ceza, suç işleyeni ıslah edici ve yeniden işlemesini önleyici (caydırıcı) nitelik taşır. O hâlde bu amacın gerçekleşip gerçekleşmeyeceğine bakılmalıdır. Küçük çocukların ve temyiz kudretine sahip olmayanların cezalandırılmaları hâlinde bu amacın gerçekleşmeyeceği açıktır. Zira ıslah olmak, her şeyden önce yeterli akıl olgunluğuna sahip olmayı gerektirir. Böyle olmayanların cezalandırılmalarına gerek yoktur. Ayrıca yargılandığı sırada akıllı olsa dahi suçu işlediği sırada şuurunun ve davranışlarının serbestliğini kaldıracak derecede akıl yetersizliğine tutulmuş olan kişinin de ceza ehliyeti yoktur. Bir kişinin kendi arzusuyla sarhoş olup sonra suç işlemesi hâlinde durum farklıdır. Bu kişi ayık hâlde suç işlemiş gibi cezalandırılır. Yaş küçüklüğü bazı hâllerde cezalandırılmaya engel olur. Bazı hâllerde ise cezada indirim sebebi olabilir. Suçun işlendiği tarihte 11 yaşını doldurmamış olan küçüklerin ceza ehliyeti yoktur. Henüz 15 yaşını doldurmamış olan çocukların suç işlemiş olması hâlinde hapis cezası yanında ya da ceza yerine ıslah kurumlarında, çocuğun ıslahı için tedbir alınması mümkündür. 18 yaşını doldurmamış olan çocuklar suç işlemişlerse cezalarında indirim yapılır ve bazı infaz kolaylıkları sağlanır. Delil serbestliği ilkesine göre, ceza yargılamasını yapan mahkeme, işin kamusal niteliği nedeniyle, tarafların getirdikleri deliller ile bağlı kalmaksızın kendiliğinden delil toplama ve serbestçe değerlendirme yetkisine sahiptir. Mahkemelerin, önüne getirilen delillerle baskı altında karar vermek zorunda kaldığı ve yanıltıldığı bir sisteme, hukuk devleti değil polis devleti adı verilir. Örneğin; hukuk davalarında hâkim, gerçekte borçlu olmadığını bilse dahi, borçlu olduğunu mahkemede kabul eden kişinin borçlu olduğuna karar vermelidir. Buna karşılık ceza davasında bir kişi suçu kabul etse dahi, hâkim bu ikrarın samimî olduğuna yani o kişinin gerçekten suçlu olduğuna inanmamışsa o kişiyi cezalandıramaz. Çünkü önemli olan mutlaka bir suçlu bulmak değil, gerçek suçlu kim ise onu bulup cezalandırmaktır. Ceza yargılamasında takdirî delil kuralı geçerlidir. Hâkim her türlü delili, kararına esas olarak kullanabilir. Şahitlerin sayısından çok güvenilirlik vasıfları önemlidir. Ayrıca modern teknolojinin; parmak izi, yazı, imza incelemesi, kandoku araştırmaları, ses ve görüntü teknikleri gibi imkânlarından da yararlanabilir. Bu delil toplama faaliyetinde bütün kişiler ile resmî ve özel